تاريحي-ەتنوگرافيالىق شولۋ
العى ءسوز
«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا...» — دەيدى قازاق ماقالى. راس ءسوز. ءبىراق بۇل جەردە ءبىز ەلۋدىڭ دە ەلۋى بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. مىسالى، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ تاريحىندا ەكونوميكا، مادەنيەت جاعىنان ەۆروپا ەلدەرىنىڭ مىڭداعان جىلداردا تىرناقتاپ يە بولعان جەتىستىگىنە، قازاق، قىرعىز، موڭعول سياقتى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن مەشەۋ قالعان كوشپەلى ەلدەر، سوڭعى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە جەتىپ، ءتىپتى ولاردىڭ ءبىرازىنان وزىپ تا كەتتى. ال مۇنىڭ ىشىندە قازاق حالقىن الساق، ول سوڭعى ەلۋ جىلدا بۇعان دەيىن ءوڭى تۇگىل تۇسىندە كورمەگەن تابىستارعا يە بولدى.
ادامزات بالاسى العاشقى قاۋىمدىق قوعامنان تاپتىق قوعامعا قادام باسقان كەزدە قوعامدىق ەڭبەك ءبولىسى ەگىنشىلىك جانە مال وسىرۋشىلىك باعىتتا ءورىس العان ەدى. قولونەرى كەيىن پايدا بولدى. سول زاماننان بەرى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعاندار وتىرىقشىلىق تۇرمىس قۇردى دا، مال وسىرۋشىلەر كوشىپ-قونىپ جۇرگەن-دى. ال، سونىڭ ىشىندە ەجەلدەن مال وسىرۋمەن شۇعىلدانعان قازاق قاۋىمىنىڭ سوناۋ كونە زاماننان بەرى-اق كوشپەلى تۇرمىس قۇرىپ كەلگەنى ءمالىم.
ادەتتە، ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى ماتەريالدىق جانە رۋحاني دەلىنىپ ەكى جۇيەگە بولىنەدى. ماتەريالدىق تۇرمىس وتىرىقشى ەلدەردە ەرەكشە وركەندەپ، جابايى كۇركەدەن عاجايىپ ءزاۋلىم ۇيلەر، كورنەكتى شاھارلار سالۋعا، شاقپاق تاستان ەلەكتر قۋاتىنا، كولىكتەن سامولەتكە، تاس بالتا مەن قولشوقپاردان — جويقىن قۋاتتى سوعىس تەحنيكالارىنا؛ قولونەرىنەن — الىپ زاۆود-فابريكالار سالۋعا دەيىن جەتتى. ال كوشپەلى ەلدەر وسى داۋىردە ەكونوميكالىق جاعىنان كوشىپ-قونۋدىڭ، ءۇي تۇرمىسىنىڭ قاراپايىم جابدىقتارىن جاساۋدان جوعارىعا كوتەرىلە العان جوق. سول سياقتى رۋحاني جان ازىعى سانالاتىن اۋىز ادەبيەتىن ولەڭ، ءان، جىر، مۋزىكا بايلىقتارىن جاساۋدا كوشپەلىلەردىڭ كورنەكتى تابىستارى بولعانمەن، بۇل ماسەلەلەردە دە وتىرىقشىلار ۇنەمى وزىپ وتىردى.
ارعى تەگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگە ساقتارعا، گۋندەرگە ۇشتاساتىن قازاقتاردىڭ مادەنيەتى، مىڭداعان جىلدار بويىنا ساراڭ، شابان وركەندەپ كەلگەنى ءمالىم. وعان بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءبىزدىڭ ەلگە ساياحات جاساپ كەلگەم گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ1 جۇڭگو، ريم ساياحاتشىلارىنىڭ، سوڭعى مىڭ جىلدىڭ الدى-ارتىندا ءبىزدىڭ دالاعا جولاۋشىلاپ كەلگەن رۋمنىڭ (ۆيزانتيا)، ارابتىڭ، يراننىڭ، تاعى باسقالاردىڭ قالدىرعان جازۋلارىنا قاراعاندا، بۇرىنعى ساق ماسساعات، عۇن، سارمات اتالاتىن كوشپەلىلەردىڭ تۇرمىسىنان قازاقتاردىڭ تۇرمىس ايىرماشىلىعى از بولعاندىعى ءمالىم.
XV عاسىردىڭ اياعىندا.حVءى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن جانە دۇنيە جۇزىنە ايگىلى «تاريحي راشيدي» كىتابىنىڭ اۆتورى مۇحاممەد-حايدار دۋلاتي2 ءوز تۇسىنداعى كوشپەلىلەردىڭ ءومىرىن سيپاتتاعاندا: «ءبىز دالالىق تۇرعىندارمىز. بىزدە تاڭدانارلىق ەرەكشە قىمبات نارسەلەر جوق. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز — جىلقى. ونىڭ ەتى — ازىعىمىز، تەرىسى — كيىمىمىز. ءبىز ءۇشىن ەڭ تاتىمدى سۋسىن — جىلقى سۇتىنەن جاسالاتىن قىمىز. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە باۋ-باقشا دا، قىسقى، جىلى ۇيلەر دە جوق. ءبىزدىڭ كورەر قىزىعىمىز مال باعۋ عانا»، — دەيدى.
وسىلاي سيپاتتالعان قازاق اۋىلدارىنىڭ تۇرمىسى. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن سول باياعى قالپىندا ساقتالدى دەۋگە بولادى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى تۇرمىسى ءبىر توبە دە، ودان بەرگى تۇرمىسى ءبىر توبە. قازاق حالقىنىڭ وكتيابردەن بۇرىنعى كوپ عاسىرلىق ءومىرى ەكونوميكالىق جانە مادەنيەتتىك تۇرمىس جاعىنان بۇرىنعى پاتريارحالدىق، مەشەۋلىك قالپىنان ونشالىقتى وزگەرمەدى. تۇرمىسى — كوشپەلىلىك، باعاتىنى — مال، مادەنيەت دارەجەسى — حالقىنىڭ جۇزدەن توقسان سەگىز پروسەنتى ساۋاتسىز، ۇلتتىق ءباسپاسوزى، مەكتەبى ت. ت. جوق، ارتتا قالعان ەل بولدى.
وكتيابردەن كەيىن قازاق حالقى بىرىنشىدەن، ساياسي تەڭدىككە جەتىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇردى؛ ەكىنشىدەن، جاپپاي قونىستانىپ، كەڭ دالاعا جۇزدەگەن ساۋلەتتى سەلولار، ونداعان كوركەم قالالار ورنادى؛ ۇشىنشىدەن، بۇقارا حالىقتىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىنا كەڭ جول اشىلىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاپپاي ساۋاتتىلىققا قول جەتتى، سونىڭ ناتيجەسىندە 1946 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن قازاق جەرىندە عىلىمي اتاعى بار ءبىر دە ادام بولماسا، ءقازىر عىلىم دوكتورلارىن ونداپ، كانديداتتارىن جۇزدەپ، بىلايعى وقىمىستىلارىن مىڭداپ سانايمىز. اكادەميكتەردىڭ اتتارىن ونداپ اتايمىز. بۇل وقىمىستىلار عىلىمىنىڭ قاي سالاسىنان بولسىن سان الۋان جەتىستىككە يە بولىپ، اشقان جاڭالىقتارى عىلىمنىڭ دۇنيەجۇزىلىك قورىنا قوسىلىپ وتىر.
سوۆەتتىك سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ ارقاسىندا قارقىنداپ وسكەن قازاق حالقى سوڭعى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە قۇلاشىن بارىنشا كەڭ جايىپ، ەركىن وركەندەدى. بۇرىن ات جانە وگىزدەن باسقا كولىكتى بىلمەيتىن اۋىلداردا ءقازىر موتوسيكل، اۆتوموبيل، تراكتور، كومباين، تاعى سونداي تەحنيكالارمەن عانا ءجۇرۋ داستۇرگە اينالدى؛ بۇرىن «ۇزىنقۇلاق» اتالاتىن اۋىزشا حابارمەن عانا شەكتەلگەن اۋىلدارعا — راديو، تەليەۆيزور، تەلەفون، تەلەگراف كەڭ تارادى؛ بۇرىنعى ساۋاتسىز قازاقتار سوۆەتتىك داۋىردە جاپپاي حات تانىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە گازەت، جۋرنالدار، كىتاپتار ساتىپ المايتىن بىردە ءبىر سەميا قالعان جوق.
ەكونوميكانىڭ، مادەنيەتتىڭ مۇنشا وركەندەۋى اۋىلدىڭ قوعامدىق ءومىرىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ جىبەردى. دەگەنمەن، قازىرگى وركەنى وسكەن ۇرپاق كەشەگى (وكتيابردەن بۇرىنعى) ءومىر شىندىعىن، اتا-بابالارىنىڭ تۇرمىسىن، سالت-ساناسىن، ادەت-عۇرپىن بىلگىسى كەلەدى. ارينە، مۇنداي قۇمارتۋشىلىق ەرمەك ءۇشىن ەمەس، ءوز حالقىنىڭ وتكەندەگى تاريحىن ءبىلۋ، ونى تەرەڭ ۇعىنىپ، جان-تانىمەن سەزىنۋ تالابىنان تۋىپ وتىرعاندىعى ءمالىم. سوندىقتان دامۋىنىڭ الەۋمەتتىك ساياسي ءمانى زور. ويتكەنى، كەيىنگى جاس وركەندەر ءوز ەلىنىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسىن سالىستىرۋدان سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ باعا جەتپەس ارتىقشىلىعىن كورەدى.
قازاقتىڭ وكتيابردەن بۇرىنعى ءومىرىن سيپاتتايتىن ەرتە زاماننان جازىلىپ كەلە جاتقان ەڭبەكتەر از ەمەس. ونىڭ ارعى شەتى كونە زامانداردىڭ ساياحاتشىلارى جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرگە تىرەلەدى. ولاردىڭ ماڭىزى ءالى دە زور ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، كونە داۋىرلەردەن قالعان ادەبي مۇرالارعا ەكى جاقتان سىن كوزىمەن قاراۋىمىز كەرەك: گرەكتىڭ، قىتايدىڭ، ءريمنىڭ، يراننىڭ، ارابتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ ساياحاتشىلارى جات ەلدەرگە كەلگەندە ەكى ماقساتتى كوزدەدى: بىرىنشىدەن، ەكونوميكاسى ارتتا قالعان، ءبىراق يگەرىلمەي جاتقان جەر بايلىعى مول ەلدەردى قالاي وتارلاۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، ەكىنشىدەن، وتارلاناتىن ەلدەردى وزدەرىنە تاۋەلدى ەتىپ، باعىندىرۋ ءۇشىن يدەولوگيالىق نەگىزگى قۇرال رەتىندەگى ءدىني سەنىمدەردى جانداندىرىپ، ونى كەڭىنەن تاراتۋ جولىن ىزدەستىردى. سوندىقتان ولار قاي جەردى ارالاسا دا، كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز ماقساتتارىنا جاناستىرا جازدى. دەمەك، ولاردىڭ سيپاتتاۋلارى ۇنەمى شىندىققا سايكەس كەلە بەرمەيدى.
بۇل جەردە كوڭىل بولەتىن تاعى ءبىر جاي: ورتا ازيانى، قازاق دالاسىن ارالاعان ساياحاتشىلاردىڭ تۇركى سوزدەرگە، اسىرەسە، ەسىمدەرگە تىلدەرى كەلە بەرمەيدى دە، كوبىن جاڭىلىس نەمەسە ءوز تىلدەرىنىڭ زاڭىنا سايكەستەندىرە جازعان، ولاردىڭ ءتۇپ-نۇسقاسىن ايىرۋ قيىنعا سوعادى. ماسەلەن، قىتايلار: «تۇركى» دەگەندى «تيۋگۋ» دەپ، «قاڭلى» دەگەندى «قانگيۋي» دەپ، «قىرعىز» دەگەندى «كيلكيسى» دەپ بۇزىپ جازادى. ورتا
ازيانى جاۋلاۋعا ازىرلەنگەن ارابتار اۋەلى ساياحاتشى تۇرىندە تىڭشىلارىن جىبەرىپ، ولار جەرگىلىكتى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى نەمەسە ەسىمدەردى وزدەرىنشە اتاعان. مىسالى، «وقىس» اتالاتىن امۋداريانى — «جيحۋن»، «ياقسارت» («سىرت جاعى» دەگەندى) اتالاتىن سىرداريانى «سيحۋن» دەپ، وتىرار قالاسىن «فاراب» دەپ كەلگەن. كونە گرەك ساياحاتشىلارى دا وسى تارتىپتەن اسا الماي، ورتا جانە ورتالىق ازيانىڭ جەرلەرىنە، مەكەندەرىنە، رۋ، تايپالارىنا وزدەرىنشە بۇرمالاعان اتتار قويعان. ماسەلەن، كوشپەلى ساكتاردى — «سكيفى»، تۇركىلەردى — «ماسساگات»، «بەساتانى» — «پەچەنەگي» دەپ اتاعان.
ارابتار دا قاتەلەسىپ، ريم پاتشاسى، شاپقىنشى الەكساندر ماكەدونسكييدى — ەسكەندىر زۇلقارناين (ءمۇيىزدى ەسكەندىر) دەپ، الەكساندريا قالاسىن ەسكاندريا دەپ، جيحۋن مەن سيحۋن اراسىن — ءماۆو-ان ناھار — (ماۆر-ارابتانعان نەگرلەر، ءاي-ناھار-جويقىن وزەن) دەپ اتاعانى ءمالىم.
تۇرىكتەر دە كىسى اتتارىن تەرىس اتاۋدا شەتكەرى قالماي: ابۋ-باكىردى — اۋباكىر، ءعۇماردى — ومار، عۇسماندى — وسپان، عاليدى — ءالى، تاعى تاعىلار... دەپ، تۇركى ءتىلىنىڭ ۇندەستىگىنە (سينگارمونيزم) باعىندىرعان.
باسقا ەلدەردەن كەلگەندەردىڭ ىشىندە كوپ جاعدايدا قازاقتىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىنە سايكەستەندىرە ايتقان ورىس زەرتتەۋشىلەرى، عالىمدارى بولدى. ماسەلەن، ولار: «جايىقتى» — «يايك» دەپ، «ەسىلدى» — «يشيم». «شۋدى» — «چۋ»، «ىلەنى» — «يلي» دەپ كەتكەن. بالقاش، ارال، قارقارالى، بايان، كوكشەتاۋ (كوكچەتاۆ)، مۇعالجار (مۋگادجار)، زەرەندى سياقتى سۋ، جەر، تاۋ اتتارىن، نەمەسە: تورعاي، قوستاناي (كۋستاناي)، اقتوبە، ىرعىز (يرگيز)، اتباسار، اقمولا سياقتى مەكەندەر اتىن دالگە جاقىن بەرەدى.
قازاق ەلىنىڭ شەجىرەسىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن دا ورىس ساياحاتشىلارى وزگەلەردەن انىق كورسەتەدى. ورىستىڭ وريەنتاليستەرى (شىعىستى زەرتتەۋشىلەرى): بيچۋرين، روجكوۆ، پانتۋسوۆ، ليەۆشين، پوتانين، بارتولد، مالوۆ تاعى باسقالارى قازاق ومىرىنەن تولىپ جاتقان ناقتىلى دەرەكتەر مەن سيپاتتامالار قالدىرعان. سولاردان ۇلگى العان شوقان ءۋاليحانوۆ بۇل ماسەلەنى تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، وتە باعالى ەڭبەكتەر جازدى.
دەگەنمەن قازاق حالقىنىڭ وتكەن ءومىر جولىن جان-جاقتى تولىق سيپاتتايتىن مونوگرافيالىق ەڭبەك ازىرگە جوق. باسقا حالىقتار تاريحى جايىندا جازىلعان مۇنداي عىلىمي ەڭبەكتەر بارشىلىق. مىسالى، بۇعان دالەل رەتىندە ورىس عالىمى اكادەميك ب. يا. ۆلاديميرسيەۆتىڭ «مونعولداردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى» اتالاتىن كىتابىن اتاۋدىڭ ءوزى-اق، جەتكىلىكتى. بۇل ەڭبەكتە اكادەميك موڭعول حالقىنىڭ ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەپ، كەڭ شولعان.
وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالام سىلتەگەن اعىلشىن عالىمى ەدۋارد تەيلور (1832 — 1917) ءوزىنىڭ «العاشقى مادەنيەت» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ءبىر ۇلت، ءيا ءبىر حالىقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات وتكەن مادەنيەت باسقىشتارىن تۇگەل تالداعان. بۇل ەڭبەكتەردە دە قازاق ومىرىنە جاناساتىن جەرلەرى از ەمەس.
وسى سياقتى ەڭبەكتەردى وقىعاننان كەيىن جانە قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن، تۇرمىسىن ەسكىلىكتى كونە جازبالاردان، اۋىزشا اڭگىمەلەردەن ۇققاندارىمىز بەن كوزبەن كورىپ، ءوزىمىز كۋا بولعان جايلاردى قورىتا كەلە مەن دە قازاق حالقىنىڭ وتكەن ءومىر جولىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ، تۇتاس ءبىر شولۋ جاساۋدى الدىما مىندەت ەتىپ قويدىم. ەندى وسى نيەتىمدى ىسكە اسىرا وتىرىپ، جيناقتالعان ماتەريالدار نەگىزىندە جازىلعان بۇل ەڭبەگىمدى كوپشىلىك وقىرماندار قاۋىمىنا ۇسىنىپ وتىرمىن. ال مۇحاممەد-حايدار دۋلاتي نەمەسە ەرتەدەگى باسقا تاريحشىلار سيپاتتايتىن كوشپەلىلەردىڭ تۇرمىسى ءقازىر ءبىرجولا وزگەرىپ كەتكەنمەن سول وتكەن ءومىردىڭ ازداعان جۇرناقتارى ءالى دە بولسا ەلەس بەرەتىن جەرلەرىمىز جوق ەمەس. ونىمەن بىرگە، نەگىزىندە، قاي حالىقتىڭ بولسىن وزىنە ءتان كەيبىر پروگرەستى ۇلتتىق داستۇرلەرىن ءبىلۋ كەيىنگى جاس ۇرپاقتارعا ارتىق بولماس دەپ سانايمىز.
كىتاپ «شەجىرە جانە تاريح جايىندا»، «قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق ءومىرى»، «ماتەريالدىق مادەنيەتى»، «جاپ ازىعى»، «جازبا ادەبيەت بەلەستەرى» دەيتىن بەس بولىمنەن قۇرالادى. ول بولىمدەردىڭ دە بىرنەشە تاراۋلارى بار.
ادەتتە مۇنداي كىتاپتارعا تولىپ جاتقان تۇسىندىرمەلەر بەرىلەدى. مىسالى، اكادەميك ۆلاديميرسيەۆ كىتابىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جاقىنى تۇسىندىرمە سوزدەردەن قۇرالعان. ال تەيلور دا مۇنداي ءتۇسىندىرۋ سيرەك كەزدەسەدى. ول كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز سوزىمەن باياندايدى. مەن دە سوڭعى ءادىستى قولدانۋدى ءجون كوردىم.
مەن بۇل كىتاپتىڭ ءار تاراۋىنىڭ مازمۇنىنا سايكەس قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن كەڭىنەن پايدالاندىم. سەبەبى قازاق ءومىرىن تانۋدا، ويىن، اۋىزشا جانە جازباشا ادەبيەتىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ەسكە الىپ، بۇل ەڭبەكتە ولارعا ورىن كوبىرەك بەرىلەدى. سونداي-اق بۇرىن جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ كەيبىر قاجەتتى جەرلەرىن دە قايتا پايدالانۋعا تۋرا كەلدى.
سونىمەن بىرگە سوۆەتتىك داۋىردە قازاق ەكى ءتىلدى قاتار قولداناتىن بولدى: ءبىرى ءوزىنىڭ انا ءتىلى، ەكىنشىسى ورىس ءتىلى. قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسى ءالى تولىعىپ جانە ايقىندالىپ بولعان جوق. ءبىز عىلىمي ەڭبەكتەرىمىزدە دۇنيەجۇزىلىك، ورىستىق تەرمينولوگيالاردى كوپ قولدانىپ ءجۇرمىز. قازاق ءتىلىن ەركىن بىلەمىن دەپ ويلايتىن مەن دە قاجەتتى جەردە جالپى تەرمينولوگيالىق ەرەجەگە باعىنا وتىرىپ، جاقشا ىشىندە نەمەسە اشىق تۇردە مۇمكىندىگىنشە وزگە تەرميننىڭ قازاقشا بالاماسىن كەلتىرۋدى ءجون كوردىم.
وقىرمان كوپشىلىككە ەسكەرتە كەتەتىن كەيبىر جايلار مىنالار:
1. بۇل شىعارما تۋرا ماعىناسىنداعى تاريح ەمەس، تەك اۆتوردىڭ وي تولعاۋلارى عانا. سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ باسىنان وتكەن كەيبىر وقيعالار جورامال، تۇسپال ارقىلى ايتىلاتىندىقتان، ونداي جەرلەر كۇدىك تۋدىرۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بۇل تۇسپالداردى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى كەيىنگى جاس عالىمدارعا oي سالىپ، باعىت بەرەر دەگەن ويمەن ادەيى بەرىپ وتىرمىز.
2. مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، تاجىريبەنىڭ قاي سالاسىن الساڭىز دا سانسىز ادامنىڭ «تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن جاسالعالى» ءمالىم. ولاي بولسا بۇل ەڭبەككە دە وقىرمان جۇرت سول -تۇرعىدان قاراپ، كەم-كەتىگى بولسا، ول جايىندا ءوز پىكىرلەرىن ايتار دەپ سەنەمىن.
اۆتور
ءبىرىنشى ءبولىم
شەجىرە جانە تاريح جايىندا
1. جالپى شەجىرە
قازىرگى زامانعى ارحەولوگيا، انتروپولوگيا، پالەونتولوگيا، ەتنوگرافيا جانە ادام بالاسى قوعامىنىڭ دامۋ تاريحىن زەرتتەيتىن باسقا دا عىلىمدار سالاسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ادامزات بالاسىنىڭ جەر ۇستىندە تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقانىنا ءبىر ميلليوننان استام جىلدار وتكەن. ال سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا 2 — 2،5 ميلليون جىل بولىپتى دەگەندى دە ايتىپ ءجۇر. بۇل عىلىمدار بارلىق تىرشىلىك دۇنيەسىن، جان-جانۋارلاردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە ادامزاتتىڭ، قاي زاماندا قالاي وزگەرگەنىن قازبالاردان تابىلعان قۇرال-سايماندارعا، جان-جانۋارلاردىڭ قاڭقالارىنا جانە باسقا دا قالدىقتارىنا قاراي انىقتايدى. وسىنداي زەرتتەۋ جولىمەن بۇل عىلىم سالالارى وزدەرىنىڭ بەرتىندە قالىپتاسۋىنا قاراماستان ادامزاتتىڭ كونە تاريحىن زەرتتەۋدە كوپتەگەن جاڭالىقتار اشىپ وتىر. بۇل عىلىمداردىڭ بولاشاعى الدا، دەمەك، بەرەرى دە مول بولماق.
ەندەشە وسى عىلىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ ارعى تەگىنىڭ شىعۋى تۋرالى ەرتەدەن-اق ويلانعانعا ۇقسايدى. ونى ءبىز، كونە ادامدار تۇرعان ۇڭگىرلەردەن، تاسقا قاشاعان تاڭبالاردان، جاساعان مۇسىندەردەن، سۋرەتتەردەن، جازۋلاردان بايقايمىز. مۇنداي ەسكەرتكىشتەر جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن بولسا دا تابىلادى. ولار قازاق جەرىندە دە بار. كەيىنگى تاريحشىلار نەمەسە شەجىرەشىلەر وسىلارعا قاراپ، سول زامانداعى حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ .تۇرمىسىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن انىقتايدى.
«شەجىرە» دەپ كىمدەردەن كىمدەر تۋىپ، قالاي وربىگەنىن باياندايتىن ەرتە زاماننان اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان اۋىزشا دەرەكتەردى ايتادى.
العاشقى شەجىرە نەگىزدەرى سوناۋ ءدىني سوقىر سەنىمدەردىڭ ءورىس الىپ، ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان كەزىندە جاسالعاندىقتان، ولار ادامزات بالاسىنىڭ شىعۋ تەگىن اداماتا، حاۋا-انادان باستايدى. ال ونىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق دىندەر سياقتى يسلام ءدىنىنىڭ «قاسيەتتى» كىتابى — قۇراننىڭ اڭىز، ەرتەگىلەرى دە حالىقتاردىڭ شەجىرەسىن نۇق پايعامبارعا اپارىپ تىرەيدى.
ءدىن اتاۋلىنىڭ ءوزارا جول-جوبالارى باسقاشا بولا تۇرسا دا جەر-جيھاندى جانە ادامزاتتى ءتاڭىرى ەسىمدى تابيعاتتان تىس قۇدىرەتتى كۇش — قۇداي جاراتتى دەپ ءبىراۋىزدان ايتا كەلىپ، ادامزاتتىڭ العاش جاراتىلعاننان بەرگى تىرشىلىگىن، تاريحي دامۋ جولدارىن سول قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە اپارىپ تاڭادى.
ءسويتىپ، ءدىني اڭىز بويىنشا اداماتا مەن حاۋانادان وربىگەن ۇرپاق اللانىڭ امىرىمەن جەر بەتىن قاپتاعان توپان سۋىنان قىرىلادى دا، نۇق ەسىمدى پايعامبار عانا ايەلىمەن امان قالىپ، كەيىنگى ادامزات وسى نۇقتان تارايدى-مىس.
سونىمەن ءدىني ۇعىمدار بويىنشا شەجىرە تاراتۋ وسى نۇقتان باستالادى. ارينە، مۇنىڭ ءوزى شەجىرە اتاۋلىنىڭ ءبارى بەرتىندە، ياعني تاپتىق قوعام داۋىرىندە، ءدىننىڭ ۇستەمدىك ەتكەن كەزىندە پايدا بولىپ، ەرتەدەن كەلە جاتقان ءدىني ۇعىمدارعا، اڭىز، ەرتەگىلەرگە نەگىزدەلەتىنىن كورسەتەدى. سەبەبى ادامزات دامۋىنىڭ العاشقى قاۋىمدىق قوعام ءداۋىرى ماتريارحاتتان باستالىپ، ول داۋىرلەردەگى ادامدار تۋىستىق جاعىنان تەك شەشەلەرىن تانىپ، اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىندىگى عىلىمي جاعىنان دالەلدەنگەن. ال ءبىز ادامزات شەجىرەسى انا اتىمەن ەمەس، اتا ەسىمىمەن اتالادى دەسەك، وندا شەجىرە اتاۋلىنىڭ ءبارى پاتريارحات داۋىرىنەن كەيىن باستالۋعا ءتيىس ەكەندىگى ەشبىر كۇمان تۋدىرمايدى. ولاي بولسا، قانداي شەجىرە بولسا دا پاتريارحات داۋىرىنەن كەيىن، ف. ەنگەلس ايتقانداي جەكە سەميانىڭ، ياعني توپتى سەميادان جۇپتى سەمياعا كوشكەن كەزدە، دەمەك، جەكە مەنشىكتىڭ، تاپتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى پايدا بولادى. ءبىراق بۇل كەزدىڭ وزىندە دە شەجىرە جايى اڭگىمە بولدى، ياعني كىمنىڭ كىمنەن تۋعاندىعى جايىندا ەسەپ جۇرگىزىلدى دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. سوندىقتان شەجىرە تەك بەرتىن كەلە تاپتىق قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى پايدا بولىپ، بۇل ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ وزدەرىن قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلىمىز، اق سۇيەكتەرمىز، تەگىمىز اسىل، پايعامبار اۋلەتىمىز دەپ دارىپتەۋ ماقساتىندا ويدان شىعارعان ايلا-تاسىلدەرى ەكەنى ەشبىر كۇمان تۋدىرمايدى. بۇل جايىندا تومەندە قازاق شەجىرەسىنە قاتىستى تولىعىراق توقتالامىز.
ارينە، وسى تاپتىق قوعامدا ۇستەمدىك ەتۋشى قاناۋشى تاپ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن شەجىرەشىلەر اتا-تەگىن وزدەرى بىلەتىن بەرگى بۋىندارىنان ساناي كەلىپ، وزدەرى بىلمەيتىن شەجىرەنىڭ ارعى شىعۋ تەگىن ءدىني ۇعىمدارعا، ياعني جەر بەتىندە ءبىر پاتشا، ءبىر بيلەۋشى ۇلىقتاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى ءبىر قۇدايعا، ءبىر پايعامبارعا، ياعني نۇققا اپارىپ تىرەۋى كەزدەيسوق نارسە ەمەس.
اقىرى ءدىني ىلىمدەر بۇكىل ادامزات بالاسىن ويدان شىعارىلعان نۇق پايعامباردان تۋعان حام، سام، يافاستان تارادى دەپ دارىپتەيدى. وسىدان بارىپ، كونە شەجىرەشىلەر ءدىني ىلىمگە سۇيەنىپ حام — ەۆروپا ەلدەرىنىڭ اتاسى، سام (سەميت) — ارابتار، ەۆرەيلەر جانە پارسىلاردىڭ ارعى اتاسى؛ يافاس — تۇرىك-مونعول ناسىلدەرىنىڭ اتاسى-مىس دەگەنگە سايادى.
ارينە، بۇل تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى دەرلىك ءدىني نانىمدارعا نەگىزدەلەتىنى، جوعارىدا ايتىلعانداي، ەشقانداي كۇدىك تۋدىرمايدى. دەگەنمەن پىكىرىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءدىني ۇعىمداردىڭ پايدا بولۋى جايىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەردەن قاراپ دەرەكتەر كەلتىرە كەتەيىك.
ف. ەنگەلس: «ءدىن دەگەنىمىز ەڭ ەرتەدەگى زامانداردا ادام بالاسىنىڭ ءوز باستارى مەن وزدەرىنىڭ توڭىرەگىندەگى سىرتقى تابيعات تۋرالى ناعىز ناداندىق، قاراڭعىلىق، دورەكىلىك ۇعىمدارىنان پايدا بولعان»3 — دەيدى. بۇل وتە ءادىل ايتىلعان پىكىر. سەبەبى العاشقى ادامدار ءوزىن قورشاعان دۇنيەنىڭ سىرىن بىلمەگەندىكتەن ولاردىڭ بارىنەن قورقاتىن بولدى. مىسالى، تابيعاتتىڭ سۇراپىل، مىلقاۋ كۇشتەرىنىڭ ءبارى — نايزاعاي جارقىلداپ، كۇن كۇركىرەۋ، جەر سىلكىنۋ، سۋ تاسۋ، ت. ب. ادامداردى ۇنەمى ۇرەيلەندىرىپ وتىراتىن قاھارلى كۇشتەر قاتارىندا سانالدى.
تابيعاتتىڭ جاعىمدى قۇبىلىستارىن العاشقى ادامدار قايىرىمدىلىق نىشانى دەپ ءبىلدى. اشتىقتى، سۋىقتى الۋان ءتۇرلى اۋرۋلاردى، ءولىم-جىتىمدى قايىرىمسىزدىق، زۇلىمدىق دەپ ءتۇسىندى. وسى سياقتى قۇبىلىستاردى العاشقى — ادامدار جىكتەي كەلىپ، وزدەرىنە قولايلى قۇبىلىستاردىڭ بولۋىن تىلەدى، ال قولايسىز، جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ «امالىن» تاۋىپ، بەتىن قايتارۋ جولىن ىزدەستىردى.
تابيعاتتىڭ قاھارلى كۇشتەرىنىڭ «كوڭىلىن» تابۋ ماقساتىندا العاشقى ادامدار تەڭىزگە، وزەنگە، كۇنگە، جەلگە، نايزاعايعا جالبارىنىپ، ولارعا ساداقالار بەرەتىن بولعان. سونان بارىپ، ادامنىڭ قيالى تابيعاتتا دا، وزدەرى سياقتى جاندى ،اقىلدى كۇشتەر بار دەگەن تۇسىنىك تۋدىردى. ولاردى قايىرىمدى جانە قايىرىمسىز قۇدايلار دەپ سانادى.
وسىنداي قيالدى تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەلگەن ءدىني سەنىمدەر ناتيجەسىندە ءتىپتى جانۋارلارعا تابىنۋعا دەيىن بارعان، سەبەبى، العاشقى ادامدار ومىرىندە جانۋارلار ۇلكەن رول اتقاردى. ولاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە اڭ اۋلاۋ كۇن كورۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ سانالدى. ادامدار جانۋارلاردى اقىلدى جان يەسى رەتىندە ساناپ، ولارعا سىيىنىپ، ءقادىر تۇتقانى ءمالىم.
قازىرگى عىلىم العاشقى ادامداردىڭ جەكە زاتتار مەن تابيعات قۇبىلىستارىنا تابىنۋىن فەتيشيزم دەپ اتايدى دا تابىناتىن زاتتارىن فەتيشتەر دەيدى. سول سياقتى حايۋاناتتاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ، ماتەريالدىق زاتتار مەن تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرلەرىنە رۋلىق قاۋىمداردىڭ جارىلقاۋشى اتا-تەگى دەپ قاراپ، سوعان سەندى. مۇنداي ءدىني نانىمداردى قازىرگى عىلىم تىلىندە توتەميزم دەپ اتايدى. «توتەم» دەگەن ءسوز امەريكاندىق ۇندىلەر تىلىنەن الىنعان، بۇل «رۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شىن مانىندە بۇل كونە زاماندارداعى تايپالاردىڭ، رۋلاردىڭ وزدەرىن بەلگىلى ءبىر جانۋارلاردىڭ ءبىر تۇرىمەن تۋىستاسپىز، ارعى تەگىمىز سونان شىققان دەگەن ۇعىمدارىنا نەگىزدەلەدى.
بەرتىن كەلە ادامزات بالاسى اناعۇرلىم العا باسىپ، العاشقى قاۋىمدىق قوعامنان بىرتىندەپ ەگىنشىلىككە جانە جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋگە، دەمەك، مال شارۋاشىلىعىنا كوشۋگە بايلانىستى جاڭا ءدىني ۇعىمدار قالىپتاسا باستايدى. مۇندا قوعامدىق ءومىردىڭ وزىنە ءتان جاڭا جاعدايلارى بەينەلەنەدى. جىلقى، سيىر، يت، شوشقا جانە باسقا دا ءۇي، دالا جانۋارلارىنا سيىنۋ پايدا بولادى. بۇلاردى «قۇداي» دەپ تانۋ ادامنىڭ شارۋاشىلىق ومىرىنە «كومەگىن» تيگىزەدى دەگەن ۇعىمنان تۋادى.
بۇل سياقتى توتەميزمگە جاتاتىن پۇتقا تابىنۋشىلىق، شاماندىق ءدىني ۇعىمدار يسلام دىنىنە دەيىنگى قازاقتار اراسىندا دا بولعان. مىسالى، كەيبىر رۋدىڭ اتاسى — كەر جورعا يت، ەكىنشىلەرىنىڭ اتاسى — تورى ايعىر دەگەن اڭىزدار بار. مۇزدى مۇحيتتى توڭىرەكتەگەندەردىڭ اناسىن — اق ايۋ، قالىڭ ورماندى مەكەندەۋشىلەر — بۇعىدان، بايقال كولىن جاعالاۋشىلار — قارا ايۋدان، ال كەيبىر حالىقتار قاسقىردان، قىزىل قانشىقتان تۋدى جانە تاعى باسقالار دەيتىن ءدىني ەرتەگى-اڭىزدار كوپ. ارينە، ادامزات بالاسىنىڭ العاشقى قاۋىمدىق قوعامدا شىققان بۇل سياقتى تۇسىنىكتەردىڭ شىندىقپەن جاناسپايتىنى ءمالىم. سوندىقتان ادامزات دامۋىنىڭ مۇنداي تومەنگى ساتىسىندا شەجىرە جايى اڭگىمە بولدى دەۋدە شىندىققا جاتپايدى.
ال دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ شەجىرەسىن انىقتاۋ ءاربىر ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ جانە ولاردىڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى عىلىم سالالارىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ءتول ءىسى ەكەنى ءمالىم.
ولاي بولسا، ءبىز تەك قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسى جايىندا اڭگىمە ەتپەكپىز. ءبىراق، وسىنىڭ وزىندە دە بىرىنشىدەن، عىلىم جۇزىندە ءالى دە بولسا جەتە زەرتتەلمەگەن، وزىمىزگە بەيمالىم، سوناۋ كونە داۋىرلەرگە بارۋدان اۋلاقپىز؛ ەكىنشىدەن، ءدىني بولجالدار مەن ەرتەگىلەرگە سۇيەنۋ شىندىققا جاتپايتىندىقتان، ەندىگى جەردە قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىنە قاتىستى تەك ءوزىمىز بىلەتىن عىلىمي زەرتتەۋلەردەن وقىعان، ەستىگەن، كوز كورگەن جايلاردى عانا اڭگىمە ەتۋدى ءجون كوردىك.
قازىرگى زامانعى عىلىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءتىل عىلىمىنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا قازاقتار تۇرىك تىلدەس حالىقتار قاتارىنا جاتادى.
ءبىراق تۇرىكتەردىڭ ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ تاريحىنىڭ قاي كەزەڭدەرىندە پايدا بولعاندىعى جانە تۇرىك ءتىلى باسقا حالىقتارعا قانداي سەبەپتەرمەن تاراعاندىعى جايلى تۇجىرىمدى پىكىر ءازىر جوق. ول تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ەكى-ۇش عاسىر بۇرىن سىبىردە ءومىر سۇرگەن گۋن حاندىعىنان جەتكەن. «گۇن» — قازاقشا «كۇن» دەگەن ءسوز. ەرتەگى بويىنشا «گۋننىڭ» العاشقى حانى — كۇن - كۇن ساۋلەسىنەن جارالىپتى-مىس دەلىنەدى. ورتا ازيانىڭ، اتاقتى شەجىرەشىلەرىنىڭ ءبىرى — ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ بايانداۋىنشا تۇرىكتەردىڭ العاشقى حانى وعۋزدىڭ4 بالاسى — بۇقا (ورتاازيالىقتارشا — افراسياب). سونىڭ ۇرپاقتارى جۇلدىز، اسپان، تاۋ، تەڭىز... اتالىپ تۇركى ەلدەرىنە بىرىنەن سوڭ ءبىرى حان بولعان. اتتارى سول كەزدەن ءمالىم بولعان: ۇيعىر، ورانحاي (تۋۆا)، قىرعىز سياقتى تۇركى ەلدەرى گۋن حاندىعىنا باعىنعان. كەيىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ارعىن دا سول كەزدەن ءمالىم. سىبىردە ارعىندار مەكەندەگەن «ارۋگۋن» وزەنىنىڭ اتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاۋلى.
كەزىندە گۋن حاندىعى قاناتىن كەڭ جايعان. ول بۇكىل ءسىبىردى، ودان شىعا بۇكىل ورتالىق جانە ورتا ازيانى باسقارىپ، باتىس جاق شەگىن ەدىل وزەنىنە دەيىن اپارىپ تىرەگەن. سول ولكەنىڭ باس باتىرىنىڭ اتى ەدىل (اتتيل) ەكەن. ەدىل وزەنىنە سونىڭ اتى قويىلعان. وسى ەدىل باستاعان قالىڭ قول باتىسقا شابۋىل جاساپ، ريم قالاسىنا دەيىن بارعان. 1961 جىلى ريمدە بولعانىمدا «ۆاتيكان مۋزەيى» اتالاتىن سارايدان ريم سۋرەتشىسى جاساعان ەدىلدىڭ پورترەتىن كوردىم. ءبىراق سۋرەت كەيىننەن جاسالعانعا ۇقسايدى، ولاي دەيتىنىم كونە زاماننىڭ باتىرىن، وسپان تۇرىكتەرىنىڭ (تۇركيانىڭ پاشالارىنا)، وفيسەرلەرىنە ۇقساتىپ جىبەرگەن.
ريمنەن كەيىن شەگىنگەن ەدىل ارمياسى (ول كەزدەگى اسكەرلەر ۇي-ىشىمەن كوشىپ جۇرگەن) جولشىباي ءار جەردە توپ-توبىمەن قالىپ وتىرعان.، سونىڭ ءبىر دالەلى قازىرگى ۆەنگريا. ۆەنگرلەر سوزدەرىن ءالى كۇنگە دەيىن مادجار دەپ اتايدى. ونىسى «ماديار» دەگەنى. ماديار ەسىمدى رۋ، تورعاي وبلىسىنداعى قازاقتاردا ءالى دە بار. سولار ۆەنگەرلىك ماديارلاردىڭ اعايىنى. سوندىقتان دا ۆەنگەر تاريحشىلارى تورعايعا قازىرگى كۇنگە دەيىن كەلىپ-كەتىپ، ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جاسايدى.
ەدىلدەن كەيىن ەۆروپاعا جورىق جاساۋشى موڭعولدىق شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى (جوشىنىڭ بالاسى) باتىي حان. ول دا شىعىس ەۆروپاعا تەرەڭ سۇڭگىپ، دۋناي وزەنىنە دەيىنگى جانە دۋناي جاعاسىن مەكەندەگەن مەملەكەتتەردى تۇگەل دەرلىك باعىندىرعان. ەدىلدەن كەيىن باتىسقا شابۋىل جاساعان باتىي ارمياسىندا دا قازاقتىڭ كەيبىر رۋلارى بولسا كەرەك. وعان قازاق اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ. ول دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ» دەگەن ماقالى كۋا.
باتىي ارمياسى دۋنايدان كەيىن شەگىنگەن كەزدە، ونىڭ قۇرامىندا بولعان قاراشاي، قۇمىق، بالقار تاعى بىرنەشە رۋلار كاۆكازدا قالىپ قويعان. قازىرگى ازەربايجاندا «قازاق» دەيتىن قالا جانە اۋدان بار. اتاقتى سوۆەت اقىنى سامەد ۆۋرگۋننىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى وسى اۋدان. مەنىمەن ءبىر كەڭەسىپ وتىرعاندا، ءوزى سول اۋدان تۇرعىندارىنىڭ «كەرەي» اتالاتىن رۋىنان بولىپ شىقتى. «مەن دە كەرەيمىن» دەگەندە، «باۋىرىم ەكەنسىڭ عوي» دەپ قۇشاقتاستى.
ورىستىڭ اتاقتى ەپوسى «يگور پولكى تۋرالى سوزدە» سيپاتتالاتىن «پولوۆسى» حالقى كادىمگى قىپشاقتار ەكەنى ءمالىم. ورىستىڭ ولاردى «پولوۆسى» («پوليا — ۆەس») دەپ اتاۋى «دالالىقتار» دەگەن ءسوز. IX — X عاسىرلاردا قارا تەڭىز بەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىن مەكەندەگەن بۇل كوشپەلىلەر دە ەدىل جورىعىنان قالىپ قويعاندار. ولاردى ەۆروپالىقتار ءتىپتى ەرتە زاماندا «حازار» دەپ، يراندىقتار «ءداشىت — قىپچاق» (دالالىق قىپشاق) دەپ اتاعان. 1960 جىلى ءنىل وزەنىنىڭ بويىنان حازار ەلىن كەزدەستىردىم. ولار ورتا ازيادان ەسكاندەر زۇلقارنايىن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن 356 — 323 جىلدارى جاساعان اسكەرىنە ەرتىپ بارعان. قوستانايلىق اقىن نۇرجان ناۋشابايەۆتىڭ (1857 — 1919) جازعان شەجىرەسىندە:
ماككا — ي مۇكارراما، شام جاعىندا
ءبىر تايپى ەل — تۋعان قىپشاق، «حازار» دەگەن، —
دەۋى سودان. بۇعان قاراعاندا «حازار» قىپشاقتىڭ ءتىپتى كونە ىماندارداعى اتى بولۋى مۇمكىن. تاريحتاعى «حازار» ءبىزدىڭ زاماننىڭ V عاسىرىنان ءمالىم. ا. س. پۋشكيننىڭ «ساۋەگەي ولەگ تۋرالى جىر» اتالاتىن ولەڭىندەگى «حازارى» وسى. ەۆروپالىقتار قىپشاقتى «كومان» دەپ تە اتاعان. ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ XI عاسىرىندا جاساعان اتاقتى ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۆان لۋعات اتا-تۇرىك» اتالاتىن عاجايىپ ەڭبەگىن ەۆروپالىقتاردىڭ «كودەكس كومانيكۋس» دەپ اتاۋى سوندىقتان.
گۋننەن كەيىن قازاق قۇرامىنا قوسىلعان: ءۇيسىن (ۋسۋني)، دۋلات (دۋلۋ)، قاڭلى (كانگيۋي)، نايمان، كەرەي رۋلارى بولدى.
«قىپشاق» ءبىر كەزدە رۋدىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ (حاندىقتىڭ) اتى بولعانعا ۇقسايدى. وعان وزبەك، تۇرىكپەن، قاراقالپاق، قىرعىز، باشقۇرت، اۆار (داعىستاندا)، الان (قازىرگى وسەتيندەر) ەلدەرىنىڭ وزدەرىن قىپشاقپىز دەۋى دالەل بولادى.
قازاقتار قىپشاقتى جانارىستان تۋاتىن التى قوجا اتالاتىنداردان تۋعىزادى، ودان: بۇلتىڭ، تورى، كولدەنەڭ، ۇزىن، قارابالىق دەگەن بەس بالا وربىتەدى. سولاي دەي وتىرا، كەيىنگى شەجىرەشىلەر «توقسان ەكى باۋلى قىپشاق» دەپ تە ، اتايدى.
ەسكى شەجىرەدە «رۋدان» باسقا «باۋ»، «سان»، «تۇقىم»، تەك»، «ارىس» دەگەن اتاۋلار بار؛ قازاق «تۇقىم» دەپ ارعى تەگىن ايتادى. «تەك» تە «تۇقىم» ماعىناسىندا. «تەگى جامان» «تەگى جاقسى» دەگەن سوزدەر بار. وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇس جۇمىرتقاسىن تۇقىم دەيدى. ونىسى ۇرىق» دەگەن ماعىنا بەرەدى. «تۇقىم» دەپ استىقتىڭ داندەرى دە ايتادى. وسىدان بارىپ تۇرىك تىلدەس باسقا حالىقتاردىڭ: تاۋدى — تاع، باۋدى — باع، ساۋدى — ساع دەۋى سياقتى، ۇرىعتان — «ۇرىق»، ودان «رۋ» كەلىپ شىققان سياقتى. بەرتىنگى قازاقتار «رۋ» ورنىنا «ءبىر تايپا ەل» دەپ «تايپا» دەگەن ءسوزدى دە قولدانعان. ءبىراق «تايپا» ارابتىڭ «تايفا» (جۇيە) دەگەن سوزىنەن الىنعان.
«باۋ»، «سان»، «ارىس» دەگەن سوزدەردىڭ قايدان پايدا بولعانىن انىقتاعان ادام ازىرگە جوق. دەگەنمەن: «توقسان ەكى باۋلى قىپشاق»، «ون ەكى باۋلى وزبەك...» دەگەن سياقتى تەرميندەردى قازاق ءالى كۇنگە قولدانادى. «ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت»، «ون سان نوعاي» دەگەن ۇعىمدار دا بار؛ ال «ارىسقا» كەلگەندە: ۇلى ءجۇز — اقارىس، ورتا ءجۇز — جانارىس، كىشى ءجۇز — بەكارىس بولۋىنا قاراپ، ءار ەل ءوز رۋىن «ارىسقا» ساناعان سياقتى. «ارىس» — اربانىڭ دوڭعالاقتارىن تۇتاستىراتىن بەلى. رۋ «ارىستارى» سودان شىعۋى دا مۇمكىن.
اقىنداردىڭ ايتىسىندا (اسىرەسە، ىبىراي مەن دوسكەيدە) «ەندەشە، كەل سالىستىر ارىسىڭدى» دەۋى، رۋلارىن سالىستىرۋ ماعىناسىندا قولدانىلادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى داۋىرلەردە ءمالىم بولىپ، كەيىن «قازاق» قۇرامىنا كىرگەن رۋلار ءبىرتالاي. مىسالعا قاڭلى رۋىن الايىق. ءبىزدىڭ مىڭ جىلدىقتىڭ العاشقى عاسىرلارىندا، سىرداريا بويىندا قۇرىلعان حورەزم حاندىعى، تۇگەلگە جاقىن قاڭلىلار. سول كونە زامانداردا سىر بويىن ساياحاتتاعان گرەك عالىمى گەرودوت وسى حاندىققا ءبىراز ايالداپ، بۇلاردىڭ تۇرمىس جايىن سيپاتتاعان. سونداعى گەرودوت دەرەكتەرىنە قاراعاندا ولاردىڭ كەيبىر ادەت-عۇرىپتارى، اسىرەسە تاماق (ەت پەن قىمىز) ازىرلەۋ سالتتارى ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلدارىنىڭ تىرشىلىگىنە اسا ۇقساس.
تاريحتا اتى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن ءمالىم بولعان ءۇيسىن مەن دۋلاتتاردىڭ (دۋلۋ) دا، سوڭعى مىڭ جىلدا ءوز الدىنا جەكە ەل بولعان — البان، جالايىر، نايمان، كەرەي، الشىن سياقتى رۋلاردىڭ دا قىتايلىق، گرەكتىك، ريمدىك، يراندىق، رۋمدىق، ارابتىق ساياحاتشىلاردىڭ ورتا ازياداعى كوشپەلىلەر تۇرمىسىن سۋرەتتەۋلەرى كەيىنگى قازاق اۋىلدارىنىڭ تۇرمىسىنا ۇقساس.
مىنە، وسىلاردان كەلىپ «قازاق» اتالاتىن حالىقتىڭ ءوزى جانە اتى قاشان، قاداي شىققان دەگەن سۇراۋ تۋادى. بۇل ماسەلە جايىندا پىكىر ايتۋ ءۇشىن الدىمەن شەجىرەسىنىڭ قاشان، قالاي جاسالۋىنا ازداپ توقتالا كەتەيىك.
جوعارىدا ايتىلعانداي، تاپتىق قوعامنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى العاشقى قاۋىمدىق قوعام ەندى قاناۋشى ازشىلىق پەن قانالۋشى كوپشىلىك بولىپ ءبولىنىپ، قاناۋدىڭ فورماسى دا وزگەردى. سوعان سايكەس قاناۋشى مەن قانالۋشىلاردىڭ ارالارى الشاقتاپ، ولاردىڭ اراسىندا ىمىراعا كەلمەستەي تاپتىق كۇرەستىڭ الۋان ءتۇرلى فورمالارى پايدا بولدى. سول سەبەپتى ءدىندى بەتكە ۇستاعان قاناۋشىلار وزدەرىن قۇدايدىڭ سۇيگەن ق ۇلى — اقسۇيەكتەرمىز دەپ جاريالاپ، وزدەرىنىڭ — گۋن، ايسا، مۇحاممەد، شىڭعىس تاعى باسقالار سياقتى بەلدى وكىلدەرىن ادام تەگىنەن ەمەس، ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان (ساۋلەسىنەن) جارالدى دەگەن اڭىز-ەرتەگى تۇرىندەگى لاقاپتار تاراتتى.
مۇندا كوزدەلىپ وتىرعان نەگىزگى ماقسات — قۇداي اتىمەن ەزىلۋشى بۇقارا حالىققا ەزۋشى ۇستەم تاپتى دارىپتەپ، ولاردى قۇداي ۇستەمدىك قۇرۋ ءۇشىن ارتىق ەتىپ جاراتتى دەپ كورسەتۋ. العاشقى شەجىرەنى قۇراستىرۋشىلار دا وسى اقسۇيەكتەر بولدى. بۇلاردىڭ، وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن نۇق پايعامبارعا اپارىپ تىرەۋى دە وسىدان.
وسىدان بارىپ، اقسۇيەكتەردىڭ ەل باسقارۋ، سوعىس كەزىندە وعان باسشىلىق ەتۋ ىسىنە دە ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. بۇلاردىڭ وسى ەل باسقارۋشىلىق «قاسيەتى» اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالاتىنى دا وسىعان بايلانىستى. مىسالى، ەۆروپا ەلدەرىنىڭ كورولدىگى مەن پاتشالىعى دا تۇقىم قۋالاپ وتىردى. ازيادا مونعول شىڭعىس حان دا، ودان كەيىن، ول جاۋلاپ باعىندىرعان ەلدەردە، تەك سول شىڭعىستىڭ عانا ۇرپاقتارى دا بولعان. ءبىراق ۇل جاعىنان بولماسا قىز جاعىنان تاراعاندار حاندىق اتاققا يە بولماعان. مىسالعا اقساق تەمىردى (1336 — 1405) الايىق. ول شىڭعىسقا شەشە جاعىنان عانا تۋىستىعى بار ەكەن. سوندىقتان ءوزى قانشاما كۇشتى بولسا دا، قانشاما ەلدەردى جاۋلاپ السا دا «حان» اتاعىنا يە بولا الماي «ءامىر» (ارابشا — بيلەۋشى) بولىپ قانا وتكەن سوعىسقۇمار ول، «ناعاشىم» دەمەي، ورتا ازيادا، ەدىل بويىندا، قازاق دالاسىندا حاندىق قۇرعان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعىنا قىرعيداي ءتيىپ، بىت-شىتىن شىعارعان.
اقسۇيەكتەردىڭ جاعدايى سوعىس كەزىندە دە باسقاشا. ولار i n، الدىمەن اسكەري قولباسشىلار بولىپ سانالادى. سول كونە زاماندارداعى سوعىستا، جەكپە-جەك، ياعني اسكەر باسىلاردىڭ بىرتە-بىرتە شىعىپ سايىسۋلارى ورىن العان. كونە گرەكتىڭ «ترويانا» سوعىسىندا، ەكى ەلدىڭ قولباسشىلارى. گەكتور مەن مينولاي، ارابتاردىڭ ءدىن ءۇشىن سوعىسىندا حازىرەت-عالي مەن يراك پاتشاسى زارقوم دا، اقساق تەمىر مەن باعدات حاليفى بايازيت جانە باسقالار دا وسىلاي جەكپە-جەككە شىققان. قازاقتىڭ جەكپە-جەك اتالاتىن كۇيى بار. وسى جەكپە-جەكتەردە ەكى جاق بىر-بىرىنەن اتا-تەكتەرىن سۇراسىپ الىپ، تەك اتاتەگى تەڭدەس بولسا عانا ونى كۋالەندىرەتىن دالەلى بولعان جاعدايدا عانا سايىساتىن بولعان.
زارقوم سوعىسىندا عاليعا زارقومنىڭ:
«جارقىنىم، كىم بولادى زاتىڭ؟» — دەدى،
«كۋالىك بار ما قولدا حاتىڭ؟» — دەدى، —
دەۋى سودان. اقسۇيەكتەر قاراپايىم حالىق وكىلدەرىمەن ەشۋاقىتتا جەكپە-جەككە شىققان ەمەس. مىنە، شەجىرەلەردىڭ باستالۋى دا وسى ءتارىزدى ۇستەمدىك قۇرعان اقسۇيەكتەردىڭ اتا-تەگىنەن باستالادى.
بارلىق ەلدەردەگى سياقتى قازاق شەجىرەسى دە وسىلاي باستالادى دا كەيىنگى شەجىرەلەر سولاردان ءوربيدى.
2. قوجالار شەجىرەسى
جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداردان سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز بولىپ كەلگەن حالىق. ولاي بولسا مۇنداي حات بىلمەيتىن ەلدە جازبا شەجىرە، ارينە، بولمايدى. سوندىقتان شەجىرە تەك اۋىزشا تاراپ كەلدى.
قازاق اراسىندا العاشقى جازبا شەجىرەنى ەكى توپ ادامدار عانا تاراتتى. ولار: «تورەلەر» اتالاتىن حان ۇرپاقتارى جانە «قوجالار» اتالاتىن وزدەرىن مۇحاممەد پايعامبار اۋلەتىنە جاتقىزاتىندار.
ورتا ازيادا حان تۇقىمدارىنان العاشقى شەجىرەنى جازبا تۇرىندە تاراتقان ادام حيۆا حاندىعىنىڭ باس اكىمى — ءابىلعازى ءباھادۇر حان (1603 — 1663). ونىڭ «تۇرىكپەن شەجىرەسى» اتالاتىن كولەمدى ەڭبەگى ازيادا، اسىرەسە ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن اقسۇيەكتەردىڭ اتا-تەگىن تالداۋعا ارنالعان. بۇل كىتاپتا قازاق دالاسىندا بولعان حانداردىڭ شەجىرەسى جوق. تۇركى حالىقتار ءسوز بولعاندا، مۇندا تەك تۇرىكپەندەر جايىندا نەمەسە تۇركى رۋلارىنان قىپشاقتار جايى عانا ازداپ ءسوز بولادى.
كىتاپتىڭ پايداسى: بىرىنشىدەن، اۆتور وزىنەن بۇرىنعى يران جانە اراب تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن كەڭ پايدالانادى؛ ەكىنشىدەن، تۇرىكپەن ەلىنىڭ وزىمەن تۇستاس بەدەلدىلەرىن جيناپ الىپ، اقىلداسىپ، سولار بەرگەن مالىمەتتەرگە كەڭ سۇيەنەدى. وسىنداي جاقسى جاقتارمەن قاتار، «شەجىرەدە» قايشىلىق تا از ەمەس. مىسالى، VI عاسىردا جاساعان، وعۋز (وعىز) حان ەمشەكتەگى كەزىنەن يسلام ءدىنىن جاقسى كورىپ، شەشەسىنە: «انا، مۇسىلمان بول! سەن، ەگەر مۇسىلمان بولماساڭ، ەمشەگىڭدى سورمايمىن» دەپتى-مىس دەيدى. بۇل، ارينە، ءبىز جوعارىدا ايتىپ كەتكەن، قۇداي اقسۇيەكتەردى ەرەكشە ەتىپ جاراتتى دەگەنگە سەندىرۋ ماقساتىمەن جاسالعان دارىپتەۋ ەكەنى ءمالىم.
وسى سياقتى شىندىققا جاناسپايتىن مالىمەتتەر ءابىلعازى شەجىرەسىندە ءبىرتالاي. دەگەنمەن، پايدالى مالىمەتتەر دە از ەمەس.
ەندى قوجالار جايىنا كەلەيىك. ولار وزدەرىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ اۋلەتىنە سانايدى. وتكەن عاسىر مەن ءبىزدىڭ عاسىردىڭ ارالىعىندا جاساعان اقىن جۇسىپبەك-قوجا شايحيسلام ۇلى ءوزىنىڭ شوكەي قىزبەن ايتىسقان ولەڭىندە (ايتىس كىتاپشا بولىپ باسىلعان) «پايعامباردىڭ اۋلەتى، ءناسىلىم قوجا» دەيدى. بىرجانمەن ايتىسقان سارا دا وسى ايتىستى جازىپ الۋعا بارعان جۇسىپبەك-قوجاعا:
اۋليە، پايعامباردىڭ تۇقىمى دەپ،
ءسوزىمدى تىڭداتۋعا كەلدىم ساعان، —
دەپ مۇڭىن شاعادى.
مۇحاممەد پايعامباردىڭ كوپ ايەلى بولعان. سول ايەلدەرىنەن قاسىم جانە يبراھيم اتتى ەكى ۇل كورىپ، ولار كىشكەنە شاعىندا ولگەن. زەينەپ، راقيا، مۇگۇلسىم، فاتيما دەيتىن ءتورت قىزى بولىپ، مۇگۇلسىمى بالا شاعىندا ولگەن. العاشقى ەكەۋىن ءتورت شاھاريارىنىڭ، ءبىرى عۇسمانعا (وسپان) ءوز قولىنان بەرگەن. قازاقتىڭ ءدىنشىل اقىندارى:
بىرەۋى شادياردىڭ (شاھاريار) حازىرەت وسپان،
پايعامبار ەكى قىزىن بىردەي قوسقان، —
دەۋى سودان. فاتيمانى مادياردىڭ (ءۋازىر، مينيستر ماعىناسىندا) كىشىسى جانە يسلامنىڭ اسكەر باسى عالي العان. بۇل ايەلدى مۇسىلمان ايەلدەرى اۋليەگە ساناپ سيىناتىن بولعان. قازاق ايەلدەرى دە سولاي كورىپ، اتىنا ءتىلى كەلمەگەندەر «بيباتيما» قويعان دا، بوساناتىن ايەلدەر جانى قينالعاندا، بيباتيما ءپىرىم، جاردەم بەر» دەپ جالبارىنعان. ولگەن ەرىن جوقتاعان ايەلدەر:
قوردىڭ قىزى بيباتپا،
بيباتپاعا ءتىل قاتپا،
بيباتپاعا ءتىل قاتساڭ،
ءقادىرىڭ كەتەر كوپ جاتپا، —
دەپ فاتيمانى «جۇماقتاعى» حور قىزىنا اينالدىرعان.
ورتالىق جانە ورتا ازيا قوجالارى وزدەرىن وسى فاتيمادان تارادىق دەسەدى. سوندىقتان مۇحاممەدتىڭ، قانىمىز دەپ وزدەرىن قاسيەتتى قان — سەيىتزاداعا سانايدى.
مۇحاممەد ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بەرگى 570 جىلى تۋىپ، 632 جىلى ولگەن. ونىڭ اۋباكىر (ابۋ-باكىر)، ومار (عۇمار)، وسپان (عۇسمان)، ءالى (عالي) دەيتىن ءتورت شاديارى بولعان. كوزى تىرىسىندە مۇحاممەد ولاردى ءۋازىر (مينيستر) ەسەبىندە ۇستاپ، ەلەر الدىندا: «مەنەن كەيىن مەملەكەتتى اۋباكىر، ودان سوڭ ومار، وماردان كەيىن وسپان بيلەسىن» دەگەن وسيەت ايتىپتى. الىگە كەلگەندە كىدىرىپ قالعان. سوعان العاشقى ۇشەۋىنىڭ حاليف (ءامىرشى) بولۋىنا قارسىلىق بىلدىرمەگەن ارابتار، تاققا كۇشپەن وتىرعان ءالىنى تەز ارادا ءولتىرىپ، مۇحاممەدپەن شەشە جاعىنان تۋىس ءۇمميا ءناسىلى ماعاۋيا حاليف بولعان.
مۇحاممەد زامانىندا اراب تۇبەگىنە جانە وعان كورشىلەس باتىس افريكانىڭ ءبىرتالاي ەلىنە يسلام ءدىنىن سوعىس ارقىلى كۇشپەن تاراتقان. مۇحاممەد ولگەننەن كەيىن بۇل سوعىستى ونىڭ ورنىما كەلگەن حاليفتەر جۇرگىزىپ، جەتىنشى عاسىر باستالا، ارابتار اۋەلى يرانعا، ودان كەيىن سىر مەن امۋداريا اراسىنداعى «ماۋرو — ءانناھار» ولكەسىنە قانات جايىپ، سول عاسىردىڭ اياعىندا تۇركىستانعا جەتىپ، سوعديان مەملەكەتىنىڭ قالدىعى مەن حورەزم حاندىعىن تالقاندادى.
بارلىق تاريحشىلاردىڭ بايانداۋىنشا، ارابتار، اسىرەسە — اسكەردى قۇتايبا باستاعان شاقتا، ورتا ازيانى وتارلاۋ سوعىسىن اسا قاتالدىقپەن جۇرگىزگەن. ارابتارعا ەڭ العاش قۇرباندىق بولعاندار — يران ناسىلدەس مەملەكەتتەر، ولاردىڭ ىشىندە — پارسىلار. ول كەزدەگى پارسىلاردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى ارابتاردان الدەقايدا جوعارى ەدى. ءدىنى زوراست جانە بۋدديزم، ياعني پۇتقا تابىنۋ. يراندى جاۋلاعان ارابتار، ونىڭ مادەني مۇلىكتەرىن بۇلدىرە، قيراتا، قارسىلاسقاندارىن قىرىپ-جويىپ وتىرعان.
ءبىراق يراندىقتار ءالسىن-السىن كوتەرىلىس جاساپ، اراب باسقىنشىلارىنا مازا بەرمەدى. سول كوتەرىلىستەردى باستاعان باتىرلاردىڭ ءبىر قاتارىنىڭ اتى تاريحتا ساقتالعان. مىسالى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 747 جىلعى بولعان كوتەرىلىس قولباسشىسى وتىرىقشى يراندىقتار اراسىنان شىققان ءابۋ-مۇسلىم بولعان.
ورتا ازياعا وسىلاي ەنتەلەپ كىرگەن ارابتاردىڭ تۇمسىعى قاراتاۋعا، ودان ءارى «ۇلى» جانە «كىشى» اتالاتىن تاۋلارعا تىرەلگەن كورىنەدى. قازىرگى قازاق دالاسىن مەكەندەگەن كوشپەلى تۇركىلەر (كوبى «قازاق» قۇرامىنا كىرگەن رۋلار بولۋ كەرەك) ارابتاردى اتالعان تاۋلاردان ءارى اسىرماي، تويتارىپ تاستاي بەرگەن سياقتى. سوندىقتان دا يسلام ءدىنى ول رۋلارعا وتىرىقشىلاردان الدەقايدا كەيىن تاراعان.
جەرگىلىكتى حالىقتار كوتەرىلىسكە ءجيى شىعىپ، بەرىسپەيتىن بولعان سوڭ اراب باسقىنشىلارى ولاردى ازعىرۋ ارقىلى باعىندىرماقشى بولدى. سول ماقساتتا پايدالانعاندارى قوجالار بولدى.
وزدەرىن پايعامبار اۋلەتىنە سانايتىن قوجالار مەن يسلام دىنىنەن حابارى بارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك «قوجا» قاتارىنا قوسىلىپ، يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋعا جاپا-تارماعاي قىزمەت اتقارادى. سولاردىڭ ءبىرتالايى قازاق دالاسىنا دا تارايدى. بۇل قوجالار كوشپەلىلەرگە (ولاردىڭ ىشىندە — قازاق قۇرامىنا كىرەتىن رۋلارعا): «سەندەردىڭ تۇپكى اتالارىڭ ارابتان شىققان — انەس ساحابا» دەگەن ۇعىمدى تاراتادى. («ساحابا — مۇحاممەد پايعامباردىڭ «گۆارديا» ساناتىنا قوسىلاتىن تاڭدامالى اسكەرى. جالپى سانى وتىز ءۇش مىڭ دەسەدى).
انەستى ويلاپ شىعارعان قوجالار، ونىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىن ونىڭ بالاسى جابالدان باستاپ، ماعاز، ساھير، اقشولپان، اققۋراي، الامان، الاش دەپ ءتىزىپ كەلەدى دە، الاشتان قازاقتى تۋدىرىپ، قازاقتار اتامىز — الاش، كەرەگەمىز — اعاش، دەپ ايتىپ جۇرەتىن شەجىرەگە ءبىر-اق تىرەلەدى. بۇل جايعا كەيىننەن تولىعىراق ورالامىز. ازىرگە «قوجالار شەجىرەسى» دەگەندى اياقتايىق.
قوجالار قازاقتىڭ ارعى اتاسىن ارابقا، ياعني انەسكە اپارىپ تىرەۋمەن قويماي، بەرگى اتالارىنىڭ دا ءبىرازىن «قوجا» دەيدى. مىسالى، ورتا جۇزدەگى جانارىس بالالارى اتالاتىن: ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق دەيتىن التى اتانى قوجالار: قارا قوجا، احتام قوجا، دارا قوجا، مومىن قوجا، ىسماعۇل قوجا، قوسىم قوجا دەيتىن التى قوجادان تاراتادى. وسىنداي قوجالار ۇلى جانە Kiءشى جۇزدەردە دە بار.
ال، قوجالاردىڭ ءوز شەجىرەسى بولەك بولعان. ارعى تەگىن پايعامبار قىزى — فاتيمادان تاراتاتىن ولار، بەرگى جانىندا كىمدەر بولعانىن تىزىمدەپ وتىرعان. وزدەرىن «اق سۇيەكپىز»، «پايعامباردىڭ تۇقىمىمىز» دەپ، «قارا حالىققا»، ياعني جەرگىلىكتى بۇقارا حالىقتارعا قاندارىن ارالاستىرماۋ ءۇشىن ولاردان قىز العانمەن، ءوز قىزدارىن ولارعا بەرمەي، شەت جەردەن قىز الۋعا قولى جەتپەگەندەرى كەيدە نەمەرەلەرىنە ۇيلەنە بەرگەن. قاندارىن وسىلايشا «قورعاعان» قوجالاردىڭ حانداردىڭ تۇقىمىنا قان ارالاسپاۋىنىڭ سالدارىنان بيولوگيالىق جاعىنان ءبىرجولا ازۋعا اينالعان. سوندا دا اتا داعدىسىن دوعارماي، نەمەرەلەر بىر-بىرىنە ۇيلەنۋدى سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن قويماي كەلدى.
ورتا ازيادا، اسىرەسە قازاق اراسىندا «اۋليە» سانالاتىن قوجالار بەرتىندە قوجىراپ، قايىر-ساداقا جيناۋ، ۇشكىرۋ، دوم سالۋ، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ سياقتى ۇساق كاسىپتەرمەن اينالىستى. وزدەرىنىڭ مۇنداي ءحالىن كەيىنگى قوجالار دا ءتۇسىندى. وعان شورتانباي قوجا مەن سەرالى قوجانىڭ ايتىسىنداعى شورتانبايدىڭ سەرالىگە:
سەنىڭ اتان، سارت ەدى،
مەنىڭ اتام قىزىلباس،
ەكەۋىمىزدى «ءپىر» تۇتقان،
ءسىرا، مىنا ەل وڭباس! —
دەۋى كۋا.
«سارت» دەگەنى يران مەن تۇراننىڭ، قانى ارالاسۋدان پايدا بولعان ۇرپاقتار، «قىزىلباس» دەگەنى — پارسىلار.
قوجالار شەجىرەسىن زەرتتەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ بەكەي ورداسىنداعى جاڭگىر حاننىڭ ءارى قايناعاسى، ءارى مولداسى، ءارى قاراپايىم حالىقتى قاناۋدا قولشوقپارى بولعان، نەگىزى باشقۇرتتان شىققان قاراۋىل قوجا باباجانوۆتى سىقاق ەتىپ، «پايعامباردىڭ اۋلەتى» دەپتى.
XVIII جانە XIX عاسىرلاردا قوجالار اراسىنان دارىندى اقىندار دا شىققان. مىسالى، ارقادا — شورتانباي، تورعايدا — سەرالى، جەتىسۋدا — جارىلعاسىن مەن جۇسىپبەك، سىرداريا بويىندا مادەلى مەن مايلى. بۇلار دا نەگىزىندە يسلام ءدىنىن ۇگىتتەۋشىلەر بولعانىمەن، قازاقتىڭ حالىقتىق ومىرىنەن تالاي شىندىقتى اقتارىپ، ارتتارىنا تولىپ جاتقان ەلەۋلى مۇرالار قالدىرعان.
3. قازاق شەجىرەسى
قازاقتا:
جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل —
جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر،
ءوزىن عانا بىلگەن ۇل —
قۇلاعى مەن جاعىن جەر، —
دەگەن ماتەل بار. ەسكى رۋشىل اۋىلدا، ءاربىر ۇل جەتى اتاسىن بىلۋگە مىندەتتى سياقتى دا، سونى ۇيرەتەتىن ۇستازدارى ءار اۋىلدىڭ نەمەسە رۋدىڭ «ەسكى قۇلاقتى» اتالاتىن قارتتارى. سوندىقتان دا قازاق:
ەسىك الدى توبە بولسا،
ەرتتەپ قويعان اتپەن تەڭ.
اۋىلىڭدا قارت بولسا،
جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ، —
دەيدى.
سونداي ءبىر قارت مەن تۋعان اۋىلدا دا بولدى. ول، مەنىڭ «ءومىر مەكتەبى» اتالاتىن ەڭبەگىمدە سيپاتتالاتىن اكەمنىڭ نەمەرە ءىنىسى — وسپاننىڭ نۇرتازاسى. حات تانىمايتىن بۇل عاجايىپ ادام تاڭقالارلىق تۇردە زەرەك ەدى دە، قازاق شەجىرەسى تۋرالى بىلەتىنى وتە كوپ بولاتىن.
وسىنداي زەرەك ادامدار قازاق حالقى اراسىندا بولعان جانە ءقازىر دە بار. ولاردىڭ ىشىندە ءوز رۋلارىنىڭ بەرگى اتالارىن عانا ايىراتىن تايىزدارى دا، تار ورىستىلەرى دە، ءارى سالعانعا بۇكىل «قازاق» اتاۋلىنى باشايلاپ كەتەتىن كەڭ ورىستىلەرى دە بار. كەيبىرى تاريحشىلدىققا دا بەيىم، مىسالى، ءماشھۇر-جۇسىپ كوبەيەۆ (1857 — 1931).
قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا تۋىپ-وسكەن، ول، ازداپ ساۋاتتى بولعان دا بۇقارداعى «كوكلان» مەدرەسەسىندە وقىعان، اراب، پارسى تىلدەرىن جاقسى بىلگەن ادام. ونىڭ ءوز اتى — ءجۇسىپ. «ءماشھۇر» ارابتىڭ «بەلگىلى» دەگەن ءسوزى. ول ءوز جازعاندارىنىڭ كەيبىرى جاريالانىپ، ەلگە اتاعى جايىلعان شاقتا، ءجۇسىپ ءوز اتىنا «ءماشھۇردى» قوسىپ العان دا، «ءماشھۇر-جۇسىپ» لاقابىمەن كەتكەن. تابيعاتىندا زيرەك ءماشھۇر، دارىندى اقىن بولۋدىڭ ۇستىنە، جاس شاعىنان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىڭ شەجىرەسىن كوپ جيناعان.
ءماشھۇر شەجىرەسىنىڭ وزگە شەجىرەلەردەن ءبىر وزگەشەلىگى، ول ءاربىر اتالاردى بايانداعاندا، سول اتالاردىڭ ءوز تۇسىندا بولعان وقيعالار تۋرالى ەل اۋزىندا قالعان ەرتەگى-اڭىزداردى قوسا ايتادى. سوندىقتان ءماشھۇر جازعان شەجىرە وقۋعا وتە قىزىقتى.
سونداي وزگەشەلىكتەرى بولا تۇرا، ءماشھۇر دە قوجالار شەجىرەسىنىڭ اۋقىمىنان شىعا الماي، قازاقتىڭ ءتۇبىن انەس ساحاباعا، بەرگى اتالارىن قوجالارعا قوساقتايدى. ءماشھۇر «ورتا ءجۇزدىڭ اتالارى التى قوجا» دەي تۇرا، نەگە ولاي اتالۋىن مىنا تومەندەگىدەي باياندايدى:
«قازاقتىڭ ءبىر بالاسى جانارىستىڭ ۇيىنە مەيمان بولىپ تاشكەنتتىك التى قوجا كەلە قالادى. ولاردىڭ «ادەيى ىزدەپ كەلدىك» دەگەنىنە جانارىس قۋانىپ، زور قۇرمەت كورسەتەدى. سوعان ريزا بولعان قوجالار «التى ۇلىڭ بولسىن» دەپ ايتا بەرەدى دە، ارتىنان التى ۇلىن كورگەن جانارىس بارىنە دە: «قارا، اقتامبەردى، دارا، مومىن ىسمايىل، قوسىم» دەپ ات قويادى، بەرتىن كەلە قارادان — ارعىن، اقتامبەردىنى — قىپشاق، دارادان — قوڭىرات، مومىننان — نايمان، ىسمايىلدان — كەرەي، قوسىمنان — ۋاق تۋادى» دەپ (تىڭدايدى.
ءماشھۇر شەجىرەسىنىڭ تاعى ءبىر قىزىق جەرى، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ەڭ كوبى ارعىن «اعا بالاسى» سانالىپ، جول-جۇلدەنى وزگەلەرىنەن بۇرىن الادى. ارعىننىڭ كىشى رۋلارى ءوزارا باس قوسقاندا «نوقتا اعاسى»5 دەپ جولدى تاراقتىعا بەرەدى...
ۇلى ءجۇزدىڭ «نوقتا اعاسى» — جالايىر. ونىڭ اتى جانساقال ءوزى باتىر ادام ەكەن. اڭشىلىققا شىققان ءبىر ساپارىندا قۇلاننىڭ ۇيىرىنە كەزىگىپ، ونى قۋىپ جەتكەن ول ايعىرىن كەكىلىنەن ۇستاپ توقتاتپاق بولعاندا، ىلگەرى تارتقان ايعىردىڭ جالى سىدىرىلىپ شوقتىعىنا جەتەدى. وسىدان كەيىن جانساقال «جال ايىرعان»، ياعني «جالايىر» اتالىپ كەتەدى.
جالايىر باشقۇرت قۇرامىندا دا بار. ول ريەۆوليۋسيادان بۇرىن «زالاير كونتونى» اتالعان ءبىر ويازدىق حالىق بولعان، ءقازىر بىرنەشە اۋدان. بىزدەن باشقۇرت جالايىرىنىڭ قاشان بولىنگەنى بەلگىسىز.
قازاقتا ماشھۇردەن باسقا شەجىرە جيناۋشىلار دا از ەمەس. ولار ءقازىر دە ءبىرتالاي. مىسالى، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا تۇراتىن قاراپايىم ەڭبەكشى قۇسايىننىڭ بەكىسى، نۇرتازانىڭ شاردامبايى، بۇرىنعى زاڭ قىزمەتكەرى، ءقازىر پەنسيونەر اۋەلبەكتىڭ ءمالعاجدارى، كوپ جىل ءمۇعالىم بولعان، ءقازىر پەنسيونەر بەكماعامبەت سەركەبايەۆ (اتاقتى ءانشىمىز — ەرمەك سەركەبايەۆتىڭ اكەسى)، جامبىل اۋدانىنان مارقۇم نۇرعالي اقباسوۆ، بۋلايەۆ اۋدانىنىڭ تۇرعىنى مارقۇم دوسكەي جولامانوۆ تاعى سوندايلار قازاقستاننىڭ كەڭ ولكەسىنىڭ ور جەرىنەن-اق تابىلادى. سولاردان جينالعان كوپتەگەن شەجىرەلەر قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالادى. ولار ازىرگە قورىتىلعان جوق. بۇل ءىس الداعى كۇندەردىڭ مىندەتى.
شەجىرە سونشالىق كوپ بولعانمەن، ءورىسى ونشالىق كەڭ بولمايدى. مىسالى، نۇرتازا ماعان: «سەنىڭ اكەڭ — مۇقان، ونىڭ اكەسى — شۇكەي، ونىڭ اكەسى — بەكتەمىر، ول — بايباراقتان، بايباراق — سىرىمبەتتەن، سىرىمبەت — قوسايدان، قوساي — وتاربايدان، ول — شيمويىننان، شيمويىن — سيباننان، ول — كەرەيدەن تۋعان» دەپ سەگىزىنشى اتامنان مەنى قازاقتىڭ ەڭ كونە رۋىنىڭ ءبىرى كەرەيگە اپارىپ تىرەي سالادى.
مۇنداي شەجىرەنىڭ بەرگى جاعى دۇرىس بولعانىمەن، ارعى ەسكىلىكتى جاعى جاڭىلىس سياقتى. ويتكەنى، كەرەي تاريحتا سوڭعى مىڭ جىلدىقتىڭ ارجاعىنان ءمالىم. «اشامايلى»، «اباق» بولىپ بولىنەتىن كەرەي مىڭ جىلدان استام (مۇمكىن ودان دا كوپ بولار) جاساعان ومىرىندە، ەگەر ءجۇز جىلدا ورتا ەسەپپەن ءۇش اتا جاسايدى دەپ مولشەرلەسەك، كەمىندە وتىز اتا بولىپ بۇتاقتالادى. «اباق» نەگىزىندە جۇڭگو مەن مونعوليادا، «اشامايلى» — سوۆەت وداعىندا، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى اكىمشىلىكتە ەلۋ بولىستان استام ەل بولعان. بۇل نۇرتازا ايتاتىن ەسەپتەن الدەقايدا كوپ.
كەرەي جايلى وسىلاي بولسا، ونىڭ بەرگى ءبىر بۇتاعى سيبان، كەنە كەزدەگى يتاليانىڭ بەلگىلى ساياحاتشىسى پلانو كارپينيدىڭ6 (1182 — 1252) ورتا ازيا كوشپەلىلەرى جايىندا جازعان ەڭبەگىندە اتالادى. سوندا ءبىر عاسىردا ءۇش اتا جاسايدى دەپ جورامالداساق، تاريحتا ءمالىم كەزىنەن باستاعاندا، سيبان مەن مەنىڭ ارام جيىرما، جيىرما ەكى اتاعا سوزىلادى. ودان ارعى سيباندار قايدا؟
اۋىزشا ايتىلاتىن شەجىرەلەردىڭ ءبارى دە وسىنداي. قانداي شەجىرەشى قازاق بولماسىن (حات تانىمايتىندارى) جەتى اتاسىنا دەيىن جاقسى بىلەدى دە، ودان ارعىسىن بۇلدىراتىپ جىبەرەدى.
كەيدە اتالاردىڭ بۇرىنعى-سوڭعىلارى الماسىپ تا كەتەدى. مىسالى، قازاق شەجىرەسىندە «كۇرلەۋىت« (قوستاناي مەن باياناۋىلدا) قازاقتىڭ قىپشاقتىڭ بەرگى ءبىر اتاسىنا سانالسا، ءبىزدىڭ مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا جاساعان تاريحشى ءراشيد-اد-دين7 جازعان «جامعو-اتتاۆاريحتا» الشىن بار، ونى ءبىز كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بۇتاعىنا سانايمىز. ءراشيد-اد-دين كەزىندە «جۇزدەر» بولماعان.
جالپى العاندا «قازاق» اتالاتىن شەجىرەلەردىڭ نۇسقالارى كوپ جانە ءوزارا قايشىلىقتارى دا از ەمەس. قازاقتار بەرگى اتالارى مەن ارعى (تۇپكى) اتالارىن بىركەلكى ايىرادى دا، ورتاداعىلارىن شاتاستىرادى.
كەيبىر رۋلار اۋىسىپ تا كەلەدى. مىسالى، «قاراكەسەك» نەمەسە «بيكە» اتالاتىن تاعى سونداي رۋلار ورتا جۇزدە دە، كىشى جۇزدە دە بار. ءبىر جورامالدا! كىشى جۇزدە «كەرەيت» اتالاتىن رۋ مەن ورتا جۇزدەگى «كەرەي» ءبىر تۇقىم. ءتىپتى سىبىردەگى «كورەيا» اتالاتىن ۇلتتى دا وسىلارعا قوسىپ قويادى. ءماشھۇر-جۇسىپ، بۇل جايدا: «ارجاعىن اللا بىلەدى» دەپ تۇڭعيىققا تىرەلەدى.
جوعارىدا ايتقانداي، قازاق شەجىرەلەرى ەكى جانردا جازىلادى: پروزا جانە ولەڭ تۇرىندە.
شەجىرەنى ولەڭمەن جازۋدى قوستانايلىق اقىن نۇرجان ناۋشابايەۆ (1857 — 1919) باستايدى. ول ءوز تۇسىنداعى دارىندى اقىنداردىڭ ءبىرى، رۋى — قىپشاق. نۇرجاننىڭ اكەسى ناۋشاباي كەدەي بولعاندىقتان، ترويسك قالاسى تۇرعىندارىنىڭ مالىن باققان؛ شەشەسى قازاقتىڭ ون توعىزىنشى عاسىرداعى كۇشتى اقىنى — شالدىڭ قىزى.
نۇرجان جاسىنان پىسىق، ءارى اقىن، شەشەن، ءانشى، كۇيشى، پالۋان جىگىت بولىپ وسەدى دە، ترويسك مەدرەسەسىنەن جاقسى ءبىلىم الىپ، ەر جەتە «ورتا» اتالاتىن داۋلەت قۇرادى. سودان كەيىن «يگى جاقسى» دەيتىندەرمەن، اسىرەسە ىبىراي التىنسارينمەن جاقىنداسىپ، كۇندەرىنىڭ كوبىن سولارمەن بىرگە ەتكىزەدى. ىبىراي نۇرجاندى جوعارى باعالايدى. ول ءوزىنىڭ قۇداسى قاۋمەننىڭ ۇيىنە نۇرجاندى ەرتىپ بارعاندا: «قۇدا، قىپ كىسىمەن نەگە كەلمەدىڭ؟» دەسە كەرەك، سوندا ىبىراي نۇرجاننىڭ ونەرلەرىن اتاي كەلىپ، «وسىدان ارتىق كوپ بولا ما؟» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
نۇرجاننىڭ ايەلى ءبيبىزارا دا اقىن بولىپ، ەكەۋى حات ارقىلى ايتىسۋمەن قوسىلعان. ولاردان تۋعان جالعىز ۇل سۇلتانعازى 1911 جىلى ءولىپ، ارتىندا ۇرپاق قالماعان.
نۇرجان ولەڭدى كوپ جانە شىعىس اقىندارىنىڭ، اسىرەسە اللايار سياقتى سوفىلاردىڭ ىقپالىمەن جازعان. 1903 ءجىلىىى ونىڭ «مانزۋمات قازاقيا»، 1908 جىلى «ساپارعاليمەن جۇمباق ايتىسى»، 1910 جىلى «الاش» دەگەن كىتاپتارى جاريالانعان. جاريالانباعاندارى دا تولىپ جاتىر.
نۇرجان ولەڭمەن شەجىرە جازىپ، ونى «مانزۋمات قازاقياعا» قوسقان. ولەڭمەن جازىلعان باسقا شىعارمالارى دا ءتيىمدى كەلەتىن دارىندى اقىننىڭ بۇل «شەجىرەسى» دە شەبەر تىلمەن جازىلعان.
نۇرجانعا ەلىكتەپ شەجىرەنى ولەڭمەن جازاتىندار كوبەيگەن. وندايلاردىڭ ىشىندە تاۋىرلەرى دە، ناشارلارى دا از ەمەس.
ەندى قازاقتىڭ «جەتى اتا» دەگەنىنىڭ ءمان-جايىنا توقتالايىق. بۇل جەردە ەڭ الدىمەن جەتى اتادان قوسىلاتىندار، ەشۋاقىتتا بىر-بىرىنەن قىز الىسپايتىنىن ايتا كەتۋ قاجەت. مىسالى، سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن قوستاناي مەن قىزىلجار (پەتروپاۆل) ويازدارىنىڭ بىرنەشە بولىسقا جەتەتىن سيباندارى ءوزارا قىز الىسپايتىن ەدى. دارۆينيزم عىلىمىنىڭ تابيعي سۇرىپتاۋ تەورياسىندا دالەلدەنگەن قان ارالاستىرۋدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارعا تيگىزەتىن يگى اسەرىن سول كەزدىڭ وزىندە حالىق اڭعارعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى عىلىمنىڭ كەيىننەن اشىلعان مۇنداي جاڭالىقتارىن سول زاماندارداعى ساۋاتسىز قازاقتار ءبىلدى دەۋدەن اۋلاقپىز. سويتە تۇرا، تۇقىم قۋالاۋداعى كوپتەگەن تابيعي ەرەكشەلىكتەر سول وركەندەۋ زاڭىنا باعىنۋ بولسا كەرەك.
قازاقتىڭ اۋىزشا شەجىرەسىنىڭ جايى وسىلاي بولعانىمەن، مۇنداي شەجىرەلەردەن عىلىمي نەگىزدەلگەن شەجىرە نەمەسە تاريح جاساۋدىڭ دا ءمانى زور ەكەندىگى جوعارىدا ايتىلدى. قايتالاپ ايتقاندا، دۇنيەجۇزىلىك فولكلور مەن تاريحتىڭ تۋۋىنا شەجىرەگە اينالعان ەرتەگىلەر مەن اڭىز اڭگىمەلەر دە سەبەپ بولدى. بۇل جايىندا «تۇرىكپەن شەجىرەسىن» جازعان ءابىلعازى ءباھادۇر-حان بىلاي دەيدى: «تۇرىكپەننىڭ مولدالارى، شايحىلارى، بەكتەرى مەنىڭ تاريحتى جاقسى بىلەتىنىمدى ەستىپ، ءبىر كۇنى بارلىعى جيىلىپ كەلدى دە، «ءبىزدىڭ ارامىزدا «وعىز-ناما» (وعىز-حاننىڭ شەجىرەسى) كوپ تە، بىرىنە-بىرى قايشى كەلىپ، ءبىر ارناعا قۇيارى جوق. سولاردى قورىتىپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرسە جاقسى بولار ەدى»، — دەدى. مەن، بۇل ءوتىنىشتى قابىل الىپ، وسى شەجىرەنى جازۋعا كىرىستىم.
جازۋلى ون جەتى جىلعا سوزىلعان بۇل كىتاپتا، ءابىلعازىنىڭ تۇرىكپەن ەلىنىڭ اۋىزشا ادەبيەتىن وتە كەڭ كولەمدە قالانعانى بەت سايىن كورىنىپ تۇر.
قوجالاردىكىن ساناماعاندا، قازاقتا مۇنداي جازبا شەجىرە وم سەگىزىنشى عاسىرعا دەيىن بولماعان. تەك بەرتىندە، اراب ارپىمەن حات تانىعان قازاقتار عانا شەجىرە جازا باستادى. بۇل اسىرەسە ون توعىزىنشى عاسىر مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە باستالدى.
قازاقتار شەجىرەنى قاراسوزبەن، دە، ولەڭمەن دە جازعانى جوعارىدا ايتىلدى. وسىنداي، ءار كەزدە، ءار رۋدا جاسالعان، ءبىراق باسپادا جاريالانباعان جازبا شەجىرەلەر قازاقتا تولىپ جاتىر. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى، جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار قورىنا دا ءتۇستى. وسى شەجىرەلەردىڭ ءبارى دە قوجالاردىڭ ىزىمەن قازاقتىڭ ارعى ءتۇبىن انەسكە اپارادى دا، ودان بەرگى رۋلارىن ءبىر-بىر اتانىڭ ۇرپاعى قىپ جۇيەلەيدى. بۇلاي ەتۋ شىندىققا جاتپايدى. مىسالعا قىپشاق رۋىن الايىق. وسى ەسىمدى رۋلار سوۆەت ەلىندەگى باسقا حالىقتار (وزبەكتە، تۇرىكپەندە، قىرعىزدا، باشقۇرتتا، كاۆكازدىق كەي ەلدەردە) اراسىندا دا بارىن قوجالار دا، قازاق شەجىرەشىلەرى دە بىلمەيدى، سوندىقتان جازبايدى دا.
قازاق شەجىرەشىلەرى وقىعان جانە وقىماعان بولىپ ەكىگە بىلىنەدى: وقىعانى — ارابشا نەمەسە ورىسشا حات تانيتىندار؛ وقىماعانى — حات تانىمايتىندار. بۇلاردىڭ ىشىندە قوجالاردىڭ ىزىمەن كەتكەندەرى قازاقتىڭ ارعى ءتۇبىن انەسكە تىرەسە، بەرگى جاعىنا كەلگەندە ەكەۋى دە، «ۇرانىمىز — الاش، كەرەگەمىز — اعاش» دەسەدى.
«الاش» دەگەن سوزگە، بۇرىنعى ءبىر اڭىزدا بىلايشا تۇسىندە بەرىلەدى. الامان8 دەگەن حاننىڭ ءبىر ۇلى اناسىنان الاپەس بولىپ تۋىپتى. سونى ۇناتپاعان حان، اتىن «الاشا» قويادى دا، قاسىنا ءجۇز جىگىت قوسىپ، شەشەسى مەن الاشانى ۇلىتاۋدان اسىرىپ تاستايدى. سوندا ەرجەتكەن الاشا ءوز بەتىمەن حاندىق قۇرىپ، ەل بولىپ كەتەدى. الاشا ولگەندە ۇلىتاۋدان اعاتىن «قارا كەڭگىر» وزەنىنىڭ بويىنا كومىلىپ، ءقابىرىنىڭ ۇستىنە مازار سالىنادى. سول «الاشا حان» اتتى ادەمى جاسالعaن مازار. ۇلىتاۋداعى كەڭگىر بويىندا ءالى كۇنگە دەيىن قاز-قالپىندا ساقتاۋلى.
قازاقتا «الاش الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا» دەگەن دە ءسوز بار. سونىڭ ماعىناسى عىلىم جۇزىندە بەرتىندە اشىلىپ، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسى، «قازاقستان ەپيگرافيكاسى» دەگەن اتپەن شىعارعان كىتاپتا بەلگىلى ءتىل عالىمى عاينەتدەن مۇسابايەۆ «كەگەن جازۋى» دەگەن ەڭبەگىندە تاستان جاسالعان مۇسىنگە جانە كونە جازۋعا سۇيەنە وتىرىپ، «الاش» جانە «الاشا» دەگەن سوزدەرگە تالداۋ جاسايدى. عاينەتدەننىڭ بايانداۋىنشا قازاقتىڭ «التى الاش»- دەگەن ءسوزى «التى ەل» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى، دەۋى شىندىققا جاتادى. دەمەك، قازاق سول التاۋدىڭ ءبىرى عانا، وزگە بەسەۋى: قىرعىز، وزبەك، تۇرىكپەن، قاراقالپاق جانە باشقۇرت. بۇلار دىڭ قازىرگى اتتارى مەن حالىق بولىپ ءبولىنۋى سوڭعى مىڭ جىلدىڭ ورتا تۇسىنان باستالادى. سوندىقتان قازاقتا بار رۋلاردىڭ كوپشىلىگى ولاردا دا بار. كەي حالىق وزدەرى باعىنعان حانداردىڭ ەسىمدەرىمەن اتالىپ كەتكەن. مىسالى، وزبەك، نوعاي، ت. ب.
عاينەتدەننىڭ جورامالىنشا «الاش» حاندىعى قۇرىلىپ، «الاشا» حاننىڭ بيلەۋى، شاماسى بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىلداي بۇرىن بولسا كەرەك.
قازاقتار «الاش» دەگەن ءسوزدى «جاقىن» جانە «جات» ماعىناسىندا دا قولدانادى: ءتاۋىر كورگەنىن «الاشتىڭ ازاماتى» دەپ سىيلاستىق ماعىناسىندا قولدانادى، ال اتىعاي رۋىنان شىققان ارىستانباي اقىننىڭ كەنەسارى قاسىموۆقا (1801 — 1847) ايتقان ولەڭىندە بۇل ءسوزدى اڭدىسقان جاۋ رەتىندە دە قولدانادى:
كەنەكە، جاقىن كورسەڭ قاراشىڭمىن
الىس كورسەڭ اڭدىسقان الاشىڭمىن.
اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن،
اتىعاي، قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن.
الايدا «الاش» دەگەن ءسوزدى قولدانۋدىڭ تاريحي جاعىنان تەرىس ۇعىم بەرەتىن ءمانى دە بار. سوندىقتان «الاش» اتاۋىنان قاشقاقتاپ تا ءجۇرمىز. ول — 1917 جىلعى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا قارسى «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ، ءوز ۇرانىن «الاش» دەپ الۋىنا بايلانىستى. ارينە، «الاشوردا» پارتياسى 1918 جىلدارى «اباي» اتتى جۋرنال دا شىعاردى. ونىڭ دا باعىتى سوسياليزمگە قارسى ەدى. وسىعان وراي ابايدان بەزۋگە بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. ەندەشە «الاش» دەگەن سوزگە ساياسي استار بەرمەي-اق، جاي اتاۋ رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك.
قازاق شەجىرەسىندە الاشتان سەيىلحان، جايىلحان دەگەن ەكى ۇل تۋادى. سەيىلحاننان سەگىز ارىس تۇرىكپەن تارايدى. سوندىقتان قازاقتىڭ تۇرىكپەنمەن كورشىلەس رۋى اداي كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرىكپەندەردى «سەيىلحان» دەسەدى.
جايىلحاننان قازاق شەجىرەسى مايقىنى تۋعىزادى. قازاقتىڭ «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەپ، مايقىنى قازاقتاردىڭ تۇڭعىش بيىنە سانايتىن سەبەبى سول.
مايقى موڭعول شىڭعىس حاننىڭ اقىلداسىپ وتىراتىن ءبيدىڭ ءبىرى بولىپ، شىڭعىس جورىقتا جۇرگەن كەزىندە حاندىق مىندەتتەردى دە اتقارعان. مايقىدان «سابيان» (بۇل نە كەرەيدەگى سيبان، نە نايمانداعى سىبان ەمەس پە ەكەن؟)، ودان — ايىرقالپاق (قىرعىزداردىڭ ءتۇپ اتاسى ەمەس پە ەكەن؟) جالعىز تۋادى، ودان — قازاق، سوزاق، ۇزاق تۋادى.
نۇرجان ناۋشابايەۆ ولەڭمەن جازعان شەجىرەدە:
سوزاقتان قاراقالپاق بولىنەدى،
وسىلاي شەجىرەدەن كورىنەدى، —
دەپ كەلەدى دە قازاقتان: اقارىس، جانارىس، بەكارىس دەگەن ۇشەۋ تۋعىزىپ: اقارىستان ۇلى ءجۇزدى، جانارىستان ورتا ءجۇزدى، بەكارىستان كىشى ءجۇزدى تاراتادى. ۇزاقتان قىرعىز بەن حاكاس.
وسى ارادا «قازاق» جانە «ءجۇز» دەگەن ۇعىمدار جايىنا كەلەيىك. نەگىزىندە «قازاق» حالقىنىڭ قاي زاماننان باستاپ قۇرالىپ، ەل بولىپ كەلە جاتقانى جايىنداعى دەرەكتەر عىلىم جۇزىندە ازىرگە انىقتالعان جوق. «ايقاپ» دەگەن اتپەن قازاق تىلىندە 1911 — 1916 جىلدار اراسىندا ترويسك قالاسىندا شىققان جۋرنالدا، ءبىر اۆتور «قازاق» دەگەن سوزگە ەكى ماعىنا بەرەدى: ءبىرىنشى «قاشاق»، ولاي دەيتىنى قازاق دالاسىن اينالا مەكەندەيتىن وتىرىقشى ەلدەردىڭ اكىمدەرىنە بارعىسى كەلمەگەندەر، يەن جاتقان قازاقتىڭ قازىرگى كەڭ دالاسىنا قاشىپ شىعا بەرگەن. مىنە، وسى «قاشاقتاردىڭ» (قاشقىنداردىڭ) كەيىنگى ۇرپاقتارى وسى «قازاق» دەپ اتالسا كەرەك. ال ونداعى ەكىنشى تۇسپالدا: «قازاق ەسىمى «اق قاز» يتون سوزدەن تۋۋى دا مۇمكىن دەلىنەدى. ەرتە كەزدىڭ كوشپەلىلەرى، جاۋعا قارسى اتتانعاندا، سالت ءمىنىپ، اق ءتۇستى كيىم كيگeن. بۇلاي دەۋ دە شىندىققا جاقىن سياقتى. ويتكەنى، ەرتەدە ، ۇرىستا قيراتا تويتارىس بەرەتىن سالت اتتى تۇركىلەردى ارابتاردىڭ «اق كيىمدىلەر» اتاۋى تاريحتا بار. سونان بولۋ كەرەك — ون سەگىزىنشى عاسىردا، جۇڭگو باسقىنشىلارىنا قارسى شىققان ۇيعىر سالت اتتىلارىنىڭ ءبىر توبى «اق تاۋلىق» اتالىپ، اق كيىمدەر كيگەن.
كەيىنگى تاريحشىلار سونىڭ ىشىندە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مۇساتاي اقىنجانوۆ «قازاق دەگەن ءسوز» «قاس» جانە «ساق» اتالاتىن ەكى سوزدەن قۇرالدى، دەسەدى. «قاس» دەگەن: شىن، ناعىز دەگەن ماعىنادا. قازاق حالقىنىڭ: ناعىز سۇلۋ، ناعىز باتىر، ناعىز جاقسى، ناعىز جاۋ دەۋدىڭ ورنىنا قاسا سۇلۋ، قاس باتىر، قاس جاقسى قاس جاۋ... دەۋى وسىدان.
«ساق» دەگەنى ورتا ازيادا قازاق اتالعان ەلدەن الدەقايدا بۇرىن جاساعان كوشپەلىلەر. م. اقىنجانوۆتىڭ ايتۋىنشا «قازاق» دەگەن اتاۋ «قاس» دەگەن ءسوز بەن «ساق» اتالاتىن كوشپەلى ەلدىڭ اتىنان قۇرالعان. بۇل ناعىز «ساق»، «شىپ ساق» دەگەن ماعىنا بەرەدى، ويتكەنى قازاقتار بۇرىنعى ساقتاردىڭ مەكەنىندە قالعان، سونى يەمدەنگەن ەل. مەن وسى پىكىرگە قوسىلامىن. سونداعى تاعى ءبىر كەلتىرەر دالەلىم: قازاقتى كورشىلەس قىرعىزدار، التايلىق تۇركىلەر، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قازاق» دەمەيدى، «قاسساق» دەيدى. ورىستار دا سولاي اتاپ، ون سەگىزىنشى عاسىرعا دەيىن «قايساق» دەپ كەلگەن. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە (1742 — 1775) كەيىننەن قاراپايىم قازاقتار بەلسەنە قاتىسىپ، سودان قازاقتاردى جەك كورگەن ورىس پاتشاسى ەكاتەرينا III كىشى ءجۇز مەكەندەيتىن جايىق وزەنىن «ورال» دەپ اتاپ، قايساق اتىن دا بىرتىندەپ جويعان. «قايساقتى» «كيرگيز» دەپ اتاپ كەتكەن. قازاقتار ءوزىنىڭ حالىقتىق اتىن تەك سوۆەت زامانىندا عانا قايتا الدى.
كەيبىر تاريحشىلاردىڭ بولجالىنشا، «ساق» «تۇرىك» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىراق بۇل جاڭىلىس. ساقتار تۇركىلەردەن الدەقايدا بۇرىن اتالادى. كەيبىر ەۆروپالىقتار «ساق» دەگەن ءسوزدى «سكيف» ماعىناسىندا قولداندى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. «سكيفتەرگە سلاۆيان تۇقىمدارى، ولاردىڭ ىشىندە ورىس اتالارى قوسىلادى. ولار ساق سياقتى كوشپەلى بولعان ەمەس. مەنىڭشە، ساقتار كونە زاماندا قازاق دالاسىندا داۋرەن سۇرگەن كوشپەلىلەر سياقتى.
«ءجۇز» تۋرالى از ءسوز: ورىس كازاكتارىندا (كازاچەستۆو) «سوتىي» («جۇزدىك») ءبىر ءجۇز سالتتىدان قۇرالاتىن اسكەرلىك قوسىن. جالپى «كازاك» دەگەن اتاۋ «قازاق» دەگەن سوزدەن شىعۋى ىقتيمال. وڭتۇستىك ورىستارى قىپشاق رۋلارىمەن عاسىرلار بويى كورشىلەس بولىپ، تاتۋ دا، اراز دا بولىپ، ءتىپتى سوعىسىپ قالعان كەزدەرى دە كوپ بولعان. ونىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا جاساعان ورىستىڭ ۇلى كنيازى يگور سوعىسقان پولوۆسىلار وسى قىپشاقتار. يراندىقتاردىڭ «ءداشتى-قىپشاق» دەگەنى دە «دالالىق قىپشاقتار» ماعىناسىندا. نەگىزىندە قىرعىزدار بۇرىنعى بارلىق حالقىن «وڭ» جانە «سول» دەپ ەكىگە بولەدى؛ ال قازاقتار ۇشكە ءبولىنىپ. «وڭ بەت»، «ورتا بەت»، «سول بەت» دەگەن. كەيىن سول بەتتەردىڭ وڭى ۇلىعا، ورتالىعى ورتاعا، سولى كىشى جۇزدەرگە اينالىپ كەتكەن.
«ءجۇز» جايىندا تاعى ءبىر دەرەكتى كەلتىرۋگە بولادى، ول ورىستىڭ شىعىستى، اسىرەسە ورتالىق ازيانى، قازاق دالاسىن زەرتتەگەن عالىمى ءبيچۋريننىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 635 جىلىندا، قازىرگى قازاق دالاسىندا تۇركى تىلدەس كوشپەلى ساقتار، وزدەرىنە شابۋىل جاساپ تىنىشتىق بەرمەيتىن قىتايلارعا قارسى ءۇش وردا: ءۇيسىن جەرىندە ۇلكەن وردا، ەسىل،
ەرتىس بويىندا سولتۇستىك وردا، بالقاشتان كاسپييگە دەيىن - كىشى وردا بولىپ توپتاسقان. ءبيچۋريننىڭ ويىنشا قازاق جۇزدەرى وسى ءۇش وردادان باستالادى. مەن بۇل پىكىردى ءى پ \داۋعا بەيىممىن.
ءجۇز» قازاقتا «سان» ماعىناسىندا ايتىلادى. سوندىقتان «ءجۇز» — ءجۇز باسى ۇعىمىندا، ياعني ءبىر ءجۇز ادامنان قۇرالعان اسكەري قوسىن رەتىندە قولدانىلۋى مۇمكىن. ءبىراق قازاقتا «ءجۇز» «قوسىننان» كوپ، ءبۇتىن ءبىر ايماقتى ەل، سوندىقتان «قوسىننان» گورى «قۇلا ءجۇز» «دالا» ماعىناسىنا جاقىنىراق سياقتى.
تەگىندە ءۇش جۇزگە بولىنگەن كوشپەلىلەردىڭ ءارقايسىسى ءوز جاعىن جاۋدان قورعاۋعا مىندەتتى بولعان سياقتى. ۇلى جۇزدەگى رۋلاردىڭ كوبى كورشىلەس باسقا حالىقتاردا دا بارىن قازاق شەجىرەسى ايتپايدى. ورتا ءجۇز دە سونداي. ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن التى رۋدىڭ ىشىندەگى كەرەي مونعولعا جاتادى دەگەن ءسوز بار. كىشى ءجۇز بەكارىستان تۋدى دەگەنمەن، ودان كىمدەر تۋعانى بەلگىسىز. ءبىر شەجىرەدە اقارىستان اباق پەن تاراق، اباقتان جالايىر، تاراقتان ءۇيسىن تارايدى دەسە، ەندى بىرەۋىندە، اباق پەن تاراق، ءۇيسىننىڭ بالاسى، دەيدى. مەنىڭشە، العاشقىسى جوباعا كەلەتىن سياقتى، ويتكەنى ۇلى ءجۇز باس قوسقاندا ەرتە زاماندا ءالى كۇنگە دەيىن «نوقتا اعاسى بولىپ» جولدى جالايىر الادى. ەگەر اباق ءۇيسىننىڭ بالاسى بولسا، نەگە جالايىرعا جول بەرەدى؟ ۇلى ءجۇز ەلدەرىنىڭ جايىن جاقسى بىلەدى دەپ سانالاتىن م. تىنىشبايەۆ، ورىس تىلىندە جازعان شەجىرەسىندە اقارىستان جالايىر، ءۇيسىن جانە قاڭلى ۇشەۋىن تاراتىپ، اباق، تاراق دەگەندەردى اتامايدى. دەگەنمەن، ودان كىمدەر تۋعانى ءمالىمسىز... قوجالار شەجىرەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ ارعى اتالارى قىدىر، سيىق، ءىىىسسىق، سۇلتان بولىپ بولىنەدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە سيىقتار مەكەدەن كەلگەن اۋليە ارابتار، ياعني قوجالار وزدەرىنىڭ ارعى اتالارىن سيىقتاردان وربىتەدى.
سونىمەن، «ارىستارعا» بولىنەتىن جۇزدەردىڭ تۇپكى اتاسى كىم ەكەندىگى ءالى انىق ەمەس. انىق بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى، عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، دۇنيە جۇزىندەگى قاي ۇلتتى، قاي تىلدەگى حالىقتاردى الاتىن بولساق، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتا-تەگى باسقا بولىپ، ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تاراماعاندىعى، ءارقايسىسىنىڭ ءوز تاريحى، ءوز اتا-تەگى بولعاندىعى دايەكتى دالەلدەنگەن.
قازاق تا سونداي. وعان دالەل: ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەي اتالاتىن رۋلار ارعى كونە زامانداردا قانداس بولعان حالىقتار ەمەس، اكىمشىلىك قۇرعان حاندىقتاردىڭ اتى. ولاردىڭ قاراماعىندا الدەنەشە رۋلار بولعان. سول پاتريارحالدىق نەگىزدە جاسالعان حاندىقتار، فەوداليزم قۇرىلىسىنا اياق باسقان شاقتا، ونداعى رۋلار: وزبەك، قازاق، تۇرىكپەن، قىرعىز باشقۇرت سياقتى حالىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەن.
تاريح، حالىقتار ءومىرىن تەرەڭىرەك زەرتتەيدى دە، رۋلار ءومىرىنىڭ بەتىن عانا قالقيدى.
قازاق حالقى تولىپ جاتقان رۋلاردان قۇرالاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. بۇل ارادا قازاق رۋلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان ۇرانى جانە تاڭباسى بولاتىندىعى تۋرالى قىسقاشا توقتالا كەتكىمىز كەلەدى.
قازاقتىڭ ەڭ كونە رۋلارىنىڭ ۇراندارى: ۇيسىندىكى — اباق، دۋلاتتىكى — باقتيار، نەمەسە دومالاق ەنە، نايماندىكى — قاپتاعاي، كەرەيدىكى — وشىنباي، ۋاقتىكى — جاۋباcap، ارعىندىكى — اقجول، قىپشاقتىكى — ويباس، قوڭىراتتىكى — الاتاۋ. ولاردان تاراعان بەرگى رۋلاردىڭ دا اتالىق ۇراندارى بار. مىسالى، شاپىراشتىكى — قاراساي، ىستىنىكى — جاۋاتار، بەرىشتىكى — اعاتاي، جاپپاستىكى — بايمۇرات، حان تۇقىمى، تورەلەردىكى - — ارقار، قوجالاردىكى — قۇل قوجاحمەت، تاعى تاعىلار...
ەسىمى ۇرانعا اينالعان ادامداردى قازاق، ادەتتە، ارعى اتالارىنا سانايدى. مىسالى، قىپشاقتار — ويباستى، كەرەيلەر — شيبايدى، ۋاقتار — جاۋباساردى اتايدى. ۇرىنعا شىققان ايەلدەر دە بار: «قىرىق بولىس ەل بولدىق» دەگەن دۋلات رۋلارىنىڭ ۇرانى — دومالاق ەنە. بۇل جايىندا ايتىلاتىن اڭىز بويىنشا ول وسى رۋلاردىڭ تۇپكى شەشەسى. ارعىننىڭ ءبىر رۋى (ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەلى) «ەنەڭ» اتالىپ، شەشەسىن ۇران تۇتادى. كەرەيدىڭ ءبىر رۋى «بيكە» دە سولاي ەتەدى، تاعى تاعىلار...
وسى اتالعانداردىڭ ءبىرازىنىڭ قالايشا اتالعانى، كىم ەكەنى بەلگىسىز. مىسالى، قىپشاق ۇرانى «ويباس» قايدان شىققان؟ ونداي اتا قازاقتىق قىپشاقتاردا جوق سياقتى. ءبىر شەجىرەدە ويباستى قىپشاقتىڭ، اقجولدى ارعىننىڭ، جاۋباساردى ۋاقتىڭ، تاعىسىن تاعىلاردىڭ تۇڭعىشى ەكەن دەپ تە ايتادى. ۇرانداردىڭ ءبىرتالايى سولاي بولعانىمەن بەرگى ۇراندارعا كەلسەك، ول ەلدىڭ اتاسى رەتىندە ەمەس، بايى، ءبيى، باتىرى سياقتى ادامدارىنا ارنالاتىنى بايقالادى. مىسالى، نايماننىڭ «قارا كەرەي» اتالاتىن رۋى، ۇرانىن بەرتىندەگى قابانباي باتىر عىپ، كىشى ءجۇزدىڭ ادايلارى — بەكەت باتىر عىپ العان. ءبىزدىڭ سيباننىڭ ۇرانى — ەستەمەس، ول بەرتىندە جاساعان ادام.
رۋلىق ۇراندار ءار رۋدىڭ ەلدىك ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ساقتاۋدىڭ ۇلكەن قۇرالى بولعان. مىسالى، جيىنداردا جانجال، توبەلەس شىعا قالسا، نە بارىمتا بولسا، رۋ ۇرانى شاقىرىلعاندا، ءار رۋ ءوز ۇرانىمەن توپتالىپ، قارسى رۋعا توتەپ بەرگەن. جاۋعا، بارىمتاعا اتتانعاندا رۋ ۇرانىن اتاسا، ەرمەيتىن ەركەك قالماعان. جەر داۋى، جەسىر داۋى سياقتى جانجالداردا دا رۋىنا قاراي ۇران شاقىرعان.
ءتىپتى اۋىل اراسىنىڭ ۇساق جانجالىندا دا سان جاعىنان باسىم اتا ۇرپاقتارى از اتالى اۋىلداستارىنا وكتەمدىك جاسايتىن ەدى. وسى ادەت قازاق اۋىلدارىندا سوۆەتتىك زامانعا دەيىن سوزىلدى.
ءبىراز رۋ ۇراندارىن ولەڭگە دە قوسقان.
ەندى «تاڭبا» سالۋ تۋرالى ايتا كەتەيىك. بۇل قىزعان تەمىرمەن قارىپ، مالدىڭ جامباسىنا باسىلاتىن وزگە مالعا ەمەس، تەك جىلقىعا عانا باسىلاتىن بەلگى. ول تاڭبا تەك ۇلكەن رۋلاردىڭ جىلقىلارىنا باسىلادى.
جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ادام قاي رۋدان ەكەندىگى مىنگەن اتىنىڭ تاڭباسىنان بەلگىلى بولادى. مىسالى، قىپشاقتىڭ رۋلىق تاڭباسى، جوعارىدان تومەن قاراي قاتار تارتقان قوس سىزىق. ونىڭ اتى «ءالىپ». نۇرجان ناۋشابايەۆتىڭ — «رۋىم قىپشاق بولعاندا، تاڭبام «ءالىپ» دەۋى سودان. وسى قاي ءالىپ»؟
اراب الفاۆيتىندە «ا» ورنىنا قولداناتىن باس ءارىپ «اليف» اتالادى. ءبىز ونى قازاقشالاپ «ءالىپ» دەيمىز. قىپشاقتاردىڭ «ءالىپ» اتالاتىن رۋلىق تاڭباسى وسى اراب ءالىبى دەسەك (سولاي دەۋشىلەر بار دا)، وندا قىپشاق رۋى ورتا ازياعا ارابتاردىڭ، ولارمەن بىرگە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىنەن الدەقايدا بۇرىن قۇرالعان ەل بولىپ شىعادى. ولاي بولسا، قىپشاق «ءالىبىن» ارابتان الىندى دەۋدىڭ قيسىنى جوق. ەندەشە قىپشاقتىكى قاي «ءالىپ»؟
كونە تۇركىلەردە «ءالىپ» «داق»، «جەكە» ماعىناسىندا دا ايتىلعان، مىسالى بال اشاتىن قۇمالاقتىڭ سانى 41 بولادى. سوندا، قىرقىن «جۇپقا»، بىرەۋىن «داققا» سانايدى. بالدى (بولجاۋدى) «جۇپ» ەمەس، «داق» شەشەدى. قۇمالاقشى قىرىق ءبىر قۇمالاقتى ۇشكە بولەدى دە، تورت-تورتتەن بولشەكتەپ، سوڭعى بولشەكتەن «ماڭداي اتالاتىن ۇستىڭگى قاتارىن، ورنىنان «بەلدەۋ» اتالاتىن ورتا قاتارىن، تومەننەن «اياق» اتالاتىن سوڭعى قاتارىن شىعارادى. سولاي بولشەكتەگەندە «ءالىپ» قاي قاتاردا تۇرسا، قۇمالاقشى بالدى سوعان قاراپ ايتادى. قازاقتىڭ «ءار ءىستىڭ اقىرىن كۇت» دەۋدىڭ ورنىنا «ءالىپتىڭ ارتىنا ب ا ق» دەۋى وسىدان. قىپشاقتاردىڭ ءالىبى وسى بولۋى مۇمكىن.
جالپى العاندا قازاقتىڭ رۋلىق تاڭبالارى، كونە زامانداعى ارىپتەر بەلگىسى بولۋ كەرەك دەگەن جورامال بار.
ولاردىڭ ارىپتىك نەمەسە ۇعىمدىق (يەروگليف) تاڭبا ەكەنى ءالى انىقتالعان جوق. كوڭىل بولەتىن ءبىر نارسە، مۇنداي تاڭبالار قازاقپەن قاتارلاس باسقا حالىقتار قۇرامىنا كىرەتىن رۋلاردا كەزدەسپەيدى.
تاڭبامەن قاتار، قازاقتا «ەن» دەگەن دە بەلگى بار. ول ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءبارىنىڭ دە قۇلاعىنا سالىنادى. اكە بالاعا ەنشى بەرسە، ەنىن دە بولەكتەيدى. «جەكە شارۋا بولدىڭ» دەۋدىڭ ورنىنا، قازاقتىڭ «ەنشىڭ، باسقا، ەنىڭ بولەك» دەۋى سودان. ەننىڭ: ويىق، تىلىك، سىرعا، سىنىق، تەسىك... سياقتى تولىپ جاتقان اتتارى بار. ەن رۋلىق ەمەس، ۇيلىك نەمەسە سەميالىق بەلگى. اكەدەن بالا بولەكتەنگەندە «ەنشى الدى» دەۋلەرى دە سودان.
4. قازاق تاريحى تۋرالى
تاريح جازۋ جۇيەسىنە تۇسكەن دەرەكتەر ەكەنىن بىلەمىز. قازاق تۋرالى ونداي جازۋ، اسىرەسە، ەل باسىنان وتكەن وقيعالاردى تىركەستىرە وربىتەتىن تاريحتىق جازۋ ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىن بولعان جوق. ونان بۇرىنعىلارىنىڭ بارلىعى شەتەلدەن كەلگەن جەكە ساياحاتشىلاردىڭ جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەرى، العان اسەرلەرى تۇرىندە قالعان. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كونە زامانداعى گرەسيانىڭ، ءريمنىڭ، قىتايدىڭ، يراننىڭ، رۋمنىڭ (ۆيزانتيا)، ارابتىڭ جانە ورىستىڭ ورتا جانە ورتالىق ازياعا كەلىپ كەتكەن ساياحاتشىلارىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن قاعازعا تۇسىرگەندەرى. ولار نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن كوشپەلى رۋلاردىڭ تۇرمىستارىن سيپاتتايدى. مىسالى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءتورت جارىم عاسىر بۇرىن سىرداريا بويىنا كەلىپ، قاڭلى حاندىعىنا قوناق بولعان گرەك ساياحاتشىسى گەرودوت، ورتا ازيانىڭ گەوگرافياسىن جاساعان سترابون، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءتورتىنشى عاسىرىندا ريمنەن كەلگەن مارسەللي، التىنشى عاسىردا رۋمنان (ۆيزانتيا) كەلگەن پروتەكتور ماركو پولو، رۋبرەكس، پلانو كارپيني؛ ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن كەلگەن جۇڭگو ساياحاتشىسى چجان سيانيۋ، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ءار كەزەڭىندە كەلگەن اراب ساياحاتشىلارى. ماعسۋدي، يبنۋ-حاۋكال، ءمۇقادداسي، يبنۋ-باتۋتا، تارى تاعىلار؛ ورتا ازيانىڭ وزىنەن شىققان اتاقتى «جامعو-اتتاۆاريحتى» (جالپى تاريحتى) جازعان ءراشيد-اد-دين حاماداني، «تاريحي ءراشيديدى» جازعان دۋلات رۋىنان شىققان عالىم مۇحاممەد-حايدار دۋلاتي، حيۆالىق ءابىلعازى ءباھادۇر حان، ورىس تاريحشىلارى بيچۋرين، رىنكوۆ تاعى باسقالار...
بۇلار جازىپ قالدىرعان دەرەكتەردىڭ كوبىندە ورتا جانە ورتالىق ازياداعى كوشپەلىلەرگە «تاتار» دەگەن ات تاعىلادى. ارعىلارىن بىلاي قويىپ، كەشە عانا جاساعان پەتر يۆانوۆيچ رىنكوۆ تا (1712 — 1777) قازاقتى تاتارلارعا قوسادى. كونە مونعولويدتار ىشىندە «تات»، «تاتىرا»، «تاتار» اتالىپ جۇرگەن رۋلارى بارى راس. ءبىراق بۇلار تۇركىلەرگە دە، ورتا ازيا كوشپەلىلەرىنە دە، قازاق رۋلارىنا دا جاتپايدى. موڭعول شىڭعىس حان باتىسقا شابۋىل جاساعاندا، ونىڭ اسكەرىنىڭ ءبىرتالايى تاتارلار بولعان. شىڭعىس جاۋلاپ العان ولكەلەر «التىن»، «كوك»، «اق» اتالىپ ءۇش ورداعا بولىنگەندە، ەدىل بويىنداعى «التىن وردانىڭ» كوپشىلىگى تاتار بولدى. سوندىقتان، ول وردانىڭ ورىستارعا كورسەتكەن ءجابىرىن ورىس تاريحى — «تاتارلار قىسىمى» دەپ اتايدى.
قازاق تاريحىن زەرتتەپ، ەڭ العاش رەت جازبا تۇرىندە جاريالاعان ادام، ورىس عالىمى الەكسەي يراكلييەۆيچ ليەۆشين (1799 — 1879). ونىڭ «قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ سيپاتى» اتالاتىن ءۇش تومدىق ەڭبەگى 1832 جىلى جارىق كوردى: ءبىرىنشى تومى — قازاقتىڭ جەر-سۋىن، ەكىنشى تومى — تاريحىن: ءۇشىنشى تومى — ادەت-عۇرپىن سيپاتتاۋعا ارنالعان. بۇل ەڭبەك كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇندى سانالادى.
سول عالىمدار مەن شەجىرەلەردىڭ ايتۋىنشا سول زامانداعى كوپتەگەن ءىرىلى-ۇساقتى رۋلاردىڭ «قازاق» اتىمەن بىرىگىپ، تۇتاس ءبىر مەملەكەت بولۋى جوعارىدا ايتىلعان «الاشا» اتالاتىن حان تۇسىندا بولسا كەرەك.
الاشا حان تۋرالى قازاق اراسىندا اڭىز كوپ.
مەنىڭ ءوز ويىم «قازاق» دەگەن حالىقتىڭ قۇرالۋى، وعان قاراستى جەر-سۋ شەگىنىڭ بەلگىلەنۋى، سونداي-اق ادەت-عۇرىپ، ءتىل، ونەردىڭ قالىپتاسۋى دا وسى كەزەڭدە باستالۋى مۇمكىن. اسىرەسە، ادەت-عۇرىپ پەن ءتىل. بۇلار كەڭ ولكەنى مەكەندەگەن قازاق رۋلارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ازعانتاي عانا ايىرمامەن وزگەرىسسىز كەلە جاتىر. «كيىز تۋىرلىقتى قازاق» اتالاتىن بۇل ەلدىڭ ءومىر تاريحى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، مىنەز-قۇلقى اينا-قاتەسىز بىردەي. ءتىل جاعىنان كەلگەندە سوعدى يراننان، حاليفات زامانىندا اراب-پارسى جانە ورىس تىلدەرىنەن كىرگەن جەكە سوزدەر (وندا دا ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ فيلارمونياسىنا باعىنعان)، جۇرناق، جالعاۋلار بولماسا، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق سيپاتى، تۇتاستىعى ەشۋاقىتتا وزگەرگەن ەمەس. وسىنشاما تۇراقتىلىق، تۇتاستىق وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن تۇتاس مەملەكەت بولماعان ەلدە ساقتالۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس.
الاشادان كەيىن، بۇل تۇتاستىق XVI عاسىرداعى قاسىم حان مەن XVII عاسىرداعى ەسىمحان تۇسىندا بولىپ، ولار «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى. ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى» اتالاتىن زاڭدارىن قالدىردى دەسەدى. بۇل زاڭدار قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن كۇشەيتە تۇسكەن ءتارىزدى.
«قازاق» اتالاتىن حالىقتىڭ ەلدىك تاريحى وسى تۇستان XVI عاسىردان باستالادى دەگەن جورامال دۇرىس سياقتى. ال جۇزدىك، حاندىقتار كەيىننەن قۇرالعان بولۋعا ءتيىس.
قازاقتىڭ «كىشى ءجۇز» اتالاتىن بولىگى روسسياعا وزگە جۇزدەردەن بۇرىن 1731 جىلى ءوز ەركىمەن قوسىلعان. سودان بەرى ورىس عالىمدارى: ن. ا. روجكوۆ، ا. ي. ليەۆشين، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ۆ. ي. دال تاعى باسقالار قازاق ەلىنە ءجيى شىعىپ، تاريحىن، تۇرمىسىن زەرتتەپ، كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازعان.
ارينە، ولاردىڭ بۇرىن-سوڭدى جازبا تاريحى بولماعان ەلدىڭ تۇرمىسىن سيپاتتاعاندا، ارتىق-كەم كەتەتىن جەرلەرى بولادى. وندايلار ليەۆشيندە دە بار. ءبىراق عالىم سيپاتتاپ وتىرعان ەلىنىڭ تاريحى مەن تۇرمىسىنا شۇقشيا زەرتتەپ، بارىنشا تياناقتى ەتىپ جازعان. ول «قازاقتى» «قايساق» دەي تۇرا، بۇل اتاۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىن، ەلدىڭ ءوزى «قازاقپىز» دەيتىنىن ءتۇسىندىرىپ وتىرادى. ليەۆشين، ارينە، ماتەرياليست ەمەس. قازاقتىڭ قوعامدىق تۇرمىسىن سيپاتتاعاندا، ول ءوز ءداۋىرىنىڭ الەۋمەتتىك ساياسي كوزقاراسى شەڭبەرىنەن اسا المايدى.
ليەۆشيننەن كەيىن دە قازاق تۋرالى ءتيىپ-قاشتى زەرتتەۋلەر بولعان. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سالماقتىسى ءىىىوقان ءۋاليحانوۆتىڭ (1835 — 1865) ەڭبەكتەرى. ونىڭ وزگە وريەنتاليستەردەن (شىعىستى زەرتتەۋشىلەردەن) ايىرماسى: ءبىرىنشى — ءوزى قازاق بولىپ، قازاق اراسىندا تۋىپ-وسكەندىكتەن بۇل ەلدىڭ شەجىرەسىن دە، ءتىلىن دە ايتارلىقتاي جاقسى بىلەدى؛ ەكىنشىدەن، عالىم ادام بولعاندىقتان، ورىس جانە تۇركى تىلدەرىندە ءار كەزدە جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ، بارىمەن جەتە تانىسا وتىرىپ، قازاق تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردى سالىستىرۋ ارقىلى، كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ شىندىعىنا جەتەدى. ادەبيەتتىك ماتەريالدارعا ول سىن كوزىمەن قاراپ، كەمشىلىكتەرىن دە جاسىرمايدى. مىسالى، باسقا دىندەگى شىعىس حالىقتارىنا حريستيان ءدىنىن تاراتۋدى ماقسات ەتكەن عالىم نيكيتا ۆاسيليەۆيچ ءبيچۋريننىڭ (ونى «ياكينف اتا» دەپ تە اتاعان) شىعىس، اسىرەسە مونعول رۋلارى تۋرالى ءۇستىرت جازعاندارىنىڭ ءبىرازىنا قوسىلماي، وزىنە ءتان تەرەڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا «ياكينف اتانىڭ» جاڭىلىس جەرلەرىن تۇزەپ وتىرادى.
شوقاننىڭ ءوز شىعارمالارىندا، زەرتتەۋلەرىندە اتالاتىن «قازاقتىڭ اتا تەگى» دەگەن ەڭبەگى XIX عاسىردا بۇل تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ەڭ تەرەڭى، ەڭ بايسالدىسى. ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندەگى ەڭبەكتەرىندە يدەاليستىك باعىتتا بولعان شوقان، كەيىن ورىس دەموكراتتارىنىڭ ىقپالىمەن قازاق قاۋىمىنىڭ تىرشىلىگىنە ماتەرياليستەر تۇرعىدان قاراي باستاعان.
اباي دا قازاق شەجىرەسىنە كوڭىل ءبولىپ «قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەيتىن ماقالاسىن ارنادى.
ابايدان كەيىن دە بۇل تاقىرىپتا اركىمدەر ءار كەزدە ازدى-كوپتى ەڭبەكتەر جازعانىمەن، ولاردىڭ، كەيبىرەۋلەرى باسپادا جاريالانسا دا، عىلىمدىق نەگىزگى قۇرىلعان شىن ماعىناسىنداعى قازاق تاريحى تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا اشىلا باستادى. ولار ماقالا، مونوگرافيا، ديسسەرتاسيا ديپلومدىق جۇمىستار مەن جيناقتار تۇرىندە قازاق تاريحىنىڭ جەكە ماسەلەلەرىن تالداۋدان باستالادى. تولىپ جاتقان وسى ماتەريالداردىڭ ىشىنەن ەكەنىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى : ءبىرىنشىسى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ، 1934 جىلى «ادەبيەت نۇسقالارى» دەگەن اتپەن قالىڭ كىتاپ بولىپ جاريالانعان ەڭبەگى؛ ەكىنشىسى، 1935 جىلى ورىس تىلىندە «پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح» دەگەن اتپەن پروفەسسور سانجار اسفاندياروۆ قۇراستىرعان قالىڭ جيناق. ساكەننىڭ ەڭبەگى كوركەم ادەبيەتتىك مۇرالاردى تالداۋعا ارنالىپ، قازاق تاريحىنا بايلانىستى ءبىراز ماسەلەلەردى قاراستىرادى دا، وندا بۇرىن ءسوز بولماعان تىڭ جانە بايسالدى پىكىر ايتادى.
اسفاندياروۆتىڭ جيناعى كونە زاماننان بەرگى ورتا ازيا كوشپەلىلەرى تۋرالى. سولاردىڭ قازاق اتالاتىن حالىقتىق قاشان، قالاي قۇرالۋى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردى شەبەر ۇشتاستىرادى. ءبىراق وعان ءوز پىكىرىن قوسپايدى.
وسىنداي باي ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى «قازاق ءسسر-ىنىڭ تاريحى» اتالعان قالىڭ ەكى تومدىق كىتاپ جازۋعا مۇمكىندىك تۋدى. 1957 جىلى جاريالانعان ءبىرىنشى تومى قازاق حالقىنىڭ كونە زاماننان باستاپ، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى ءومىرىن، 1959 جىلى جاريالانعان ەكىنشى تومى قازاقتىڭ سوۆەتتىك داۋىردەگى ءومىرىن سيپاتتايدى. بۇل ەكى تومدى جازۋعا ءبىر توپ سوۆەت تاريحشىلارى قاتىناستى. قازاق ومىرىندەگى ءاربىر قۇبىلىسقا ماركسيزم تۇرعىسىنان قارايتىن بۇل ەڭبەك، وسىعان دەيىن ايتىلعان پىكىرلەردىڭ بارىنەن دە مازمۇن جاعىنان الدەقايدا تەرەڭ، يدەيالىق جاعىنان الدەقايدا بيىك.
قازاق تاريحى تۋرالى قاي كەزدە كىمدەر جازسا دا، ءبىر ماسەلەگە تالاس جوق سياقتى. ول قازاق حالقىنىڭ كونە زاماندارداعى كوشپەلى رۋلاردان قۇرالۋى. سولاردىڭ ارعى-اتالارى: ساق ماسساعات، سارمات، ءۇيسىن، قاڭلى، بەرگىلەرى: قىپشاق، نايمان، كەرەي، تاعى باسقالارىن ايتسا دا ءبارىبىر، ويتكەنى قازاقتىڭ باسىن قۇراعان سول رۋلار ەكەنى اقيقات. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، سول رۋلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قازاقپەن، كورشىلەس قىرعىز، وزبەك، تۇرىكپەن، قاراقالپاق، باشقۇرت سياقتى حالىقتار قۇرامىنا كىرگەن، قاي رۋدىڭ بولسا دا باسىم كوپشىلىگى قازاق قۇرامىندا؛ ۇشىنشىدەن، ورتا ازيادا كوشپەلى ءومىر سۇرگەن رۋلاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق حالقىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن؛ تورتىنشىدەن، بۇرىنعى كوشپەلىلەردىڭ سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، مىنەز-قۇلقى سياقتى وزگەشەلىكتەرىنىڭ كوبى قازاقتا ساقتالعان؛ بەسىنشىدەن، كونە تۇركىلەردىڭ ءتىل قورى دا قازاقتا مولىراق. سوندىقتان كونە كوشپەلىلەردىڭ تۇرمىسىن تۇسىنۋىندە قازاق ءومىرى الگىدەي ماتەريالدى كوبىرەك بەرەدى.
«قازاق» دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ ءدال قاي كەزدەن قۇرالعانىن تاپ باسىپ ايتاتىن تاريح ازىرگە جوق. قازاق حالقىنىڭ العاش پايدا بولۋى، قالىپتاسۋى جايىنداعى، جوعارىدا ايتىلعان جورامالداردىڭ، پىكىرلەردىڭ ءبىرازى سەنىمدى بولىپ كورىنگەنىمەن ءالى دە بولسا دالەلدەۋدى قاجەت ەتەتىن تالاس ماسەلە ەكەنى ءمالىم. حالقىمىزدىڭ تاريحتا ءمالىم بولۋى XVI عاسىردان باستالدى دەۋشىلەردىڭ دالەلى كوبىرەك جانە سەنىمدىرەك.
قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق تاريحى قاي كەزدە باستالسا دا، بۇل حالىقتىڭ كوپتەگەن عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەن وزىندىك مەكەنى، وزىنە ءتان قالىپتاسقان ءتىلى، سالتى بولعاندىعى جانە بولىپ كەلە جاتقانى داۋسىز.
سول سەبەپتى ەندى وسى حالىقتىڭ قوعامدىق تۇرمىسى، مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى، سالتى جانە ت. ب. تۋرالى كورگەن-بىلگەنىمىزدى بايانداۋعا ءتيىستىمىز.
ەكىنشى ءبولىم
قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى قوعامدىق ءومىرى
1. دۇنيە تانىمى
ءبىز جوعارىدا ءدىني تۇسىنىكتەردى قالاي پايدا بولعاندىعى جايىندا ايتىپ كەتتىك. ەندەشە العاشقى ادامداردىڭ دۇنيە تانىمى، اينالانى قورشاعان تابيعات قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرۋ تالاپتارى دا وسىعان ۇقساس. ەڭبەك ەتۋدىڭ ارقاسىندا العاشقى ادامداردىڭ سانا-سەزىمى ويانىپ، تابيعاتقا سانالى تۇردە اسەر ەتە باستاعان كەزدە، اينالانى قورشاعان الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارعا نازار اۋدارىپ، ولاردى وزدەرىنشە تۇسىندىرە باستاعان. مىسالى، كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى، تۇندە اي مەن جۇلدىزدىڭ كورىنۋى، كۇندىز كورىنبەۋى، قىس پەن جازدىڭ الماسۋى، اسپاندى بۇلتتىڭ تورلاۋى، ونىڭ جازدا جاڭبىر، قىستا قار بولىپ جاۋۋى، بۇلتتان «كۇن» كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداۋى ت. ب. وسى سياقتى قۇبىلىستاردىڭ ءبارى العاشقى ادامداردى تاڭ قالدىرعان. ولار بۇل قۇبىلىستاردىڭ ناقتىلى سەبەبىن بىلمەگەندىكتەن بۇلاردان ۇرەيلەنىپ، جاردەم سۇراپ سيىنعان.
جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى ادامدار بولسىن دامۋدىڭ وسى تومەنگى ساتىسىندا اسپاندى، كۇندى، ايدى، جۇلدىزداردى ءتاڭىرى كورىپ سيىنباعانى جوق. «ءتاڭىرى دەگەننىڭ ءوزى ەسكى قانجۇت (تيبەت) تىلىندە «اسپان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. اسپاننىڭ ءتۇسى كوگىلدىر بولعاندىقتان قازاقتار ونى «كوك» دەپ اتادى، «كوك سوققىر» دەگەن قارعىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ۇعىمنان كەلە جاتىر.
تابيعاتتىڭ وسى سياقتى تۇسىنىكسىز دۇلەي قۇبىلىستارىنىڭ ءبارىن ءتاڭىرى ساناعان ادامزات، بەرتىندە ولاردىڭ سانىن كوبەيتىپ العان. عىلىمدا ولاردىڭ ءبارىن «ميف» دەيدى. 1961 جىلى لەنينگرادتا باسىلعان «ميفولوگيا سوزدىگى» دەگەن كىتاپتاعى دەرەكتەر بويىنشا، كونە زامانداعى ميفتەردىڭ سانى مىڭنان استام.
ميفولوگيالىق قۇدايلاردىڭ ىشىندە ۇلكەندەرى دە، كىشىلەرى دە بار. مىسالى، گرەك ميفولوگياسىندا ەڭ كۇشتى، قۇدىرەتتى قۇداي — زيەۆس. وزگەلەرى سودان ءوربيدى. سولاردىڭ ىشىندە: اسپاندىكى — ۋران؛ كۇندىكى (وتتىكى) — گەفەست؛ ايدىكى — يو؛ جەر مەن كەكتى تۇتاس بيلەيتىن — كرون، جەلدىكى — ەۆر، تەڭىزدىكى — پوسەيدون. جىل تاۋلىگىنىڭ مەزگىلدەرىن اۋىستىراتىن — ورى، جازدىكى — لاتونا، جەر اناسى — تاللە، تاڭدىكى — ەوس، ونەردىكى — اپوللون، سۇلۋلىقتىكى — گەرا، سوعىستى باستاۋشى — ارەي، بەيبىتشىلىك قۇدايى — ەيرەنا، ماحاببات قورعانىشى — ەروت، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ۇرپاعىن ءوربىتۋشى — ديونيس، ەرگەجەيلىلەر قورعانى — پيگمەن، قىزداردىڭ پاناسى — حاوس، تاعى تاعىلار...
بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە نەگىزگى تۇراعى — اسپان الەمى، نەمەسە بيىك تاۋلاردىڭ باسى. سول سياقتى اسپان الەمىن «تاڭىرىگە» ساناعان قازاق، كۇندى، ايدى، كەيبىر جۇلدىزداردى ميفكە اينالدىرعان.
مىسالى، كۇن — قازاقتا قاسيەتتى زات. بۇلتتىق كۇركىرەۋىن قازاق «كۇن كۇركىرەيدى» دەپ، ونى كۇن ءتاڭىرىنىڭ داۋسىنا بالاعان. «كۇن استىندا كۇنسۇلۋ» ەرتەگىسىنە قاراعاندا، كۇننىڭ دە باقىلاۋدان بوساتپايتىن قىزى بار. «اي استىندا ايسۇلۋ» دا سونداي. شىعىس ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە، اراب پەن تۇركىلەردە، اي قىزىنىڭ اتى زۋھرا. ول، جەر قورلىعىن كورىپ، ايعا قاشقان قىز. «ۇركەر» اتالاتىن شوعىر جۇلدىزدىڭ قىزىن، «جەتى قاراقشى» اتالاتىن جۇلدىزدار قورشاي اڭدىپ، ولاردان قاشقان ۇركەر اسپان بويىندا جىلجىپ قاشىپ جۇرەدى-مىس. «شولپان» دا قىز. ول دا قاشىپ ءجۇرىپ، جىلىنا ءبىر رەت ايدىڭ باۋىرىنا پانالايدى. مۇنى قازاقتار «شولپاننىڭ ايعا توعىسۋى» دەيدى. شولپاننىڭ سەنىمدى ساق كۇزەتشىسى — «تەمىر قازىق». ول ءبىر ورىننان جىلجىمايتىن جۇلدىز. تۇندە جولاۋشىلاعان نەمەسە كوشكەن قازاقتار، جۇرەر جولىن، ۋاقىتىن تەمىر قازىققا قاراپ نەمەسە ۇركەرگە قاراپ ايىرادى. ءوز باسىمنان مىنا تومەندەگىدەي ءبىر وقيعا وتكەنى ەسىمدە: 1928 جىلى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەنىمدە، قىسقى كانيكۋلدا تۋعان اۋىلىما بەتتەپ شىقتىم دا، «دەڭگەي قورعان» مەن قىزىلجار قالالارىنىڭ اراسىنداعى لەبياجە ستانسياسىنا كەشكە كەلىپ ءتۇستىم. اۋىلدان كەلىپ جاتقان كەرۋەنشىلەرمەن بىرگە جولعا ەرتە شىعۋدى كوزدەپ، تاڭنىڭ اتۋىن ساعاتقا قاراپ بىلمەك بولدىم. سوندا ءابىلجان دەگەن قارت تۋىسىم «ءتايىرى ساعات نە ءبىلۋشى ەدى، ۇركەرگە قاراپ تۇرۋىمىز كەرەك» دەپ، ءتۇن بويى ۇركەردىڭ جىلجۋىن باقىلاعانى بار. جۇلدىزعا قاراپ باعىت-باعدار اجىراتۋ ادەتى مالشىلاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
كۇنى-تۇنى دالادا جۇرەتىن كوشپەلى ەل، باقتاشىلار، اڭشىلار اسپان الەمىن زەر سالا باقىلاپ، ونداعى ءاربىر كورىنەن تورگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ولاردىڭ ۇعىمىندا ءار جۇلدىز ىر ادامنىڭ جانى. ەگەر جۇلدىز اقسا، ءبىر ادامنىڭ ولگەنى، ال بۇرىن بايقالماعان جاڭا جۇلدىز كورىنسە، ءبىر ادامنىڭ تۋعانى.
«مەتەور» دەگەندى قازاق بۇرىن بىلمەگەن. ونى «اققان جۇلدىزعا» سانايدى. جەرگە جاقىن ۇشقان مەتەور، جاناسقان تۇسىن جارقىراتىپ جىبەرەدى. ونى قازاقتار «ءقادىر ءتۇنى" دەيدى. يسلام ءدىنىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، سونداي تۇندە جۇماقتىڭ ەسىگى اشىلادى دا، ادام نە تىلەسە سونىسى قابىل بولادى.
«داۋىل» ەسكى ۇعىمدا جەل ءتاڭىرىسى. ول بۇكىل جەلدى قۇدىققا قاماپ، بۇرگەن اۋزىن ءوزى ۇستايدى دا، اشۋلى كەزىندە ەپتەپ شىعارىپ قويادى. تۇگەل بوساتسا «اقىرزامان بولىپ، تاۋلاردى دوپتاي ۇشىرادى-مىس، سوندىقتان دا بەرتىندە قازاقتار داۋىل اتىن «سۇراپىل» قويعان. كەيدە قاتتى داۋىل سوققاندا، سۇراپىل سوقتى دەيدى. بۇل يسلام دىنىندەگى جەل پەرىشتەسى «يسرافيل» بولۋى مۇمكىن. ونداي جەلدى ۇناتپايتىن كوشپەلى قازاقتار جەل تۇرعىزاسىڭ دەپ ادامدى، اسىرەسە بالالاردى ىسقىرتپايدى. ە. تەيلوردىڭ ايتۋىنشا، وسىنداي ادەت، قازىرگى شوتلانديادا بار ەكەن.
ارينە، مۇنداي تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى كونە زاماندارداعى العاشقى ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ اينالاسىن قورشاعان تابيعاتتىڭ ءبارىن دە جاندى دەپ ساناۋىنان تۋعان قيال ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان العاشقى ادامدار ايدى، كۇندى، جۇلدىزداردى نەمەسە تابيعات قۇبىلىستارىن جاندى زات ەسەبىندە ساناپ، وزدەرىنىڭ تاعدىرى، بولاشاعى، ىستەگەن ءىسىنىڭ ءساتتى نەمەسە ءساتسىز بولۋى سولاردىڭ مەيىرباندىلىعىندا دەپ ۇققان. بۇعان مىسال دىنگە سەنۋشى قارتتاردىڭ جاڭا اي تۋعاندا: «اي كوردىم امان كوردىم، باياعىداي زامان كوردىم. ەسكى ايدا ەسىركەدىڭ، جاڭا ايدا جارىلقا» — دەيتىنى دالەل بولا الادى.
وسىنداي تۇسىنىكتەردى عىلىم تىلىندە «انيميزم» دەپ اتايدى. «انيما» لاتىن ءسوزى، ول «رۋح»، «جان» دەگەن ۇعىم بەرەدى. انيميستىك تۇسىنىكتەر، ادام ۇيىقتاعاندا ءتۇس كورۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى پايدا بولعانعا ۇقسايدى. بۇل تۋرالى ف. ەنگەلس بىلاي دەيدى: «ادام بالاسى ءوزىنىڭ دەنە قۇرىلىسى جايىندا ەشقانداي تۇسىنىگى بولماعان جانە ءتۇس كورۋ سەبەپتەرىن تۇسىنە الماعان سوناۋ وتە ەرتەدەگى كەزدەن باستاپ-اق، وزدەرىنىڭ ويلاۋى مەن تۇيسىكتەرى ءوز دەنەلەرىنىڭ قىزمەتى ەمەس، وسى دەنەدە بولاتىڭ ولگەننەن كەيىن ول دەنەدەن كەتەتىن ەرەكشە ءبىر نەگىزدىڭ — جاننىڭ قىزمەتى دەگەن تۇسىنىككە كەلگەن، — مىنە، سول كەزدەن باستاپ-اق ولار وسى جاننىڭ سىرتقى دۇنيەگە قاتىسى بارى تۋرالى ويلانا باستاۋعا ءتيىس بولعان»9 .
دەمەك، العاشقى ادامداردىڭ تۇسىندە كورگەندەرىنىڭ ءبارىن شىندىق دەپ ساناۋىنا تاڭدانۋعا بولمايدى. مىنە، وسىدان بارىپ، ادامنىڭ دەنەسىنەن شىعىپ، ءوز الدىنا جەكە ءومىر سۇرە الاتىن «جان» بولادى دەگەن جالعان ۇعىم ورىن العان. ولاردىڭ ويىنشا «جان» ۇيىقتاعان كەزدە، دەنەنى تاستاپ، الەمدى شارلاپ كەزىپ جۇرەدى دە، ويانعاندا قايتا ورالادى دەپ سانالادى. ال وسىدان ماڭگى ولمەيتىن «جان» بار دا، ولەتىن «دەنە»، «ءتان» بار دەگەن تۇسىنىك تۋادى. مۇنىڭ ءوزى و دۇنيە بار دەگەن ۇعىمعا اكەلىپ تىرەيدى.
سول سياقتى دىنگە سەنۋشى قازاقتاردىڭ دا ۇعىمىندا «جان» دەگەن شىبىن ءتارىزدى بىردەمە. ول ۇيىقتاعان شاقتا اۋىزدان ۇشىپ كەتەدى. سوندىقتان دا ۇشقان جان اۋىزعا قايتا كىرىپ ۇلگەرمەس دەپ قورقىپ، ۇيقىداعى ادامدى كەنەتتەن وياتپايدى. ەسىنەگەن شاقتا شىبىن-جاننىڭ بىرەۋى اۋىزدان شىعىپ، ادام شالاجانسار بوپ قالار دەگەن قاۋىپپەن، اۋزىن الاقانىمەن باسادى. ە. تەيلوردىڭ ايتۋىنشا، باتىس ەۆروپادا سونداي ادەت سوڭعى كەزگە دەيىن بار. جانىنا اۋرۋ باتقان شاقتا، قازاق «شىبىن-جانىم-اي!» دەپ سارنايدى، بالاسىن جاقسى كورگەندە دە «شىبىنىم» دەيدى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، تابيعات قۇبىلىستارىن ءتاڭىرى ساناعان ەرتەدەگى قازاقتار وتتى دا قاسيەتتى ساناعان. مىسالى، قازاقتا جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك، قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە العاش كىرگەندە، «وت انا، جارىلقاي گور!» دەپ وتىنا ماي قۇيادى؛ ال مال تۇلىكتەرىنە، اسىرەسە، جىلقىعا ىندەت تيگەندە، ولاردىڭ تابىندارىن لاۋلاتا جاققان ەكى وتتىڭ اراسىنان ايداپ وتكىزەدى؛ نايزاعاي جارقىلداعان كەزدە، ەسىك الدىنداعى جەرگە بالتا، شوت سياقتى تەمىرلەردى جاۋىپ، «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەيتىن باتا وقيدى، ونىسى وشاعىندا وتتىڭ كوپ بولۋىن تىلەۋ سياقتى.
وسى ايتىلعانداردان قازاقتىڭ دۇنيە تانىمى، باسقا دا ۇلتتار سياقتى، ءدىني سەنىمدەر مەن نانىمدارعا نەگىزدەلگەنىن كورىپ وتىرمىز. ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ ءدىني نانىمدارى جايىندا ءبىراز توقتالا كەتەيىك.
قازاق حالقىنىڭ يسلامعا دەيىن عاسىرلار بويى سەنىپ كەلگەن ءدىنى — شامانيزم. ونىڭ قاشان شىعىپ، قاي زاماننان بەرى تاراعانى بەلگىسىز. ءبىراق باسقا دىندەر سياقتى ءشامانيزمنىڭ نەگىزى دە قۇدايعا، كەرەمەتكە سەنۋ ەكەنى داۋسىز. ال بۇل دىنگە سەنۋشىلەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى ءالۋان-تۇرلى ايلالى»، «سيقىرلى» ارەكەتتەر جاساۋ ارقىلى تابيعاتتان تىس «كەرەمەتتى كۇشتەردىڭ» مەيىرىمىن ءتۇسىرۋ، «كوڭىلىن تابۋ»، باعىندىرۋ»، سول ءۇشىن ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، تىلدەسۋدى ارمان ەتۋ، قيالداۋ بولىپ تابىلادى.
ءبىزدىڭ قازاق جەرىندە ءشامانيزمنىڭ قالدىعى باقسىلىق، بالگەرلىك، تاۋىپتىك رەتىندە يسلام ءدىنى تاراعاننان كەيىن دە بىرنەشە عاسىرلار بويى، ءتىپتى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن ورىن الىپ كەلدى. قازاقتار اراسىندا باقسىلار، جەر ۇستىندەگى جىن-شايتاندار مەن تىلدەسە الاتىن ولاردىڭ ادامعا جاسايتىن زياندى، قاستاندى ارەكەتتەرىنە تيىم سالاتىن كىشكەنتاي قۇدايسىماقتار رەتىندە تانىلدى.
مۇنى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنشە باقسى بولۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن سياقتى. باقسى بولۋعا نەرۆىسى بۇزىلعان مىنەزى جەڭىل، تەز اشۋلاناتىن نەرۆىسى جىلدام قوزاتىن ادامدار يكەمدى بولاتىن كورىنەدى.
دىنگە سەنۋشى اقساقالداردىڭ كەيبىرەۋلەرى «باقسىلىق تۇقىم قۋالايدى» دەگەنگە سەنەدى. وسىدان بارىپ، ولار پالەنشە دەگەننىڭ ارعى اتالارىندا باقسى بولعان بىرەۋ بار ەدى، سونىڭ باقسىلىعى نەمەرەسىنە نە شوبەرەسىنە دارىپتى، دەسىپ وتىرادى.
جالپى شامانيزم ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سىبىردە، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا كەڭ تاراعان. قازاق باقسىلىعىنىڭ ءسىبىر شاماندارىنان ءبىرسىپىرا ەلەۋلى ايىرماشىلىعى بار. قازاق باقسىلارىنىڭ «ويىنى» كوبىنەسە باقسىلىق ولەڭ-سارىن رەتىندە ايتىلادى. ولار وزدەرىنىڭ «جىنىن» كەيدە جەڭسىز بەرەن كيىنگەن، لاشىن قۇستاي تۇيىلگەن» دەپ، قالىڭ جاۋعا قارسى شاۋىپ، قامال بۇزعان باتىر بەينەسىندە، كەيدە قارا شۇبار ايداھار»، «جەر تىرناقتى جولبارىس»، «ازۋ ءتىسى بالعاداي قارا بۋرا»، «ءبىر ءمۇيىزى جەر تىرەپ، ءبىر ءمۇيىزى كەك تىرەگەن كوك بۇقا»، بولماسا، الەم دۇنيەسىن بۇرق-سارق وتكىزگەن قارا بۇلت، قارلى داۋىل بەينەسىندە كەلتىرەدى. «كەيبىر ۇزاق ايتىلاتىن سارىنداردا باقسىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە «جىنى» سۋرەتتەلەدى، ولاردى ادام ۇعىمىنداعى ەڭ كۇشتى نارسەلەرگە تەڭەپ، سالىستىرا وتىرىپ، جىرعا قوسادى، تىڭداۋشىنىڭ كوز الدىنا ەلەستەتپەك بولادى»10 — دەپ جازدى پروفەسسور م. عابدۋللين.
قازاق باقسىلارى، ءسىبىر شاماندارىنداي، ارنايى كيىم كيمەيدى. ءدىن جايىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا باقسى، شاماندار ءوز پراكتيكاسىندا حالىقتىق ونەردى دە پايدالاناتىن سياقتى. ونىمەن بىرگە ولار زىكىرلەگەن كەزدە يت بولىپ ۇرەدى، جىلقى بولىپ كىسىنەيدى، قوي بولىپ ماڭىرايدى، ت. ب.
باقسىلاردىڭ، دا وزىنە ءتان ميفولوگياسى بار. حالىق اراسىندا ولاردىڭ، قىزعان تەمىردى جالاۋى، سەمسەردىڭ جۇزىمەن ءجۇرۋ، تاستى جۋان تەمىرلەردى تىزەگە سالىپ سىندىرۋ، ءتىپتى ادامدى باۋىزداپ، قايتا ءتىرىلتۋى سياقتى اڭىزداردى، ءوز كوزىمىزبەن كوردىك دەيتىندەرى بار. بۇل تەگى گيپنوزعا بايلانىستى ارەكەتتەر بولسا كەرەك.
ءتىپتى قازىرگى ۋاقىتتا دا مۇنداي كەرەمەتتەر جاسايتىن كورەگەن، بىلگىر، جوقتى تاپقىر كيەلى، اۋليە ادامدار بار دەگەنگە سەنۋشىلەر ءبىرلى-جارىمدى بولسا دا تابىلىپ قالادى.
يسلام ءدىنىنىڭ قازاق اراسىنا تاراۋى جايىندا بىرەر ءسوز. راس، بۇل جايىندا ورىسشا، قازاقشا جانە باسقا دا تىلدەردە جاريالانعان يسلامدى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەگى از ەمەس. ايتسە دە، قازاق حالقىنىڭ دۇنيە تانىمىنا بايلانىستى ازدى-كوپتى اڭگىمەلەي كەتكەنىمىز دۇرىس سياقتى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا يسلام ءدىنىن تاراتۋشى مۇحاممەد تاريحتا بولعان ادام. ول ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى 570 جىلى، ارابستاننىڭ مەككە قالاسىندا تۋادى. رۋى — كۋرايش، اكەسى — عابدوللا شەشەسى — ءامينا، جاس كەزىندە اكە-شەشەدەن جەتىم قالعان ول ءارتۇرلى كاسىپتەرگە (اسىرەسە ساۋداگەرلىك ساپارلاردا) ۇيرەنەدى. 40 جاسىندا پايعامبارلىق اتاققا يە بولىپ، جالعىز اللاعا تابىناتىن يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋعا كىرىسەدى.
بۇرىن كوپ قۇدايشىل — ماجۋسيلىك ۇعىمدا بولعان اراب تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى يسلامعا قارسى بولىپ، مۇحاممەدتىڭ نەمەرە اعاسى ءابۋجاھيلدىڭ باستاۋىمەن جاڭا ءدىندى ناسيحاتتاۋشى پايعامبارعا قاستاندىق جاساپ، ونى ولتىرمەكشى بولادى. وسى بوپساعا شىداي الماعان مۇحاممەد 622 جىلى مەككەدەن ءماديناعا قاشادى. تاريح تىلىندە بۇل قاشۋدىڭ اتى ھيۋجارات. مۇسىلمان دىنىندەگىلەردىڭ جىل ساناۋى وسىدان باستالادى. بيىلعى 1973 جىل ھيجاراتتىڭ، 1351 جىلى.
يسلام ءدىنىن ءمادينادان تاراتقان مۇحاممەد ول ءۇشىن «عازاۋات» دەگەن اتپەن سوعىس جۇرگىزىپ، ھيجىراتتان ەكى جىل كەيىن شام (داماسك) ولكەسىن باسىپ الادى؛ كەلەسى جىلى «ۇحىت» تاۋىنىڭ توڭىرەگىندەگى كوشپەلى ارابتارعا شابۋىل جاساپ، ودان جەڭىلىپ قالادى. بەسىنشى جىلىن ءۇحىت ەلىنىڭ باسشىسى ءابۋسافيان ءماديناعا شابۋىل جاساپ، جەڭىلگەننەن كەيىن، اسكەرىمەن تۇتاس يسلام دىنىنە كىرەدى.
يسلام ءدىنىن وسىلايشا سوعىس كۇشىمەن تاراتقان مۇحاممەد سەگىزىنشى جىلى ون ەكى مىڭ اسكەرمەن مەككەنى الۋعا اتتانادى. وعان دەيىن عابباس ەسىمدى ءبىر تۋىسى، يسلام ءدىنىن مەككەدە جاسىرىن تاراتىپ جۇرەدى. ول مۇحاممەدكە بۇل شاھاردىڭ تۇرعىندارى دا جاڭا ءدىندى قابىلداۋعا بەيىم ەكەنىن ايتادى.
مەككە الىنعاننان كەيىن، مۇحاممەدپەن سوعىسۋعا كۇشى مىنەيتىن ۇساق رۋلار، ءماديناعا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، يسلامدى جانجالسىز قابىلداۋعا كونەتىندەرىن حابارلايدى.
يسلام ءدىنى قىزۋ تاراپ جاتقان شاقتا، ھيجىراتتىڭ 12 جىلىندا مۇحاممەد ناۋقاسقا شالدىعىپ، ولەر الدىندا بيلىكتى «شاھاريار» اتالاتىن سەنىمدى سەرىكتەرىنە تاپسىرادى. ءبىرىنشى اكىم اۋباكىر سايلانىپ، ھيجىراتتىق 12 جىلىندا، الپىس ءۇش جاسىندا قايتىس بولادى. ونىڭ ءتىرى كەزىندە ورتالىعى ءمادينا بولىپ، اراب حاليفاتىنا (پاتشالىعىنا) باعداد جانە باسىرا ولكەلەرى قوسىلادى.
اۋباكىردەن كەيىن حاليف بولعان ومار قۇددۋسقا (يەرۋساليمگە) دەيىن جاۋلاپ الىپ، حاليفات اۋماعىن كەڭىتە تۇسەدى. سول جورىقتان ءماديناعا امان قايتقان وماردى، ھيجىراتتىڭ 28 جىلى، ءبىر دۇشپانى ولتىرەدى.
نەگىزىندە مۇحاممەدتىڭ ءوزى دە، ودان كەيىن حاليف بولعان اۋباكىر دە، ومار دا، ءالى دە ساۋاتسىز بولعان ادامدار. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ساۋاتتىسى تەك وسپان عانا بولسا كەرەك. ول اراب ءالفاۆيتى» اتالاتىن ءارىپ تاڭبالارىن، ياعني قۇراننىڭ «عالامات» تاڭبالارىن جاساعان وسى وسپان ەكەن دەسەدى. افريكانىڭ ءبىراز ولكەسىن، اسىرەسە مىسىردى (ەگيپەت) جاۋلاپ العان دا وسى وسپان ەكەن. ءبىراق ھيجىراتتىڭ 35 جىلىندا، دۇشپاندارى ونى دا ولتىرەدى.
وسپاننان كەيىن، «مۇحاممەد پايعامبار اتىن كىدىرىپ اتادى» دەگەندى سىلتاۋ ەتكەن ماعاۋيا باسقارعان قارسىلاستار توبى عاليدىڭ حاليفتىعىن ءبىراز ۋاقىت تانىماي، " ءوزارا سوعىسىپ، قاتتى قىرعىنعا ۇشىرايدى. اقىرى ماعاۋيا حاليفاتتى ءبولىپ اكەتۋمەن تىنادى. عاليدىڭ كەزىندە اراب مەملەكەتى كەڭىپ، يران ەلدەرى دە باعىنادى. سوندىقتان ولار مۇحاممەدتەن گورى عاليدى ۇلىق سانايدى. ھيجىراتتىڭ 40 جىلىندا 63 جاستاعى عاليدى دا ولتىرەدى. ورنىنا ونىڭ ايەلى فاتيمادان (مۇحاممەدتىڭ قىزىنان) تۋعان حاسەن وتىرادى. ءبىراق ول تاقتا ۇزاق وتىرا الماي، التى ايدان كەيىن كۇشى باسىم ماعاۋياعا باعىنادى. وسىمەن مۇحاممەد اۋلەتى باسقارعان اكىمشىلىك ءبىتىپ، بيلىك ماعاۋيا تۇقىمىنا كوشەدى.
ارابشا ءۇممايا (شەشە ماعىناسىندا) اتالعان حاليفات 92 جىل ءومىر ءسۇرىپ، ارابيانىڭ شىعىس جاق قاناتىن ورتا ازيا ارقىلى ءۇندىستانعا، باتىسىن يسپانياعا جايىپ، ءوز تۇسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ زور يمپەريانىڭ ءبىرى بولادى.
سونشاما قاناتىن كەڭ جايعان ءۇممايا مەملەكەتىڭ ھيجىراتتىڭ 132 جىلىندا ماعاۋيا ۇرپاعىنان مۇحاممەدپەن اتالاس عابباس الىپ، استاناسىن باعداتقا كوشىرەدى دە، ھيجىرالىق IV عاسىرعا دەيىن داۋرەن سۇرەدى، ارابتار جاۋلاپ العان ولكەلەرگە اكىمشىلىگىن كەڭىتە، نىعايتا تۇسەدى.
ھيجىرالىق IV عاسىردىڭ باسىندا تۇرىكتەر كوتەرىلىپ، كاسپيي توڭىرەگىندە سەلجۋك اتالاتىن مەملەكەت قۇرادى دا، ارابتار ىقپالىنان بىرتىندەپ بوسانىپ، ءىرى مەملەكەتكە اينالادى. كۇشەيگەن سەلجۋك ھيجىراتتىڭ 831 جىلى (ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1453 جىلى) قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىندا عاسىرلار بويى كۇشتى مەملەكەت بولىپ، داۋرەن سۇرگەن ۆيزانتيا (شىعىستىق ريم، قازاقشا رۋم، «ۇلىڭ ۇرىمعا، قىزىڭ، قىرىمعا كەتسىن» دەگەن قارعىس وسىدان شىققان) مەملەكەتىن قۇلاتىپ، استاناسى كونستانتينوپولدى (ستامبۋلدى) باسىپ الادى. سول سوعىستا اقىلدى قولباسشىلىق كورسەتكەن سەيىت-باتتالدى تۇركى ەلدەرى اڭىزداعى باتىرعا اينالدىرىپ، ەسىمىن تاريحقا قوستى.
ستامبۋلدا (تۇرىكتەرشە يسلامپول، قازاقتىڭ«سەن ەسىمە تۇسكەندە، بەۋ قاراعىم، كەمەسىندەي يسلامپول بۇراڭدايمىن» دەگەن ولەڭى وسىدان تۋعان) تۇرىكتەر پاتشاسىن «سۇلتان» دەپ اتادى. بەرتىندە حان ۇرپاقتارى دا وزدەرىن «سۇلتان» دەسكەن. قازاق دالاسىنا حان تۇقىمىنان قويعان اكىمدەرىن روسسيا پاتشالىعى دا «سۋلتان» دەپ اتاعان. قازاقتىڭ «كىسى ەلىندە سۋلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن ماقالى وسىدان شىققان. مەملەكەتتىك قۇرعان تۇرىكتەر كۇشەيە كەلىپ، ھيجىراتتىڭ 699 جىلى سۇلتان بولعان عۋسمانبەكتەن كەيىن، بۇل مەملەكەت «وسپاندىق تۇركيا» اتالدى. عۇسمان 726 جىلى ولەدى. ءبىراق ول باسقارعان مەملەكەت كەڭەيىپ، كەيىن «اناتوليي» اتالاتىن يمپەرياعا اينالادى. ونىڭ جۇرناعى قازىرگى تۇركيا.
يسلامنىڭ تۋۋ جانە داۋىرلەۋ تاريحى وسىنداي.
يسلام قازاق اراسىنا كەشىگىپ تاراعان سياقتى. وعان ءبىر دالەل، XIV عاسىردىڭ اياعىندا ارابستاننان ورتا ازياعا ساياحات جاساعان يبنۋ-حاۋكەل، «ۇلگىلى حابارلار» اتالاتىن كىتابىندا مۇسىلماندار مەن تۇركىلەر اراسىندا، XVI عاسىردا بولعان سوعىستى سيپاتتايدى. بۇل جەردى ونىڭ «مۇسىلمان» دەگەندەرى ورتا ازيانىڭ يسلامدى قابىلداعان قازاق رۋلارى بولسا كەرەك.
وزبەك حانى شايباني (1451 — 1510) زامانىندا، ونىڭ قاراماعىنداعى عۇلامالار (ءدىن يدەولوگتارى) قازاقتى مۇسىلمان ەمەس دەگەن پىكىر قالدىرعان.
شوقاننىڭ ايتۋىنشا XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن، يسلام قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ءدىن بولماسا كەرەك. سونداي شالا ءدىندى ورىس پاتشالارى تاتار مولدالارى ارقىلى تارتىپ ءسىڭىردى.
قازاقتىڭ يسلام دىنىنە ونشاما بەرىلە سەنبەيتىنىنە مىنا تومەندەگى فاكتىلەر كۋا بولا الادى.
تەڭدىك بەرمەيتىن قياناتشىل، جاۋىز بىرەۋ تۋرالى نازالانعاندا، قازاق وعان «كوكتە قۇدايدىڭ، جەردە قۇمايدىڭ ءالى كەلمەيدى» دەيدى. قۇدايى — اللا، قۇمايى — اڭ اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە جەيتىن ميفولوگيالىق يت. قۇدايدى قۇمايدى تەڭەۋى قازاقتىڭ دىنگە سەنۋشىلەرىنىڭ وعان قانداي كوزقاراستا ەكەنىن كورسەتەدى.
يسلامنىڭ قاسيەتتى سانايتىن كىتابى — قۇران. ول «قۇداي ءسوزى» رەتىندە سانالادى. الايدا قازاق قۇراننان ناندى جوعارى باعالايدى. مىسالى، «قول جەتپەيتىن بيىكتە نان ،تۋسا، قۇرانعا شىعىپ، ونى الۋعا بولادى» دەيدى.
يسلام دىنىندە بۇكىل ايات اتاۋلىنىڭ الدىندا «اعۋز» دەگەن ءسوز تۋرادى. ول — «شايتاننىڭ شەرىنەن (ازعىرۋىنان)، ساقتا» دەپ تاڭىرىدەن تىلەۋى. قازاقتار بۇل ءسوزدى دە كەلەكەلەپ: «الا بايتال-قۇناجىن، اعۋ، بەللا-ھي، مىنە، شايتان ءراتىم» دەيدى. مۇسىلمانداردا ءاربىر ارەكەتكە (قيمىلدارعا) كىرىسەر الدىندا «ءبيسميللانى»، ياعني — اللانىڭ ەسىمىن پايدى. ونى از قولداناتىن قازاقتار «بايعۇستىڭ اسىن ءبىسمىلدا تاۋىسادى» دەپ مازاقتايدى.
بىلگىشسىنگەن بالانىڭ اكەسىنە اقىل ۇيرەتۋىن ۇناتپاعان قازاق «اكەسىنە بالاسى كالكاۋسار (ايات اتى) ۇيرەتتى» دەپ كەلەكەلەيدى. قۇراندا كوپ وقىلاتىن ءبىر سۇرەنىڭ اتى يا-سين». قازاقتار ول جايدا «جاسىن، اكەل قويدىڭ باسىن، اكەلمەسەڭ باسىن، وقىلمايدى جاسىن» دەيدى. سونداي-اق «ۇرا بەرسە قۋداي دا ولەدى» دەپ قازاق قۇراندا ايتىلعان قۇدايدىڭ ولمەيتىن ماڭگىلىك ەكەنىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، يجۋا ەتەدى.
يسلام دىنىندە جاقسىلىقتان باسقانى ويلامايتىن ادالدىقتىڭ نىشانى رەتىندە سانالاتىن ەڭ ءادىل، ەن، تۋراشىل ميفتىك بەينە پەرىشتەنى دە قازاق: «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەپ، ونىڭ دا ادالدىعىنا كۇمان كەلتىرەدى.
سول سياقتى قازاق حالقى يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشى مولدالاردى، قوجالاردى دا وتكىر سىنايدى. ولاردىڭ ەلدىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن ارام تاماقتار ەكەنىڭ الدامشى، وپاسىزدىق ورەسكەل ارەكەتتەرىن اشكەرەلەيدى. مۇنىڭ ءبارى مازمۇن جاعىنان ءوتىمدى ماقال-ماتەل تۇرىندە ايتىلادى. وعان: «ەسكى مەشىتكە كوكەك ازانشى، ەسى كەتكەن اۋىلعا ەسەك ازانشى» دەپ مولدانى ەسەككە تەڭەۋ، نەمەسە «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا»، «دۇمشە مولدا ەل بۇزار»، «سوپى سۇمنان شىعادى»، «ولەڭدى جەردە ەگىز سەمىرەر، ەلىمدى جەردە مولدا سەمىرەر»، «قوجا، مولدا ەلدى ازدىرادى، قۋراي، قۇماي جەردى ازدىرادى»، ت. ب. وسى سياقتى ماقال-ماتەلدەر كۋا بولادى.
اللانى تانۋ، يسلام دىنىنە سەنۋ جايىنداعى قازاقتىڭ ۇعىمى وسىنداي.
ناماز. ءاربىر مۇسىلماننىڭ قۇدايعا «قۇل» ەكەندىگىن تانىتۋ نىشانى باس ءيۋى. مۇنى، قۇلشىلىق ەتۋ دەپ اتايدى. ناماز كۇن سايىن بەس ۋاقىتتا وتەلەدى: تاڭ سارىدە، تۇستە، كۇن باتاردا، ىڭىردە، جاتار الدىندا. نامازدى وتەۋ الدىندا ادام سۋمەن تازالانادى، ونىڭ اتى — دارەت الۋ. سۋ جوق جەردە شاڭمەن تازالانعان بولادى. ونىڭ اتى ارابشا — ءتامميم، قازاقشا — دەمبى. ناماز جايىندا قىزىق اڭگىمە بار. قازاقتىڭ كوپ رۋلارىنىڭ ءبىرى — ۋاق. ودان قارا قاسقا اتتى قامبار، ەركوكشە، ەرقوساي، سارى. بايان سياقتى حالىققا، تاريحقا اتى بەلگىلى باتىرلار شىققان. ۋاق، ورتا جۇزگە جاتادى. مەكەنى — سەمەي، بۇرىنعى اقمولا اتالعان ولكەلەردە.
ۋاقتىڭ ءبىر اتاسى ەرگەنە، اڭىزدا وسى ەرگەنە ناماز وقۋدى بىلمەي (يسلامعا كەشىرەك كىرگەن بولۋ كەرەك)، ەل ارالاپ جۇرگەن قوجادان «ول نە؟» دەپ سۇراپتى-مىس. كوجانىي، قۋلىعى ما، مىسقىلى ما؟ — «بال اراسىن ۇياسىمەن ۇيىڭە جيناپ الساڭ، ناماز ۇيرەتەدى» دەپتى. سوعان نانعان ەرگەنە ەبىن تاۋىپ، بال اراسىنىڭ ءبىر ۇياسىن قاپشىققا سالىپ ۇيىنە اكەلىپتى دە، ءوزى سياقتىلاردى جيناپ، ناماز ۇيرەتەر دەگەن ۇمىتپەن ارالاردى ۇيادان شىعارىپتى. بوسانعان ارالار جابىلا تالاعان كەزدە، شىداي الماعان ەرگەنە دە، باسقالارى دا ساسقالاقتاپ ۇيدەن قاشا جونەلگەندە ەرگەنە كيگىز ءۇي ەسىگىنىڭ «ەرگەنەك» اتالاتىن جاقتاۋىن موينىنا ىلە كەتىپتى. ەرگەنەنى ءبىر تۋىسى ىزدەپ سۇراۋ سالسا، كورگەن بىرەۋ «ەرگەنەگى موينىندا، نامازدارى قوينىندا» دەپتى-مىس. سوندىقتان قالدى اتىن جۇرت وزگەرتىپ ەرگەنە اتاپ كەتكەن ەكەن، دەسەدى.
ۇلكەندەردەن ەستۋىمىز: قازاقتار ەرتەرەكتە (شاماسى XVIII عاسىرعا دەيىن بولسا كەرەك) نامازدىڭ شارتىڭ دۇعالىقتارىن بىلمەگەن شاقتا، نامازعا «اق قويدىڭ كەلدەسى (باسى)، قارا قويدىڭ كەلدەسى، مەن قۇدايدىڭ پەندەسى» دەپ جىعىلا بەرگەن.
نامازدان كەيىن ءاربىر مۇسىلمان ورىنداۋعا مىندەتتى «ورازا» بار. ول جىل سايىن ارابشا «رامازان» اتالاتىن ايدا بولادى. «اۋزىن بەكىتكەن» ادام تاڭ سارىدەن كۇن باتقانعا دەيىن، ءدام تاتپاي اش جۇرۋگە ءماجبۇر بولادى.
قازاقتا «ورازا، ناماز توقتىقتا، قارنى اشقان مولدانى، سالدەسى قالار بوقتىقتا» دەگەن دە ماقال بار.
ورازانى ماداقتايتىن ارابشا «ءيا، ءشاھري رامازان»، قازاقشا «جاراپازان» اتالاتىن جىر بار. ونى ەل اقتاپ ايتاتىنداردى قازاق «جاراپازانشى دەيدى. جىردىڭ ارابشا، ءيا شاعاتايشا، نەمەسە تاتارشا سوزدەرىن بىلمەيتىن قازاق جاراپازانشىلارى:
مىنگەنى پايعامباردىڭ جيرەن دەيدى،
بەس ناماز شاماڭ كەلسە ۇيرەن دەيدى.
بەس ناماز شاماڭ كەلمەي ۇيرەنبەسەڭ،
ءتىلىڭدى تەمىر ىستىكپەن تۇيرەر دەيدى، —
دەپ قازاق فولكلورىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. قازاقتا جاراپازانشىلىق، قايىر سۇراۋدىڭ دىنگە نەگىزدەلگەن ءبىر ءتۇرى.
حاجىلىق: — كۇشى جەتكەن ادامنىڭ مەككەگە بارىپ، بايتوللاعا (قۇداي ۇيىنە) تاۋاف ەتۋى (قۇلشىلىق ۇرۋى). بۇل مىندەتتى وتەگەن ادام «حاجى» اتالادى. حاجىلىققا اتتانۋ ءۇشىن، وعان بارۋشىلارعا جەرگىلىكتى اكىم — گۋبەرناتوردىڭ رۇقساتى كەرەك. سونداي ادامداردىڭ ءبىرى قۇنانباي ومبىعا بارىپ، جول جايىن بىلەدى-اۋ دەگەن شوقان ۋاليحانوۆپەن اقىلداسادى. شوقان وعان:
— تۋرا جولى: ودەسسا قالاسىنا پوەزبەن بارىپ، ودان ءارى قارا جانە ورتا تەڭىزدەر ارقىلى كەمەمەن كەتۋ، — دەيدى. ءبىراق بۇل جولمەن ءقازىر جۇرە المايسىزدار، ويتكەنى جاقىن ارادا روسسيا مەن تۇركيا سوعىسقالى جاتىر. سوعىس كەزىندە تەڭىزدەن كەمەمەن ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس.
— ەندى قالاي جۇرەمىز؟
— تەك، كاسپيي جانە قارا تەڭىزدەرىنىڭ كۇنگەي جاعاسى ارقىلى اتپەن كەتۋگە بولادى، ول اۋىر دا ۇزاق جول.
قۇنانباي دا، اققوزى مەن بيمەندى دە بۇل قيىندىققا كونەدى. ولار قارۋلى جاس جىگىتتەردەن 25 نوكەر الىپ، ءبىر تۇيەگە قۇرت، ىرىمشىك، ءسۇر، جەنت سياقتى بۇزىلمايتىن ازىقتارىن ارتىپ، ەكىنشى تۇيەگە كەرەكتى كيىمدەرىن ارتىپ، جولعا شىعادى.
— سول ساپاردان، — دەيدى بىلەتىندەر مەككەگە كەتكەندەر ەلىنە ءبىر جىل، ءۇش ايدا ورالىپتى-مىس.
شوقاننىڭ يسلام ءدىنى تۋرالى جازعاندارى بويىنشا قازاقتان دا حاجىلىققا بارۋشىلار كوبەيگەن. سوندا ولاردىڭ كوبى ءدىن قۇمارلىقتان ەمەس، حاجىلىق اتاعىن جايۋ ماك،ساتىمەن بارعان، سەبەبى قازاق ەلىندە «حاجى» دەگەندەر — سىيلى ادامدار بولعان. وسى داقپىرتپەن يسلام دىنىنەن حابارى جوق كەيبىر بايلار دا مەككەگە بارا بەرگەن.
بۇل جايىندا XX عاسىردىڭ باسىندا ءوزىم تۋعان ولكەدەگى بولعان ءبىر وقيعانى مىسال رەتىندە ايتا كەتەيىك.
كەرەي رۋىندا ايدوستىڭ انداماسى دەگەن باي وتكەن. مالى كوپتىگىنىڭ ۇستىنە ول ماڭايداعى ەل ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ اقشا جيناعان كورىنەدى. سونىڭ قول استىندا ارابشا جانە ورىسشا ساۋاتى بار ءارى اقىلدى، ءارى پىسىق جاسى انداماستان كىشى رامازاننىڭ ابىلايى دەگەن كىسى بولعان. سول ابىلاي انداماستىڭ كوپ اقشاسىن پايدالانىپ، جەر كورىپ، ەل ارالاماق بولادى دا، ونى مەككەگە، حاجىلىققا بارۋعا ازعىرادى. حاجىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن انداماس ابىلايدان تۇسىنەدى دە، «ءوزىم اداسىپ ولەرمىن، سەن باستاساڭ بارايىن» دەيدى. ابىلايعا كەرەگى دە سول.
ول كەزدە مەككەگە بارۋشىلار جول شىعىنىنا كوپ دەگەندە بىرەر مىڭ سومدى ازەر تابادى ەكەن. ال انداماسقا ابىلاي جيىرما مىڭ سوم الدىرىپ، ەكەۋى ساپار شەگەدى. ءبىراق بۇلار باسقا حاجىلار سياقتى شەل دالامەن ەمەس، پوەزبەن لامانىشقا جەتىپ، ودان ءارى اتلانتيكا مۇحيتى ارقىلى بۇكىل ەۆروپانى جاعالاي، قاجەتتى قالالارىنا توقتاي وتىرىپ، جەر ورتا تەڭىزىنە شىعادى. مىسىرعا، ودان سۋەس كانالىنان جيددا پورتىنا بارىپ، ار جاعىندا جاقىن تۇراتىن مەككەگە دىك ەتە تۇسەدى. «سوندا، — دەيدى ايتۋشىلار، — قۇربان شالاتىن كۇنگە ارەڭ جەتكەن ەكەن. ول كۇنگە ىلىكپەسە قاجىلىعى ولەدى ەكەن». ءبىراق، وعان انداماس قايعىرماي: «اقشانىڭ قىزىعىن كوردىم-اۋ» دەپتى.
وزگە دە قىزىقتاردى قۇمارتا كورگەن انداماستىڭ مەككە جەرىنە كوڭىلى تولماسا كەرەك. قاجىلىقتان ەلىنە كەلگەندە، ودان اركىمدەر: «مەككەدە نە كوردىڭ؟ قالاي ەكەن؟» دەسە، انداماس: «يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر ەكەن. اتاعى سونداي بولا تۇرا، جارىقتىق پايعامبار جامان جەرگە نەگە قونىستاعان؟!» دەپتى دە، بارعان جەرىنىڭ اتىن بىلمەكشى بولىپ:
— وسى، ءبىز ىزدەپ بارعاننىڭ اتى كىم ەدى؟ — دەپتى ابىلايعا.
— ءبىزدىڭ ارعى اتامىز مامبەت بار عوي. سونى بۇرمالاپ ايتساڭىز «مۇحاممەد» بولىپ شىعادى دەپتى ابىلاي.
— ونىڭ باعىناتىن ەشكىمى بار ما؟
— قۇدايدان باسقا ەشكىمى جوق، — دەپتى ابىلاي.
— قاي قۇداي، — دەپتى انداماس، — ءبىز باعىناتىن با، باسقا ما؟
— ارينە، سول! سوندا، سانىن ءبىر-اق سوققان انداماس:
— ول دا ءبىز باعىناتىن قۇدايعا باعىنسا، وسى جولعا جۇمساعان شىعىنىمدى كەرەي-ۋاقتىڭ قارىپ-قاسەرلەرىنە ۇيدە وتىرىپ-اق ۇلەستىرە بەرمەي، مىقتىنىڭ وزىنە جالبارىنباي، بىرەۋ ارقىلى جالىنىپ، وعان نەگە باردىم؟» دەپتى.
مەدرەسەسى، مەشىتى جوق ساۋاتسىز اۋىلداعى يسلام دىنىنە سەنەتىن قازاقتاردىڭ، ءتاڭىرى تۋرالى، وعان وتەيتىن مىندەتتەرى تۋرالى تۇسىنىگى دە، اتقارۋ ءتۇرى دە وسىنداي تۇرلىشە.
«حارام» (قازاقشا — ارام) دەگەن ءسوزدى قازاقتار ارابتار باسقاشا تۇسىنەدى. ارابتا «حارام» تىيىم سالىنعان نارسە، مىسالى، مەككەدە مۇحاممەدكە قۇلشىلىق ەتەتىن مەشىتتى «حارام» دەيدى. وعان مۇسىلمانداردان باسقالاردىڭ كىرۋىنە ءالى كۇنگە دەيىن تىيىم سالىنعان. مۇسىلمان اكىمدەرى نەمەسە يمامدارى كوپ ايەل العان. سولاردى جۇرتقا كورسەتپەي ۇستايتىن مەكەندى دە ارابتار «حارام» (ورىسشا گارەما) دەگەن.
قازاقتار «حارامدى» ءوز ماعىناسىندا ەمەس، جولاۋعا بولمايتىن جامان «ارام» نارسە ماعىناسىندا ۇعادى. يسلام دىنىندەگى ەلدەر تەك باۋىزدالعان مالدىڭ ەتىن عانا جەيتىنى ءمالىم. ال يسلامعا دەيىنگى قازاقتار مالدى: «سەنىڭ بىلگەنىڭ جاڭا، مەنىڭ كورگەنىم جاڭا» دەپ، نايزامەن شانشىپ ولتىرەدى ەكەن دە، ەتىن جەيدى ەكەن.
ءار ءدىننىڭ وزىنشە حارامى (ارامى) بار. مىسالى، حريستيان دىنىندەگىلەر تۇگەلىمەن جىلقى ەتىن ارام سانايدى. يسلام دىنىندەگىلەردىڭ ىشىندە دە جىلقى ەتىن ارام دەپ جەمەيتىن حالىقتار از ەمەس، مىسالى، ارابتار، پارسىلار، تۇرىكپەندەر، ازەربايجاندار جىلقى مالىن از وسىرگەندىكتەن ونى سوعىستا جانە شارۋاشىلىقتى كولىك كۇشىنە عانا ساناعان. وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك، جىلقى ەتىن ارام دەپ ونى جەمەيتىن بولعان. ال كوشپەلى ەلدەردىڭ، بۇلاردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ، كوپ وسىرەتىن مالى جىلقى بولعاندىقتان، ومىڭ ءسۇتىڭ ەتىن پايدالانباي وتىرا الماسا كەرەك. ال ونىڭ ەسەسىنە بۇكىل يسلام دىنىنە سەنۋشى حالىقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك شوشقا ەتىن ارام دەپ سانايدى.
سول سياقتى اراب تىلىندە، نەكەسىز ايەل — ءيا-ماحرام. XIX عاسىردا جاساعان اتاقتى ورىنباي اقىن كورتاعى ۇلى (ءبىر جيىندا ايەلدەر وتىرعان تۇسقا قاراي بەرسە كەرەك. سونى كورگەن اقان سەرى ءازىل تاستاپ:
ورەكە، ءبىز ءبىر قايىق، ءسىز ءبىر كەمە،
سوزىمدە قاتە بولسا، سوگە كورمە،
پايعامباردىڭ جاسىنا كەلگەن شاقتا،
ءيا-ماحرامعا كەز سالعان بۇنىڭ ءجون بە؟ —
دەپتى. سوندا ورىنباي:
ەجەلدە جاقسى ات پەن تون مالدىدا،
اقىل-ايلا بولمايدى جوق جارلىدا،
فارىز، ءۋاجىپ، سۇندەتتى تۇگەلدەپ بوپ،
جالعىز-اق، «ءيا-ماحرام» دەگەن ءسوز قالدى ما؟ —
دەپ جاۋاپ قايىرعان.
قىسقاسى قازاقتىڭ يسلام دىنىنە باعىنۋىنا ءبىرتالاي ۋاقىت بولعانىمەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق اراسىندا ول تامىرىن تەرەڭ جىبەرە قويعان جوق.
مىڭداعان جىلدار بويىنا جاردەمدى ميفولوگيادان، ياعني ويدان جاساعان تاڭىرىدەن تاپپاق بولعان ادامزات، ءبىرازدان كەيىن ونداي ءتاڭىرىنى ءوز بولمىسىنان، ياعني دەنەسىنەن ىزدەگەن. سونداعى تاپقانى ارۋاق.
ويدان شىعارىلعان ميفولوگيالىق قۇدايلار مەن ارۋاقتارعا سيىنعان ادامزات ءوزىنىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىندە، دارمەنسىز بولعان كەزىندە «جاردەمشى» كۇشكە سەنگەن ەدى. سوندىقتان دا ونداي «جاردەمشىلەردى» ولار ويدان شىعارىپ، اقىرىن تاڭىرىگە اينالدىرعان.
الايدا ادام بالاسى تىرشىلىگىنە قاجەتتى ەڭبەك قۇرالدارىن جاساپ، ولاردى ۇنەمى جەتىلدىرۋدىڭ ناتيجەسىندە تابيعاتقا بەلسەندى «اسەر ەتىپ، بەرتىن كەلە، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ورىستەۋىنە بايلانىستى ادامداردىڭ تابيعاتتان تىس ەشقانداي «جاردەمشى» كۇشتىڭ جوعىنا كوزى جەتە باستايدى. ءسويتىپ، ءوز باقىتى وزدەرىنىڭ قولىندا، تەك ءوز اقىلى مەن ەڭ،- بەگىنە عانا قاتىستى ەكەنىن تۇسىنەدى.
ال دىنگە كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ قايسىسى بولسىن عىلىمعا، عالىمدارعا قارسى عاسىرلار بويى كۇرەس جۇرگىزىپ، ەرتەدەگى كورنەكتى عالىمداردى قۋدالاپ، ولاردى ءتاڭىرى تانىمايتىندار، قۇدايسىزدار ياعني ەرەتيكتەر دەپ جاريالاپ، ورتا عاسىرلارداعى ينكۆيزيسيا سوتىمەن سوتتاپ، دارعا اسىپ، تىرىدەي وتقا جاعۋعا دەيىن باردى. سول قۇربانداردىڭ ىشىندە يتاليانىڭ اتاقتى عالىمى دجوردانو برۋنو (1548 — 1600) ت. ب. بولدى. ءبىراق ولار ينكۆيزيسيا سوتىنان، ءولىم جازاسىنان قورىقپاستان عۇمىرىنىڭ اقتىق مينۋتىنا دەيىن وزدەرىنىڭ عىلىمي يدەياسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنەن باس تارتپاي، ونى اقىرىنا دەيىن قورعادى. سول سياقتى فرانسۋزدىڭ قولباسشى باتىر قىزى جاننا د' اركتى دا بۇل ەلدى جاۋلاپ العان اعىلشىندار قۇدايسىز دەپ ايىپتاپ، تىرىدەي ورتەگەن. فرانسۋزداردىڭ سول ورىنعا قويعان ەسكەرتكىشىن جانە سونبەيتىن وت (فاكەل) جاققانىن 1961 جىلى ءوزىمىز دە كوردىك. سول ەسكەرتكىش تۇرعان جەرگە بارۋشىلاردىڭ لەك-لەگى كۇن ۇزىن ارىلمايدى.
وي-سانا وركەندەۋ جولىندا ەڭ، العاش دىنگە ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم تۇرعىسىنان ناعىز عىلىمي تۇسىنىك بەرگەن ماركسيزم. ماركستىڭ ايتۋىنشا، «ءدىن حالىقتىڭ باسىن اينالدىراتىن اپيىن».
ۆ. ي. لەنين ءوزىنىڭ «سوسياليزم جانە ءدىن» دەگەن ەڭبەگىندە «ءدىن دەگەنىمىز ءومىر بويى باسقا بىرەۋلەرگە جۇمىس ىستەۋمەن، مۇقتاجدىقپەن، جالعىزدىقپەن جانشىلعان حالىق بۇقاراسىن بارلىق جەردە بىردەي باسقان رۋحاني ەزگىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جابايى ادامداردىڭ جاراتىلىس پەن كۇرەستەگى السىزدىگىنىڭ قۇدايعا، جىن-شايتاندارعا، كەرەمەتكە، ت. ب. ي. شۋدى تۋعىزاتىنى سياقتى، قانالۋشى تاپتاردىڭ قاناۋشىلارمەن كۇرەستەگى السىزدىگى دە — ول دۇنيەدەگى جاقسى تۇرمىسقا نانۋدى ءسوزسىز تۋعىزادى. بۇكىل ءومىرىن جۇمىس ىستەپ، مۇقتاجدىقپەن وتكىزىپ جۇرگەن ادامدى ءدىن بۇل دۇنيەدە شۇكىرشىلىك ەتۋگە، شىدامدىلىققا ۇيرەتەدى، قۇداي ول دۇنيەدە جارىلقايدى دەپ جۇباتادى... ءدىن... ادامعا لايىق ازدى-كوپتى تۇرمىس جونىندەگى وزدەرىنىڭ تالابىن تۇنشىقتىراتىن رۋحاني ۋدىڭ ءبىر ءتۇرى»11 دەپ ءدىننىڭ رەاكسيالىق ءمانىن تەرەڭ تالدايدى.
مىنەكي، قاناۋشى تاپ ۇستەمدىگى كەزىندەگى ءدىني سەنىم جايى وسىنداي.
تەك وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن عانا ۇلى لەنين ۇيىمداستىرعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن بۇرىن قاراڭعى حالىق ءدىن شىرماۋىنان بوسانىپ، جاپپاي ءبىلىم الۋعا، سان الۋان عىلىم جۇيەلەرىن يگەرىپ، ونى دامىتۋعا ات سالىسا كىرىستى. قازاق ەلى ءوزىنىڭ سوۆەتتىك داۋىردەگى جارتى عاسىردان استام ومىرىندە، ەكونوميكاسى، مادەنيەتى ەسەلەپ دامىعان ەڭ ءىرى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى بولدى.
بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن كورمەك تۇگىل اتىن ەستىمەگەن راديو، تەليەۆيزور، كوگىلدىر وت (گاز)، سۋ قۇبىرى، ەلەكتر جارىعى ءقازىر ءار اۋىلدا، ءار ۇيدە بار. بۇرىنعى شاڭى اسپانعا شىعاتىن جاۋىن-شاشىن بولعاندا مي باتپاق بولىپ كەتەتىن جولداردىڭ ورنىنا ءاسفالتتى جانە تەمىر جولدارى سالىندى. قازىرگى جولاۋشى پوەزد بەن اۆتوماشينانى مىسە تۇتپاي، بارار جەرىنە سامولەتپەن كەتەتىن بولدى. تەلەفون، تەلەگراف سىمدارى كەڭ دالانىڭ ءون بويىن تورلاپ جاتىر.
مادەنيەتتى، وتىرىقشى اۋىلدار، قالالار، سالتاناتتى سارايلار كوبەيدى. باستاۋىش ورتا مەكتەپتى جۇزدەپ، مىڭداپ، جوعارى وقۋ ورىندارىن ونداپ سانايمىز. وقىمىستى، ماماندار دا تولىپ جاتىر.
سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن «باتىر» نەمەسە «ەر» اتاعى تەك سوعىستا عانا ەركەكتەر قاتارىنان شىعاتىن ەدى. ادامزاتتىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحىندا ادام ەڭبەگىن باعالاپ، ونى قۇرمەت تۇتۋ تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا پايدا بولدى. ءقازىر ءبىر قازاقستاننىڭ وزىندە مىڭنان اسا ەڭبەك ەرلەرى بار، ولاردىڭ ەكى جۇزدەن استامى ايەلدەر. ال سولاردىڭ ىشىندە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، عالىمدار، ماماندارمەن قاتار ساۋىنشى، مالشى، ەگىنشى، تەمىرجولشى، تراكتورشى، كومبايىنشى، جۇمىسشى، ءمۇعالىم سياقتى قاراپايىم ەڭبەككەرلەر دە كوپ.
سوندىقتان، قازىرگى ازات ەڭبەك يەلەرى، تىرشىلىگىنە جاردەمدى ميفولوگيالىق كۇشتەردەن ەمەس، ءوزىنىڭ، قاجىرلى ەڭبەگىنەن كۇتەدى. ۇلى اقىنىمىز ابايدىڭ:
ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي، —
دەيتىن ەنەگەلى ءسوزى سوۆەتتىك سوسياليستىك داۋىردە عانا ءوزىنىڭ شىن مانىنە يە بولدى.
2. ءتىلى
كەيىنگى ەسەپ بويىنشا دۇنيە جۇزىندە مىڭداعان ءتىل بار. قازاق ءتىلى سونىڭ ىشىندەگى تۇرىك تەكتەس تىلدەر توبىنا كىرەدى.
سوزدەرىنىڭ كوپشىلىگى ءتۇبىر الدىنان قوسىمشا، ارتىنان جۇرناق جالعاۋ ارقىلى جاڭا تۋىندى سوزدەردەن قۇرالاتىن تىلدەر بار. ولارعا اراب، ورىس تىلدەرىن جاتقىزۋعا بولادى. ال قازاق ءتىلى تۇبىرگە تەك سوڭىنان عانا جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. قازاق تىلىنە تۇبىرگە الدىنان جالعاناتىن سوزدەر يران ارقىلى كەلگەن. مىسالى، باقسىز — بەيباق، تاراپسىز — بيتاراپ، قامسىز — بەيعام، تاعى تاعىلار.
تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ سوزدەرىنىڭ باسىندا كەيدە «يا» نەمەسە «ج» ارىپتەرى الماسىپ كەلىپ وتىرادى. مىسالى، كەي تىلدەگى ياحشى قازاقتا — جاقسى، ياش — جاس، يامان — جامان... يامعۋر — جاڭبىر، ياحيا — جاقيا، تاعى تاعىلار.
ءبىراز تىلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقتىڭ كوشپەلى تۇرمىسى كورشى ەلدەردىڭ ءتىل ىقپالىنا از ۇشىراعان. مىسالى، ازەربايجاندار مەن وزبەكتەرگە يران مەن اراب سوزدەرى، ۇيعىرلارعا جۇڭگو، موڭعول سوزدەرى، ەدىل بويىنىڭ تۇركىلەرىنە ورىس سوزدەرى كوبىرەك كىرگەن. تاتارلار «تازارتۋ» دەۋدىڭ ورنىنا «چيستارتۋ» دەيدى.
دەگەنمەن، قازاق تىلىندە دە كورشى تىلدەردىڭ اسەرى جوق ەمەس. مىسالى، سوعدا زامانىنان قالعان يران سوزدەرىنىڭ، شىڭعىس وردالارى كەزىنەن قالعان مونگول سوزدەرىنىڭ، يسلام ءدىنى تاراعاننان بەرى كىرگەن اراب سوزدەرىنىڭ ەلەمەنتتەرى قازاقتا دا بار. ءبىراق، قازاقتار ول سوزدەردى ءوز ءتىلىنىڭ ۇندەستىك (سينگارمونيزم) زاڭىنا باعىندىرىپ: يراننىڭ «پەشەنە» (ماڭداي) دەگەن ءسوزىن «بەسەنە»، «رومال» (بەت سۇرتكىش) دەگەن ءسوزىن «ءباتۋا»، «قۇربان» ءسوزىن «قۇرمالدىق»، «رۋزانى» «ورازا» دەپ ايتتى، قاتىن-قالاش، توقتى-تورىم، بالا-شاعا دەگەندەگى قوس سوزدەردىڭ ەكىنشى قوساعى: قالاش تورىم، شاعا دەگەندەر مونعولشا اتاۋلار. مەن «ورىسشا- مونعولشا سوزدىك» اتالاتىن كىتاپتى قۇراستىرعانىمدا ماعىناسى قازاق پەن مونعولعا ورتاق مىڭعا جاقىن سوزدەردى ۇشىراتتىم.
يران تىلىنەن كەلگەن «قار» «گار»، «شى» جۇرناعى قازاق تىلىندە وتە كوپ سوزدەر جاساۋعا سەبەپ بولعان. مىسالى، ساۋداگەر، قالامگەر، زەرگەر، دارىگەر، سايىپكەر، مۇراگەر، ايلاكەر، تاعى تاعىلار. بۇل جۇرناقتاردىڭ ءبىرازى قازاقتىڭ «ساۋدا»، «مۇرا» سياقتى بايىرعى سوزدەرىنە جالعاسادى. ءبىرازى اراب ءيا كران سوزدەرىنە جالعاسادى. مىسالى، زەر» يران تىلىندە «التىن». زەرگەر التىنشى؛ ارابشا «ھۇنا» — گۋناھ، قازاقشا — كۇناكار، ايىپتى تاعى تاعىلار...
ورىستان كەلىپ قازاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن سوزدەر دە از ەمەس. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعانداي، ەر-تۇرماندارىنان، ىدىس-اياقتاردان: ساموۆار — ساماۋىرىن، كروۆات — كەرەۋەت، حومۋت-قامىت، دۋگا — دوعا، ت. ب. سياقتى سوزدەر از ەمەس.
وسىلاي كورشى تىلدەرمەن ءاۋىس-تۇيىسى بولماعان ءتىل دۇنيە جۇزىندە جوق. قاي حالىقتىڭ ءتىلى نەعۇرلىم باي بولسا، وزگە تىلدەرمەن ارالاسۋى دا سوعۇرلىم باسىمىراق كەلەدى.
ءتىلدىڭ تىرشىلىكتەگى مانىنە قازاق ەجەلدەن ەرەكشە كوڭىل بولگەن. سوندىقتان دا «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەيدى.
قازاقتىڭ ءتىل ونەرىنىڭ باي ەكەندىگىن، ونىڭ فولكلورى (اۋىز ادەبيەتى) راستايتىن دالەلدەردى ماقال-ماتەلدەردەن العان مىسالداردان ايقىن «ەردىك. ولارعا «شەشەندىك» سوزدەردى، ءارقيلى جىرلاردى قوسساق، ءتىلىمىز ءتىپتى مولايىپ، كوركەيىپ كەتەدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي: جەر كولەمi بەس فرانسياداي جايىلىپ جاتقان، ونىڭ ۇستىنە وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن ۇلتتىق تۇتاس مەملەكەتى، مەكتەبى، ءباسپاسوزى بولماعان قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ءتىلىن عاسىرلار بويىنا تازا ساقتاپ كەلۋى قايران قالارلىق ءىس. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بىتىراپ جۇرگەن قازاق رۋلارىنىڭ تىلدەرىندە ازداعان جۇرناقتىق وزگەشەلىگى بولعانمەن، ءتۇبىر سوزىندە تۇك ايىرما جوق. سەمەي جاعى «اششى» دەۋدىڭ ورنىنا «اشتى» دەيدى، سوعان قاراماي ءوز شىعارمالارىندا اباي ءتىلى اشتى دەمەي ءتىلى اششى دەپ جازادى. ارقا جاعىندا «ءاشاددۋ» دەگەن ءسوزدى قولدانادى. ونىسى ارابتىڭ «ءتاششيت» — «قاتتى» دەگەن ءسوزىنىڭ ۇعىمىن بەرەدى. قوستاناي جامبىل، الماتى قازاقتارى «كورىم» دەگەندى «جامان»، «سۇمىراي» ماعىناسىندا قولدانادى. قىزىلجار، سەمەي، وسكەمەن جاعىندا ول جاقسى دەگەندى بىلدىرەدى.
وسىلار سياقتى ماردىمسىز ايىرماشىلىقتار بولماسا، قازاق ءتىلى قازاقتىڭ قاي جۇزىنە، قاي رۋىنا بولسا دا ورتاق: ارالارى تىم الشاق كاسپيي تۇبەگى مەن التاي تاۋىن، سىرداريا مەن ەرتىستى مەكەندەيتىن قازاقتاردىڭ تىلىندە دە، ادەت-عۇرپىندا دا، سالت-ساناسىندا دا، مىنەز-قۇلقىندا دا كوزگە تۇسەرلىكتەي ايىرماشىلىق جوق. نەگە بۇلاي ەكەندىگىنە دالەلدى جاۋاپ بەرگەن عالىم ازىرگە جوق. ءبىز دە بۇل سۇراۋعا ناقتىلى جاۋاپ بەرە المايمىز. ءتىل تۋرالى قورىتىندى رەتىندە ازىرگە ايتارىمىز، حالىق ءتىلىنىڭ مول بايلىعىن، جازبا ادەبيەتىمىزدە ءبىرىنشى رەت، مازمۇنىن بايىتا وتىرىپ، مولىنان پايدالانعان ادام اباي قۇنانبايەۆ. ول ءوز شىعارمالارىن «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەپ باستاپ، «ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ ونەر شاشپاق» دەپ قورىتىندىلايدى. اباي قازاق ءتىلىن مادەنيەتتىڭ بيىك ساتىسىنا شىعارىپ كەتكەن. ونىڭ بۇتاعىن جەمىستى مول داراققا (اعاشقا) بالاساق، قازاقتىڭ ودان بەرگى ادەبيەتشىلەرى سونىڭ ءون-بويىنان وربىگەن جەمىستى بۇتاقتار.
ابايدان بەرگى قازاق ءتىلى تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ، باسپاسوزدە جان-جاقتى ورىستەۋگە مۇمكىندىك الدى. ول عىلىم مەن تەحنيكا جەتىستىگىن ەركىن سيپاتتاپ، ءوز وقىرماندارىنا بايانداپ بەرە الاتىن دارەجەگە كوتەرىلدى. 14 تومدىق «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» شىعا باستاۋى دا قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ 6ءيى« شىڭى بولىپ وتىر. ءتىل بايلىعى تۋرالى ەندىگى ءسوز، «جان ازىعى» اتالاتىن ارناۋلى بولىمدە تولىعىراق ايتىلادى.
حيميا عىلىمىندا كورنەكتى تۇلعا سانالاتىن دميتريي يۆانوۆيچ مەندەلەيەۆ (1834 — 1907) اشقان حيميالىق ەلەمەنتتەر كەستەسىندە كورسەتىلگەندەردىڭ ءبارى قازاق دالاسىنان سوۆەت وكىمەتى جىلدارى تابىلىپ، مۇندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى مەتاللۋرگيا زاۆودتارى ورنادى. قازاقستان، اسىرەسە، ءتۇستى مەتالدارعا وتە باي. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى جاۋعا اتىلعان وقتاردى جاساۋعا جۇمسالعان ءتۇستى مەتالدىڭ كوپشىلىگىن قازاقستان بەردى.
3. مەكەنى جانە ەلدىگى
قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداردان قالىپتاسقان جەر كولەمىنىڭ باتىس جاعى كاسپييگە، شىعىسى مەن تەرىستىگى — سىبىرگە جانە التاي تاۋلارىنا، كۇنگەيى — قازىرگى قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە قاراقالپاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا شەكتەلەدى.
كولەمى بەس فرانسياعا، توقسان ەكى بەلگياعا پارا-پار كەلەتىن بۇل ولكەنى قازاق حالقى شەتەل باسقىنشىلارىنان قورعاپ، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان سوڭ سوۆەتتىك قازاقستان ولكەسىنە اينالدى. قازاقستان جەرى الۋان ءتۇرلى كەندەرگە ەسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلارعا اسا باي ەكەنى سوسياليستىك قۇرىلىس جىلدارى انىقتالدى.
بۇل تاقىرىپتا 1971 جىلى ورىس تىلىندە، «كوشپەلى قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعى» دەگەن اتپەن زامانداس عالىمىمىز سەرعالي تولىبەكوۆتىڭ كىتابى شىقتى. وسى كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى تۇرمىسى، شارۋاشىلىعى دا ەداۋىر قامتىلادى.
قازاق جەرىنىڭ كەن بايلىعى وسىنداي باي بولسا، التىن استىعى دا مۇنان كەم تۇسپەيدى. 1953 جىلى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قازاق جەرىنىڭ تىڭىن كوتەرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. وسى قاۋلىعا سايكەس 1954 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ، جارالعالى سوقانىڭ تۇرەنى تيمەگەن كەڭ ولكەنىڭ ميلليونداعان گەكتار تىڭ جەرى كوتەرىلدى. ءسويتىپ قازاقستان جىل سايىن ميلليارد پۇتتان استىق جيناي الاتىن بولدى. مىسالى، ول 1972 جىلى وتان قويماسىنا ءبىر ميلليارد پۇتتان ارتىق استىق قۇيدى. .
ءسويتىپ، قازاقتىڭ، عاسىرلار بويى قۇلازىپ جاتقان كەڭ دالاسى قوينىن كەڭ اشىپ، ەلىمىزدىڭ، مول بايلىعىنا وراسان زور ۇلەس قوستى.
قازاقتا «ەل»، «جۇرت»، «حالىق»، «وتان»، «اعايىن» دەگەن سوزدەر بار. بۇلاردىڭ ءبارى دە رۋ ماعىناسىنان الدەقايدا كەڭ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تۇتاس ءبىر ەل، حالىقتار سىيىپ كەتەرلىك ماعىناسى بار.
ەڭ، الدىمەن «ەل» تۋرالى. بۇل ورىستىڭ «ستران» دەگەن سوزىمەن پارا-پار. قازاق مۇنى ۇلكەن سوزگە ساناپ: «ەلدىڭ ەلدىگىن بىلمەگەن، قۇدايدىڭ بىرلىگىن بىلمەيدى»، «ەل ءىشى — التىن بەسىك»، — دەيدى.
«ەل» كەيدە: ورىس ەلى، قازاق ەلى، ءۇندى ەلى... دەگەن سياقتى مەملەكەت ماعىناسىندا دا ايتىلادى. ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشى مەملەكەتكە وكىل بولىپ باراتىنداردى «.ەلشى» دەپ اتاۋ سوندىقتان.
«جۇرت» تا، «جۇرتشىلىق» تا ەل ماعىناسىندا قولدانىلادى. ال «جۇرتتىڭ جۇرتىندا قال» دەگەن ماقال دا جۇرتتى جەكە ادامنان جوعارى قويادى. كوشكەن ەلدىڭ ورنى دا «جۇرت» دەپ اتالادى. بولماشى بىردەمەلەرگە جانجالداساتىنداردى: «ءبىر بايدىڭ جۇرتىنا ەكى تىشقان تالاسادى» دەپ مىسقىلدايدى. قونىس اۋىستىرۋدى قازاق «جۇرت جاڭارتۋ» دەيدى. ورىستىڭ كيگىز ءۇيدى «يۋرتا» دەۋى وسى «جۇرتتان» شىعۋى مۇمكىن. «ەل» مەن «جۇرت» تۇركى سوزدەر.
قازاقتا «اعايىن» دەگەن ءسوز: تۋىس، رۋلاس، كەيدە تۇقىمداس ماعىناسىندا ايتىلادى. قازاق «اعايىن — اششى، مال — تۇششى»، «ارتقى ايىلدىڭ باتقانىن يەسى بىلمەس، ات بىلەر، اعايىننىڭ ازعانىن جاقىنى بىلمەس جات بىلەر» دەگەندى دە وسى ماعىنادا ايتادى.
«اعايىن» دەگەن ءسوزدىڭ ارعى تەگى «اعا — ءىنى» دەگەن سوزدەردەن شىققان سياقتى. قازاقتا: «بار بولساڭ اعايىنىڭ كورە المايدى، جوق بولساڭ «ءما، ساعان» دەپ بەرە المايدى»، دەگەن دە سوزدەر بار. «تورقالى — توي، توپىراقتى ەلىم» اتالاتىن شاقتاردا نەمەسە ءبىر ىسكە «ۇمە» ياعني «اسىر» (جاردەم) جاساعاندا اعايىنداردىڭ بىرلەسىپ كەتەتىن ءداستۇرى بار.
«وتان» دا ارابتىڭ «ۆاتان»، ياعني «ولكە» دەگەن سوزىنەن شىققان. بۇل سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن وتە سيرەك قولدانىلاتىن ءسوز. ال، «ۇلت» دەگەن ءسوزدى قازاق سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن «وتانعا» تىركەمەي ايتپاعان.
كەيىن قازاق قۇرامىنا كىرگەن رۋلاردىڭ ءبارى دە باستارىنان حاندىق ءداۋىردى ەتكىزگەن. حاندار «ۇلكەن» ءيا «كىشى» بولا بەرگەن. كوپ رۋدى باعىندىراتىن حاندار «حاقان» (قاعان)، ياعني «حانداردىڭ حانى» اتالعان. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بەرگى زاماندا تۇركىلەردەن «شىعىستىق» جانە «باتىستىق» بولىپ اتالاتىن قاعاناتتار وسىلار.
«قازاق حاندىعى» اتالاتىن ولكە 15 عاسىردا ءومىر سۇرگەن وزبەك ءابىلحايىر حاننىڭ (1465 جىلى ولگەن تۇسىنان ءمالىم بولعان. سول كەزدە جانىبەك پەن كەرەي اتالاتىن كىشى حاندار ءابىلحايىرعا وكپەلەپ كوشىپ كەتەدى دە، جانىبەك ەدىل ساعاسىنا قازىرگى استراحان قالاسىن سالىپ حاندىق قۇرعان. كەرەي ەرتىستى ساعالاعان. «ءار حاننىڭ، تۇسىندا ءبىر سۇرقىلتاي» ءسوزۋار) بولادى دەگەندەي، جانىبەك حانمەن تۇستاس جيرەنشە اتتى شەشەن بولعانى تۋرالى، ونىڭ تاپقىرلىعى تۋرالى قازاق اراسىندا تولىپ جاتقان اڭىزدار، اڭگىمەلەر بار. حالىق تاپقىرلىق يەسى جيرەنشە ەمەس، ايەلى قاراشاش دەپ كورسەتەدى. مىسالى، ءبىر كەزدە جانىبەك جيرەنشەگە ءبىر وگىز بەرىپ: «كەلەر جىلعا دەيىن بۇزاۋلات» دەپ بۇيىرادى. مەزگىلدى ۋاقىت ەتكەننەن كەيىن حان وگىزىنىڭ جايىن بىلگەلى جيرەنشەنىڭ ۇيىنە بارسا، ايەلى قاراشاش كەزدەسىپ قالادى. ودان حان: — «شەشەن قايدا؟» — دەپ سۇرايدى. قاراشاش: — «بوسانىپ جاتىر ەدى»، — دەپتى. حان: — «ەركەك تە بوسانا ما ەكەن؟» — دەسە، قاراشاش: — «وندا ەگىز دە بۇزاۋلامايدى عوي» دەپتى. حان: «ءا، سولاي ەكەن عوي!» — دەپ جەڭىلىپ قالىپتى دەسەدى. حاننىڭ جيرەنشەگە وسىنداي قيسىنسىز تاپسىرمالار نەمەسە سۇراۋلار بەرۋدەگى سەبەبى — ول قاراشاشقا قۇمار بولعان. ەگەر شەشەن سوزدەن جىعىلسا، سىلتاۋراتىپ ايەلىن تارتىپ الماق ەكەن دەيدى جۇرت.
الايدا «قازاق حاندىعى» دەپ اتالعانىمەن، جانىبەك پەن كەرەي تۇسىندا قازاق اتاۋلىنىڭ ءبارى باسىن قۇراماعان. ولار جانىبەك بالاسى قاسىم حاننىڭ كەزىندە بىرىككەن دەسەدى، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى دەگەن سول كەزدە پايدا بولعان.
ءبىراق قاسىم كەزىندە دە قازاق ەلى تۇگەل بىرىكپەي، حاندارعا نارازى شاعىندا ورتا ازياعا، سىبىرگە، ەدىل بويىنا، كاۆكازعا... دەگەندەي اۋىتقىپ كەتە بەرگەن.
قازاقتار «حان — قازىق، بي — توقپاق» دەپ، حاندى حالىقتىڭ تىرەگى — قازىعى كورگەنمەن، وتىرىقشى ەلدەردەي حان جارلىعىنا مويىن ۇسىنا بەرمەگەن؛ ارازداسسا نە حاننان قاشا كوشەتىڭ نەمەسە ورداسىن شاباتىن بولعان.
وسىنداي كوتەرىلىستەر ءار كەزدە، ءار حاندىقتا ۇنەمى بولىپ وتىردى. قازاقتا «حان — تالاۋ، تون — توناۋ» دەگەن ماتەل سودان قالعان.
كوشپەلى قازاقتار اراسىنداعى حان ەلدىڭ باس اكىمى سانالىپ، جالپى باسشىلىققا يە بولعانىمەن ەل ءىشىنىڭ داۋ-دامايىن ءبىتىرىپ، ەكى جاقتى تاتۋلاستىرىپ، تورەلىك، بيلىك ايتاتىندار بيلەر بولعان. ويتكەنى ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندەگى «ءارى وتىر، بەرى وتىردان» باستالىپ، تۋىسقانداردىڭ، اعايىننىڭ، اۋىلدىڭ ۇلىلى-كىشىلى اتالاردىڭ اراسىنان شىققان داۋ-جانجالدى ءبىتىستىرىپ، تورەلىك ايتىپ وتىراتىن تورەشىلەر، ياعني «وت اعاسى، قوس اعاسى، اۋىل اعاسى، ەل اعاسى» دەيتىندەر. وسىلاردىڭ ىشىندە ۇكىمىنىڭ زاڭدى كۇشى بار.كەسىپ ايتاتىندارى بيلەر سانالدى.
بيلەردىڭ قولداناتىن زاڭدارى كوبىنەسە اتا عۇرىپتارى، ياعني كونە زاماننان بەرتىنگە دەيىن اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان جول-جوبالار. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «ءاز تاۋكەنىڭ جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار قازاقتا دا بولىپتى دەگەنمەن، قاعازعا تۇسپەي، ەل ىشىندە اۋىزشا ايتىلىپ جۇرگەن. بۇل زاڭداردى بىلەتىن ادامدار سيرەك بولعان، بىلەتىندەرى دە جورامالمەن عانا قولدانعان.
سولايشا، عاسىرلار بويى «اتا-زاڭىن»، ياعني «ادەت زاڭىن» قولدانىپ كەلگەن قازاق حالقى XVII عاسىردان باستاپ ۇلى، ورتا، كىشى جۇزدەرگە ءبولىنىپ، ءوز حاندىقتارىن قۇردى. كىشى جۇزدە ءابىلحايىر، ورتا جۇزدە المامبەت پەن باراق حاندىق قۇرىپ، ۇلى ءجۇز تۇگەلدەي دەرلىك قوقان حاندىعىنا باعىندى.
قازاق حالقى روسسياعا تۇگەل باعىنعاننان كەيىن اۋىل اراسىنداعى قازاق اكىمدەرى «اعا» جانە «كىشى» سۇلتاندار دەپ اتالدى. الايدا قازاقتار سوڭعى كەزگە دەيىن اكىمشىلىك بۇيرىقتان باسقا، بۇرىنعى اتا داعدىسىنان، ياعني ادەتتىك «اڭنان ايرىلعان جوق. پاتشا وكىمەتى دە بۇل زاڭدى بۇزباي، داۋ-شاردى شەشۋدى «ترەتەيسكيي سۋد» دەپ اتالاتىنعا تاپسىردى. ول سوتتى جۇرگىزەتىندەر: سايلانعان بولىس، بي، ستارشين نەمەسە — «اۋىل اعالارى» بولدى. بۇلاردىڭ بارىنە قازاق حالقى «بيلەر» دەپ ات قويدى.
قازاقتار يسلام ءدىنىن تۇگەل قابىلداعاننان كەيىن، ادەت زاڭىنا «شاريعات حۇكىمى» ارالاستى. مۇنداي ەكى زاڭدىلىق ارابتاردان باستاپ، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ كوبىندە بار. ارابتار: ادەت زاڭىن «تاريقات»، ءدىن زاڭىن «شاريعات» دەپ اتايدى. وزگە مۇسىلماندار دا سولاي اتايدى. قازاقتا شاريعاتتان تاريقات باسىم بولعان. بۇل زاڭدى قولدانۋشىلار بيلەر.
شوقاننىڭ ايتۋىنشا، روسسياعا قوسىلعانعا دەيىن قازاق بيلەرى سايلانباعان، تەك قوسىلعاننان كەيىنگىلەرى عانا سايلاناتىن بولعان. ونىڭ پىكىرىنشە قازاق بيلەرى وزدەرىنىڭ شەشەندىك، تاپقىرلىقتارىمەن بەدەلگە يە بولىپ، بيلىك الاتىن كورىنەدى. ونىمەن قاتار بي بولۋ، شەشەن بولۋ تۇقىم قۋالايدى دەپ سانالعان. شوقان مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن قاراكەسەك رۋىنان XVIII عاسىردا شىعىپ، «قاز داۋىستى قازىبەك» اتالعان ادامدى مىسالعا كەلتىرەدى. ودان — بەكبولار، بەكبولاردان — تىلەنشى، تىلەنشىدەن — الشىمباي تۋىپ، ءبارى دە اتاقتى بي بولعان دەيدى شوقان. ءبىراق «تۇقىم قۋالاۋ» بارلىق بيگە شارت ەمەس، ويتكەنى بي، شەشەن بولۋ اركىمنىڭ، جەكە باسىنا قاتىستى قاسيەت ەكەنى ءمالىم.
بي قالاي سايلاندى؟
ۇساق-تۇيەك داۋ-شارلاردى ءبيدىڭ ءوزى دە شەشكەن، كەيدە داۋلاسقان ەكى جاق تا سول داۋدى شەشۋگە ءوز ورتاسىنان بي تاڭدايدى. وندا ەكەۋى دە تاپقىرلىق، شەشەندىك تانىتىپ، قاي جەڭگەنى ۇستەم بولادى. قازاقتىڭ «ءىستىڭ اعى بىلمەيدى، جىگىتتىڭ باعى بىلەدى» دەۋى سودان. بۇل «قاي جاعىنىڭ ءبيى العىر بولسا، سول جاعىنىڭ داۋ يەسى دە ۇستەم بوپ، جەڭىپ شىعادى» دەگەن ماعىنادا ايتىلادى.
قازاقتا بيلەر ايتىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەك» اتالاتىن پەساسىندا ورىستەپ، بيلەر ايتىسىنىڭ ساحناسى دا، ءتىلى دە وتە قىزعىلىقتى بەرىلگەن. وسىنداي ءبىر وقيعانى بالا شاعىمدا تۋعان اۋىلىمدا دا كوردىم. ءبىزدىڭ سيباندا تيىشباي دەگەن بايدىڭ ءرازيا ەسىمدى قىزى ۋاق-جامانتىماق رۋىنداعى كارىباي دەيتىن كەدەي شارۋانىڭ بالاسىنا اتاستىرىلىپ، ۇزاتىلعان قىز كەدەي ءۇيدى مەنسىنبەي توركىنىنە قايتىپ كەلەدى. وسىدان كەرەي مەن ۋاق اراسىندا داۋ-جانجال شىعىپ، بيلەر شەشىمىنە جۇگىنەتىن بولدى. ونىڭ الدىندا بيلەر ايتىسىنا قاي جاقتان كىمدەر شىعاتىنى تالقىعا ءتۇستى. ەڭ شەشەن ادامدى تابۋ ءۇشىن ەكى جاق تا بەلگىلى بيلەرىن ءوزارا ايتىسقا ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى سىننان وتكەن ەڭ تاڭداۋلى شەشەندەرىن، ءقاراسوز مايتالماندارىن ىرىكتەدى. كەرەي جاعىنان وسپان ۇلى نۇرتازا، ۋاقتان قالجان ۇلى قوستانكەلدى ايتىسقا ءتۇستى. جۇرت «نۇرتازا جەڭدى» دەستى. ءبىراق ولاردىڭ قالاي جەڭگەنىنە بالا كەزىمىزدە ءمان بەرمەگەن ەدىك.
شەشەندەردى نەمەسە بيلەردى بۇلاي ىرىكتەۋ ءار حالىقتا دا بار جانە كونە زاماننان كەلە جاتقان ادەت. سولاردىڭ ىشىندە تاريحتا قالىپ، بىزگە جەتكەنى كونە ريمدە جىل سايىن شەشەن اندەر ايتىسىن ۇيىمداستىرۋ سالتى بولعاندىعى، ونىڭ تىڭداۋشىسى حالىق بۇقاراسى بولعاندىعى ءمالىم. سوندا ءتىل ونەرى اسقاندارىنىڭ، اتاعى شىعىپ، سولاردىڭ سوزدەرىنەن، ءبىزدىڭ جەتى جارعى» سياقتى «ون ەكى جۇيە» (كەستە) اتالعان زاڭ قۇرالعان. كەيىن بۇل زاڭ مەملەكەتتىك پراۆوعا، رەسمي زاڭعا نەگىز بولىپ «ريمسكوە پراۆو» اتالىپ كەتكەن.
داۋ، ارينە، ءار ءتۇرلى بولادى. ۇساعى ءۇي-ىشىنىڭ اعايىن اراسىنىڭ رەنىشىنەن تۋادى. مىسالى، اكە-بالاعا، نەمەسە بالا اكەگە رەنجىسە، بۇل تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ اقىرى «ەنشىسىن» بولۋمەن تىنادى. مۇنداي ۇساق ىستەر اۋىل اعاسىنىڭ قاتىناسۋىمەن شەشىلەدى.
اعايىن اراسىنىڭ (رۋلار اراسىنىڭ) الالىعى (ارازدىعى) كەيدە اسقىنىپ، ءبىر بىرىنەن بولىنە كوشىپ جات بولىپ كەلەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن ءومىر سۇرگەن قاڭلى حاندىعىنىڭ زامانىندا، ودان جاپا شەككەن ۋاق رۋىنان قالدى دەگەن مىناداي ولەڭ بار:
قاڭلىدان التاۋ كەلدى دەپ،
ۋاققا زورلىق قىلماڭىز،
ۋاققا زورلىق قىلساڭىز،
بۋرىلعا كوشسە جات بولار،
قىلىش شاپسا مەرت قىلار.
وسى ءسوزدى ايتقان ۋاق، ارال تەڭىزىنىڭ ماڭايىنان كوتەرىلە كوشىپ، ارقاداعى وباعان، ەرتىس وزەندەرىنە كەتكەن. ارال بويىندا وزبەك حانى ءابىلحايىرعا وكپەلەگەن جانىبەك حان ارعىن رۋىن ەرتىپ، كاۆكازعا كوشكەن، كەرەي حان دا ءسويتىپ وزىنە باعىنىشتى ەلىن ەرتىپ، سايان تاۋلارىنا اۋعان. مۇنداي رۋ ىشىندەگى اعايىنداردىڭ اۋا كوشىپ، جات بولىپ كەتۋى قازاقتىڭ كوپ جەرىندە كەزدەسەدى.
ەرتەدەگى قازاق داۋلارىنىڭ ەڭ ۇلكەنى جەر مەن جەسىرگە بايلانىستى بولدى.
قونىسقا تالاسۋ كوشپەلى ەلدەردىڭ اراسىندا كونە زاماننان كەلە جاتقان سالت. مىسالى، قازاق رۋلارىنىڭ جەرگە تالاسۋى سوۆەتتىك زامانعا دەيىن سوزىلىپ، ونىڭ العاشقى جىلدارىندا اقمولا (ارعىندار) مەن سەمەي (نايمان) اراسىندا ۋشىققان بارىمتا ورشىگەن كەزدە كوپ مال، كوپ ادام شىعىن بولعانى ءمالىم. وسى ماسەلەنى 1922 — 1923 جىلدارى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قولىنا الىپ، ەكى جاقتى بىتىستىرۋگە مەملەكەتتىك كوميسسيا جىبەرگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. جەر داۋىنىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىن قانداي حالدە بولعانىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنان دا كورەمىز. ءار رۋلار اراسىندا بولىپ كەلگەن مۇنداي جەر داۋى تەك اۋىل شارۋاشىلىعىن كولحوزداستىرعان كەزدە عانا تىيىلدى.
جەسىر داۋى جايلى تومەندە تولىعىراق توقتايمىز. ءبىراق كونە زاماندا مۇنداي داۋلار كوپ ەلدە بولعانعا ۇقسايدى. مىسالى، كونە گرەكتىڭ «يليادا» اتالاتىن جيىرما مىڭنان استام ولەڭ جولىمەن جازىلعان حالىقتىق ەپوسى جەسىر داۋى تۋرالى جىر. وسىنداي جىرلار كوپتەگەن حالىقتا بار. قازاقتىڭ «قوزى كورپەش — بايانىنىڭ» دا سيۋجەت! سونداي.
قازاقتىڭ جەسىر داۋى بارىمتاعا سوقتىرعان. بارىمتا جابىرلىك كورگەن ەلدىڭ (رۋدىڭ، اتانىڭ) جابىرلەگەن ەلدەن (رۋدان، اتادان) زورلىقپەن مال، اسىرەسە جىلقى ايداپ الۋى. ادەتتە، بۇل ارەكەت ءتۇن مەزگىلىندە جاسالادى. جابىرلەنۋشىلەردەن ءبىر توپ سالت اتتى جابىرلەۋشىلەر ەلىنە ءتۇن جامىلىپ بارادى. «بارىمتا» رۋ نامىسىنا جاتاتىن ۇعىم. ول نامىسقا شاپپايتىن اعايىن قالماعان. ولار وزدەرىنە قارسىلاس ەلدىڭ كەز كەلگەن جىلقىسىن ايداپ اكەتە بەرگەن. ونى بىلدىرمەي سىڭىرۋگە تىرىسقان. قازاقتىڭ، «بىلسە بارىمتا، بىلمەسە سىدىرىمتا» دەۋى سودان.
جىلقىسىن جوعالتقان ەل، ارينە، بىلمەي قويمايدى جانە مازاسىزدانادى. ويتكەنى ەگەر مال يەسى تەز حابارلانسا، بارىمتاشىلار ايداپ اكەلگەن مالدارىن سويىپ، ساتىپ... دەگەن سياقتى شىعىنعا ۇشىراتادى. مالىن ىزدەپ بارۋشىلارعا، ادەتتە، رۋ، نەمەسە اۋىل باسىلارى، اراعا ءتۇسۋشى اعايىنداردىڭ الدىندا بارىمتاشىلاردىڭ ايىپ شارتتارىن ورىنداۋعا ۋادە بەرەدى دە، قۋعىنشىلار مالدارىن الىپ قايتادى. قازاقتىڭ «بارىمتا قايتىس بولماي، ءسوز ايتىس بولمايدى» دەۋى سودان.
كەپىل بولعان ارالىق اعايىن، ەكى جاقتىڭ باسىن تەز قوسىپ، ءوزارا تاتۋلاستىرادى. سوندا ەكى جاقتىڭ دا داۋىن ارقالاۋشىلار بيلەر بولادى.
شوقاننىڭ ويىنشا، بيلەر ەل الدىندا ءازىنىڭ شەشەندىك تالانتىمەن تانىلادى. وسىنداي «تالانتتار» پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1868 جىلعى شىعارعان زاڭىنان كەيىن، ءبىر بولىس ەلدە تورت-تورتتەن سايلاناتىن بولدى. جالپى بيلەر ۇستەم تاپ وكىلدەرى بولعاندىقتان «شتاتتان» كەيىن ءتىپتى كۇشەيىپ، ءار ەلدىڭ (رۋدىڭ) قاناۋشىلارى، بايلارى، بولىستارى بيلەردى ءوز ىرقىنا كونەتىندەردەن عانا تاعايىنداتقان. مىسالى، مەن تۋىپ-وسكەن ەلدىڭ «اققۇساق» اتالاتىن بولىسىنداعى ەڭ كۇشتى اكىم تورسان تىلەمىسوۆ قاراماعىنداعى بولىستىڭ ءتورت ءبيىن (مۇسىرەپتىڭ بوتبايى، ساعىندىقتىڭ ءجۇسىبى، قايقىنىڭ ەرەجەبى، دۇيسەكەيدىڭ مىرزاقانى) ءوز اۋىلداستارىنان بەكىتكەن. وسىنداي ءجايت ءبىر تالاي ەلدە اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ جۇمىسى كۇشەيگەنگە دەيىن ساقتالدى.
قازاقتىڭ ۇعىمىندا «بي ءىستىڭ تۋراسىن ايتاتىن جاقىنىنا تارتپايتىن ءادىل بولۋعا ءتيىس. ال ادىلەتسىزدىك بايقالعاندا: «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەيدi. مۇنداعى «تۋعان جوق» دەگەنى، جاقىنىنا تارتپاي، «ءجۇز پاراد، «قول پارا» دەگەندەرگە بۇرىلماي، ءىستى ادىلدىكپەن شەشەدى دەگەنى. ءبىراق وسىنداي بيلەر مەن اكىمدەردىڭ كوبى «ءجۇز پاراعا»، ياعني جاقىنىنا تارتپاي قويماعان. «قول پارا» دەگەنى الىم. قارسى جاقتى الىم بەرۋ ارقىلى تارتۋ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان سالت. مىسالى، اتاقتى اقساق تەمىر حورەزمدى سوعىسسىز قاراتۋ ءۇشىن ونىڭ حانىنا ءۇش مىڭ قوي پارا بەرگەن. وزگە جاۋلارىنا دا سويتكەنى بار. موڭعول شىڭعىس حان دا وسى ءادىستى قولدانىپ، حورەزم حاندىعىن جاۋلاۋدان بۇرىن، ونىڭ ساۋداگەرلەرىنە پارا بەرۋ ارقىلى ىشكى سىرىن تۇگەل ءبىلىپ العان. سىبىردەگى كوشىم حاندىعى ەرماك باسقارعان ورىس اسكەرىمەن سوعىسىپ جەڭىلگەننەن كەيىن، پاتشا اكىمدەرى قولعا تۇسكەن مامەتقۇلدى موسكۆا اباقتىسىنا قاماعان. ءىستى قۋىپ بارعان ءىنىسى سول كەزدەگى ورىس پاتشاسى ءتورتىنشى يۆانعا مىڭ بۇلعىننىڭ تەرىسىن پاراعا وتكىزىپ، اعاسىن امان الىپ قايتقان دەسەدى.
پاتشا وكىمەتىنىڭ «شەن-شەكپەن» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتىڭ حاندارىنا، سۇلتاندارىنا، بيلەرىنە بەرىلەتىن اتاقتار، ونىڭ، كەرىسىنشە ولاردىڭ پاتشا اكىمدەرىنە جىبەرەتىن «سىيلىقتارى» تۇگەلىمەن پاراعا جاتادى.
XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان ءزىلقارانىڭ الىبەك ەسىمدى بالاسى قىلمىستى بولىپ اباقتىعا تۇسسە، اعاسى تۇرلىبەك پەتەربۋرگقا بارادى دا، «اق پاتشاعا» جولىعىپ، سۇلۋلىعى سۇلىكتەي، مەڭسىز قىرىق قارا اتتى پاراعا وتكىزىپ، ءىنىسىن يت-جەككەنگە ايداۋدان قۇتقارىپ الادى.
پارانىڭ اشىعى دا، جابىعى دا بار. اشىعى جوعارىدا اتالعانداي بولسا، جابىعىن قازاق «بارماق باستى، كوز قىستى» دەپ اتايدى. پارانىڭ بۇل ءتۇرىن المايتىن اكىم ول كەزدە بولماعان سياقتى. قازاقتىڭ «جاقسىعا (اكىمگە) بارا بەرمە، پارا بەر» دەۋى وسىدان شىققان. ەڭ، اياعى «اس-سۋ» اتالاتىن تاماق تا ساتۋلى. «پىسىق» دەپ اتاعان اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرىن سىناعاندا، اباي ولارعا —
ءوز ۇيىڭنەن تويۋعا قولىڭ قىسقا،
قاڭعىرىپ تاماق اڭدىپ ءجۇرسىڭ بوسقا.
ءبىر اسىم ەت، ءبىر اياق قىمىز بەرگەن،
دەرەۋ سەنى جۇمسايدى ءبىر جۇمىسقا، —
دەپ ۇرسادى. بىزبەن زامانداس سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اتاقتى شورمان12 بايدىڭ ۇيىنەن التىن كەسەگە قۇيعان قىمىزدى ءىشىپ وتىرعانداعى ءحالىن سۋرەتتەگەندە:
توڭكەرىپ توڭىرەگىن قاراي بەردىم،
ىشىندە ناقاق كوزدەن جاس بار ما دەپ.
«ءادىل» دەگەن بيلەردىڭ ءوزى ءجۇز پاراعا بۇرىلماي قويماعان. وعان قازاقتىڭ «قارىنا (تۋعانىنا) تارتپاعاننىڭ قارى (قولى) سىنسىن» دەيتىن ماتەلى كۋا. كەي بي بەيتاراپ بولعانسىعانمەن، جوپپەلدەمەگە كەلگەندە ءوز قىرتىسىنا (رۋىنا، اتاسىنا، تۋعانىنا) تارتادى. جالپى العاندا قانداي دا بولسىن زاڭ قىزمەتكەرى ۇستەمدىك قۇرۋشى تاپتىڭ قۇرالى ەكەنى ءمالىم.
قازاقتىڭ ەجەلگى رۋشىلدىق ىنتىماعىنىڭ تامىرىنا شابىلعان بالتا — پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى. ۇلت پەن ۇلتتى، حالىق پەن حالىقتى، رۋ مەن رۋدى، اعايىن مەن اعايىندى ارازداستىرۋ ءادىسىن قولدانعان بۇل ساياسات، سايلاۋعا، ياعني اۋىل اراسىنىڭ اكىمشىلىگىنە تالاسۋعا تۇرتپەك سالدى دا، وعان قاتىناساتىندار ەلدى ارازداستىرىپ بىت-شىت قىلدى. تالاسۋشىلار، ەل بيلىگىن قولىنا العىسى كەلگەن مالدىلار، اباي تىلىمەن ايتقاندا: «ارام بولىس اش بيلەر». ولار ارازداسقان ەلدە «اكەنى بالا اڭديتىن اعانى — ءىنى» دەيتىن حالگە جەتكىزدى. وسى ءحالدى كوزىمەن كورگەن اباي سياقتى حالىق قامىن ويلاعان ادامدار بولدى دا: «پارتيا، ەل ءىشى جارىلدى» دەپ، ەلدى ىنتىماققا كەلتىرۋگە تىرىستى. ءبىراق مەملەكەتتىك ساياسات ولاردان الدەقايدا كۇشتى شىعىپ، بۇلىنگەن جايعا يە بولا المادى. سوندىقتان اباي ونىمەن تىنباي قوعام ومىرىندەگى بۇل سياقتى جاعىمسىز جايلاردى پوەزيالىق وتكىر تىلمەن تۇيرەدى.
باي الادى كەزىندە، «كوپ بەرەم» دەپ،
«جەتپەي تۇرعان جەرىندە تەك بەرەم» دەپ،
بي مەن بولىس الادى كۇشىن ساتىپ،
«مەن قازاقتان كەگىڭدى اپەرەم» دەپ.
جارلى الادى: «قىزمەتپەن وتكەرەم» دەپ،
ەلۋباسى — شار سالىپ، لەپ بەرەم» دەپ.
جالاڭقايا جات مىنەز جاۋ الادى،
بەرمەي جۇرسەڭ مەن سەنى جەك كورەم دەپ.
دوس الادى، بەرمەسەڭ بۇلت بەرەم دەپ،
جاۋىنا قوسىلۋعا سىرت بەرەم دەپ.
بۇزىلعان سوڭ مەن وڭاي تابىلماسپىن،
نە قىلىپ وڭايلىقپەن ىرق بەرەم دەپ.
تاعى ءبىر ولەڭىندە اباي:
الىس، جاقىن قازاقتىڭ ءبارى قاڭعىپ،
اياماي ءبىرىن-بىرى ءجۇر عوي اڭدىپ،
مال مەن باقتىڭ كەسەلىن ۇيا بۇزار،
پارۋارديگار جاراتقان نەسىن جان قىپ.
انت ءىشىپ كۇندە بەرگەن جانى قۇرسىن،
ارىن ساتىپ تىلەنگەن مالى قۇرسىن.
قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قويما قويىپ،
قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان ءتىلى قۇرسىن،
ءبىر اتقا ءجۇز قۇبىلعان، ءجۇزى كۇيگىر،
ءوز ۇيىندە شەرتىنگەن پاڭى قۇرسىن، —
دەيدى.
جاقسىلىق ارەكەتىنەن ناتيجە شىعارا الماعان اباي، اقىرىندا «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەيدى دە، «مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىم ناق شىنىم» دەپ تورىعادى.
سوۆەتتىك داۋىردە ەلىمىزدىڭ باسقا حالىقتارى ءتارىزدى قازاق حالقى دا ماركسيزم-لەنينيزم نەگىزىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق كونستيتۋسياسىن، ۇلتتىق زاڭ كودەكستەرىن جاساپ، بيلىك جايىنداعى اتا مۇرالارىمەن قوشتاستى. سونىمەن قاتار، جاسى ۇلكەندى، ايەلدى، دوستى، قوناقتى سىيلاۋ، بىرلىك، بەرەكە ىزدەۋى سياقتى ءبىراز ىزگى سالتتارىن الگى كۇنگە دەيىن تۇتىنىپ كەلەدى. بۇلار، ادامدار اراسىنداعى سوسياليستىك قوعامدىق قارىم-قاتىناس نەگىزىنە قۇرايتىن سالتتار بولىپ تابىلادى.
بەرەكە، بىرلىك جايىندا قازاقتىڭ حالىقتىق قاعيداسى (ماتەلى) بىلاي دەيدى.
باقىت، داۋلەت كەلەردە ىرىس قونادى،
ىنتىماعى ەلىنىڭ دۇرىس بولادى.
اعايىن قوعام بولادى،
ءبىرى «وعان» بولسا، ءبىرى «بۇعان» بولادى.
كوپ بولىپ قوناق_اتتاندىرادى،
كوبەيىپ جاۋعا اتتانادى.
ۇل ۇقىپتى بولادى،
قىز قىلىقتى بولادى.
قاتىن قامقور، كەلىن كوڭىلدى بولادى،
جارشى جالاۋگەر بولادى، ءيتى ۇرەگەن،
جەتەكتە مالى جۇرەگەن بولادى.
بەرەكەلى ەل وسىلاي سيپاتتالسا، بەرەكەسىز ەل تۋرالى ايتارى:
باقىت، داۋلەت كەتەردە، ىرىس قاشادى،
بىرەۋىنە بىرەۋى اۋرە جاسايدى.
اعايىن اراز بولادى،
ەل تولعان وكپە، ناز بولادى.
AT مىنسە — جالاق،
قاتىنى سالاق بولادى،
ۇلى ۇقىپسىز،
قىزى قىلىقسىز،
كەلىن كەرەناۋ،
جارشى جان كۇتكىش بولادى،
ءيتى ۇرمەيدى،
جەتەكتە مالى جۇرمەيدى.
وسى قاعيدالاردى ەسىندە بەرىك ساقتاعان قاراپايىم حالىق، ۇنەمى بەرەكە، بىرلىككە تىرىسادى. ءار كەزدە حالىقتىڭ شىرقىن بۇزاتىندار قاناۋشى تاپ وكىلدەرى.
قازاقتىڭ ەلدىگى جايلى اڭگىمەنى جيناقتاعاندا ايتارىمىز: ۇلكەن رۋلار، كىشى رۋلارعا بولىنەدى. مىسالى، كەرەي اشامايلى، اباققا: اباقتىڭ، كوپشىلىگى جۇڭگو مەن مونعوليادا، اشامايلىنىڭ كوپشىلىگى سوۆەت وداعىندا: «كوپشىلىگى» دەيتىنىمىز، ازشىلىعىنىڭ ارالاس وتىرا بەرەتىندەرى دە بولادى.
كەيدە ۇلكەن رۋلار مەن اتالاستاردىڭ قونىستارى ءبىر بولادى. ال، كىشى رۋلاردىڭ، اسىرەسە، اتالاستاردىڭ قونىسى مىندەتتى تۇردە تۇتاس كەلەدى.
ءار اۋىل نەگىزىندە ءبىر اتانىڭ بالاسى بولا تۇرا، ىشىندە وزگە، كەيدە الىستاعى اتالار مەن رۋلاردان كەلەتىن «كىرمە» دەيتىندەر دە بولدى. ولاردى «قوڭسى» دەپ تە اتادى. مىسالى، جارىلعاس اۋىلىندا ارعىننىڭ تومەش رۋىنان كەلگەن (جيەن ەكەن) ءۇش ءۇي بولۋشى ەدى. اۋىلدىڭ نەگىزگى ۇيلەرى — «اتالىق». اتالىق پەن قوڭسى اراسى ۇرىس-جانجالدا كورىنەدى. اتالىقتار — باسىم، قوڭسىلار — قورعالانشاق. دەگەنمەن، اتالىقتار «كورشى اقىسى، ءتاڭىرى اقىسى» دەسە دە «وتتى كوسەي بەرسەڭ وشەدى، كورشىنى قۋالاي بەرسەڭ كەشەدى»، «اتالاستىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەپ قوڭسىنى سىيلايدى.
«اۋىل» دەگەندە ونىڭ كوپ ءۇيلىسى دە، از ءۇيلىسى دە بولادى. ادەتتەگى. اۋىلدار بەس-ون ۇيدەن اسپاسا، «حان اۋىلى»، «باي اۋىلى» دەيتىندەردە ءۇي سانى جيىرما-وتىزعا جەتتى. ودان ارتىق ءۇيلى اۋىل بولمادى.
حان اۋىلى: تورە-قارا بولىپ ەكىگە ءبولىندى. تورەلەر حان تۇقىمدارى، قارالار نەمەسە قاراشىلار — قاراپايىم قازاقتار. قاراشىلار تورەلەرگە تاۋەلدى — تولەڭگىتتەردەن، ياعني سوعىس كەزىندە جاۋ جاقتان قولعا تۇسكەن تۇتقىن «قۇلداردان» جانە تىنىشتىق كەزىندە قوجاسىنىڭ شارۋاسىن تەگىن باعاتىن جالشىلاردان قۇرالادى. ولاردى تورەلەر سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن قۇل سياقتى جۇمسادى.
قوڭسىلار قازاقتىڭ حان تۇقىمىنان باسقا باي نەمەسە بي اۋىلدارىندا دا بولعان. مىسالى، XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا. «قۇسمۇرىن» اتالعان دۋاننىڭ اعا سۇلتانى بولعان ەستەمەستىڭ ەسەنەيىنىڭ باي اتالعان اۋىلىندا وتىزدان استام ءۇي بولاتىن ەدى. سولاردىڭ كوپشىلىگى سيبان رۋىنان بولا تۋرا ىشىندە قالماق، تۇرىكمەن، ارعىن، الشىن تاعى باسقا كىرمەلەر دە بولعان.
قازاقتىڭ سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىنگى ەلدىك قۇرىلىسى وسىنداي. سوۆەتتىك داۋىردە، اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى كولحوزدانعان كەزدە رۋ، اتا ۇرانى دەگەندەر قالىپ، رۋلار مەن رۋلار، حالىقتار مەن حالىقتار ارالاسىپ كەتتى؛ رۋلىق ءداۋىر ءبىتىپ، سوسياليستىك بىرلىكتىڭ ءداۋىرى باستالدى.
4. الەۋمەتتىك قايشىلىقتار
ادام بالاسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى تاپتىق قوعام داۋرەن سۇرە باستاعانىنان كەيىن قازاق قاۋىمى دا «باي» جانە «كەدەي» اتانىپ، ياعني قاناۋشىلار مەن قانالۋشىلار بولىپ ەكى تاپقا ءبولىندى. مىسالى، مالى از كەدەيلەر ءوزىنىڭ شاعىن شارۋاسىمەن كۇن كورە المايتىندىقتان مالى كوپ بايلاردىڭ شارۋاسىن باعۋعا جالدانادى. ولاردىڭ اتى — «جالشىلار»، ورىس تەرمينىمەن ايتقاندا — باتراك. ونىڭ كەدەيدەن ايىرماسى، كوپشىلىگى جىل بويى بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرەدى. اۋىلدا باي از دا، كەدەي كوپ. سوندىقتان اۋىلدان شىعا المايتىن كەدەيلەر ايلاپ، جىلداپ باي ەسىگىندە جۇرگەن اقىسىنا توقتى-تورىم سياقتى ۇساق مالدار الىپ، بايلارعا وتە ارزان اقىعا جالدانادى. مۇندايلاردىڭ تاماق پەن كيىمى بايدىڭ موينىندا بولادى. باي ولارعا ءوزى كيمەيتىن ەسكى-قۇسقىلارىن كيگىزىپ، وزدەرىنەن قالعان اس-سۋ قالدىقتارىن ىشكىزەتىن. وسىنداي ءحالدى «قاراشا جەل توقسان مەن سول بىر-ەكى اي» دەگەن ولەڭىندە اباي شىندىقپەن، كوركەم تىلدە سۋرەتتەپ، كەدەيلەرگە:
جالعىز ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل، مالىڭ بولسا سىيلاماي تۇرا الماس ەل، — ەسەك ارتىن جۋسان، دا مال تاۋىپ كەل، قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمىتە الماس، — دەپ كاسىپتى باي ەسىگىنەن ەمەس، اۋىلدان شىعا ىزدەۋدى ۇسىنادى. سول اقىلدى العان قازاق كەدەيلەرى، جالشىلارى ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى اۋىلداردان كەتىپ، كاسىپ ىزدەپ قالالارعا، زاۆودتارعا، فابريكالارعا، تەمىر جولدارعا، مۇنايشىلارعا، بالىقشىلىققا، تاعى سونداي جۇمىستارعا كەتەتىندەر ونداپ، جۇزدەپ، كەيدە مىڭداپ سانالاتىن بولعان. وسىلاردان قازاقتىڭ العاشقى جۇمىسشى تابى توپتالا باستاعان.
XX عاسىردىڭ باسىندا بىرىككەن قازاق جۇمىسشىلارى بىرتىندەپ ريەۆوليۋسيالىق جۇمىستارعا ارالاسا باستادى. مىسالى، 1905 جىلى، بۇرىنعى اقمولا ۋەزىنە قاراستى ءنىلدى زاۆودىنىڭ جۇمىسشىلارى كوتەرىلىس جاساعاندا، وعان سونداعى قازاق جۇمىسشىلارى دا قاتىناسىپ، پاتشا وكىمەتى كوتەرىلىستى قان جوسا عىپ باستى. تىرىلەرىن كاتورگاعا ايداعاندا، بۇلاردىڭ ىشىندە قازاق جۇمىسشىلارى دا بولدى. تاريحتا اتى ءمالىم ۋگار (مۇقاتاي) جانىبەكوۆ 1912 جىلى سىبىردەگى لەنا وقيعاسىنا قاتىناسىپ، كوتەرىلىستەن كەيىن اتىلۋ جازاسىنا بۇيىرىلعانداردىڭ ىشىندە بولادى. ءبىراق كەيىننەن بۇل ۇكىم ومىرلىك قاماۋ جازاسىمەن اۋىستىرىلادى دا، ونى تەك وكتيابر ريەۆوليۋسياسى عانا تۇتقىننان ازات ەتەدى.
قازاقتار روسسياعا باعىنعاننان كەيىن، قازاق بايلارى ساۋدا-ساتتىق ىستەرىمەن دە اينالىسىپ، بىرەر عاسىردىڭ ىشىندە قازاق بايلارىنىڭ اراسىنان اقشالىلار، زاۆود پەن فابريكا يەلەرى شىعا باستادى. مىسالى، بۇرىنعى پەتروپاۆل ۇيەزىندە ءالتي كاكەنوۆ، قوستاناي ۇيەزىندە ءمىنايدار دەيتىن ميلليونەرلەر بولعان.
كەيبىر باي قازاقتار ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانىپ، جۇزدەگەن دەسياتينا ەگىن ەككەن. مىسالى، قوستاناي ۇيەزىندە سىلايىل جامانشالوۆ دەگەن پومەششيك بولدى. قازاق اراسىنان شىققان مۇنداي پومەششيكتەر از بولماعان. پاتشا وكىمەتىنە جاققان كەي قازاق بايلارىنا دۆوريان اتاعى، كەڭ جانە قۇنارلى ەگىستىك جەرلەر بەرىلگەن. وسىدان بارىپ، اۋىلدا دا تاپتىق جىكتەلۋلەر كۇشەيە ءتۇستى. ونىمەن بىرگە قازاق جەرىنە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ريەۆوليۋسيونەرلەر ارقىلى ماركسيستىك يدەيالار قازاق كەدەيلەرى اراسىنا كەڭىنەن تاراي باستايدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ريەۆوليۋسيالىق سانا سەزىمى ويانا باستاعان قازاق ەڭبەكشىلەرى تەك زاۆود، فابريكالاردا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اۋىلدىق جەرلەردە دە بايلاردىڭ وزبىرلىعىنا، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى ەرەۋىلگە شىعا باستايدى.
وسى سياقتى تاپتىق كۇرەس ۇلعايا كەلىپ، 1916 جىلى امانكەلدى يمانوۆ باسقارعان حالىقتىق كوتەرىلىسكە اينالدى دا، اقىرى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىمەن استاسىپ، قازاق دالاسىنا سوۆەتتىك تۋ تىگىلدى.
1920 جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى لەنين مەن كالينين قول قويعان دەكرەت جاريالاندى. بۇل دەكرەت قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ءوز الدىنا ay تىگىپ، ەرىكتى مەملەكەت بولعانىن الەمگە پاش ەتتى. ءبىراق تاپ تارتىسى دوعارىلعان جوق. سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىندا اۋىل بايلارى مەن فەودالدارى وكىمەت بيلىگىن ءوز قولىندا ۇستاۋ ماقساتىمەن اۋىلدىق ريەۆكومدارعا ءوز ادامدارىن كىرگىزۋگە جانتالاسا تىرىستى. تاپ جاۋلارىنىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى سوۆەت وكىمەتى دە ءتيىستى شارالار جۇرگىزدى. سوۆەت وكىمەتى ورناعان العاشقى جىلداردان باستاپ، اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ شاراسى قولعا الىندى دا، ريەۆكومدارعا كىرگەن قاناۋشىلار وكىلدەرىن از جىلدا بۇقارا حالىق وكىلدەرىمەن اۋىستىردى. ساياسي باسشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن اۋىلداردا، بولىستاردا، اۋدانداردا كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ۇيالارى، كوميتەتتەرى قۇرىلدى. ولار تۇركىستان جاعىندا «قوسشىلار وداعى»، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى جايىندا «كەدەيلەر كوميتەتى» دەگەن اتپەن ۇيىمداستىرىلدى. بۇل كەزدە جالشىلار بايلارعا شارتپەن قىزمەت اتقاراتىن. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «ەڭبەك شارتى جالشىلار قورعانى» دەگەن پوەماسى وسى كەزدە شىقتى. وعان ىلەسە بەيىمبەت ءمايليننىڭ، قالماقان ءابدىقادىروۆتىڭ، ورىنبەك بەكوۆتىڭ، ەلجاس بەكەنوۆتىڭ، راحىمجان مالابايەۆتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ جالشىلاردى تاپ تارتىسىنا شاقىراتىن شىعارمالارى تۋدى.
1927 جىلى جەر ءبولىسى تۋرالى دەكرەت شىعىپ، بايلار يەمدەنىپ كەلگەن ەگىندىك، شابىندىق جەرلەر كەدەيلەر مەن باتراقتارعا ۇلەستىرىلدى. كەلەسى 1928 جىلى، ارنايى دەكرەتپەن قازاقتىڭ بەس ءجۇز بايىنىڭ مال-مۇلكى كامپەسكەلەندى.
ءسويتىپ، ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ 1929 جىلدان باستاپ جۇرگىزىلگەن، اۋىلدى كولحوزداندىرۋ شارالارىنىڭ ارقاسىندا قازاق ەلى جاڭا سوسياليستىك قۇرىلىس جولىنا بەلسەنە كىرىستى.
5. شارۋاشىلىق جايى
ءبىزدىڭ ارحەولوگ جانە ەتنوگراف عالىمدارىمىز كەيىنگى كەزدەردە: ەدىل، جايىق، امۋداريا، سىرداريا، شۋ، تالاس وزەندەرى مەن جەتىسۋ جەرىندەگى وزەندەر توڭىرەگىنەن كونە زاماندا قازىلعان ارىقتاردىڭ، ەگىستىك تاناپتاردىڭ ىزدەرىن تاۋىپ ءجۇر. سولارعا قاراپ، كوشپەلىلەر دە ولاردىڭ ىشىندە قازاق تا ەرتە زاماننان ەگىنشىلىكتى كاسىپ ەتكەن دەگەن جورامال جاسايدى. بۇل راس تا بولار. ويتكەنى كورشىلەس ورتا جانە ورتالىق ازيانىڭ، ءسىبىردىڭ، قيىر شىعىستىڭ وتىرىقشى ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساعان كەيبىر قازاق رۋلارى سولارعا ەلىكتەپ وزدەرى دە ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋى مۇمكىن. بۇعان كەلتىرەر دالەلىمىز كەرەي رۋىنىڭ، قۇرامىندا «تارىشى» دەپ اتالاتىن ءبىر تارماعىنىڭ بولۋى. بۇلاردى سول كونە زاماندا تارى ەگۋدى كاسىپ ەتكەندىكتەن «تارىشى» دەپ كەتسە كەرەك. تارىشىدان: ىسمايل، ودان اقسارى، قۇرسارى تۋىپ، بەرتىندە بىرنەشە بولىس ەل بولعان دەسەدى. اتاقتى ءبىرجان سال اقسارىنىڭ التى بالاسىنىڭ ءبىرى — نۇرالىنىڭ ۇرپاعى. ءبىر جورامالدا «تارىشى» — «تارانشى» اتالاتىن ۇيعىرلاردان شىقپادى ما ەكەن؟ — دەگەن جورامال دا بار. ويتكەنى «تارانشى» دا تارى ەگۋشىلەر دەگەن ۇعىمنان شىققان. جالپى جورامال بولماسا قازاق حالقىنىڭ، كونە زامانداردا ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعاندىعىن دالەلدەيتىن تياناقتى دەرەكتەر از. بەرتىنگى كەزدە سىرداريا جانە جەتىسۋ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعانى راس. ءبىراق مۇنى بۇكىل قازاققا ءتان قاسيەت دەپ ايتۋ قيىن.
كوشپەلىلەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە، قازاقتىڭ كونە زاماننان بەرگى ەڭ كوپ وسىرگەن مالى جانە ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندەگى قاستەرلەپ، ءپىر تۇتاتىنى جىلقى. قازاق ولكەسىنە قاي كەزدە، قاي جاقتان ساياحاتشىلار كەلمەسىن، ءبارىنىڭ دە ايتارى وسى.
جىلقى ەڭ الدىمەن، سول جاۋگەرشىلىك كونە زاماننىڭ تالابىنا ساي وتە قۇندى مال رەتىندە سانالدى. سەبەبى ول كەزدە جاۋدى قۋىپ جەتۋگە نەمەسە ودان قاشىپ قۇتىلۋعا جىلقىدان قولايلى مال بولماعان.
اتتى اسكەر جاياۋدان باسىم بولعان. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى سىبىردە بولعان ءبىر سوعىستا، قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىسىنا قۇرىلعان ءشۇرشىت (دجۋردجي) مەملەكەتىنىڭ وتىز مىڭ جاياۋ اسكەرىنە، گۋنداردىڭ ءبىر مىڭ سالت اتتى اسكەرى توتەپ بەرىپ، اقىرىندا ولارىڭ بىت-شىتىن شىعارعان. ال بۇكىل ورتا جانە ورتالىق ازيانى، ەۆروپانىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن باسىپ العان موڭعول شىڭعىس حاننىڭ كۇشى دە، سالت اتتى اسكەرى دە كوپ بولعان؛ سوندىقتان دا جەر كولەمى بەس فرانسياداي كەڭ دالادا قازاقتار اتتى اسكەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن جاۋدى بوگەپ تۇرا الماسا كەرەك. قازاقتاردىڭ شىڭعىس جورىعىنا توتەپ بەرە الماعان ەكىنشى ءبىر سەبەبى، شىڭعىس جاۋلاپ العان ەلدەرىندە ءوز قول استىندا سوعىساتىن اسكەر قوسىنىن جاسايتىن بولعان. وسىنداي قوسىندار قازاق دالاسىن مەكەندەگەن كوشپەلى رۋلاردان دا جاسالسا كەرەك. سوعان ءبىر دالەل، قازاقتىڭ كەيىنگى ۇساق رۋلارىندا «ءۋان»، تۇمەك» جانە «شەرۋ» دەگەن ەسىمدەردىڭ بولۋى: ءۋان (ۆان) — ، تۇمەنى — كورپۋس، شەرۋ — فرونت (مايدان) ماعىناسىندا.
بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاي وتىرىقشىلار اتقا وڭ جاعىنان، كوشپەلىلەر سول جاعىنان مىنەدى. ونىڭ سەبەبىن ءىرى قۇلاقتى قۇرتايدىڭ مۇقىشى دەگەن كىسىدەن سۇراعاندا:
— ەندى قالاي؟ — دەدى ماعان. بۇل جاۋگەرشىلىكتەن قالعان سالت. ول كەزدە اتقا قونعان ادامنىڭ وڭ قولى بوس بولۋ كەرەك. سەبەبى ول بارلىق قارۋدى وسى قولىمەن ۇستايدى عوي. ال سول جاقتان مىنگەندە وڭ قول بوس بولادى. وڭ جاقتان مىنگەندە قارۋدى تەز جۇمساۋعا ىڭعايسىز، وڭ قول بوس بولمايدى.
سول سياقتى كونە زامانداردا جىلقى مالىن اسكەري قاراسىن (سانىن) كوبەيتۋ رەتىندە دە ءجيى پايدالانىپ كەلدى. مىسالى، شابۋىلشىلار جاۋعا قاراسىن كوبەيتىپ كورسەتۋ ءۇشىن الدارىنا جىلقى مالىن سالىپ ايداعان دا، شاڭ كوتەرگەن؛ قورعانعاندار بۇل شاڭدى قالىڭ قولعا جورىپ، ودان قاشقان؛ وسى ءتاسىلدى ساقتار، قىپشاقتار سياقتى كوشپەلىلەر دە، موڭعول شىڭعىس حان دا، اقساق تەمىر دە قولدانعان؛ ارعى جاعىن بىلاي قويعاندا، تورعاي دالاسىندا، 1916 جىلدىڭ كوتەرىلىسىن باسقارعان امانكەلدى يمانوۆ تا كەيدە وسىنداي اسكەري ايلا-تاسىلدەردى قولدانعان. جىلقى كوشىپ-قونۋعا دا ءتوزىمدى، ءارى ىڭعايلى، قىسى-جازى اياعىنان جايىلادى، ونىڭ ازىعى (جەمى، ءشوبى) وزگە حايۋانداردان الدەقايدا اسىل. سول سەبەپتى ونىڭ ەتى دە، ءسۇتى دە دەنساۋلىققا شيپالى ەكەنى ەرتە كەزدەن-اق بەلگىلى. جىلقى باققان حالىق ونىڭ وسى قاسيەتىن ءىس جۇزىندە اڭعارىپ، ۇيىندە جىلقى ەتى جوق سىرقات ادامدار جىلقى سويعان ۇيلەردەن ەمگە سۇراعانىن كوزىمىز كوردى؛ قازاقتىڭ ۇعىمىندا، «جىلقى ەتى جاقپاعان اۋرۋ ادام ولەدى». كوكىرەك اۋرۋلاردىڭ (وكپە تۋبەركۋلەزى) كوبى قىمىز ءىشىپ ساۋىعىپ كەتكەن. مىسالى، سونداي اۋرۋعا شالدىققان ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى ليەۆ تولستوي كەزىندە باشقۇرتستانداعى شافرونوۆقا قىمىز كۋرورتىنا بارىپ، دەرتىنەن ايىققان. وسىنداي مىسالدار تولىپ جاتىر. ءقازىر سوۆەت وداعىندا كوكىرەك اۋرۋىن قىمىزبەن ەمدەيتىن الدەنەشە كۋرورت بار.
قاي مالدىڭ قانداي جەردە وسەتىنىن قازاق فولكلورى بايانداپ بەرەدى. مىسالى، قازاق ولەڭ-جىرلارىندا «جىلقىمدى ايداپ سالدىم قالىڭ قاۋعا» دەگەنى بەكەر ايتىلماعان. جىلقى، بەتەگەلى، كودەلى، سەلەۋلى، قاۋداندى جەردە جاقسى وسكەن. قازاق دالاسىنىڭ باتىسىندا مۇعاجار تاۋىنان باستالىپ، سارىارقانى قۋالاي وتىراتىن اياعى باتىس سىبىرگە تىرەلەتىن كەڭ ولكەدە جىلقى مالى كوپ وسىرىلگەن.
اققوشقار سايدالىنىڭ زامانىندا
ءبىر كولدەن قىرىق مىڭ جىلقى سۋارىپتى، —
دەگەن ولەڭدەر سول كەزدە تۋعان. شوقان ءۋاليحانوۆ قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىندا تۇرعان ازنا دەيتىن ءبىر بايدا ون التى مىڭ جىلقى بارىن كوردىم دەيدى. ءبىر مىڭنان ون مىڭعا دەيىن ەرەتىن جىلقىلار ارقاداعى بايلاردا كوپ بولعان.
جىلقى ەتىنىڭ وزىنە ءتان ءبىر ەرەكشەلىگى سول، ونى قانشا جەسەڭ دە كۇپتى بولمايسىڭ، تەز سىڭەدى؛ سورپاسىنىڭ بەتىنە شىققان مايى، قانداي سۋىق بولسا دا قاتپاي، تەك توبارسىپ قانا تۇرادى، قىمىزىن قانشا ىشسەڭ دە سىڭە بەرەدى: تۋا سالا شەشەسى ولگەن ءسابيدى جىلقىنىڭ اشىماعان سۇتىمەن اسىرايدى، قازاق ۇعىمىندا ول «ادامنىڭ سۇتىمەن بىردەي». قىمىز ءوز بەتىمەن اشيدى، سوندىقتان دا، يسلام ءدىنىنىڭ شارتىمەن ورازا ۇستاعان ادام اۋىز اشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وتقا تيمەگەن: ءتۇز، كەپكەن جەمىس سياقتىلاردان ءدام تاتادى، نەمەسە ازداپ قىمىز ىشەدى.
جىلقى تاماعىنىڭ مۇنداي ەرەكشە بولۋى قازاق ۇعىمىندا جىلقىنىڭ وتى مەن سۋىنا بايلانىستى. جىلقى كەز كەلگەن ءشوپتى جەمەيدى، يىسكەپ، تاڭداپ جەيدى. باسقا مال تۇلىگى جايىلعان جەرگە، باسقا مالدىڭ، اۋزى تيگەن شوپكە جىلقى جولامايدى، وزگە مال سوراپتاي بەرەتىن ىلاي سۋدى ول تاتپايدى، جىلقى سۋدىڭ تۇنىق، تازا جەرىنەن ىشەدى. XIX عاسىردا اقىن سارامەن ايتىسقان ءبىرجان سالدىڭ:
بەلگىلى قاز مويىندى قارا كوكپىن،
تۇنىقتان ءجۇزىپ ىشپەي قانبايتۇعىن، —
دەۋى جىلقى مالىنىڭ سول ءبىر ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى.
جىلقى تەرىسىنەن جاسالعان ىدىس تا ءتوزىمدى كەلەدى. ونىڭ قىلىنان شيراتقان ءجىپ پەن ارقان دا بەرىك. قازاقتىڭ «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەيدى» دەۋى وسىدان.
ال جىلقى مالىنىڭ دەنەسىنە جارا تۇسكەندە، ول جەرى قۇرتتاسا، سول قۇرتتار تەرىدەن ءوتىپ، ەتىنە جەتكەندە بىردەن ولەدى دە، دومالاپ تۇسەدى. وزگە حايۋاننىڭ جاراسى ويتپەيدى، مىسالى، «باسقا» «ايىر تۇياقتى» مالداردىڭ قۇرت تۇسكەن جەرىن دەر كەزىندە ەمدەمەسە، قۇرت ىشىنە ءتۇسىپ، ءولىپ كەتەتىنى بولادى.
جىلقى مالىن دەنەسىنە قاراپ، قازاق «قازانات» جانە «قارا ەتتى» دەپ ەكىگە بولەدى. قازاناتى مايدى سىرتىنا جينايتىندار، ال قارا ەتتىسى ونىڭ كەرىسىنشە مايدى ىشىنە جينايدى، قازانات جۇرىسكە شىدامدى، ەتى تەز ارىمايدى، قايتا تەز سەمىرەدى، ەتى ءدامدى، قازىسى قالىڭ، ءىشى مايلى كەلەدى.
سوندىقتان مۇمكىندىگى بار قازاق جىلقىنىڭ قازاناتتى تۇقىمىن مالدانۋعا تىرىسادى.
جىلقىنى قازاق ارعىماق جانە جابى دەپ ەكىگە بولەك قازاقتا ارعىماقتى جوعارى باعالايدى. ولەڭدەرىندە جاقسى اتتى «ارعىماقتان تۋعان قازانات» دەپ، «ارعىماق اتتىڭ بەلگىسى — ارىعان سايىن تىڭ جورتار، ارتىمدا جۇگىم قىلار دەپ»، «قارا ارعىماق ارىسا — قارعا ادىم جەر مۇڭ قىلار» دەپ ارعىماق جىلقىنى ماقتاۋى سودان.
ءبىراق ارعىماق كوشپەلى ەلدىڭ پايدالانۋىنا قولايسىز، سوندىقتان قازاقتىڭ اتامزاماننان وسىرەتىن جىلقىسى «قازاقى» اتالاتىن — جابى. قازاقتىڭ تاجىريبەسىندە، قازاقى جىلقى كوشپەلى تۇرمىستىڭ بار جاعدايىنا دا ءتوزىمدى، كولىكتىك جاعىنان دا شىدامدى، ەتى دە، ءسۇتى دە اسىل.
ارعى ءتۇبى «موڭعولدىق» اتالاتىن بويى الاسالاۋ كەلەتىن قازاقى جىلقىلار، بەرتىن كەلە اسىلداندىرىلىپ، دەنەسى ءىرى، ءتوزىمدى، مىقتى بولا باستادى. قازاقى جىلقىلاردىڭ ەڭ ماقتاۋلى تۇرلەرى: جۇيرىك پەن جورعا.
سالت مىنۋگە جورعادان ءجايلى كولىك جوق. بۇعان: «جورعا مىنگەن جولداسىنان ايرىلادى، كوپ جاساعان قۇرداسىنان ايىرىلادى» دەگەن ماقال دالەل بولا الادى. سوزگە شەبەر، ايتىستا الدىرمايتىن كىسىنى دە «جورعا» دەسەدى.
جۇيرىك — ءجۇرىسى ۇشقىر، جەڭىل، سيدام جىلقىلاردىڭ تاڭداۋلىسى. ول قۋسا جەتەتىن قاشسا قۇتىلاتىن سوعىس جانە باسقاداي جاعدايلاردا كەرەك. سوندىقتان دا قازاق «ەر قاناتى ات» دەپ تەگىن ايتپاعان. كوشپەلى ەلدەردەن، "ونىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان اتاقتى باتىرلاردىڭ جان سەرىگى تۇلپارى» (ۇشقىر، جۇيرىك، ەڭ شىدامدى ماعىناسىندا)، ياعني ءبىر-بىر اتى بولعان. مىسالى، ەرتەدەگى گرەكتەردە — پەگاس، ورىستاردا كونەك-گوربۋنوك، ارابتا ءعاليدىڭ ءدۇلد ۇلى، ازەربايجاندا كور-ۇعلىنىڭ عيراتى، قازاقتا قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، تاعى باسقالار بولعان. بۇلار ەرتەگى، اڭىزداردا، باتىرلار جىرىندا قۇستان دا ۇشقىر بولىپ (تايبۋرىل) سيپاتتالادى.
كوشپەلى ەلدەردىڭ باتىرلارى مىنەتىن تۇلپارلاردى بەينەلەگەندەي، بەينە، وتىرىقشى ەلدەردە كەزدەسپەيدى. مىسالى، اتاقتى «يليادا» جىرىندا باتىردى «ات ۇيرەتكىش»، «ات باپتاۋشى» دەگەن سياقتى جالپىلاما سيپاتتاۋمەن وتە شىعادى. ال قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلىن، الپامىستىڭ بايشۇبارىن، قامباردىڭ قاراقاسقاسىن سيپاتتاۋداي تەڭەۋ وتىرىقشى ەلدەردىڭ ەپوسىندا جوق. سوعىس كەزىندە اتقا بۇل گۇلدەردىڭ قولباسشىلارى عانا مىنگەن دە، وزگەلەرى جاياۋ سوعىسقان. سالت اتتىلار ولاردى جەڭە بەرگەن. مىسالى، سىردارياعا دەيىن توقتاۋسىز كەلگەن الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ بەتىن ەڭ العاش ورتا ازيانىڭ (ساقتار مەن ماسساعاتتاردىڭ) سالت اتتى اسكەرى تويتارعان.
جىلقى ءۇيىر-ۇيىر بولىپ جايىلاتىن مال. ءبىر ۇيىردە بەستەن جيىرماعا دەيىن بيە نە بايتال بولادى. قۇلىندامايتىن بيەنى «بەدەۋ» دەيدى. بەدەۋ — مىنىسكە ءتوزىمدى كەلەدى.
ءبىر ءۇيىر جىلقىعا ءبىر ايعىر جىبەرەدى. ۇيىرگە جاڭا جىبەرىلگەن جاس ايعىردى ساۋىرىك دەيدى.
ساۋىرىكتى كوبەيتپەس ءۇشىن، قازاق ەركەك جىلقىلاردىڭ كوبىن تاي، قۇنان كەزىندە كەستىرەدى. كەستىرىلگەن جىلقىنى «اقتا ات» دەيدى. قىزعانشاق ايعىرلار اتتاردى دا ۇيىرىنە جولاتپايدى. قازاقتا «جاقسى ايعىردىڭ ءۇيىرىن ات جاقتايدى» دەگەن ماقال بار، ونىسى «جاقسى ادامنىڭ ماڭىنا وزگەلەر ءۇيىرىلىمپاز كەلەدى» دەگەن ماعىنادا ايتىلادى. «كىسىنەگەن ايعىردىڭ ءۇيىرىن كور، شىرەنگەن جىگىتتىڭ ءۇيىن كور» دەۋ ءسوزى مەن ءىسى ءدال كەلۋ ماعىناسىنداعى ماقال. «ات بولاتىن تاي ساياققا17 ءۇيىر، ادام بولاتىن بالا قوناققا ءۇيىر» دەيدى قازاق. «ساياق جۇرسەڭ تاياق جەيسىڭ» دەگەن ماقال، «ەلدەن بولەك جۇرسەڭ» دەگەن ماعىنادا ايتىلادى.
جىلقىنى وزگە مال تۇلىگىنەن ارتىق كورىپ، قاستەرلەيتىن قازاق ادامعا ءتان قىلىقتاردىڭ ءبىر تالايىن جىلقىنىڭ جۇرىس-تۇرىسىمەن، تۇر-سيپاتىمەن، ت. ب. سالىستىرادى. مىسالى، «اتتىعا ەرەم دەپ جاياۋدىڭ تاڭى18 جىرتىلادى» دەگەن ماقال كۇش كەلمەيتىن ىسكە جارماساتىن ادامدار جايىندا ايتىلادى. — «تاي — اتقا، ات مۇراتقا جەتكىزەدى» دەۋ، «ورنىندا بار وڭالار، ورنىندا جوق جوعالار» ماعىناسىندا ايتىلادى. «تايداي تەبىسۋ» — تاتۋ ەسۋ ماعىناسىندا.
جىلقى قۇلىن كۇنىندە «ساقاۋ» دەيتىن اۋرۋعا ءجيى ۇشىرايدى. بۇدان ول تاماعىنىڭ بەزى ءىسىنىپ، ەنەسىن ەمە المايتىن حالعا جەتەدى؛ قۇنان كۇنىندە «ءسۇت» تىستەرى ءتۇسىپ، بەرىك تىستەر شىعادى؛ مۇنى «تىسەۋ» دەپ اتايدى. ال ەسكى داۋلارىن ۇمىتپاي، قايتالايتىن ادامدار جايىندا: «قۇلىنداعى ساقاۋىن، قۇنانداعى تىسەۋىن قوپاردى» دەگەن وسىدان شىققان بولۋ كەرەك. قازاق كەگىن قۋمايتىن ەنجار، دارمەنسىز ادامدى «جاۋىردى جابا توقيدى» دەيدى، «جاۋىر» — اتتىڭ ارقاسىنا ەر-توقىمىنان تۇسەتىن جارا. وسىنداي تەڭەۋلەر قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە وتە كوپ كەزدەسەدى.
قازاقتىڭ جىلقىمەن قاتار ۇستاعان مالى — تۇيە. كونە زاماننان بەرگى ساياحاتشىلار مۇنى دا كوپ ايتادى. قازاقتا «تۇيەلى باي قونادى سورتاڭدى الىپ» دەپ باستالاتىن ولەڭ بار. بۇلاي دەۋدىڭ سەبەبى، ەرتەدەگى تۇيەلى بايلار سۋى تۇزدى كولدەردىڭ، تەڭىزدەردىڭ، وزەندەردىڭ بويلارىنا وسىمدىگى اششى سورتاڭ جەرلەرگە قونادى. مىسالى، قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ سورتاڭدى، شاقاتتى جەرىندە، وتكەن عاسىردا قارا ەسىمدى باي بولىپ، وعان «وتىز سوقىر» اتالعان تۇيە تابىنى بىتكەن. «سوقىر دەيتىنى ەسەبىنەن جاڭىلماۋ ءۇشىن، ءاربىر ءجۇزىنشى تۇيەنىڭ سول جاق كوزىن شىعارادى ەكەن. سونداي سوقىرلار، قارادا وتىز بولعان، ياعني ءۇش مىڭ تۇيەسى بولعان.
تۇيە — جۇك كولىگى. كوشپەلىلەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە كاچنۋتىي، عاسىرلار بويى كوبىنەسە جۇگىن كوتەرگەن مال وسى تۇيە. ونىڭ ىشىندە ەڭ ءتوزىمدىسى، ءارى مىقتىسى جالعىز وركەشتى — نار. قازاقتىڭ «نار جولىندا جۇك قالمايدى» دەۋى سودان.
اتاقتى اقىن ىبىراي ساندىبايەۆ ءوزىنىڭ قارتايعان كەزىندە شىعارعان ءانى دەپ ايتىلاتىن ولەڭدە: «قارا بۋرا قارتايىپ جار باسىنا شوككەن كۇن» دەپ سيپاتتايدى. «قارا نار جۇك كوتەرمەس بەل كەتكەن سوڭ» دەگەن ولەڭ دە نار-تۇيەنىڭ كۇشتىلىگىن كورسەتەدى. تۇيە جولعا دا شىدامدى. ونىڭ جەيتىن اششىلارىنىڭ ىشىندە تۇز دا بار. شولگە جولاۋشىلاعان قازاق تۇيەسىنە ءبىر قورجىن تۇز ارتسا، تۇيە ونى ءبىر ايداي ازىق قىپ، سودان باسقا تۇك تاتپاۋعا شىدايدى دەسەدى.
اششى شوپتەن تۇيەنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىنى ساسىر مەن جانتاق. ساسىر قويمالجىڭ تۇز سياقتى ۋداي اششى وسىمدىك، سونى اۋزىمەن ورىپ اپ، كوبىگىن بۇرقىراتا شايناعاندا، قالايشا اشىرقانبايتىن حايۋان ەكەنىنە قايران قالاسىڭ. جانتاق ودان دا بەتەر. ول دا ۋداي اششى شەپ. ءتۇبىرى جۋان، بۇتاقتارى كوپ، ءار بۇتاعىنا جۇزدەگەن تىكەن بىتەتىن بۇل وسىمدىكتى، تۇيە تۇبىرىمەن جۇلىپ اپ، اۋزىن تولتىرا شايناعاندا، وتكىرلىگى ينەدەي مىڭداعان تىكەننىڭ ۇرتىنا، تىلىنە قادالماۋى، قادالسا تۇيەنىڭ اۋىرسىنباۋىنا ەرىكسىز تاڭداناسىڭ قورەگى وسىنداي بولعان تۇيەنىڭ ءسۇتى دە اسىل. ودان اشىتاتىن قىشقىلتىم ىشىمدىكتى، باتىس قازاقستان جاعىندا «شۇبات»، تۇركىستان جاعىندا «قىمىران» دەپ اتايدى. «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەن ماقال وسىدان الىنسا كەرەك. عىلىمنىڭ دالەلدەۋىنشە شۇباتتىڭ دارىلىك قاسيەتى قىمىزدان دا ارتىق سانالادى.
تۇيەنىڭ ەتىڭ بۇل تۇلىكتى باقپايتىن ەل جەڭدى جەمەيدى، باعاتىندارى وعان قۇمار. تۇيەنىڭ ءتۇبىتى مەن شۋدالارى قىمبات سانالادى: تۇبىتتەن ءيىرىپ توقىعان كيىم، ەڭ جىلى، ەڭ ءتوزىمدى بولادى؛ شۋدادان ءجىپ، ارقان ەسەدى.
شۋدا جىپتەن باۋ تاققان جەيدەڭ قۇرسىن،
سارى مايدان دامەتكەن كەۋدەڭ قۇرسىن،
قالىڭدىقپەن ويناۋعا بارعانىڭدا،
قارسى المايتىن الدىڭنان جەڭگەڭ قۇرسىن، —
دەيتىن قالجىڭ ولەڭدەگى شۋدا وسى.
كوشپەلىلەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدار بويىنا بەرىك، سەنىمدى كولىگى بولىپ كەلگەن تۇيە، سوۆەتتىك داۋىردە قازاق دالاسىنا العاش ورناعان زاۆودتاردىڭ، فابريكالار مەن شاحتالاردىڭ بولشەكتەرىن تاسىدى. سونىڭ ءبىر ەپيزودى — «تۇيەمەن تاسىلعان زاۆود» دەگەن اتپەن «ءومىر مەكتەبىنىڭ»19 ەكىنشى كىتابىنا كىردى. «تۇركسيب» تەمىر جولىنىڭ شپالدارى مەن رەلستەرىن، باسقا دا سايماندارىن قۇرىلىس بويىنشا العاش تۇيە جەتكىزدى. سول تۇيە ءالى دە شارۋاشىلىقتىڭ ارحيۆىنە تاپسىرىلماي، قۇمايتتى، شولەيتتى ولكەلەردىڭ سەنىمدى كولىگى بولىپ كەلەدى.
قوي دا كوشپەلى ەلدەردىڭ ەرتە زاماننان مالدانعان تۇلىگىنىڭ ءبىرى. ول ءارى كيىم، ءارى تاماق. كيىم دەگەندە، ونىڭ جۇنىنەن ەرتەدەگى كوشپەلى حالىققا تەرىسى قىمبات بولادى. ويتكەنى قىس، كۇز ايلارىندا جىلى كيىم كەرەك. وعان يلەگەن قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن توننان قولايلى كيىم تابىلمايدى. سوندىقتان دا «توعىز قابات تورقادان توقتىشاقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەگەن قامال تەگىن ايتىلماعان. نەگىزىندە قويدىڭ ازىقتىق جانە كيىمدىك پايداسى، جىلقى جانە تۇيە تۇلىكتەرىنەن ارتىق. ونىمەن بىرگە قوي مالى كوشىپ-قونۋ كەزدەرىندە ۇزاق جول جۇرىستەرىنە شىدامدى كەلەدى. جەم-شوپتى ونشاما تالعامايدى. ءتىپتى اششىلى وسىمدىگى كوپ قۇمدار مەن شولدەردە دە قويدىڭ تەرىپ جەيتىن ازىعى كەگى.
ەشكى دە سونداي. قوي مەن ەشكى كونە زاماننان بەرى بىرگە جايىلىپ، بىرگە جۋساپ كەلەدى. قويدى وتتى-سۋلى جەرگە ەشكىنىڭ سەركەسى باستايدى. «ايشىق ءمۇيىز اق سەركە قويدى باستار، قىپشا بەلدى جىگىتتەر تويدى باستار» دەگەن ولەڭدەگى ەل باسقاراتىن ەركەكتى «سەركە» دەپ اتاۋ دا وسىدان شىققان. مۇزداقتى جىلى بولماسا، ەشكى كورىنگەن بۇتانىڭ باسىن شالىپ، قىستان امان شىعا بەرەدى. «ەشكى ولمەس» اتالاتىن تاۋلار مەن ادىرلار قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ قاي جەرىنەن بولسا دا كەزدەسە بەرەدى.
ەشكى مەن قويدىڭ سۇتىنەن ۇيىتقان ايران دا، قايناتقان قۇرت پەن ىرىمشىك تە قازاقتىڭ سۇيىكتى اسى. جالپى قازاق حالقى ءىرى قارا مەن قوي، ەشكى سۇتىنەن الۋان ءتۇرلى ءدامدى تاعامدار جاساي بىلگەن.
«ەتى جەڭىل، سورپاسى اسىل، تەز تورالتادى» دەپ سىرقاتىنان ايىعا باستاعان ادامدى قازاق ەشكى ەتىمەن تاماقتاندىرادى. وت شارپىعان ادامنىڭ دەنەسىندەگى كۇلدىرەگەن جارا تەز جازىلۋ ءۇشىن ونى ەشكىنىڭ ەرىگەن توڭ مايىنا مالىنعان شۇبەرەكپەن ورايدى. بۇل كۇيگەن جەردىڭ سۋىن تەز سورىپ، جارالى جەرگە تەز ەڭ بەرەدى. ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن ەڭ جاقسى ءشالى توقىلادى، ونىڭ قىلشىعىنان ەسىلگەن ءجىپ پەن ارقان، جىلقى قىلىنان سوڭعى ەڭ بەرىگى سانالادى. «انگور ەشكىسى» دەپ اتالاتىن اسىل تۇقىمدى ەشكىلەردىڭ ءجۇنى وتە قۇندى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قازاقستاندا ولار مىڭداپ وسىرىلەدى.
مال شارۋاشىلىعىنداعى تاعى ءبىر تۇلىك — سيىر. ەرتەدەگى كوشپەلى قازاقتار سيىردى ەتە از مالدانعان سياقتى. قوبىزدا تارتىلىپ وينالاتىن «تارعىل بۇقا» اتتى ەرتەدەن كەلە جاتقان تاماشا كۇي بارىن بىلەمىز. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي: ءبىر كەزدە قازاق ەلىن جاۋ شاۋىپ، مال-جانىن تۇگەل ايداپ كەتكەندە، الدەبىر سايدا ۇيىقتاعان بۇقا قالىپ قويادى. ويانا سالا اۋىلدى ىزدەگەن بۇقانى ۇيالى قاسقىرلار قامايدى. سولارعا الدىرماي الىسقان بۇقانىڭ ءۇنىن كوز الدىنا ەلەستەتكەن بىرەۋ كۇي شىعارعان. ەرتەدە ەستىگەن بۇل كۇيدى، وكىنىشكە وراي، كەيىنگى كەزدەرى ەشبىر رەپەرتۋاردان ەسىتپەي ءجۇرمىز. تەگى جوعالىپ كەتكەن سياقتى. الايدا ەرتە زاماندا بەلگىسىز ءبىر كۇيشىنىڭ وسى ءبىر شىعارماسىنا قاراعاندا سيىر مالى دا قازاق اراسىندا ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ءتورت تۇلىكتىڭ ءبىرى بولعانعا ۇقسايدى.
ءبىراق سيىر مالى كوشىپ-قونۋدىڭ تالابىنا ساي كەلمەي، وتىرىقشىلىق جاعدايعا بەيىم بولعاندىقتان، قازاقتار قونىستانىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانا باستاعان كەزدە عانا ورىس بازارىنىڭ ىقپالىمەن جىلدان-جىلعا كوبەيە بەرگەن. قازاقتاردى بەيبىت جولمەن باعىندىرعىسى كەلگەن روسسيا اكىمدەرى قازاق دالاسىنىڭ ورىستارمەن شەكتەسكەن شەكارالىق «ەلدى مەكەندەرىندە «مەنيەۆوي دۆور» («ايىرباس قوراسى») دەگەن اتپەن ساۋدا ورىندارىن اشقان. ولار، مىسالى، ورىنبور، ترويسك، قىزىلجار (پەتروپاۆل)، ومبى، سەمەي، وسكەمەن، كەيىنىرەك اقتوبە، ىرعىز، اتباسار، تايىنشا، قوياندى، شۋ بويىندا اشىلعان. «ايىرباس قوراسى» دەيتىندەردە العاشقى كەزدە قازاق اۋىلدارىنان ساتۋعا اكەلىنگەن مالدار، پاتشالىق روسسيانىڭ، جەڭىل ونەركاسىبىنىڭ بۇيىمدارىنا ايىرباستالعان. مىسالى، ءبىر كويلەكتىك شىتتىڭ قۇنى ءبىر قوي بولعان. العاشقىدا مال اتاۋلىنىڭ ءبارى دە وسىلاي ايىرباستالىپ، اقشا ساۋداسى كەيىنىرەك شىقتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ دا اقشالى ساۋداگەرلەرى پايدا بولدى. 1912 جىلدىڭ بازار قورىتىندىسى جاسالعاندا، اقمولا ۇيەزىنىڭ قازاق ساۋداگەرلەرى مالدان جانە مالدىڭ شيكى زاتتارىن ساتۋدان 63 ميلليون سومنىڭ، ورىنبور بازارىندا ءجۇن-جۇرقانىڭ وزىنەن 1 ميلليون 778 مىڭ سومنىڭ ساۋداسىن جۇرگىزگەن. وسى ساۋدانىڭ ەڭ كوبى — سيىر...
سيىر مالىنىڭ سونداي پۋل بولۋىنا-قاراماي، قازاق بۇل تۇلىككە مەنسىنبەگەن، كەمسىنگەن كوزبەن قاراپ كەلدى. وعان: قىلىعى وعاش ادامدى «سيىرمىسىڭ!» دەپ سوگۋى، «سۋ سيىردان، سيىر سۋدان جەريدى» دەۋى، قوناققا سيىر ەتىن اسىپ بەرۋدى قورلاۋ دەپ ءتۇسىنۋى، تاعى تاعىلاردى جاتقىزۋعا بولادى.
شارۋاسىنا سيىر مالى قوسىلىپ، ونى مالدانعان قازاقتار «جارتىلاي كوشپەلى» اتالاتىن تۇرمىسقا قاراي ويىسا باستادى، ياعني قىس ايلارىندا قورا-قوپسىلارى بار قولايلى مەكەندەرگە قىستاپ، جاز ايلارىندا قىستاۋدان ۇزاماي كوشەتىن بولدى. كۇز ايلارىندا مالدىڭ قىسقى ازىعىنا ءشوپ دايارلادى. مۇنداي تۇرمىس قۇرۋشىلار قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىندە دە ورىن الدى. ولار نەگىزىنەن مال ازىعىنا قولايلى شەبى شۇيگىن، سۋى مول، وزەن كولدەردىڭ جاعاسىندا، اسىرەسە «ولەڭ» قاۋلاپ وسەتىن جەردى قونىستانادى. قازاقتىڭ «ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى، ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى» دەگەن ماقالى وسىعان بايلانىستى ايتىلسا كەرەك.
ال ءتورت تۇلىك مالدىڭ قايسىسى قاي جەرلەردە باسىم ەسەدى دەگەنگە كەلسەك، قازاقتىڭ جەر جاعدايىنا، اۋا رايىنا بايلانىستى قويدىڭ كوپ وسەتىن ايماعى قازىرگى تالدىقورعان، الماتى، جامبىل، شىمكەنت، قىزىلوردا وبلىستارى. بۇل جەرلەردە ريەۆوليۋسيادان بۇرىن جەكە شارۋا ۇستەمدىك قۇرعان كەزدە 20 — 25 مىڭ قويى بار بايلار ءجيى كەزدەسكەن. جىلقى — «ارقا» اتالاتىن قىراتتىڭ تەرىسكەي جاعىندا مۇعاجاردان التايعا دەيىن، مۇندا دا جىلقىلارى ءبىر مىڭنان جيىرما، وتىز مىڭعا جەتەتىن بايلار كوپ بولدى. ساۋدا جاساۋ ماقساتىندا بولماس.ا، ءوز شارۋاشىلىعى ءۇشىن سيىر مالىي تابىنداپ وسىرەتىن بايلار بولعان ەمەس، ويتكەنى سيىردى قىستا اسىراۋ قيىن. تۇيەسى ەكى-ۇش مىڭنان اسقان بايلار بىرەن-سارانداپ سورتاڭ جەرلەردە كەزدەسپەسە، جالپى قازاق تۇيە مالىن كوشىپ-قونۋعا عانا شاعىنداپ ۇستاعانىمەن كوپتەپ وسىرگەن ەمەس. سورتاڭسىز جەردەگىلەر «ەسكىنىڭ كوزى» دەپ تۇيەنى بەس-وننان ارتىق ەسىرمەيتىن.
قاي تۇلىك بولسا دا قىس كۇندەرى قاردى سۋسىن قىلادى. جاز ايلارىندا وزەندى، بۇلاق، تاۋ ساعالارىن نەمەسە سيرەك كەزدەسەتىن تۇششى كولدەردى جايلايدى.
بۇرىنعى كوشپەلى قازاقتار «مىڭعىرعان باي» اتالعىسى كەلىپ مال تۇلىكتەرىن اسىلداندىرۋعا، ساپاسىن جاقسارتۋعا سالاق قاراپ، تەك سانىن عانا كوبەيتە بەرگەن. سوندىقتان دا بەرتىن كەلە وتىرىقشى ەلدەردىڭ اسىل تۇقىمدى مالدارىنا قىزىعا قاراپ، ەندى مالدى اسىلداندىرۋعا دا نازار اۋداراتىن بولدى.
ەندى وسى ءتورت تۇلىك مالدى باعىپ-كۇتۋشىلەر جايىندا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. قازاقتا ەڭ قادىرلى باقتاشى — جىلقىشى. ولار بىرنەشە ادامنان قۇرالادى. جىلقىشىلاردىڭ باستىعى بايدىڭ نە ءىنىسى، نە بالاسى دەگەندەي، ەت جاقىندارىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقىشىلاردىڭ قازاق ۇعىمىندا «مىرزا باقتاشىلار» دەپ اتالۋى سوندىقتان بولسا كەرەك. ولار تاڭداعان اتقا ءمىنىپ، تاڭداعان سەمىزدى سويىپ جەيدى.
جىلقىشىنىڭ قوسى «مىرزا قوسى» اتالىپ، مال يەلەرى ودان بارىپ ەت جەپ جۇرەدى. قىسى-جازى ءومىرىن قوس ماڭىندا ەتكىزەتىن جىلقىشىلار ارا-تۇرا كىر-قوڭىمىزدى جۋعىزىپ، ەر-توقىم كەپتىرەمىز دەگەندە سىلتاۋراتىپ جىلقىسىن باققان اۋىلدارعا قونىپ قايتادى. كەدەيلەر بىرەن-ساران جىلقىسىن بايلاردىڭ ۇيىرىنە قوسادى دا، جالشى جىلقىشىلار كوبىنەسە ولاردى تەگىن باعادى.
جىلقىشىلار جىل بويى دەرلىك، اسىرەسە، قىس ايلارىندا قوس ماڭىندا بولادى. قوس اۋىلدان قاشىق، ءشوبى شۇيگىن، وتتى، سۋلى جەرگە تىگىلەدى. قازاقستاننىڭ جىلقىنى كوبىرەك ۇستايتىن سولتۇستىگىندە قىس ايلارىندا بوران-شاشىن ءجيى بولىپ تۇرادى. اياز قاتتى، كەيدە 40 — 50 گرادۋسقا دەيىن بارادى.
جىلقى تەبىندەپ، ياعني قالىڭ قاردى تۇياعىمەن قازىپ، استىڭعى ءشوبىن تەرىپ جەيدى. ول اياز بەن بورانعا دا ءتوزىمدى كەلەدى. كەيدە قىستىگۇنى جاڭبىر جاۋىپ، كوكتايعاق بولعاندا عانا جىلقى تۇياعى تەبىنگە باتپاي قالادى. مۇنداي كەزدە بۋاز بيەلەردىڭ «ءىش تاستاۋى» ياعني قۇلىن تاستاۋى ءجيى كەزدەسەدى. جەم-شوپتىڭ تاپشىلىعىنان مال اشتان قىرىلا باستايدى. قىس ۇزاققا سوزىلىپ، كوكتەمگى ءشوپ جاي شىعادى. مۇنداي اپاتتىڭ اتىن «جۇت» دەپ اتايدى. جۇت بولعان جىلداردا بايلار مالىنان ادا بولىپ قالادى. قازاقتىڭ «باي ءبىر جۇتتىق، باتىر ءبىر وقتىق» دەۋى وسىدان. جالشىلىق تاريحىندا جۇتاۋ كوپ بولعان. مىسالى، سوڭعى ءجۇز جىلدا «تاقىر قويان»، «دوڭىز»، «ۇلۋ» اتانعان ۇلكەن جۇتتار بۇكىل قازاق دالاسىنا جايىلعان.
قوي دا جىل تاۋلىگىنە ءوز اياعىمەن جايىلاتىن مال. سوندىقتان قويدى كوپ وسىرەتىن بايلار قۇمايتتى، تاۋلى جەردى مەكەندەيتىن ەدى. ولار جاز بۇلاقتى، قارلى تاۋلاردى جايلاپ، قىسقا قاراي قار از تۇسەتىن قۇمدارعا كەتەدى. وسىلاي ۇدەرە كەشۋدەن جازى-قىسى تىنباندى. بايدىڭ، قويىن قويشىلار، جالشىلار باققان. ولار ادەتتە، تۋعان-تۋىسقانداردان ەمەس، جات-جارادان بولادى. قويشى ەڭبەگىنىڭ وتە اۋىر ەكەندىگىن اقىن كەنەن ازىربايەۆ ءوزىنىڭ قويشىلارعا ارنالعان ولەڭىندە:
قويشىعا كۇزەتتەگى تاڭ اتپايدى،
باققاندا ۇزاپ كەتىپ كۇن باتپايدى،
تانيتىن ەڭبەگىڭدى ءبىر ادام جوق
بەل شەشىپ كۇنى-تۇنى ءبىر جاتپايدى، —
دەپ سيپاتتايدى.
قويى از كەدەيلەر قولدارىنداعى ازىن-اۋلاق قويلارىن قوسىپ، ولاردى كەزەكتەسىپ باعاتىن بولعان. مۇنى «كەزەك» دەپ اتاعان. مۇنداي كەزەكتەن قانداي دا بولسىن سەبەپتەرمەن قالۋ قورلىقپەن تەڭ دەپ سانالاتىن. مۇنى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتالىق قازاقستاندا بولعان ساندىبايدىڭ ىبىرايى (1851 — 1932) مەن ءالىمبايدىڭ دوسكەيى (1850 — 1946) دەيتىن اقىنداردىڭ اراسىندا بولعان ايتىستان بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن،
ىبىراي:
ءار جەردە جۇرگەن جەرىم جيىن بولدى،
قويىم ءولىپ كوڭىلىمە ءتۇيىن بولدى،
ەلۋ قويدان بەس ساۋلىق قالماعان سوڭ
كەزەكتەن قالۋ اقىنعا قيىن بولدى، —
دەيدى.
قازاقتا «كەزەككە كىرمەي، ەسەپكە كىرمەيسىڭ» دەۋ وسىدان تۋعان.
ەگىنسىز جەردە سيىر باعۋدى تىلەمەيدى، ورىسكە ءوزى كەتىپ، مەزگىلىندە اۋىلعا ءوزى قايتادى. ءبىر عاجابى قاسقىرعا سيىر مالى بەرىسپەيدى. بىرمە-بىرگە كەلگەندە ءبىر سيىر، ءبىر قاسقىرعا الدىرمايدى. ۇيالاس قاسقىرلار كەلسە، سيىرلار ۇساق تولدەرىن ورتاعا الادى دا، ۇلكەندەرى مۇيىزدەرىن توسەي اينالا قورعان جاساپ، قاسقىرلاردى جولاتپايدى. قىس ايلارىندا سيىر تەك قورادا عانا كۇتىلەدى. سوندىقتان باسقا مالدارعا قاراعاندا ول كۇتىمدى كوبىرەك كەرەك ەتەدى.
دىنگە سەنەتىن قازاقتار ءار تۇلىك مالدىڭ ميفولوگيالىق كيەسى بار دەگەنگە نانادى. مىسالى: جىلقىدا قامبار اتا، تۇيەدە ويسىل قارا، قويدا شوپان اتا، سيىردا زەڭگى بابا. مالداردىڭ وسىنداي قۇدايسىماقتارىنىڭ ءارقايسىسى ءوز تۇلىگىنە ءاردايىم قامقورلىق جاسايدى-مىس دەلىنەدى. مالشىلاردىڭ قازاقشا جالپى اتى باقتاشى، جەكە تۇلىكتەردى باعاتىندار جىلقىشى، تۇيەشى، سيىرشى، قويشى دەپ بولىنەدى. قويشىنى «شوپان» دەپ اتاۋ بەرتىندە شىققان ءتارىزدى.
ەندىگى جەردە قازاق حالقىنىڭ ءتورت تۇلىك مالدى جاسىنا، ەركەك-ۇرعاشىلارىنا قاراي ولاردى قالاي اتايتىنىنا توقتالايىق. مىسالى، جىلقى مالىنىڭ، تەلى قۇلىن دەپ اتالادى. ءبىر جانە ءبىر جارىم جاستاعى ءجۇنى تۇلەيتىن قۇلىندى — جاباعى، ەكى جاسقا شىققاندا — تاي، ءۇشىنشى جاستا — قۇنان، ءتورتىنشى جاستا — دونەن، ودان ءارى بەستى دەلىنەدى. ال بەستىلەردىڭ ەركەگىن — ساۋىرىك، ۇرعاشىسىن بايتال دەيدى. ودان ءارى بايتال بيەگە اينالادى دا، قۇلىندامايتىن بايتال بەدەۋ دەلىنەدى. قۇلىنداپ ءجۇرىپ توقتاپ قالعان بيە قىسىراق اتالادى. قازاق بايتالدارعا قوسىپ قىسىراقتان بولەك ءۇيىر جاسايدى. جىلقىسى كوپ ءىرى بايلار ءسان كورىپ قىسىراق ءۇيىرىن قارا، كوك، تورى ت. ب. ءبىر تۇستەن قۇراستىرادى. مۇنداي جىلقى ۇيىرلەرىن ولەڭگە قوسىپ تا ايتادى. مىسالى، «ءۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا» دەپ باستالاتىن ولەڭ، بار. ال، كەستىرىلگەن ساۋىرىك — ات، ەسەيىپ كەستىرىلگەن ايعىردى «ازبان» دەيدى.
العاش قۇلىنداعان بايتالدى قۋلىق («قۋلىق قۇلىن جاندى» دەگەن ماتەل سونان بولار) دەپ اتايدى. قازاق ادەتتە جىلقىنىڭ ۇرعاشىلارىنا ءتان كەيبىر جايلاردى ايەلدەرگە ءتان قاسيەتتەرمەن سالىستىرىپ وتىرادى. مىسالى، جاڭاعى ماتەلدى جاس بوسانعان بالا جاندى ايەلگە قاتىستى ايتسا: «قۇلىنداعان بيەدەن، قۇدىقتاعى سۋ ارتىلمايدى»، دەپ جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ سۇيىق اسقا (سورپا-سۋ، شاي ت. ب.) قۇمار بولاتىندىعى جايىندا ايتادى. سونداي-اق، ايەلگە كەمسىتىپ قارايتىن كەرتارتپا زاماندا «بايتال شاۋىپ بايگە المايدى» دەگەن دە ماقال قالدىرعان. بۇعان قاراما-قارسى كەيىننەن: «بايتال نەگە بايگە الماس جۇيرىك بولسا» دەگەن ولەڭ دە شىققان. XVIII عاسىردا ابىلاي حاننىڭ «قاناتتى قارا بايتال» اتانعان تۇلپارى بولعان. توڭىرەگى 150 شاقىرىمدىق بۋراباي تاۋىن سول عانا اينالىپ شىعىپتى-مىس دەگەن قاۋەسەت بار. ۇستىمىزدەگى عاسىردا جەتىسۋ ەلىندە دە بايگە بەرمەيتىن «كوك بايتال» اتالعان جۇيرىك بولدى.
سولتۇستىك قازاقستاندا، تۇيەنى مالداناتىن بايلار بىرەن-ساران عانا بولعاندىعىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىك. ءقازىر ول ەلدە تۇيە مالى ءتىپتى جوق، سوندىقتان تۇيە تۇلىگىنىڭ اتاۋلارىن از بىلەم. دەگەنمەن، ەستۋىمشە، بۇل تۇلىكتىڭ: ءبىر وركەشتىسى: «نار»، ەكى وركەشتىسى «ايىر» تۇيە، سولاردىڭ اراسىنان (بۋداننان) شىققان تۇتاس وركەشتىسىن «قوسپاق» دەپ ۇشكە بولىنەدى. ءبىر جاستاعى ءتولى — بوتا، ەكى جاستاعىسى — تايلاق، ءۇش جاسارىنىڭ ەركەگى — بۋىرشىن، ودان ءارى ۇرعاشىلارى — ىنگەن، ەركەگى — بۋرا، ناردىڭ ۇرعاشىسى — ۇلەك.
قويدىڭ ءتولى — قوزى. قويلار كوكتەمسىز تولدەمەس ءۇشىن، قوشقارعا كۇز ايلارىندا كۇيەك بايلايدى. قىس تۋاتىن قويشىلار «ارامزا» اتالادى. ول جۇدەۋباس بولادى. «ارامزانىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» (كىشكەنە ماعىناسىندا) دەگەن ماقال سودان. توقتى بولعان ارامزا — كوبدىك. مەزگىلىنەن كەشىرەك تۋعانى كورپەش نەمەسە كوپەي. بالاعا ات قويعاندا «قوزى»، «كورپەش»، نەمەسە قوزى-كورپەش التىنى سودان. جارتى جاستاعى قوزى — مارقا («مارقايعان»، ياعني وسىپ-جەتىلگەن دەگەن ۇعىم وسىدان تۋعان)، ءبىر جاستا «توقتى» دەلىنەدى. ادەتتە، قازاق سويىمدىققا پىشتىرىلگەن ەركەك توقتىنى ۇستايدى، «ەركەك توقتى قۇرمالدىق» دەۋى سودان. ال ەركەك توقتىلاردىڭ تاڭداۋلىسىن تۇقىمعا ساقتايدى، ۇرعاشى توقتىنى سويمايدى. ەكى جاسقا كەلگەن ەركەك قويدىڭ اتى — ىسەك. جاسىنا جەتپەي قارتايعان ادامعا «جامان قوي ىسەگىندە قارتايادى» دەپ كۇلەتىنى وسىدان. ۇرعاشى قوي — تۇساق، قوزداعانى — ساۋلىق، قوزداماعانى «تۋ قوي» دەپ اتالادى. تۇقىمدىققا جىبەرگەن ەركەك قوي — قوشقار. ونىڭ دا كەستىرىلگەنى — ازبان.
قوشقار قازاقتىڭ جاقسى كەرەتىن مالى، سوندىقتان دا ونى ادام اتىنا قوسادى: قوشقار، قوشقارباي، بايقوشقار، اققوشقار ت. ب. دەگەن ەسىم قازاقتا كوپ. اتاقتى اقىن نارتاي بەگەجانوۆ قىزىلوردا وبلىسىنداعى داڭقتى كۇرىششى ىبىراي جاقايەۆ جايىندا:
اعاسىن، الا تاۋدا اسقارداي-اق،
توبەسىن سان بيىكتىڭ باسقانداي-اق، —
دەي كەلىپ ولەڭ اياعىن:
كوزىمە سونادايدان شالىناسىڭ،
مىڭ قويدىڭ ىشىندەگى قوشقارداي-اق، —
دەپ بىتىرەدى. ساۋلىقتى كەمىتىپ، قوشقاردى كوتەرمەلەپ سويلەگەندە، قازاق «ساۋلىقتىڭ جاسى ۇلكەن، قوشقاردىڭ باسى ۇلكەن» دەيدى.
ەشكىنىڭ ءتولى — لاق، ءبىر جاسقا تولعان، كەستىرىلگەن ەركەگىنىڭ اتى — سەركە، ۇرعاشىسى — تۋشا، كەستىرىلگەن ەركەگى — سەركە، كەستىرىلمەگەنى — تەكە، ۇرعاشىسى — ەشكى.
مال تۇلىكتەرىنىڭ تۇر-تۇسىنە قاراپ، قازاق تولىپ جاتقان اتاۋلار ايتادى. ءبىر ولەڭدە «بولمايدى سيىر جيرەن، جىلقى تارعىل» دەيدى. سيىردىڭ جيرەن ءتۇستىسىن قىزىل سيىر دەيدى. اق جىلقىنى «بوز» دەيدى. سيىرداعى «قوڭىر» ءتۇس، جىلقىدا «قاراگەر»، جىلقىنىڭ «قوڭىر» اتالاتىنى قارا-كوك ءتۇس.
قازاق مالدىڭ ۇستىنە ءمىنىپ كەلە جاتىپ قۇلاعاندا: «تۇيە — شۋداسىن، جىلقى — جالىن، سيىر — ءمۇيىزىن توسەيدى» دەيدى. ول «تۇيە مەن جىلقىدان دەنەسى اۋىرماي قۇلايدى، سيىردان اۋىرادى» دەگەنى.
ەندى قازاقتىڭ مالدى ەمدەۋ جايىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك: سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن قازاق ەلىندە مال دارىگەرى بولعان جوق. ءبىراق، اۋىرعان مالدى قازاق ەمسىز قالدىرعان ەمەس. پىشاقپەن قان الۋ ارقىلى ەمدەيتىن ادامدى قازاق وتاشى» دەيدى. مۇنداي وتاشىلار جاماندات ىسىگىن پىشاقپەن ءتىلىپ، جارا ىشىنە ساقار (ءسىلتىلى ءشوپ) مەن بۇيىرعىن (جۋساننىڭ تىربيعان اششى تۇقىمى) ءشوبىنىڭ ۇگىندىسىن سەبەتىن ەدى دە، اۋىرعان جىلقى ولمەي، ىسىگى ويىلىپ ءتۇسىپ قالاتىن. 1932 جىلى سولتۇستىك قازاقستانعا وسى ىندەت كەلىپ، كەيبىرەۋلەر اۋىرعان جىلقىنى اتىپ تاستاپ جاتقاندا، ەسكى وتاشى ورازاق ۇلى بىقاس جاڭاعى اتالعان ەمدى قولدانۋ ارقىلى جىلقىنى امان ساقتاپ قالعانىن كوزىمىز كوردى.
«ماڭقا» اتالاتىن اۋرۋ تيگەن جىلقىنى دا وتاشىلار جاماندات ەمىن قولدانىپ، تاناۋىنا ىستىق سۋ قۇيىپ، امان لىپ قالادى.
«تۇينەك» اۋرۋىنان مالدىڭ شەگى تۇيىلەدى. قازاق ەمشىلەرى كورىكپەن ۇرلەۋ ارقىلى وسى ءتۇيىندى دە تۇزەپ جىبەرەتىن.
«اياعىنا قان ءتۇستى» (اقساۋ) دەپ اتالاتىن اۋرۋ بايقالعاندا جىلقىنىڭ تاڭدايىنان قان الادى، ال اقساۋ تۇرالاۋدان بولسا، ونىڭ تۇراسىن جونادى. تۇرا تابانعا وسەتىن مۇيىزگەك. قازاقتىڭ السىرەگەن مالدى «تۇرالاپ قالدى» دەۋى وسىدان.
«شىتىر» دەيتىن جاپىراقتى ءشوپ بولادى. ونى تۇيە مەن ءبىر مالى جەسە، ءىشى كەۋىپ، ءولىپ قالادى. ولتىرمەۋ شاراسى قاي: ءتورت اياعىن تاڭىپ تاستاپ، كەپكەن قارىننىڭ سىرتىنان جۋان بىزبەن پىسكىلەسە، ىشتەگى گاز شىعادى دا، مال وڭالىپ كەتەدى. ءىشى كەپكەن تۇيەنى جەتەكتەپ جەلدىرەدى، سوندا جەل شىعىپ، ءىشى باسىلادى.
سيىر «ساپ» (اۋسىلدىڭ اياقتان بولاتىن اۋىر ءتۇرى) اۋرۋىنا شالدىققاندا قوزعالا الماي قالادى. قازاق ەمشىلەرى سورتاڭ سازدى قايناتىپ، ونى ىستىق كۇيىندە اياعىنا ورايدى نەمەسە ىستىق قاراماي قۇيعان.
«قاتپا» (ىشتەن بولاتىن اۋرۋ) بولعان تۇيەنىڭ اۋزىنا كورگىش سالادى دا، كومەيىنە ىستىق سارى ماي، نەمەسە مۇناي سۇيىعىن قۇيادى. ودان دا جازىلىپ كەتەدى.
قويدا «توپالاڭ» دەيتىن ىندەت بار. وعان حالىق ەمى قونبايدى. بۇل دەرت ەرتەدە قوي مالىنا قىرعيداي ءتيىپ، قىرىپ كەتەتىن دە، حالىقتى كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ وتىراتىن. قازاقتىڭ «توپالاڭ تيگىر» دەگەن قارعىسى وسىدان قالعان.
قازاقتىڭ سويۋعا ەڭ قولايلى تۇلىگى — قوي. ەڭ الدىمەن مالدى جيساڭ قويدى جىي، مايى كەتپەس شارادان»، «قويدىڭ ءسۇتى قورعاسىن، قويدى سوككەن وڭباسىن» دەگەن ماقال-ماتەلدەر وسىعان بايلانىستى ايتىلادى. قويدىڭ ءسۇتى دە ا؛ۇعىمدى بولادى. قويدى، ادەتتە، كوگەندەپ، نە قوساقتاپ ءى اۋادى. كوگەن ءار قويدىڭ باسىنا ىلەتىن تۇزاق. قوزىلار دا كوگەندەلەدى. قوساق دەپ قويلاردىڭ مويىندارىنا ۇزىن ارقاننىڭ كۇرمەلگەن، تۇزاق سياقتى ءجىپ شەڭبەرىن كيگىزۋدى ايتادى. ارقان جىپتەردىڭ كوبىسى قوي جۇنىنەن ەسىلەدى. كيىز ۇيلەردىڭ تۇڭىلىگىن قازاق قاتقىل جۇننەن باسادى. بيازى ءجۇن كيىز باسۋعا قولايسىز. سول سياقتى جۇننەن كيىمدىك جانە توسەنىشتىك ورمەكتەر توقىلادى. تەرى-تەرسەگى دە جىلى كيىم بولادى.
سيىردىڭ جاس تولىندە (بۇزاۋ، تانا، باسپاق) «اينالشىق» دەگەن دەرت بار. ولاي اۋىرعان مال سەندەلىپ وتتاماي، تۇرعان جەرىندە اينالا بەرەدى. قازاق ونى جۇدىرىقپەن قۇلاققا قاتتى سوعۋ ارقىلى جازادى، سوندا ەسەڭگىرەپ قالعان ءتول، ازدان كەيىن ءشوپ جەپ، سۋ ىشە باستايدى. قازاقتىڭ تىپ-تيىش ءبىر ءحالدى «قۇلاققا ۇرعان تاناداي» دەۋى سودان.
مالدى ەمدەۋدىڭ بۋدان باسقا دا حالىقتىق سان ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبارىن بۇل ارادا تۇگەل اتاۋدىڭ قاجەتى جوق. جالپى العاندا كوشپەلى اۋىلدار مالدى ەرەكشە قادىرلەگەن. سوندىقتان دا، امانداسقان ادامدار «مال-جان امان با؟» دەپ، مالدى جاننىڭ (ادامنىڭ) الدىنا سالا سويلەيدى.
سۋ ماسەلەسى. قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتى وتقا مول، كەيبىر جەرى سۋعا تاپشى. «وت» دەگەنى «ءشوپ». مالدىڭ شوپ جەۋىن قازاق «وتتاۋ» دەيدى. بوس نەمەسە تەرىس ءسوز ايتاتىن ادامداردى دا قازاق «بۇل نە وتتاپ وتىر» دەيدى. ونىسى ادامدى ادامعا ەمەس، حايۋانعا تەڭەگەنى. ال سۋسىز جەرلەردە قىستىگۇنى جاۋعان قاردىڭ ءىزىن قۋالايتىندار ءالى دە بار. مىسالى، جەرلەرى وتتى، سۋلى كەلەتىن جەتىسۋ ايماعىنداعى ەلدەر جازعىتۇرى قارى كەتكەن، ءارى اۋاسى قوڭىر جاي، شىبىن-شىركەي جوق تاۋ جوتالارىن جايلايدى دا، قىسقا قاراي قار تۇسە باستاعاندا، ودان قاشقالاقتاپ، تومەنگە جىلجي بەرەدى. ال ءشولدى، شولەيتتى جەرلەردەگى مالشىلار قىس بويى قار سۋىن بارىنشا پايدالانىپ، جازعىتۇرى قار كەتە باستاعاندا قارى بار جەرلەردى قۋالاي كوشەدى دە، جازعى جايلاۋىنا شىعادى. ولاردىڭ قىس تۇسە باستاعاننان قار كەتكەنگە دەيىنگى مالدارىنىڭ دا، وزدەرىنىڭ دە سۋسىندارى قاردىڭ سۋى بولادى.
كىشى جۇزگە قاراستى قازاق اۋىلدارى XVIII عاسىردىڭ باسىندا جايىق پەن ەدىلدىڭ اراسىن پانالادى. سوندا، جاۋدان عانا ەمەس، جۇت پەن شولەيتتەن دە قاشتى. «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارى سىر بويى قازاقتارىنىڭ ارقاعا، ودان ءارى باتىس سىبىرگە اۋعانىنا جوڭعار حاندىعىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ىعىسقاندىعىنان عانا ەمەس، سولتۇستىكتىڭ مول سۋىنا جەتۋگە تىرىسقاندىعى سەبەپ بولدى.
سۋدى قازاق كول، وزەن، بۇلاقتاردان پايدالانۋمەن عانا شەكتەلمەي قۇدىقتار قازۋ ارقىلى دا الىپ وتىردى،
قازاق جەرىنىڭ ءشولدى جانە شولەيتتى جەرلەرىندە قۇدىق قازۋ ەرەكشە شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى. مۇنداي قۇدىقتار وتە كوپ. اسىرەسە، بۇلار سارى، قارا، قىزىل قۇم بەلەستەرىنىڭ ەن بويلارىندا كوپ كەزدەسەدى. ءبىراق سۋدىڭ شىعۋ تەرەڭدىگى، بارىندە بىردەي ەمەس. مىسالى، باتىس قازاقستانداعى نارىندا قۇم استىنىڭ سۋى تەرەڭ بولمايدى. ءتىپتى قۇلان سياقتى اڭدار قۇمدى ويپاتتى جەرلەردىڭ سۋىن تۇياعىمەن تارپىپ شىعارعان دەگەن ءسوز بار.
ادەتتە، قازىلعان قۇدىقتار كومىلىپ (وپىرىلىپ) قالماس ءۇشىن ولاردىڭ ءىشىن سەكسەۋىل سياقتى تەز شىرىمەيتىن قاتقىل اعاشپەن ەرەدى. ونىڭ اتىن «شەگەندەۋ» دەيدى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، مۇنداي شەگەندەگەن قۇدىق جۇزدەگەن جىلدارعا شىدايتىن كورىنەدى. ءشولدىڭ قاي جەرىندە قانداي قۇدىق بارىن جاقسى بىلەتىن جول كورسەتۋشى ادامدار بولادى. ەلدىڭ كوشىن سولار باستاپ، سۋى بار قۇدىقتى اينا قاتەسىز تابادى. ارعى جاعىن بىلاي قويعاندا، 1918 جىلى اق كولچاكتان تۇركىستانداعى قىزىلدارعا قاشقان ساكەن سەيفۋلليندى ساپالاي دەيتىن جول كورسەتۋشى باستاپ، بەتپاق دالانىڭ كەڭ شەلىندەگى قۇدىقتاردى تابۋ ارقىلى امان ەتكىزگەن.
قازاقتىڭ ءشول دالالارىندا كوشپەلىلەر، قازاق رۋلارى مىڭداعان جىلدار بويى قازعان قۇدىقتار، جۇزدەپ، مىڭداپ سانالادى. سولاردىڭ اراسىندا وتە شەبەر شەگەندەلگەندەرى جانە تەرەڭ قازىلعاندىعى كاسپيي تەڭىزىنىڭ كۇنگەي-شىعىسىن الىپ جاتقان ماڭقىستاۋ جارتى ارالىندا.
ماڭقىستاۋ — «مىڭقىستاۋ» سوزىنەن شىققان ەكەن دەپ تە ايتادى. ولاي دەيتىنى XVII — XVIII عاسىردا الاتاۋ مەن سىر بويىنان بوسىپ بارعان كىشى ءجۇز رۋلارى، اسىرەسە ادايلار ماڭقىستاۋ جارتى ارالىندا مەكەندەيتىن وتىرىقشى تۇرىكپەندەردى ىعىستىرىپ، «مىڭقىستاۋ» مەكەنىن باسىپ قالعان ەكەن دەسەدى.
ادايلار مەن تۇرىكپەندەردىڭ قونىسقا تالاسۋ جانجالدارى سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن سوزىلعان. بۇل جونىندە ايتىلاتىن تولىپ جاتقان جىرلار، اڭگىمەلەر سولاردىڭ كۋاسى سياقتى. ءۇستىرت جايلاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تەرەڭ سايدىڭ20 جاعاسىندا «شوپان-اتا» دەيتىن مىڭداعان ادامداردىڭ ءقابىرى بار. «وسىلار تۇرىكپەن مەن اداي سوعىسقاندا ولگەندەر ەكەن»، — دەسەدى جەرگىلىكتى قاريالار.
مازارلارى، عيماراتتارى كوپ ماڭقىستاۋ تۇبەگىندە كوپ ايتىلاتىن ەرتەگى، جىر، اڭگىمە اڭىزداردىڭ ءبىرى قۇدىقتار جايىندا. ماڭقىستاۋ بويىنشا ءۇش مىڭعا تارتا قۇدىق بار دەسەدى. سولاردىڭ ءبىرازى كۇنى بۇگىنگە دەيىن پايداعا اسىپ كەلەدى.
ماڭقىستاۋداعى سام، ءۇستىرت، بوزاشى جايلاۋلارىندا قۇدىق وتە كوپ كەزدەسەدى، بۇلارداعى تەرەڭ قۇدىقتاردىڭ اتى — «شىمىراۋ» (ونى باسقا جەرلەردە شىڭىراۋ دەپ تە اتايدى).
شىڭىراۋدىڭ تەرەڭدىگى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ قۇلاشقا دەيىن بارادى. «قۇلاش» — ولشەم اتى، بۇل ادامنىڭ ەكى جاققا سوزعان قولدارىنىڭ ۇزىندىق مولشەرى. بۇل شاماسى ءبىر جارىم مەتردەي، سوندا 150 قۇلاش ەكى ءجۇز مەتردەي تەرەڭدىك بولعانى.
قۇدىقتى مۇنشاما تەرەڭ قازۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سول قۇدىق قازىلاتىن جەردىڭ بەت جاعىنان باستالىپ، تەرەڭىنە دەيىن باراتىن راكۋشەچنيك دەيتىن قىرتىستىڭ بولۋى. مۇنىڭ نەگىزى بور مەن تەڭىز حايۋاندارىنىڭ جەنتەكتەلگەن سۇيەكتەرىنەن قۇرالادى. بۇل «بور تاسىن» ارامەن دە، كۇرەكپەن دە نەمەسە باسقا تەمىر سايماندارمەن كەسىپ الۋعا بولادى.. سونىمەن قاتار وتقا دا، سۋعا دا، جەلگە دە ەتە شىدامدى. كەيىنگى كەزدە بور تاس كىرپىشتەرىنەن ءزاۋلىم ۇيلەر، سارايلار قالانىپ ءجۇر. قۋدىق قازۋشىلار بور تاستىڭ وسى سيپاتتارىن پايدالانا بىلگەن.
كونە زاماندا، ءاربىر شەبەرلىكتىڭ وزىنە ءتان «كيەسى» بار دەپ تۇسىنگەن حالىق قۇدىق قازۋشىلاردىڭ دا سونداي قاسيەتى بار دەپ ويلاعان. ولار ادەتتە ساياڭ جەردىڭ بەتىنە ەسكەن شەبىنە، نە بۇتاسىنا قاراپ، جەر استىنداعى سۋدىڭ قانشالىقتى تەرەڭدىكتە جاتقانىڭ ونىڭ اششى نە تۇششى ەكەنىڭ كوبىنەسە مۇلتىكسىز بولجايدى.
ودان دا كەرەمەتى، ءبىر سايدىڭ بويىنداعى بىرنەشە جەردەي قازىلاتىن شىڭىراۋلاردىڭ استىن ۇڭگىرلەپ، ءوزارا جالعاستىرىپ، سۋ مولشەرلەرىنىڭ دەڭگەيىن بىردەي ەتىپ قويادى.
بۇل، ارينە، قايران قالارلىق ءىس. قازىرگى عىلىم جۇزىندە مۇنداي ۇڭگىرلەردى ينجەنەرلىك ەسەپپەن الدىن الا جوبالاپ، سونان كەيىن قازار ەدى. قۇدىق قازۋشىلاردا ونداي ءبىلىم جوق. ولاردىڭ سۇيەنەتىنى قارا ءدۇرسىن تاجىريبە. سونداي مولشەرمەن ءبىر ەمەس بىرنەشە شىڭىراۋدىڭ استىن تۇتاستىرادى!
ماڭقىستاۋ تۇبەگىندەگى شەبەر قۇدىق قازۋشىلاردىڭ ءاربىر قۇلاشقا الاتىن اقىلارى ءبىر تۇساق. سونىمەن تەرەڭ شىڭىراۋلار قازۋ ءۇشىن ولار جۇزگە تاقاۋ، نەمەسە جۇزدەن استام تۇساق الۋلارى مۇمكىن. مۇنداي اقىنى بۇكىل ەل ءبولىپ تولەيدى. سوندىقتان مۇنداي شىڭىراۋلار بارشاعا ورتاق مۇلىك.
شىڭىراۋدىڭ سۋلارىن تارتۋ قىزىق: قۇدىقتىڭ ەرنەۋىنەن ەكى جەردەن اينالىپ تۇراتىن شىعار (دوڭعالاق) ورناتادى ال سۋ تارتاتىن «قاۋعا» كەڭ ىدىستى كوبىنەسە تۇيەنىڭ مويناعىنان (مويىن تەرىسىنەن) جاسايدى. وعان شاماسى ءبىر تونناداي سۋ ەركىن سيادى. كەيدە تۇيەنىڭ، جىلقىنىڭ، سيىردىڭ تۇتاس تەرىلەرىنەن تىگىلگەن قاۋعالارعا ودان دا مول سۋ سىيادى.
قاۋعانىڭ اۋزىنا مايىسقاق اعاشتان، ءيا، تەمىردەن شەڭبەر سالادى. ەكى جاعىنا مىقتى «قۇلاق» ورناتادى. سولارعا قۇدىقتىڭ تەرەڭدىگىنە قا.راي، قىل ارقان تاعادى دا، شىعىر ارقىلى شىڭىراۋعا تۇسىرەدى. قاۋعا تولدى-اۋ دەگەن شاقتا قوس ارقاننىڭ ۇستىڭگى جاق ۇشىن ەكى تۇيەنىڭ موينىنا بايلاپ، ەكى جاققا قاراي ايدايدى. قاۋعا سۋدان شىعا اۋىرلاپ، كەيدە تۇيەلەردىڭ كۇشى جەتپەي دە قالادى. سول كەزدە يەلەرى باقىرتا ايداپ، تاياق باتقان تۇيەلەر الدىڭعى اياقتارىن بۇگىپ جىبەرىپ تارتادى. ەكى تۇيەنىڭ ءالى كەلمەي دە كەيدە ارقانعا ولاردى ەكى-ەكىدەن پارلاپ جەگەدى.
تىسقا شىعارىلعان قاۋعانىڭ سۋىن، سول ارادا بورتاستان جاسالعان «ناۋا» دەپ اتالاتىن ۇلكەن استاۋعا قوتارادى. كەي ناۋالاردان جۇزدەگەن جىلقى، مىڭداعان قويدىڭ سۋسىنى قانىپ شىعادى.
سوڭعى ءسوز «كەرىز» تۋرالى. بۇل يراننىڭ «قاراز» دەگەن سوزىنەن الىنعان. ونىڭ ءمانى تومەندەگىدەي: جازىق جەرگە جەتپەيتىن تاۋ باسىنداعى بۇلاقتىڭ سۋىن سارقۋ ءۇشىن سول ارادان قۋدىق قازادى دا، وعان جينالعان سۋلاردى جىرا ارقىلى تومەنگە تۇسىرەدى. وسى ادىسپەن قۇدىقتاردىڭ سۋىمەن مال جايىلىمىڭ ەگىستىك جەرلەردى سۋعارىپ وتىرادى. ال كەيدە مۇنداي تاۋ بۇلاقتارىنىڭ سۋىن جەر استىنان قازىلعان ۇڭگىرلەر ارقىلى قۇلاتادى. بۇل ادىستەردى دە كوشپەلى قازاقتار ەرتەدە پايدالانعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى وسى سياقتى سۋ اعىزۋ جۇيەلەرىنىڭ سىلەمدەرىن قاراتاۋ، ۇلىتاۋ سياقتى تاۋلاردان ءالى دە كورۋگە بولادى. وتىرىقشى شىعىس ەلدەرى (يران، ءۇندىستان، تاعى باسقالارى). «قاراز» ادىسىمەن بىزدەن جيىرما-وتىز عاسىر بۇرىن شۇعىلدانعان. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى كەزىندە سۋ تابۋ ءتاسىلى دە وسىلاي جۇزەگە اسىرىلعان.
بۇكىل سوۆەت وداعىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا سۋ ماسەلەسىن رەتكە، تارتىپكە كەلتىرۋدى سوۆەتتىك ءداۋىر شەشتى. وزەندەردى بوگەۋ ارقىلى سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا بۇقتىرما، قاپشاعاي، ەسىل، شاردارا سياقتى تەڭىزدەر جاسالدى. سۋى تاپشى سانالاتىن ەسىل وزەنىنىڭ «ايۋتاس» اتالاتىن تۇسىنان سوڭعى جىلدار بوگەلگەن سۋ، ءقازىر سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، ومبى، قورعان وبلىستارىنىڭ سۋعا تاپشى بىرنەشە كولحوزدارى مەن سوۆحوزدارىن سۋعا مولىقتىرىپ، «جامانشۇبار» سياقتى شولەيت جەرلەرىنە س\ قۇبىرلارىن جۇرگىزۋ ارقىلى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە.
سوڭعى ءبىراز جىلدا ءسىبىردىڭ اتاقتى وزەنى ەرتىس سەمەي مەن پاۆلودار اراسىنان بوگەلىپ، كوتەرىلگەن سۋ، ءقازىر قاراعاندىعا جەتتى. ەندى از جىل ىشىندە ول كانال جەزقازعانعا جەتەدى دە، وسى ايماقتارداعى اۋدانداردىڭ ءوندىرىس ورىندارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى.
قازىرگى كۇندەردە ودان الدەقايدا زور ءىس جوسپارلانىن. ءسىبىردىڭ ەڭ زور وزەنىنىڭ ءبىرى وبتىڭ سۋى «تورعاي ويپاتى» اتالاتىن سايمەن ارال تەڭىزىنە قۇلاماق. ارالعا بەت بۇعان وب سۋى جولشىباي قازاقستاننىڭ ەكى وبلىسى — تورعاي مەن اقتوبە وبلىستارىنىڭ بىرنەشە شولەيت اۋداندارىن سۋلاندىرادى. ءسويتىپ، سۋعا قانعان بۇل اۋدانداردىڭ مال جايىلىمى دا، ەگىستىك تاناپتارى دا مەيلىنشە كەڭي تۇسەدى.
6. اڭشىلىعى
كوشپەلى ەلدەردىڭ تىرشىلىگىنە كوز سالساڭ، مالشىلىق پەن اڭشىلىق ەگىز تۋعانعا ۇقسايدى. ايتسە دە ەڭ الدىمەن اڭشىلىق پايدا بولعان. سەبەبى ءۇي حايۋاندارىنىڭ وزدەرى، العاشىندا تاعى حايۋاندار بولعانى ءمالىم. ادامزات ەڭ العاش رەت سولاردى اۋلاپ، تىرىدەي ۇستاعاندارىن قولعا ۇيرەتكەن دە، ۇيرەنبەگەندەرىن اۋلاپ، پايدالانۋىن دوعارماعان. مىلتىق شىققانعا دەيىن اڭشىلاردىڭ قولداناتىن ءتاسىلى قاپىسىن تاۋىپ ۇستاۋ: كونە زاماننىڭ وسىنداي ءبىر ءادىسى اران.
اران. اڭداردى ۇستاۋ ءۇشىن تاۋ اراسىنان ەنى تار قورشاۋ جاساپ ولاردىڭ جان-جاعىنا اڭ كىرگەننەن كەيىن شەگىنىپ شىعا المايتىنداي وتكىر ىستىك قادالار ورناتادى. مۇنان كەيىن اڭداردى ايداپ كەلىپ وسى قورشاۋعا ەنگىزەدى. وعان كىرگەن اڭدار، حايۋاندار كەيىن شەگىنە بەرە الگى ىستىككە تۇيرەلىپ، قوزعالا الماي تۇرىپ قالادى. وسى كەزدە اڭشىلار ولاردى وڭاي سوعىپ الادى. تاسقا قاشالىپ جازىلعان وسىنداي اڭشىلىقتان قالعان تاڭبا-سۋرەتتەردىڭ كەنە زاماندار دان بىزگە جەتكەنى از ەمەس.
اڭداردى اۋلاۋدىڭ تاعى ءبىر ءادىسى — قىس كەزىندە قامىس تىڭ باسىن قىرقىپ، مۇز بەتىندە سوياۋىن قالدىرۋ. مۇنداي ادىسكە قويان ارانداعىش كەلەتىن سياقتى. قازاقتىڭ «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەۋى سودان. بۇل ءادىس قازىرگە دەيىن قولدانىلادى.
تاعى ءبىر كونە ءادىس. اڭدار جۇرەتىن جەرلەرگە تور، ay، قاقپان قۇرۋ. ماسەلەن، بالىق اۋلاۋ ءۇشىن ونىڭ جۇرەتىن جولىنا اۋ قۇرىلادى. سونىمەن قاتار بالىقتى ءسۇزىپ اۋلاۋ ءادىسى دە بار. ول ءۇشىن اۋدىڭ ءبىر شەتىنە، ياعني تومەنگى جاعىنا تاس، تەمىر نەمەسە سول سياقتى اۋىر نارسەلەر بايلانادى دا، ەكى جاق قاناتىن قايىقپەن ىلگەرى سۇيرەيدى. اۋدىڭ قاناتتارىنا قاقتىققان بالىقتار وشارىلىپ بارىپ، ونىڭ ورتا تۇسىنداعى «اباق» دەيتىن تارلاۋ قۋىسىنا كىرەدى. وعان كىرۋ وڭاي دا، شىعۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. قازىرگى اباقتارعا توننالاعان بالىق سيادى.
اۋمەن ۇستاعان بالىقتاردى ۋاقىتشا قامايتىن قامىس قورشاۋدى «سۇزەك» دەيدى. وسىعان بايلانىستى ايتىلعان قوشقارباي ۇلى شاشۋبايدىڭ «قاسقىرمەن ايتىس» دەگەن ولەڭىندە جالعىز اتىن جارىپ جەگەن قاسقىردى اقىن قاقپانعا ءتۇسىرىپ الادى دا، ەكەۋى كىنالاسادى. سوندا شاشۋباي قاسقىرعا:
كۇندە سۇزەكىدەن بالىق جەيسىڭ،
قايداعى سەمىزدەرىن الىپ جەيسىڭ.
بالىقتىڭ ونە بويى تولعان قىلتاڭ،
انتۇرعان-اۋ، قاقالماي نە عىپ جەيسىڭ؟!.. —
دەيدى.
قازاقتىڭ اڭشىلىق ونەرىندە كونە زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەڭ كوپ قولدانىلاتىن ءادىسى — يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ،
ەڭ الدىمەن يت تۋرالى. قازاق ۇعىمىندا: «يت جەتى ىرىستىڭ بىرەۋى». «ءيتتى تەپكەن ىرىستى تەبەدى»، «يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك سال»، ياعني تاماقتاندىر، ت. ب. ايتىلادى. ءيتتى بۇلاي قادىرلەۋ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن كوشپەلى ەلدە قاجەت-اق. ويتكەنى يت — ادامنىڭ ۇيدە دە، تۇزدە دە سەنىمدى سەرىگى. سوندىقتان «ءيتتى يەسىمەن قيناسىن» دەگەن. ال «اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى» دەگەن ماقال ءار يت ءوز اۋىلىندا كۇشتى دەگەن جانە باسقا دا استارلى ۇعىمدى بىلدىرگەن.
ءيتتىڭ ەركەگى — توبەت نەمەسە ارلان، ۇرعاشىسى — قانشىق، بىرگە تۋعانى — ۇيالاس. كىشكەنەسىن كۇشىك دەيدى.
قازاقتار اسىرايتىن يتتەر تۇقىم جاعىنان «دۇرەگەي»، «تازى» بولىپ ەكىگە بولىنەدى: دۇرەگەيى ءۇي كۇزەتەدى، تازىسى اڭعا قوساتىن جۇيرىكتەر. دۇرەگەيدىڭ ەركەگىن «باراق» دەيدى.
ولاردىڭ كەيبىرى قاسقىرعا قوتاننان قوي بەرمەيتىڭ الىسا كەتسە، جەڭەتىن مىقتى بولادى. سوندىقتان «باراق» ەسىمدى حانداردا، باتىرلاردا بولعان.
مەن كورگەن اۋىلداردا: ءاشىمنىڭ «سارىقاسقاسى»، تەمنيس، «كوكشولاعى»، ساققۇداقتىڭ، «سۇركيىگى» دەيتىن قاسقىر الاتىن يتتەر بولدى. ونداي يتتەر قازاقستاننىڭ ءار جەرىنەن كەزدەسەدى. مەن سولتۇستىك قازاقستاننىڭ قازىرگى پرەسنوۆ اۋدانىندا تايكەتتىڭ سۇلەيمەنى دەيتىن اڭشىنىڭ سەكسەن قاسقىر العان «سارىقاسقاسىن» كوردىم. وسى جولبارىس ءتۇلعالى يت، كەيدە اڭعارى اۋىپ كەتىپ، قاسقىردى ءوز بەتىمەن دە الاتىن ەدى.
تازىلار كۇشتى بولمايدى، ءبىراق دەنەلەرى سيدام، ارىق، جەڭىل، جۇيرىك ءارى وجەت كەلەدى. ولار قۋسا جەتەدى دە، قاشسا قۇتىلادى. قويان، تۇلكى سياقتى ۇساق اڭداردى ولار قۇتقارمايدى. اقتوبەنىڭ ىرعىز اۋدانىندا «ءجۇز تۇلكى الدى» دەگەن تازىنى كورگەنىم بار. قاسقىر الاتىن تازى كەم دە كەم، ءبىراق سيرەك تە بولسا كەزدەسەدى. شىعىس قازاقستاننىڭ مارقاكول اۋدانىندا ءبىر قويشىنىڭ ۇيالاس تازىسى ايۋلار، جاتاتىن ۇڭگىرلەرگە بارىپ، قۋالاعان ايۋدى تىستەي قاشىپ، قاقپاقىلداي كەزەكپە-كەزەك تىستەلەپ، جاسىرىنعان مىلتىقتى يەسىنە قاراي الىپ باراتىن بولعان. ءبىز، ءبىر توپ جازۋشى 1959 جىلى بارعانعا دەيىن سول اڭشى وسى ادىسپەن جەتپىسكە جاقىن ايۋ اتىپ العان. ال مەنىڭ كوزىمشە اتقان بىرەۋىنىڭ تەرىسىن ول ماعان سىيلادى.
جاقسى يتتەر تۋرالى قازاقتا ەرتەگى، اڭىزدار كوپ. قازاقتىڭ ۇعىمىندا ەڭ جاقسى يت — قۇماي. حالىق اڭىزىندا ونى يتتەن ەمەس، «ات-الا-قاز» دەيتىن قارا-الا قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان شىعىپتى-مىس، — دەيدى. ول قۇس قاسقىر مەن ايۋدىڭ ەسكى اپاندارىن نەمەسە تاۋدىڭ ۇڭگىرلەرىن مەكەندەيدى. جۇمىرتقالارىن دا سوندا سالادى-مىس جانە كوپ ەمەس، ەكەۋ-اق. سونىڭ بىرەۋىنەن كۇشىك شىعادى ەكەن. قايسىسىنان شىعارىن بىلسە، ەنەسى ونى ۋىز كۇيىندە جارىپ تاستايدى. ەگەر جارا الماسا، قابىرشىقتان شىققان كۇشىك كوزىن اشا سالىسىمەن-اق اڭعا ۇمتىلادى. ءارى جۇيرىك، ءارى كۇشتى بولعاندىقتان ارىستان، جولبارىستان باستاپ المايتىن اقى قالمايدى-مىس. وسىنداي اڭىز، ەرتەگى تۇرىندە قيالدان تۋعان «ءيتتىڭ» اتىن «قۇماي» دەپ اتايدى.
ءيتتىڭ جاقسىلارىن قادىرلەن وتىرىپ، ۇرۋدەن باسقا پايداسى جوقتارىنا: «يت ۇرەدى، كەرۋەن جۇرەدى» دەسە، قىلىعى، مىنەزى جامان كىسىنى «يت» دەپ، نەمەسە «ءيتتى كۇشىگىم دەسەڭ — اۋزىڭدى جالايدى»، «يت قۇتىرسا — يەسىن قابادى»، ياعني وشىككەن، جاۋلاسقان بىرەۋگە «ولسە يت تەرىسى، ولمەسە قوي تەرىسى»، تۇرمىس اۋىرتپالىعىنا شىدامدى، كومپىس ادامدى «يت جاندى ادام» دەپ تۇرلىشە استارلى ماعىنادا دا ماقال-ماتەلدەر ايتادى.
قازاقتار بارلىق حايۋاناتتاردى «ادال» جانە «ارام» دەپ ەكىگە بولەدى. ادالى — شوپپەن، جەممەن قورەكتەنەتىندەرى، ياعني باسقا ءتىرى جاندىكتەردى جەمەيتىندەرى، ال ارامى — ءتىرى جاندىكتەردى ءولتىرىپ، ەتپەن قورەكتەنەتىندەرى، ياعني «قان ىشەرلەر». بۇلاردى، ادەتتە «جىرتقىش اڭدار» «جىرتقىش قۇستار» دەپ اتايدى.
سول سياقتى ءاربىر حالىقتىڭ وزدەرىنىڭ ءپىر تۇتاتىڭ اڭىز ەتەتىن جىرتقىش قۇستارى بولادى. ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ مۇنداي اڭىز ەتەتىن قۇستارىنىڭ ءبىرى — بيدايىق. ەرتەگى، اڭىز بويىنشا بودەنەدەن باستاپ اققۋعا دەيىن بيدايىقتىڭ، ىلمەيتىن قۇسى بولمايدى. ءبىراق، شىن مانىندە بۇل قۇس تابيعاتتا بولعان ەمەس.
وسىنداي اڭىزعا اينالعان قۇستاردىڭ ەڭ زورى دا، ەڭ كۇشتىسى دە ەكى باستى سامۇرىق. دۇنيەدە مۇنىڭ كۇشى جەتپەيتىن ەشبىر جان-جانۋار جوق دەپ سانالادى. سوندىقتان پاتشالار، كورولدەر ونى ءتاج-تاعىنىڭ قورعاۋشىسى كورىپ، ونىڭ سۋرەتىن «گەرب» اتالاتىن مەملەكەتتىك بەلگىلەرىنە سالعان. روسسيانىڭ سوڭعى پاتشاسى II نيكولايدىڭ دا گەربى — ەكى باستى سامۇرىق. ارعى تەگى يران ەلىنەن شىققان سامۇرىق تۋرالى ەرتەگىلەر قازاقتا دا كەگى.
ەندى تابيعاتتا بار، ءوزىمىز بىلەتىن قىران قۇستارعا كەلەيىك.
قۇستاردىڭ ىشىندە قازاق حالقى قادىرلەيتىنى — بۇركىت. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ازۋلى اڭدا ارىستان عانا ەكى كۇشىكتەن ارتىق تاپپايدى. سونداي-اق قاسيەتتى اتالاتىن قۇس اققۋ مەن جىرتقىش قۇس بۇركىت قانا ەكىدەن ارتىق جۇمىرتقالامايدى. بۇركىت ۇياسىن، ەڭ بيىك اعاشتىڭ، باسىنا، تاۋ شىڭدارىنىڭ ەڭ بيىك توبەسىنە، جەل مەن ايازدىڭ ەڭ كۇشتى وتىنە سالادى. سوندىقتان دا بۇركىتتىڭ بالاپاندارى جۇمىرتقا كۇيىندە دە، جۇمىرتقانى جارىپ شىققاننان كەيىنگى بالاپان كۇيىندە دە جەلگە، ىستىق پەن سۋىققا شىنىعىپ سومدالىپ وسەدى. ورمان مەن تاۋداعى ۇيادان الىنعان بالا بۇركىت تۇلكىگە تۇسۋگە تايىنبايدى دەپ قازاق قۇسبەگىلەرى ادەتتە بۇركىتتىڭ ەرەسەگىن ەمەس، ۇشار شاقتا بالاپانىن ۇيادان الۋدى دۇرىس كورەدى. تاۋ بۇركىتى قازاق ءۇشىن باعالىراق. ول قىراعى دا، وجەت تە، العىر دا. سوندىقتان ەڭ العىر بۇركىتتى قازاق «تاۋدىڭ اقيىعى» دەپ اتايدى. «قاراقۇس» تەكتەس بۇركىتتىڭ ءتۇسى قاراسۇر كەلەدى. حالىق ونى «قاراقۇس قايىرعانمەن بۇركىت بولماس» دەپ، ءاجۋالايدى. بۇركىتتىڭ كوبى قويان، قارساق، بورسىق، تۇلكى سياقتى ۇساق اڭدارعا تۇسەدى. ال قاسقىر، ايۋ، بۇعى سياقتى ءىرى اڭدارعا تۇسەتىندەرى دە بولادى دەگەن اڭگىمە بار. سوندا ولاردى توقتاتۋعا ءالى كەلمەي بارا جاتسا، ءبىر اياعىمەن كەز كەلگەن زاتقا، اعاشقا جارماسادى ەكەن. مۇندا دا مىقتى اڭدار بۇركىتتىڭ دەنەسىن ءبولىپ اكەتەتىن جايلارى دا كەزدەسەتىن كورىنەدى. ادەتتە، الار اڭىن كورگەن بۇركىت اۋەلى اسپانعا شىرقاي، كوتەرىلەدى دە، الاتىن جەمىنە جوعارىدان تومەن قاراي تۇيىلەدى. قۇيىلىپ تۇسكەن بۇركىت اڭدى ءبىر اياعىمەن باستان، ەكىنشى اياقپەن ساۋىرىنان قايقايتا ءبۇرىپ، تىپىر ەتكىزبەيدى. كەيدە، قاپىلىستا تەگەۋىرىنى (تۇياقتارى) قاسقىردىڭ نەمەسە تۇلكىنىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ، شاينالىپ قالاتىن شاقتارى دا بولادى.
اڭدار دا بۇركىتكە وڭايلىقپەن الدىرا قويمايدى. ولار ورماننىڭ، تاۋدىڭ قۋىسى سياقتى تاساعا پانالاۋعا تىرىسادى. قازاقتىڭ عاشىقتىق ولەڭىندە، جىگىتتەردىڭ:
اسپاندا مەن ءبىر بۇركىت قىران-داعى،
قىزدار-اۋ، سەندەر تۇلكى سىرانداعى،
قيالاپ، قيا شىڭدا جۇرسەڭ-داعى،
قيعاشتاپ قاناتىمدى بۇرام-داعى، —
دەپ وزدەرىن قىران بۇركىتكە تەڭەيتىنى سوندىقتان.
وسى ارادا ءبىزدىڭ سوۆەتتىك باسپاسوزدە جاريالانعان قايران قالارلىقتاي بۇركىتتىڭ ەكى ەرلىگىن ەسكە تۇسىرە كەتكەن ءجون.
ءبىرىنشىسى، «يزۆەستيا» گازەتىنە شامامەن وتىزىنشى جىلداردىڭ ىشىندە تومەندەگىدەي قىزىق حابار جاريالاندى. ەدىل بويىندا بالىق اۋلاپ جۇرگەن بالىقشىلار، اسپاندا قالىقتاعان الدەقانداي ۇلكەن قۇستىڭ شانشىلا سۋ بەتىنە ءتۇسىپ قالقي باستاعانىن كورەدى. «بۇل نە؟!» — دەپ تاڭدانعان ولار جان-جاقتان انتالاپ جەتسە، سۋ بەتىندە قاناتىن جايا قالقىعان بۇركىتتى كورەدى. بۇركىتتىڭ استىندا ۇلكەن قۇرتپا سۋ بەتىندە قالقىپ ءتۇر. سويتسە بۇركىت ونى اسپاندا ءجۇرىپ كورەدى دە، قۇيىلىپ ءتۇسىپ، بۇلتارتپاي ۇستايدى. ءبىراق قۇرتپانى كوتەرىپ اكەتۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ سالماعى توننادان اسادى. مۇنداي سالماقتى بۇركىت كوتەرە المايدى. بۇركىتتىڭ تۇياعى دەنەسىنە باتقان قۇرتپا تەرەڭگە سۇڭگيىن دەسە، بۇركىت قاناتىن سۋ بەتىنە جايىپ، جىبەرمەيدى... بالىقشىلار وسىنداي تارتىستا تۇرعان تاعىلاردى ايىرادى دا، ەرلىگىنە سۇيسىنگەن بۇركىتتى ۇشىرىپ جىبەرىپ، قۇرتپانى ولجالانىپ، ۇيلەرىنە قايتادى.
ەكىنشى ءبىر وقيعا ەلۋىنشى جىلداردا گازەتتەر بەتىندە جاريالاندى، ول ۇشىپ كەلە جاتقان سامولەتكە بۇركىتتىڭ جاساعان شابۋىلى جايىندا ەدى. سوندا بۇركىت سامولەتتىڭ پروپەللەرىنە سوققاندا سامولەت اۋدارىلىپ كەتە جازداعانىن حابارلاعان ەدى.
بۇل ەكى مىسال بۇركىتتىڭ باتىل قۇس ەكەنىن دالەلدەيدى. بۇركىت تە وزگە قۇستارداي، جىل سايىن ەسكى ءجۇنىن تاستاپ تۇلەيدى. جاقسى تۇلەتۋ ءۇشىن، قازاقتار وعان «اق جەم»، قانىنان ارىلتقان، شيكى ەتتى بەرەدى. سوندا بۇركىت تەز ارىقتايدى، ارىقتاسا تەز تۇلەيدى، سەمىز بۇركىت ناشار تۇلەيدى.
يەسi بۇركىتكە العان اڭنىڭ جۇرەگىن جۇتقىزادى. ونىڭ اتى تويات». «تويات» العان بۇركىت كوڭىلدى ۇشادى. بۇركىت كەيدە ءوزى العان اڭىنىڭ ەتىن تەرىسىمەن، جۇنىمەن تۇتاس جۇتىپ، coدان «قويا» نەمەسە «قويابا» دەگەن ەنتىكپە اۋرۋعا ۇشىرايدى. بۇركىت جاز تۇلەگەن كەزىندە تىشقاندارمەن قورەكتەنەدى دە، ولاردىڭ كەيبىر كىشىگىرىمىن تۇتاس كۇيىندە قىلعۋدان دا قويابا بولادى. ودان جازۋ وڭاي: ادامنىڭ نەسەبىنە ارالاستىرا جەنتەكتەگەن قاردى اساتىپ جىبەرسە، بۇركىت قۇسادى، سوندا تومالاقتانعان قويابا تۇسە قالادى. كەيدە سوزدەن شاتاسقان بىرەۋلەردى «قوياباسىن شىعاردى» دەپ رەنىش ءبىلدىرۋ وسىدان قالعان.
بۇركىتتىڭ قاس جاۋى ءتۇتىن. كەۋدەسىن ءتۇتىن شالسا تاباندا ولەدى. سول سەبەپتى ونى ءتۇتىنسىز جەردە ۇستايدى. قىستا قورا مەن سارايدا، جاز اشىق دالادا ۇستالادى. ونى اشىق جەردە ۇستاعاندا جەمىن كورىپ ۇشىپ كەتپەۋ ءۇشىن باسى، كوزىن جاۋىپ تۇراتىن «توماعا» كيگىزەدى. وزگە قىران قۇستارعا دا سويتەدى...
قارتايعان بۇركىت ەرىنشەكتەنىپ، ءىرى اڭدارعا ءجوندى تۇسپەي، ۇساعىنا ۇمتىلادى. «بۇركىت قارتايسا تىشقانشى بولادى» دەۋ سوندىقتان. تىم قارتايعان بۇركىتتى ەركىنە جىبەرۋ سالتى بار. ادامعا ۇيرەنگەن بۇركىت، ەل ماڭىنان ۇزاماي ۇشىپ-قونادى. ونداي بۇركىتتى بۇكىل ەل بولىپ سىيلاپ، ءاردايىم جەم (شيكى ەت) تاستايدى، يتتەن، قۇستان قورعايدى، تاساعا پانالاتادى. ءبىزدىڭ ەلدە «ەسەنەيدىڭ تاناكوزى» دەيتىن بۇركىتتى سويتكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم.
بۇركىتتىڭ جانە باسقا العىر قۇستاردىڭ بابىن بىلەتىن ادامدى «بۇركىتشى» نەمەسە «قۇسبەگى» دەپ اتايدى. قازاقتىڭ ءوز جەرىندە-اق اتاقتى ساياتشىلار بولعان. سونىڭ ىشىندە ءوزىمنىڭ جاقسى بىلەتىنىم ءبىزدىڭ اۋىلداسىمىز قاشان دەگەننىڭ بالاسى وراز. ونىڭ ساياتشىلىق جايىن «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا تولىق سۋرەتتەگەن ەدىم.
ورتا ازيادا بۇركىت سالاتىن قازاق پەن قىرعىز. وزگە حالىقتاردىڭ ازداپ ۇستايتىندارى: تۇيعىن، لاشىن، قارشىعا، يتەلگى، تۇرىمتاي، قىرعي، جاعالتاي سياقتى ۇساق قۇستار. ونداي ساياتشىلار وسىنداي ۇساق قۇستاردى باۋلىعان. مىسالى، ورتا ازيانىڭ، قىرىمنىڭ، ەدىل بويىنىڭ حاندارى ءبىرىنشى ءۋازىرىن «قۇسبەگى» دەپ اتاعان.
ۇساق قىرانداردان ساياتشىلاردىڭ سيرەك قولداناتىنى يتەلگى. قازاقتار ونىڭ قايىرۋى (ۇيرەتۋى) قيىن دەسەدى. ال ۇيرەنە قالسا، وتە ەجەت جانە العىر بولاتىن كورىنەدى. يتەلگىنىڭ مولدىرەگەن قاپ-قارا كوزى وتە سۇيكىمدى. سوندىقتان جىگىت قىزدى ماقتاعاندا:
الدىرعان توماعاسىن يتەلگىدەي،
كوزىڭنەن اينالايىن جاۋتاڭداعان، —
دەيدى.
تۇيعىننىڭ (سۇڭقاردىڭ) وزگە قىرانداردان ايىرماسى ونىڭ اققۋعا ءتۇسۋى. وزگەلەرىنىڭ تۇسۋگە باتىلى جەتپەيدى، ءالى دە كەلمەيدى. «قۇستىڭ تورەسى» اققۋعا سۇڭقاردىڭ ءتۇسۋى باتىرلىق دەپ ەسەپتەلەدى. ول جۇرەكتى دە، نامىستى دا قۇس. اتاقتى ماكسيم گوركييدىڭ «سۇڭقار تۋرالى جىرى» دەيتىن پروزامەن جازعان پوەماسىندا سۇڭقاردىڭ سونداي قاسيەتىن دە سۋرەتتەيدى.
لاشىن — ەڭ العىر قۇس. لاشىن جايلى «ءومىر مەكتەبىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا ءبىراز ايتىلعاندىقتان بۇل اراعا ءۇزىندى قوسا كەتكەندى ماقۇل كورەمىز.
بالعابايدىڭ احمەتى دەيتىن اتاقتى قۇسبەگى جاز ايلارىندا ۇنەمى لاشىن سالاتىن. ءوزى جۇدىرىقتاي عانا ءبىراق، قانات، قۇيرىعىمەن تۇتاس العاندا سۇڭگۋىر قايىقتاي ۇپ-ۇزىن كورىنەتىن ماڭدايى جايپاقتاۋ كەلگەن، تۇمسىعى جولبارىستىڭ تىرناعىنداي يىلگەن، سارعىلتتاۋ، قياعىنىڭ وتكىرلىگى ۇستاراداي، قاراقاتتاي مولدىرەگەن كوزدەرى بادىرايىپ، بوتەگەسى جۇيرىك اتتىڭ ومىراۋىنداي، سيراقتارى جىڭىشكە، سارعىلت ساۋساقتارىنىڭ باسىنا يميە بىتكەن سۇرعىلت تۇياقتارىنىڭ ۇشتارى ەگەلگەن بىزدەي وتكىر، قاناتىنىڭ توپشىسىنان ارعى جاعى قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي ويىڭقى بىتكەن. قۇيرىقتارى ساۋىسقاندىكىندەي ۇزىنشا، قاناتىنىڭ ءتۇسى قۇلپىرىپ، كەيدە قارا ءسۇر، كەيدە قارا قوڭىر بولىپ كورىنەدى. بۇل قۇستىڭ كوركەمدىگىنە قانشا قىزىقساڭ دا، ءدال سول وتىرعان تۇرىنە قاراپ ونى «قۇس الادى-اۋ دەگەنگە، اسىرەسە «قاز بەن دۋاداق الادى» دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى... سول سوزدەردىڭ راستىعىنا، احمەتتىڭ، قاسىنا ەرگەن كۇندەردە عانا كوزىم جەتتى.
احمەت لاشىن سالۋعا ەكى-اق مەزگىلدە شىعادى: ءبىرى — تاڭنىڭ اتۋى مەن كۇننىڭ كوتەرىلۋىنىڭ اراسى، ەكىنشى مەزگىلى — كۇننىڭ ەڭكەيۋى مەن باتۋىنىڭ اراسى. وسى ەكى مەزگىلدىڭ بىرەۋىندە ونىڭ قاسىنا سالت اتپەن ەرىپ شىعا قالساڭ، بۇل كەزدەردە قانداي قۇستاردىڭ قايدا جايىلاتىنىن جاقسى بىلەتىن احمەت: «ءقازىر ۇيرەكتەر پالەن جەردە، قازدار تۇگەن جەردە...» دەپ بولجالىن ايتادى دا، ساعان قىزىق كورسەتكىسى كەلگەن كەسكىنمەن، «كانە، قايسىسىنا بارامىز سولاردىڭ؟» — دەپ سۇرايدى.
ۇيرەك الۋ لاشىنعا قيىن ەمەس. شالشىقتى كولدەردە تاسادا وتىرعان ۇيرەكتەردى ول الا المايدى. سوندىقتان ولاردى تاسادان شىعارۋ ءۇشىن ءاربىر قۇس سالاتىن ادامنىڭ قولىندا دابىلى بولادى. ول شەڭبەرلەن يگەن اعاشقا كەرىلگەن كەپكەن تەرى. ونى قامشىنىڭ سابىمەن قاققىلاساڭ، كۇڭگىرلەگەن داۋىسى ماڭايدى جاڭعىرتىپ جىبەرەدى. ىبىراي اقىننىڭ «گاككۋىندە» «قۇس سالىپ، ايدىڭ كەلدى دابىلداتتىم» دەپ، وسىعان بايلانىستى ايتسا كەرەك. دابىلدى قاقساڭ، تىعىلىپ جۇرگەن ۇيرەك اتاۋلىنىڭ ءبارى دە دۋ كوتەرىلە ۇشادى. وسى كەزدە احمەت وڭ قولىنا قوندىرعان لاشىننىڭ سوزىندەگى توماعانى سىپىرادى دا، استىنداعى جاراۋ اتتى بالقىتا، بىتىراي ۇشىپ بارا جاتقان ۇيرەكتەرگە قاراي لاشىندى سىلتەپ جىبەرەدى...
قازاقتىڭ حالىقتىق ولەڭىندە «قىران قۇس قيسىق ۇشىپ، ءتۇزۋ ىلەر» دەگەن ءسوز بار. مۇنىڭ ءومىر شىندىعىنان الىنعانىن احمەت سالعان لاشىننان كوزىمىزدى جەتكىزدىك. العاش سىلتەپ جىبەرگەندە لاشىندى قۇلاپ بارا جاتىر ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ويتكەنى ول جوعارى ەمەس، تومەن قاراي قۇلدىرايدى... جەرگە جاقىنداپ بارىپ باۋىرلاي ۇشقاندا، ول اققان جۇلدىزداي زىمىرايدى. سول زىمىراعان قالپىندا قاشقان ۇيرەكتەردى تۋرا قۋماي، قيعاشتاي تارتادى. سول بەتىمەن ءبىراز قارقىنداپ العاننان كەيىن ويىسىپ ۇشىپ بارا جاتقان ۇيرەكتەردىڭ استىنا قالاي جەتكەنىنە كوز ىلەسپەي قالادى. لاشىننىڭ ءبىر عاجابى — ءىلۋ ءۇشىن نىساناعا العان ۇيرەگىنىڭ ءدال استىنا جەتپەي اسپانعا كوتەرىلمەيدى. ول جەردەن اتىلعان وقتاي تىك شانشىلىپ بارىپ كوتەرىلەدى. سوندا قۋعان ۇيرەگىمەن قالاي ايقاسقانىن شامالاپ تا ۇلگەرمەيسىڭ...
لاشىن ءارتۇرلى بولادى. بىرەۋلەرى ىلگەن ۇيرەگىن جەرگە الا تۇسەدى دە، ەندى بىرەۋلەرى ۇيرەكتىڭ نە جەلكەسىن، نە توپشىسىن اسپاندا قيىپ جىبەرىپ قۇلاتىپ، ودان ءارى ەكىنشى، ءۇشىنشى... ۇيرەكتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءتۇسىرىپ، ءوز بەتىمەن كەتە بارادى...
— قىران قۇستىڭ، — دەيدى احمەت، — ەڭ العىر كوزى ەكى جانە ءۇش تۇلەكتىڭ اراسى. وعان دەيىن الاڭعاسارلاۋ بولادى دا، ودان كەيىن قايراتى قايتپاعانمەن، تاقىستانىپ، جالقاۋ كەلەدى.
لاشىنمەن قاز الۋ ۇيرەكتەن الدەقايدا قيىن ەكەن: لاشىن ادامنان الىسىراق جەردە قازدى ءىلىپ تۇسسە، قالعاندارى سول اراعا قونا قالىپ، لاشىندى قاناتتارىمەن ۇرىپ، نە تالدىرىپ، نە ءولتىرىپ كەتەدى. ءبىراق تاجىريبەلى لاشىن العان قازىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا تىعىلىپ قالادى دا، قازدار ونى قاناتىمەن سابايمىن دەپ ءجۇرىپ، سول ىلىنگەن قازدى ساباپ ولتىرەدى...
ىلۋدە بىرەۋى عانا بولماسا، لاشىنعا الدىرمايتىن قۇس دۋاداق. ول ۇشقىرلىعىمەن قاشىپ تا قۇتىلمايدى، قازدارداي توبەلەسپەيدى دە. ونىڭ كورسەتەتىن قايراتى، لاشىن ءدال ۇستىنە كەلگەنشە بۇعىپ وتىرىپ، ىلۋگە جاقىنداي بەرگەن كەزدە باسىنا ساڭعىپ جىبەرەدى جانە كوبىنەسە لاشىننىڭ كەزىنە ساڭعيدى. مۇنداي جاعدايعا دۋشار بولعان لاشىن قايتىپ دۋاداققا جولامايدى.
قۇس سالۋدىڭ ەڭ قىزىقتى كەزى كوكتەمدە ەمەس، شىلدە وتكەن سوڭ بولادى. احمەتتىڭ دە قۇس اۋلاۋعا شىعاتىن ۋاقىتى — ولار سەمىرگەن كۇز مەزگىلى. بۇل كەزدە ونىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ەرتەلى-كەشتى ۋاقىتىن قۇس قوناتىن جەرلەردىڭ ماڭىندا وتكىزەدى. ساياتقا ونىڭ قۇمارلىعى سونداي: قاي كەزدە ۇيىقتاپ، قاي كەزدە اس ىشەتىنىن بىلمەيسىڭ. قۇس سالاتىن مەزگىل تۇگىل، كۇندىز، كۇن ىسىعان كەزدىڭ وزىندە دە ول ساياتشىلىقتىڭ الدە نە ەرمەگىن تاۋىپ دامىل كورمەيدى. كەيبىر كۇندەرى ول دالادا قونىپ قالادى. «شارۋاڭا نەگە قارامايسىڭ» دەگەنگە:
— باياعىدا مەن سياقتى اڭشى بىرەۋ دالادا اڭ اۋلاپ جۇرسە، — دەيدى ول قۋلانىپ، — - ۇيدەگى كارى اتاسى جانە ءبىر اتانى ەلەدى. سوندا اڭشى:
اتان ولسە سويىلار، اتام ولسە قويىلار. بۇل سياقتى قان-سونار، ماعان قاشان تابىلار، —
دەپ قايتپاعان ەكەن دەيدى. سول ايتقانداي، باسقارا الماي جاتقان نە شارۋا بار مەندە؟ شاعىن شارۋانى ءىنىم الپىسباي دا اتقارا الادى عوي.
قىران قۇستاردىڭ كوپشىلىگى العاش ۇمتىلعاندا جەمىن ىلمەسە، ونى قايتىپ قۋمايدى. ال قارشىعا بولسا، كەرىسىنشە، قاشان ىلگەنشە تەپەڭدەپ قۋا بەرەدى.
قارشىعا دا قازاق ساياتشىلارىنىڭ كوپ ۇستايتىن قۇسى. كەيبىرەۋلەر «جىگىت سۇلۋ كورىنبەس قارشىعا الماي» دەگەن اقىلعا سۇيەنىپ، ونى ءسان ءۇشىن دە ۇستايتىن بولعان.
قىرعي تىم ۇساق قۇس. الاتىنى دا بودەنە، توعاي سياقتى وتە كىشكەنتاي قۇستار. بودەنە قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا بۇعىپ وتىرادى، نە جورعالاپ جۇرەدى. سوندىقتان قىرعيدى كوبىنەسە پىشەنشىلەر ۇستاپ، ءشوبى شابىلعان جەردەگى بودەنەلەرگە سالادى. ويتكەنى كۇزگە قاراي بودەنەلەر سەمىز بولادى. ونى كوبىنەسە ەر بالالار ەرمەك ەتەدى. ۇلكەندەردىڭ قۇس سالۋىن كورگەن ولار ەلىكتەيدى دە، تورعايلاردى، اسىرەسە بوزتورعايلاردى اۋلايدى.
ادەتتە، قاز بەن ۇيرەك ىلدىرگەندەر ەتىنە، سورپا-سۋىنا قارىق بولىپ قالادى. ادال اڭداردىڭ ءبارى دە ازىق. ولاردىڭ ەڭ وڭاي جانە ەڭ كوپ اۋلاناتىنى — قويان. ونىڭ ەتىمەن قاتار تەرىسى دە ىسكە اسىپ، ونان كيىم جاسالادى.
اڭشىلاردىڭ ۇيىمداسا اۋلايتىنى — قاسقىر. مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ەلدىڭ ولاي ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس. كەيبىرەۋلەر ونىڭ اتىن «قاس» (دۇشپان) جانە «قىر» (دالا)، ياعني «دالا دۇشپانى» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ ماعىناسىن بەرەدى دەپ جورامالدايدى. ونىسى راس تا بولار. نەگىزىندە، قاسقىردىڭ جەمەيتىن مالى جوق: ول تۇيەنىڭ الدىندا اۋناپ جاتا قالادى، مۇنى كورگەن تۇيە جاقىنداپ يىسكەگەندە تۇمسىعىنان تىستەپ شەگەرەدى دە، سودان كەيىن قارنىنان جارادى. جىلقىعا دا سول ءادىستى قولدانادى، ەگەر جىلقى ۇركىپ قاشسا قۋالاپ ءجۇرىپ شابىنان تىستەپ جارادى. كەيبىر جۇرەكتى ايعىرلار بولماسا، جىلقى دا قاسقىرعا قايرات كورسەتە المايدى... تۇيە ءتىپتى جۋاس. ەسەك بايعۇس قاسقىر سانىن دالدالاپ جەپ جاتقاندا، اۋزىن مالجاڭداتا بەرگەننەن باسقا قيمىل كورسەتپەيدى. سيىرلار قاسقىرعا ءمۇيىزىن توسىپ جولاتپاۋىن جوعارىدا ايتتىق. ال، قوي ىعىسا ۇركۋدى عانا بىلەدى. ونىڭ توبىنا كىرىپ العان قاسقىر، شەتىنەن تاماقتاپ ولتىرە بەرەدى دە، سول توپتاعى قويدىڭ ءبىرىن قالدىرماي تۇگەل قىرىپ ولتىرگەنشە توقتامايدى: سوندىقتان دا قاسقىردى قازاق قاسكۇنەم» دەيدى.
قاسقىردى قازاق بۇركىت، يت، مىلتىق جانە جۇيرىك اتپەن قىس ايلارىندا اۋلايدى. سونىمەن قاتار قاسقىردى قاقپانمەن دە قامباعا ءتۇسىرىپ تە اۋلايدى. قاسقىر قاقپانىنىڭ سەرىپپەسى وتە قاتتى بولعاندىقتان، ونى جىگىتتىڭ جىگىتى عانا قۇرا الادى. ادەتتە، قاقپان يەن دالاعا اپارىلىپ تاستالعان مال ولەكسەسىنىڭ قاسىنا قۇرىلادى دا، ءۇستى جاپىراق، ءشوپ سياقتىلارمەن بۇركەلەدى، قار جاۋىپ تۇرسا ءتىپتى جاقسى. كەيدە قاقپانعا اياعىنان، قۇيرىعىنان تۇسكەن قاسقىر، ول مۇشەسىن شايناپ، ءۇزىپ، بوسانىپ كەتەدى.
«قامبا» دەيتىنىمىز، ومبى قاردان ويىپ جاسالاتىن ور. ءقايسىبىر ورماندى، تاۋلى ولكەلەرگە قار مول جاۋىپ، بوران سوققاننان كەيىن كەيبىر ويپاتتى، شۇڭقىرلى جەرلەرگە ۇيىلگەن قاردىڭ بيىكتىگى 4 — 5 مەترگە دەيىن جەتەدى. باسقا اڭدار سياقتى قاسقىردىڭ دا «جىم» دەپ اتالاتىن شۇبىرىندى ىزدەرى بولادى. قامبا سول جىم بويىنداعى قارى قالىڭ شۇڭقىرلاردا قازىلادى دا، قابىرعالارىنا تايعاناق مۇز تۇرعىزۋ ءۇشىن ىشىنە قۋ ءشوپ جاعادى، سوندا قامبا قابىرعاسىنداعى ەرىگەن قار وت سونىسىمەن ايازدىڭ اسەرىمەن لەزدە مۇز بولىپ قاتادى. مۇنان كەيىن ونىڭ ءۇستىن بۇركەپ جاۋىپ تاستايدى.
ال قامباعا اڭداۋسىزدا تۇسكەن اڭدار سىرتقا قارعيىن دەسە، مۇزداققا تايادى دا قامبانىڭ ىشىنە قايتا قۇلايدى. سونان اڭشى كەلىپ، سوعىپ العانشا قامبانىڭ ىشىندە وتىرۋعا ءماجبۇر بولادى.
ادەتتە، اڭشىلار قاسقىردى جەكەلەپ ەمەس، توپتالىپ اۋلاۋعا تىرىسادى. جەرگە العاش جاۋعان قاردى ولار «قان سونار» دەيدى، سەبەبى ونداي قارعا تۇسكەن ىزگە قاراپ اڭشىلار قاشقان اڭنىڭ قاشان ءجۇرىپ وتكەنىڭ قايدا بەتتەگەنىڭ قايدا تاسالاناتىنىن اڭعارادى. اڭدى سونداي قولايلى جاعدايدا اۋلاۋ ءساتتى بولادى دا، اڭشىلار ولجالى بولىپ قايتادى، سوندىقتان قان سونار شىعار الدىندا اڭشىلار وعان مۇقيات ازىرلەنەدى.
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە قۇلان جايىندا كوپ ايتىلادى. كەنە كەزدەردە قازاق دالاسىندا قۇلان ءۇيىر-ۇيىر بولىپ جۇرگەن. كوشپەلى حالىقتار ولاردى ارانعا، ورعا قاماپ، بۇعالىقپەن دە، قۇرىقپەن دە ۇستاعان. ساداقپەن دە اتىپ، سويىلمەن سوعىپ تا العان.
قۇلاندى كوبىنەسە سۋ جاعاسىندا سوققان. كەيبىر قارلى، جاڭبىرلى جىلداردا، دالاداعى تاقىرلارعا «قاق» تۇرىپ، ىركىلەدى دە، شىلدە، جاز ايلارىندا جاڭبىر كوبەيە تاعى جينالادى. قۇلاندار، كوبىنەسە، يەن دالاداعى وسىنداي قاقتاردان سۋ ىشكەن. سوندىقتان قازاق: «قاعىنان قۇلان جەرىسە، سۋ تابا الماي شولدە ولەر»، — دەۋى وسىدان. اڭشىلار قۇلاننىڭ قاققا نەمەسە سۋعا كەلەر مەزگىلىن اڭدىعان. سودان زاپى بولعان قۇلان قاققا ساقتىقپەن جاقىنداعان. سۋ تابا الماي، شولدەگەن قۇلاندار ءشول جەردە قازىلعان «سوقىر» (ەسكى) قۇدىققا بارىپ، سۋ يىسىنە ەڭكەيگەندە، ىشىنە قۇلاپ كەتەتىن كەزدەر دە بولعان. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن ماقال دا سودان شىققان. سول سياقتى «قۇلان باسىنا كۇن تۋسا، قودىعىنا (قۇلىنىنا) قاراماس» دەگەن ماقال باسىنا قيىندىق تۋعاندا ەشبىر حايۋان ەڭ اياۋلىسى بالاسىنا دا قارامايدى دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى.
اتاقتى ماحامبەت اقىن سەرىگى يساتايدى جوقتاعاندا، «قۇلانداي اششى داۋىستىم» دەۋى قۇلان ءۇنىنىڭ كۇشتىلىگىن كورسەتەدى. «قۇلان كىسىنەسە ءۇيىر جينالادى» دەۋگە قاراعاندا، قۇلاننىڭ ايعىرى بەكەرگە كىسىنەمەي، نە ءۇيىرىن جيناردا، نە ءقاۋىپ تونگەندە ۇيىرىنە بەلگى بەرۋ رەتىندە كىسىنەيتىن سياقتى.
قۇلان جايىندا قازاقتا كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەر، ولەڭدەر، اڭىزدار، مۋزىكالىق شىعارمالار بار. سونداي شىعارمالاردىڭ اسا ءبىر كۇردەلىسى — «اقساق قۇلان، جوشى حان» دەپ اتالاتىن وقيعالى كۇي. مۇنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي: ۇلىتاۋدى مەكەندەگەن جوشى حاننىڭ (1227 جىلى ولگەن) بالاسى نوكەرلەرىمەن اڭعا شىعىپ، قۇلاننىڭ ۇيىرىنە كەزدەسەدى. ءۇيىردىڭ ايعىرىن قۋىپ جەتىپ سانىنا نايزا شانشىپ اقساتادى دا، قۇيرىعىنان ۇستاماق بولعان حانزادانى ايعىر تەۋىپ مەرت قىلادى. جۇرت بۇل وقيعانى حانعا ەستىرتە المايدى. جامان وقيعا بولعانىن سەزگەن حان: «كىم دە كىم ەستىرتسە، قۇلاعىنا قىزعان قورعاسىن قۇيامىن»، — دەيدى. حالىق سودان قورقادى. ءبىراق حانعا بەلگىلەگەن مەرزىمدە ەستىرتپەسە نوكەر اتاۋلى جازالانادى. بۇل بۇيرىقتان حالىق مۇلدە ساسادى. بىرەۋ ءولىمدى كۇيمەن ەستىرتەدى. بالاسىنىڭ ولگەنىن تۇسىنگەن حان جازالاۋ نيەتىنەن قايتپاي، ىستىق قورعاسىندى قوبىزدىڭ شاناعىن جاپقان سىرىگە قۇيعىزادى. «سودان بەرى شاناق قاپتاماسىنىڭ الدىڭعى جارتىسى ويىق بولعان»، — دەيدى حالىق اڭىزىندا.
حان ونىمەن دە تىنباي، قۇلاندى قورعالجىن كولىنىڭ تۇششى سۋىنا جەتكىزبەۋ نيەتىمەن، جولىنا تەرەڭ ور قازدىرادى. وعان كەيىن سۋ ءتۇسىپ، «قۇلانوتپەس» دەگەن وزەن پايدا بولادى. قورعالجىنعا باتىس جاقتان قۇياتىن بۇل وزەننىڭ سۋى كەرى اعاتىندىقتان ونى «تەرىساققان» — دەپ اتايدى.
جالپى اڭشىلىقتىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورتىنىڭ ءبىر ءتۇرى، ول جونىندە ولەڭ، جىر، مۋزىكالىق شىعارمالار دا از ەمەس. سونىڭ ىشىندە ارعى-بەرگى قازاق پوەزياسىندا، اڭشىلىق تۋرالى ەڭ ادەمى جازىلعانى ابايدىڭ «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەگەن ولەڭى. ول بۇل ولەڭىندە:
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا،
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس — ءبىر عانيبەت
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا.
سىلاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى،
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا قاعۋشى ويدا.
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا.
توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان،
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
تومەن ۇشسام تۇلكى ەرلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى
قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ قۇر قاشقانعا.
اۋزىن اشىپ، قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
ول دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
قىزىق كورەر، كوڭىلدى بولسا اڭشىلار.
شابار جەرىن قاراماس جىعىلعانعا.
قىرىق پىشاقپەن قىرجىڭداپ تۇرعان تۇلكى،
و-داعى وسال جاۋ ەمەس، قىران پاڭعا.
سەگىز نايزا قولىڭدا، كوز اۋدارماي.
باتىر دا ايال قىلمايدى ەرتەڭ تاڭعا
قانات، قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى
كوكتەن قىران سورعالاپ قۇيىلعاندا.
جارق-جۇرق ەتىپ ەكەۋى ايقاسادى،
جەكە باتىر شىققانداي قان مايدانعا.
بىرەۋى — كەك، بىرەۋى — جەر تاعىسى،
ادام ءۇشىن باتىسىپ قىزىل قانعا...
قۇسى دا، يەسى دە قورازدانار،
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى العاندا.
«ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ جىمىڭداپ،
جاسى ۇلكەنى جانىنا بايلانعاندا... —
دەپ قازاقتىڭ اقىندىق ونەرىن پوەزيا تىلىمەن شەبەر سۋرەتتەيدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
ماتەريالدىق مادەنيەتى
1. تۇراق جايى
تاريح جانە ەتنوگرافيا عىلىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە، دالەلدەرىنە قاراعاندا، «قازاق دالاسى» اتالاتىن كەڭ ولكەنىڭ ءون بويىندا تالاي كەنتتەر، وتىرىقشى مەكەندەر سالىنىپ تا، جويىلىپ تا كەتكەن. بۇل جايىندا جازىلعان ماقالالار دا، كىتاپتار دا، قالىڭ تومدار دا تولىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى ك. م. بايپاقوۆ پەن ل. ب. ەرزاكوۆيچتىڭ الماتىداعى «عىلىم» باسپاسىنان 1971 جىلى ورىس تىلىندە شىققان «قازاقستاننىڭ كونە قالالارى» دەگەن كولەمدى ەڭبەگى. مۇندا ونداعان قالالار مەن كەنتتەردىڭ ءتىزىمى اتالادى. ولاردىڭ كوبى جاۋگەرشىلىك زامانداردا، اسىرەسە موڭعول شىڭعىس حاننىڭ نەمەسە ول قۇرعان حاندىقتاردىڭ جورىعى كەزىندە (XIII — XV عاسىرلاردا) تىپ-تيپىل بولىپ جويىلىپ كەتكەن.
قازاق دالاسىنداعى جويىلىپ كەتكەن ۇلكەندى-كىشىلى كەنتتەردىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرى ءالى كۇنگە دەيىن ويداعىداي بولماي كەلەدى. ەۆروپادا بۇل جۇمىس ەرتە باستالدى. مىسالى، كونە گرەسيانىڭ — اكروپول، كونە ءريمنىڭ — پومپەي اتالاتىن قيراعان قالالارى الدەقاشاننان زەرتتەلىپ، جان-جاقتى تالداندى. 1961 جىلى ەۆروپاعا ساياحات ج.اساعانىمىزدا، الگى اتالعان قالالاردىڭ بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن دا ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ عاجاپ وشاقتارى بولعاندىعىن اڭعاردىق.
روسسيانىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەشەۋىلدەپ، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان قولعا الىنعانىمەن، از ۋاقىتتا اتقارىلعان ءىستىڭ ناتيجەسى دە ەداۋىر. الايدا قازبا جۇمىسى تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا ەرەكشە ورىستەدى. سوۆەت ارحەولوگتارى ەدىل بويىنىڭ، ورتا ازيانىڭ، كاۆكازدىڭ كوپتەگەن كونە قالالارىنىڭ ورنىن زەرتتەپ، عىلىمعا پايدا كەلتىرەتىن قيساپسىز ماتەريالدار تاپتى.
قازاق دالاسىندا بۇلىنشىلىككە ۇشىراپ، جەر استىندا قالعان كونە قالالاردان، سوڭعى جىلدارى قازۋ جۇمىسى باستالعانى سىرداريا بويىنداعى كونە وتىرار قالاسى. ىرگەسى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ العاشقى مىڭ جىلىنىڭ سوڭىندا قالانىپتى دەلىنەتىن بۇل قالانى اۋەلى موڭعول شىڭعىس حان، ودان كەيىن اقساق تەمىر تالقانداعان. زامانىندا اسا مادەنيەتتى، كورىكتى قالالار قاتارىنا جاتقان بۇل مەكەننىڭ قازبا جۇمىسى ازىرگە اياقتالعان جوق. سوندىقتان دا وسى ءتارىزدى قالالاردى قازۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان ولاردىڭ ءمان-جايى تۋرالى بىلەرىمىز ءالى دە از.
قازاق دالاسىندا كونە زاماننان بىزگە جەتكەن قۇرىلىس ىستەرىنەن كوزگە تۇسەرى از بولسا دا وسى كەڭ ولكەنىڭ ءار جەرىنەن «كۇمبەز»، «مازار»، «ساقانا»، «ءدىن»، «قاۋىم» دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىش ءتارىزدى قۇرىلىستاردى ءجيى ۇشىراتامىز.
كوشپەلىلەرگە ەڭ الدىمەن قاجەتى — باسپانا، ياعني تۇراق ءجاي. سونداي قاجەتتىكتىڭ ءبىرى — كيىز ءۇي بولعان. كيىز ۇيدەن بۇرىن ۇڭگىرلەردى مەكەندەگەن كوشپەلىلەر (قازاقتار دا)، ەڭ الدىمەن «كۇركە» اتالاتىن قوستا تۇرا باستاعان. قابىرعاسى اعاش قادالارمەن بەكىتىلىپ جاسالعان كۇركەلەر قامىس، ءشوپ سياقتى جەڭىل وسىمدىكتەرمەن بۇركەلگەن. ودان كەيىن بالىق تەرىسى سياقتى جامىلتقىلاردى پايدالانعان. مۇنداي جامىلتقىلار ءسىبىر جانە سولتۇستىك جاعىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلادى.
قوي وسىرۋمەن شۇعىلداناتىن كوشپەلىلەردە جامىلتقىعا ەڭ قولايلى ماتەريال كيىز. ول جۇننەن باسىلادى. ويتكەنى ەرتەرەكتە قوي ءجۇنى ەتە ارزان بولعان. قويى كوپ بايلار، قوي ءجۇنىن كەدەيلەرگە بەرۋ ورنىنا، ناداندىق پەن قارانيەتتىكتىڭ سالدارىنان ونى وتىنعا پايدالانعان.
XVIII عاسىردىڭ اياعىندا، قازىرگى لەنين اۋدانىنىڭ (سولتۇستىك قازاقستان) جەرىندە تۇرعان 25 مىڭ، قويى بار قوسشىعۇل دەگەن قويلارىنىڭ جاباعىسىمەن قۇرت قايناتادى ەكەن. سونى كورگەن قىزىلجاردا تۇراتىن دانيار تاستەمىروۆ دەيتىن وزبەك جىل سايىن ءبىر جاشىك قانت، شاي «سىيلاپ» مايالاعان ءجۇندى بايلاردان تەگىن العان. سودان تاستەمىروۆتەر از جىلدىڭ ىشىندە-اق بايىپ كەتەدى.
قازاق دالاسىن روسسيا بيلەي باستاعان كەزدە ساۋداگەرلەر ءجۇندى، اسىرەسە كيىزدى ورىس بازارلارىنا ىلاۋلاپ جونەلتىپ، باعاسىن كوتەرگەن XIX عاسىردا جاساعان اقىن شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ:
بايدى قۋداي اتقانى،
جاباعى ءجۇن ساتقانى، —
دەپ باستالاتىن ولەڭى سول كەزدە شىققان. كيىزگە ورىستىڭ، تاتاردىڭ، ت. ب. ۇلتتاردىڭ قالادا تۇراتىن بايلارى قۇشتار بولىپ، ولار ونى ۇيلەرىن جابدىقتاپ، جىلىلاۋ ءۇشىن پايدالاندى. ونداي كيىزدەردى قازاق جەرىنەن ورتالىق قالالارعا جەتكىزۋ ءۇشىن جۇكشىلەر ونداعان، جۇزدەگەن ىلاۋ اتتارىن ۇستاعان. سىرتىنا كيىز شەگەلەنىپ، سىلانعان سول كەزدەردەگى ۇيلەر موسكۆا، لەنينگراد سياقتى قالالاردا ءقازىر دە كەزدەسەدى.
قازاق كيىزدەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنداعى ورىس قالالارى: ءىربىت (يربيت)، ماكارجا (قازىرگى گوركيي)» ومبى، ورىنبور، ساراتوۆ، استراحان قالالارىندا كوپ وتەتىن بولعان.
ادەتتە، قويدىڭ ءجۇنى كوكتەمدە ءبىر رەت، كۇزدە ءبىر peت قىرقىلادى. كوكتەمگى قىرقۋدان الىناتىن ءجۇندى «جاباعى»، كۇزگى قىرقۋدان الىناتىن ءجۇندى «كۇزەم» دەيدى.
كوكتەمگى جاباعى ءجۇن ۇيىسىپ جاتاتىندىقتان ونى جىلى كيىمنىڭ استارىنا سالادى.
مۇنداي كيىمنىڭ اتى — كۇپى. قويدىڭ ءيا تۇيەنىڭ جاباعىسىنان جاسالعان كۇپى سالقىن كەزدە، قىسقى ايازدا كيەتىن ەڭ جىلى كيىمدەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
كۇزەم ءجۇن ءجىپ-شۇعا، ورمەككە، كيىز باسۋعا پايدالانىلادى.
كيىز جاسايتىن ءجۇندى ىدىراتا ءتۇتۋدى «ساباۋ» دەيدى. بۇل «ۇرۋ» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن ءسوز. راسىندا دا س ولاي: جەنتەكتەلگەن، ۇيىسقان ءجۇندى ىدىراتىپ ءتۇتۋ ءۇشىن شىبىقپەن سابايدى. ونىڭ اتى — ساباۋ.
ءجۇن سابايتىندار، كوبىنەسە جاستار بولادى. ولار ءجۇن سابايتىن ۇيگە جينالادى دا، سابالاتىن ءجۇندى كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىنا توسەلگەن تۋلاققا (كەپكەن، يلەنبەگەن تەرى) ۇيەدى دە، اينالا وتىرا قالىپ، ەكى قولىنا العان ساباۋمەن ۇرا باستايدى. ادەتتە، جاستار بۇعان ويىن-ساۋىق ءۇشىن دە جينالعان. سەبەبى ءجۇن ساباۋ ۇستىندە جاستار جارىسا قيمىلداپ، ونى ويىن-كۇلكىگە، ءازىل-وسپاقتارعا اينالدىرىپ اكەتكەن. ساباۋدى ۇستاي، ۇرا بىلمەگەندەر كورشىلەرىنە كۇلكى بولادى، ءارى الاقاندارىن ويىپ الادى.
تۇتىلگەن ءجۇن، ءشيدىڭ ۇستىنە ءبىر تەگىس ەتىپ جايىلعاننان كەيىن ءشيدى جۇنىمەن دوڭگەلەتە، جۇمىرلاي بۇكتەيدى. مۇنان كەيىن ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ بايلايدى دا، 2-3 كىسى جىپپەن دومالاتا تارتىپ، دوڭگەلەتىپ وتىرادى، قالعاندارى ارتىنان اياقتارىمەن كەزەك-كەزەك تەپكىلەي بەرەدى. ۇزاق ۋاقىت قۋالاي تەبىلگەن ءجۇن كىرىگە ۇيىسىپ بولدى-اۋ دەگەن شاقتا، ونى شيدەن بوساتىپ اپ، جاس ايەلدەر بىلەكتەرىمەن نىعارلايدى. بۇل نىعارلاۋدا ەڭ ىنتالى كيىز يەسى بولادى. قازاق «كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك سونىكى» دەپ سوعان قاتىستى ايتادى.
كيىز باسۋعا اۋىل جاستارى تۇگەل جانە تەگىن قاتىسادى. وسىنداي ادىسپەن باسىلعان كيىزدىڭ اتى — كەسەك. ءبىر كيىز ءۇيدى جابۋعا ون كەسەك كيىز كەرەك. ونشالىقتى كيىز تابىلماسا، كەسەكتەردى شارۋالار جىلداپ جيناپ، ءۇيدىڭ توزعان كيىزىن جاڭا كيىزبەن بىرەندەپ اۋىستىرادى. سوندىقتان ورتا شارۋالاردىڭ كيىز ۇيلەرى اق، قوڭىر، قاراسى ارالاسىپ، الا-قۇلا بولىپ تۇرادى.
شىمقاي اق ۇيلەر قويى كوپ ءىرى بايلاردا عانا بولادى. كەدەيدىكى كوبىنەسە — قاراقۇرىم. ءبىراق قازاق حالقى ۇيگە جابىلاتىن كيىزدىڭ ءتۇسى اق بولعانىن ۇناتادى. ونداي تۇسكە كەلتىرۋ ءۇشىن كيىزدىڭ ءون-بويىن اق جۇننەن باسۋدىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ سىرتى اق بولسا دا قاناعات ەتەدى. ويتۋگە ءجۇن تابىلادى. كەيدە ساندىرەك بولسىن دەپ اق قوزىنىڭ ءجۇنىن وڭدەيدى.
XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە جاساعان، دۋلات رۋىنان شىققان مايكوت اقىننىڭ سارىباي دەگەننىڭ اسىنا كەلگەن جەرگىلىكتى جۇرتقا:
مەن كەلدىم اۋليە-اتا ويازىنان،
كەدەيدىڭ ءۇيى جىرتىق، قويى ازىنان.
باي بولسام مەن دە ۇيىمدە جاتپاس پا ەدىم،
داۋلەتتىڭ كەلە قالدىم سايازىنان، —
دەپ كيىز ءۇيدىڭ الا-قۇلا بولۋىندا تاپتىق ءمان، تەڭسىزدىك جاتقانىن اڭعارتادى. سول سياقتى «ارىق اتقا قامشى اۋىر، جىرتىق ۇيگە تامشى اۋىر»، دەگەن حالىق ماقالى دا تاپتىق تەڭسىزدىكتى كورسەتەدى.
سىرداريا بويىنىڭ ەلى «كيىز ءۇي» دەۋدىڭ ورنىنا، قازىرگە دەيىن «قارا ءۇي» دەيدى. مۇنى ءبىر ورىننان جىلجىمايتىن قويى از ەگىنشىلەر شىعارعان بولۋ كەرەك.
كيىز ءۇيدىڭ جامىلتقىسى: تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك دەپ ۇشكە بولىنەدى. ءتورت بولشەكتەن قۇرالاتىن تۋىرلىق كيىز ءۇيدىڭ تومەنگى كەرەگە جاعىن جاۋىپ تۇرادى دا ەكى ۇزىك ۋىقتىڭ ۇستىڭگى جاعىن تۇندىك شاڭىراقتى جابادى. كيىز ءۇيدىڭ «سۇيەك» اتالاتىن ىشكى قاڭقاسى: كەرەگە (قابىرعا سۇيەگى)، ءۇيدىڭ شاڭىراعىن كەرەگەمەن جالعاستىرىپ تۇراتىن ۋىق جانە شاڭىراقتان قۇرالادى. بۋلاردىڭ ءبارى «تەز» دەپ اتالاتىن سايمان ارقىلى جاسالادى. تەزگە سالىپ قاجەتتى تۇرگە كەلتىرەتىن اعاشتى قولامتاعا (شوعى ارالاس ىستىق كۇل) سۇڭگىتىپ، بالقىتىپ الادى، سوندا ول يۋگە جىلدام كونەدى. حالىقتىڭ: «تەز قاسىندا قيسىق اعاش جاتپايدى»، دەۋى وسىدان شىققان.
كەرەگە سانىنا قاراي كيىز ءۇي: ءتورت، التى، سەگىز، ون ەكى، ون ءتورت قاناتتاردان قۇراستىرىلادى. جەكە اعاشتاردان، تالدان نەمەسە تەرەكتەن جونىلعان كەرەگەنى بىر-بىرىنە بىرىكتىرىپ، بايلاۋدى «كەكتەۋ» دەيدى. تىگىلەتىن كيىمدەردىڭ بولشەكتەرىن العاش سيرەك شانشىپ تىگىسىن بىرىكتىرىپ الۋدى كوكتەۋ» دەيتىنى دە، وسى «كوكتەۋدەن» شىققان. كەكتەۋگە ەڭ قولايلىسى تۇيە مويناعىنىڭ تەرىسىنەن تىلەتىن قايىس. ول كەرەگەنى جيناعاندا دا، جايعاندا دا ۇزىلمەيدى.
كەرەگەنىڭ كوزدەرى جالكوز جانە توركوز بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جەل كوزى كەڭ دە تور كوزى تار بولادى. داۋىلعا جەلكوز شىدامدى كەلەدى دە، جاۋىنعا توركوز شىدامدى كەلەدى.
ۋىق تا تال مەن تەرەكتىڭ بۇتاعىنان جاسالادى، ال شاڭىراق قايىڭنان جانە ونىڭ «ساۋ» اتالاتىن سىڭعاعىنان ەمەس، «قىزىل» دەيتىن يۋگە شىدامدى بۇيراسىنان يىلەدى.
قازاقتا «كەرەگە توقسان باستى، سەكسەن ۋىق» دەپ باستالاتىن ولەڭ بار. سونداعى «باس» دەگەنى، كەرەگەلىك ەكى سوياۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىنىڭ ۇيقاسۋى. اۋىلدا كوپ ۇشىرايتىن التى قانات ءۇيدىڭ ءار كەرەگەسى ون بەس باستان، التاۋى توقسان باس بولادى. كەرەگەنىڭ قوسىلاتىن تۇسىنداعى قىسقا سوياۋلار — ساعاناق دەپ اتالادى. بەلگىلى اقىنىمىز ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى «ساعاناق» دەگەن اتپەن شىققان ەدى. ۋىقتىڭ «سەكسەن» اتالاتىن سەبەبى كەرەگە باسى بايلانا بەرمەي، اراسىندا بوس باستار قالۋ كەرەك، ايتپەسە سۇيەكتىڭ جەلگە شىدامدىلىعى ويداعىداي بولمايدى. ۋىقتىڭ شاڭىراق تەسىگىنە سۇعاتىن باسى «قالام» دەپ اتالادى. شاڭىراق تەسىگى دە سەكسەن. يگەن قۇرساۋدىڭ ورتاسىن بايلانىستىراتىن قادالار «كۇلدىرەۋىش» دەپ اتالادى.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى كوبىنەسە تۇتاس تاقتايدان جاسالادى. جوعارعى جاعى ماڭدايشا، استى تابالدىرىق، ەكى جاقتاۋى — كەيدە ونى سەلدىر قادالاردان قۇرايدى. ەسىكتىڭ «كاشەگىنىڭ» بوساعا، جاقتاۋلارى ەرگەنەك دەپ اتالادى.
ەسىك الدىنان جەل سوققاندا پانا بولسىن دەپ ەسىك سىرتىنا كيىزبەن قاپتالعان شيدەن قورشاۋىش جاسايدى دا، ونى كيىز ەسىك» دەپ اتايدى. مۇنىڭ ءشيىن توقىپ ءىش جاعىنان ورنەكتەپ، اشەكەيلەپ استارلايدى. جەلسىز كۇندە كيىز ەسىك ءتۇرۋلى تۋرادى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن ەكىگە بولگەندە وت جاعاتىن وشاقتان جوعارى بولىگى — ءتور، ەسىك جاق بولىگى — بوساعا اتالادى. Top — ءقادىرلى قوناقتار ءۇشىن. سوندىقتان دا ۇيگە كىرگەن كىسىگە: تورگە شىق، — دەيدى. «ەسىكتەن كىرىپ، تورگە وزبا» دەگەن ماقال وتىرار ورنىڭدى ءبىل، دەگەن ماعىنادا ايتىلادى. ەسىكتەن كىرگەن بەتتەگى وڭ قول جاق ياعني وڭ بوساعا قارتاڭدار مەن بالالاردىكى، سول جاق بوساعا جاستاردىكى سانالادى. قازاق عۇرپىندا كەلىن تورگە شىقپايدى. قىزدىڭ ەڭ باقىتتى شاعى وڭ جاقتا، ياعني اكەنىڭ ۇيىندە تۇراتىن كەزى. «جۇك» اتالاتىن توسەك جابدىقتارى تورگە «جۇكاياق» اتالاتىن كوتەرمەگە جينالادى. ونىڭ الدىنا وتىرۋ ءۇشىن تەكەمەت، الاشا، كىلەم، سىرماق سياقتى توسەنىشتەر جايىلادى. قازان، وشاق، اياق، تاباق سياقتى ىدىستار، قىمىز ىدىستارى وڭ بوساعاعا، كولىك سايماندارى سول بوساعاعا قويىلادى. قارتتاردىڭ اعاش توسەگى وڭ جاققا، جاستاردىكى سول جاققا قويىلادى. ازىق ساندىعى كەبەجە دە، وڭ جاقتا. قارتتار توسەگى مەن جۇك اراسىنا كيىم ىلەتىن بۇتاقتى اعاشتان «ادالباقان» تىرەيدى. ۇيدەگى اعاش مۇلىكتەردىڭ بەتى كۇمىسپەن، سۇيەكپەن اشەكەيلەنەدى.
تۇندىكتى اشاتىن نەمەسە جاۋىندى كۇنى، ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىن تىرەپ قوياتىن ۇزىن اعاشتى «سىرىق»، ال قاتتى جەل، داۋىل سوققاندا ءۇيدى ىشىنەن تىرەيتىن ءۇي تىگىپ نەمەسە ونى جىققاندا شاڭىراق كوتەرەتىن تىرەۋىشتى «باقان» دەپ اتايدى.
كيىز ءۇي سۇيەگىنىڭ شاڭىراق توبەسىنەن باستاپ، ىرگەسىن دەيىنگى فورماسى كۇمبەزگە ۇقسايدى. مۇنداي ءۇي داۋىلدى جەلگە دە، نوسەرلى جاۋىنعا دا جاقسى توتەپ بەرە الادى. كي ءىز ءۇي تۋىرلىقتارىنا تاعىلاتىن جىپتەر ەڭ الدىمەن جىلقى قىلىنان نەمەسە تۇيە شۋداسىنان وراعان جۇننەن ەسىلەدى. وعان دايارلاعان ءجۇندى «شۇيكە» دەيدى. وسىنداي قىلدان ەسىلگەن ءجىپ ەتە بەرىك بولادى.
قازاق كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەلەرىنىڭ اراسىن قوساتىن تاڭعىشتى، كەرەگە باستارىن بەكىتەتىن باسقۇردى، شاڭىراققا اساتىم جەلباۋدى وتە اشەكەيلەپ، كىلەم ءتۇستى ورنەكپەن قۇلپىرتا توقيدى. اسىرەسە، مۇنىڭ ىشكى باۋلارعا قاتىسى بار. ءۇي ءىشىن كورىكتەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن كىلەم الپەتتى ورنەكتەيتىن كەرەگە مەن تۋىرلىق اراسىنا ۇستالاتىن توقىمالار بولعان. تۋىرلىقتىڭ ۇزىك جيەكتەرىنە كيىزدەن، شۇعادان ويۋلار، دەدەگەلەر جاسايدى.
كيىز ءۇيدىڭ قانات سانىنا قاراي ۇلكەندى-كىشىلى بولىپ كەلەتىنىن جوعارىدا ايتتىق. حاندار مەن بايلاردىڭ ۇيلەرى ون ەكى — ون ءتورت قاناتتان جاسالعان. ولاردىڭ ۋىق، كەرەگەلەرى، تال ەمەس، تەرەكتەن جونىلادى. ەڭسەسى بيىك بولعاندىق تان شاڭىراعىن كوتەرۋگە جاياۋ ادامنىڭ بويى جەتپەي، قارۋلى ەكى جىگىت ات ۇستىنەن كوتەرگەنىن كوزىمىزبەن كوردىك. جاڭگىر حانمەن جاۋلاسقان ماحامبەتتىڭ «ەڭسەسى بيىك اق وردا، ەرىكسىز كىرسەم دەپ ەدىم» دەگەندەگى بيىك ءۇي وسى. سۇيەگى تالدان جاسالعاندىقتان با، الدە ۇنەمى تاۋدا، قۇمدا كوشىپ جۇرگەندىكتەن بە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى اۋىلداردا قازىرگى كەزدەردەگى كيىز ءۇيدىڭ ەڭسەسى ونشا بيىك بولمايدى.
كيىز ءۇيدىڭ ەڭ قاسيەتتى سانالاتىنى شاڭىراعى. اعايىندى كىسىلەر ەنشى الىسقاندا، شاڭىراق، ياعني اتا-انانىڭ تۇرعان ءۇيى كىشى ۇلىنا تيەدى دە، ول «ۇلكەن ءۇي» اتالادى. ونداي ءۇيدى وزگە «وتاۋ» اتالاتىن كىشى ۇيلەر ەرەكشە قاستەرلەپ، ارۋاقتىڭ سىباعاسى» دەپ، جازعى، قىسقى ءدامىنىڭ الدىن تاتىرادى؛ جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەر ءقادىرلى مۇلكىن سىيلايدى. «ۇلكەن ءۇي» — «قارا شاڭىراق» دەگەن ۇعىمدار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.
كيىز ءۇي وزگە كوشپەلى ەلدەردە دە بولعانىمەن، شىدامدىلىعى، قولايلىلىعى جاعىنان قازاق كيىز ءۇيى ولاردىڭ بارىنەن دە ساپالى سياقتى. سوعان قاراماستان كەيبىر شارۋاشىلىق ۇعىمدارىنىڭ قىرسىزدىعى سالدارىنان كيىز ۇيلەر دايارلاۋ ءىسى تىم باياۋلاپ كەتتى نەمەسە ساپاسىز جاسالاتىن بولدى. كوشى-قونى كوپ مالشىلارعا كيىز ءۇيدىڭ قولايلى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى 1967 جىلى كيىز ءۇي سالۋدى جاقسارتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.
قورىتا ايتقاندا كيىز ۇيلەر قازاق حالقىنىڭ وتىرىقشىلانىپ ۇلگەرمەي، كوشپەلى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەرىندەگى ەڭ قولايلى تۇراق جايلارى بولعاندىعى ءمالىم.
الايدا، قازاقستان روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن كەيبىر ەلدى پۋنكتتەردە، قىستاقتاردا اسكەري بەكىنىستەرى ورناتىلادى، سول جەرلەرگە جاڭا قالالار مەن سەلولار ورنادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اتى جەرگىلىكتى تۇرعىندار قويعان اتاۋلارمەن اتالدى. مىسالى، ىرعىز، تورعاي، اتباسار، اقمولا، بايان، قارقارالى. كوكشەتاۋ، كوكپەكتى، اياكوز، لەپسى، قاپال، اۋليەاتا، شىمكەنت، مانكەنت، اقمەشىت، وردا، قوستاناي ت. ب. سونداي-اق بۇل كۇندە ورىسشا اتالىپ جۇرگەن كەيبىر قالالاردىڭ دا قازاقشا اتتارى بولعان. مىسالى، گۋريەۆ — ۇيشىك، ۋرالسك — تەكە، ورسك — جامانقالا، پەتروپاۆلوۆسك — قىزىلجار، پاۆلودار — كەرەكۋ، ۆەرنىي — الماتى، تاعى تاعىلار.
ەرتە كەزدە قازاقتار وتىرىقشى مەكەننىڭ، ءبارىن دە «قالا» دەپ ساناپ، ولاردىڭ ءبارىن «كەنت» دەپ اتاعان. شىمكەنت، تاشكەنت، مانكەنت قۇمكەنت دەگەندەر وسىدان شىققان. قالا تۇرعىندارىن قازاق كەنت جۇرتى دەسەدى.
قازاقستاندا كوشپەلى اۋىلداردى جاپپاي قونىستاندىرۋ ناۋقانى نەگىزىنەن العاندا وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، جيىرمانشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستالدى. قونىستانعان ەلدى پۋنكتتەردە، اۋىلداردا اعاش ۇيلەر، مونشا، مەكتەپ، دۇكەن (ماگازين)، كلۋب، ەلەكتر ستانسياسى، شەبەرحانالار سالىندى. كولحوزدار مەن سوۆحوزدار قۇرىلعاننان كەيىن ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە اجارى كىردى. ءوندىرىس ورىندارىنا بارعان قازاقتار ءساندى ۇيلەرگە ورنالاستى. بۇرىنعى وندىرىستىك قالالار كوركەيىپ، قازاق دالاسىندا: بالقاش، قاراعاندى، جەزقازعان، كەنتاۋ، تەمىرتاۋ جانە تاعى سولارداي جاڭا كورىكتى قالالار ورنادى. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ قونىسى، تۇراق جايى سوۆەتتىك داۋىردە تۇبىرىمەن جاڭاردى. كەيىنگى جىلدارى، جوعارىدا ايتىلعانداي كيىز ءۇي تەك «شوپانداردىڭ» ەنشىسى عانا بولىپ قالدى.
2. ىدىستارى
ەرتەدەگى كوشپەلى قازاقتار اس ىشەتىن ىدىستاردىڭ ءبىرازىن تەرىدەن جاساعان. ونداي ىدىستىڭ ەڭ ۇلكەنى سابا.
سابا مولشىلىقتىڭ، بايلىقتىڭ بەلگىسى. جىلقىسى كوپ ءىرى بايلار سابانىڭ مولشەرىن باستەسىپ، باسەكەلەسىپ جاساعان. ءبىزدىڭ ەلدە «بەس مىڭ جىلقىسى بولىپتى» دەگەن ەسەنەي سابانى التى ايعىردىڭ تەرىسىنەن تىكتىرىپ، اتىن «تاي جۇزگەن» قويعان ەكەن. سول سابانى ىسقا قويعاندا، اۋىز جاعى قۋراپ كەتىپ، بۇعان اشۋلانعان ەسەنەي ىس سالعان ادامنىڭ ۇيىرگە ءتۇسىپ تۇرعان ايعىرىن سويعىزىپ، تەرىسىن سابانىڭ قۇرعاعان اۋزىنا جاماتقان. سابادان سوڭعى ۇلكەن كون ىدىس — سۇيرەتپە. ول — جۇمىرلاۋ، ءارى تىكەلەۋ كەلەدى. ەشكى تەرىسىن بىتەۋ سويىپ، پۇشپاقتارىن بايلايتىن كون ىدىس — مەس (شاناش)، جولاۋشىلاعاندا قانجىعاعا بايلايتىن كىشكەنتايىن جانتورسىق دەپ اتايدى. بيەنىڭ ءسۇتىن ساۋاتىن ىدىستى — كونەك، قۇدىقتان سۋ تارتاتىن كوڭشەلەكتى — قاۋعا، شەبەرلىك اسپاپتارىن سالاتىن سىرى-كوڭدى — تالكە، ت. ب. دەيدى.
ادەتتە، كون ىدىستى ءتوزىمدى بولادى دەپ، تەك جىلقى تەرىسىنەن عانا جاساتادى. تەرىنىڭ ءجۇنىن شيكى كۇيىندە قىرعىزادى دا، وڭ جاعىن ىشىنە كەلتىرە، ءار ىدىستىڭ وزىنە ءتان فورمالارىنا قاراي تىكتىرەدى. ونى تۇيەنىڭ، شۋداسىنان يىرگەن جىپپەن تىگەدى. ول تەز ۇزىلمەيتىڭ شىرىمەيتىن ەڭ ءتوزىمدى ءجىپ. تىگىلگەن ىدىستاردىڭ ىشىنە توپىراق نەمەسە قۇم تولتىرىپ، تەرىنى كۇن كوزىنە كەپتىرەدى. سودان كەيىن ىسقا قويادى.
ىستاۋ ءۇشىن ور قازىلادى دا كۇنگە كەپكەن ىدىستاردىڭ ىشىندەگى قۇمىن توگىپ بوساتقاننان كەيىن ور تۇبىنە ورناتىلعان سىرعاۋىلدارعا ىلىنەدى. ونىڭ توبەسىن جابادى دا ەكىنشى جاعىنان وت جاعاتىن تەسىك شىعارىپ وت جاققانعا ىلىنگەن ىدىستاردى قۋالاي ءجۇرىپ، ارعى باسىنان شىعادى. سونداي حالدە اي جارىم ىستالعان كوپ ىدىس مەيلىنشە كەبەدى دە، تەpi ءتۇسى قارا-سارعىلت بولادى.
قازاقتاردىڭ ۇعىمىندا ەڭ ءدامدى قىمىز ىستالعان ىدىستا جاسالادى. كەيىن قىمىزدى اعاش كۇبىگە اشىتاتىن كەزدە وتقا ۇستاپ ونىڭ دا ءىشىن ىستايتىن بولدى. وسىدان سوڭ، ءار ءتۇرلى جورا-جورالعىلار ىستەلەدى. شاماسى «قىمىز مۇرىندىق» اتالاتىن كادە قازاق حالقىندا سودان قالسا كەرەك. ونىڭ ءمانىسى العاشقى قىمىزدى جۇرتقا ىشكىزۋ (تاتتىرۋ).
ال كۇزگى سوڭعى قىمىزدا (اۋىل ادامدارىنا) تاتتىرۋدى (ىشكىزۋدى) «سىرگە مولدىرەتەر» دەپ اتايدى.
سابا «كيەلى» ىدىس سانالعان. ىشىندە قىمىزى تۇرسا دا نەمەسە بوس بولسا دا وعان اياق تيگىزبەگەن.
سابا ىشىندەگى سۇيىقتى (قىمىز، نەمەسە ىركىت) تولعاپ (ءپىسىپ) تۇراتىن قۇرالدى: — پىسپەك دەيدى. «ساباسىنا قاراي يىسپەگى، مۇرتىنا قاراي ىسكەگى» دەگەندە وسى سابا مەن پىسپەككە بايلانىستى ايتىلادى. «تاي جۇزگەننىڭ» پىسپەگىن ارقانعا كورەدى ەكەن دە، ەكى قارۋلى جىگىت ارەڭ كوتەرىپ پىسەدى ەكەن. پىسپەكتىڭ جوعارعى جاعىن قازاق كۇمىس جانە سۇيەكپەن اشەكەيلەپ جاساعان.
سابادان كەيىن سۋسىنعا ارنالىپ كوننەن جاسالاتىن ىدىس — سۇيرەتپە. ونىڭ ءتۇبى بۇرىشسىز جۇمىر كەلەدى. سىيلى قوناققا سۇيرەتپەدەن قىمىز بەرۋ ەرسى سانالادى. سوندىقتان وعان تەك سابانىڭ قىمىزىنان عانا بەرەدى.
سۇيرەتپەدەن كەيىنگى ىدىس — مەس. ونى بىتەۋ سويىلعان ەشكى تەرىسىنەن جاسايدى. بۇل سەزدى حالىق جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز ماعىناسىندا دا قولدانا بەرەدى. مىسالى، اقىن ءماشھۇر-جۇسىپ كوبەيەۆ، ءوزىنىڭ قولجازبالارىن تىركەپ وتىراتىن جيناعىنا مەس دەپ ات قويعان. مەس كادەلى ىدىس ەمەس. سىيلى كىسىگە ودان دا قىمىز قۇيماعان.
قازاقتا: «كونەگى كەرەگەگە ءىلىنۋ» دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ءمانىسى — جۇتاپ قالۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق كوننەن ىدىستار سالىناتىن «اياققاپ» اتالاتىن قورجىن جاسالدى. ال يلەنبەگەن تەرىدەن جاسالاتىن توسەنىشتى تۋلاق، يلەنگەنىن توستەك دەگەن. «اس»، «توي» سياقتى ۇلكەن جيىن جاساسا، مالدى يەسى سويادى دا، قىمىزعا «ساۋىن» ايتقان. «ساۋىنعا» كوپتەگەن ىدىسپەن جان-جاقتان قىمىز اكەلىنەدى. جيىنعا قىمىز اكەلگەندەردىڭ ىدىسىنا سويىلعان مالدىڭ جىلىكتەرىن سالىپ جىبەرۋ ىرىمى بولعان.
ەرتە زاماننان اس پىسىرۋگە ارنالعان ىدىس — باقىر. بۇل تەگى مىستان، ال كەيىننەن شويىننان قۇيىلعان بولسا كەرەك. ول قازان سياقتى ءتۇبى شۇڭعىل كەلەدى. بەرتىندە زاۆودتا قۇيىلاتىن قازان شىققاننان كەيىن، باقىر قازاندى تۇزدەگى جىلقىشىلار نەمەسە جولاۋشىلار عانا قولدانعان. العاش ونى «جەر وشاق» اتالاتىن قازىلعان شۇڭقىرعا ورناتقان. و دان كەيىن قازان ءۇش سيراقتى تەمىر (موسىعا) وشاققا اسىلدى. قازاندى تۇتاتىن قولعاپتى «تۇتقىش»، ءىشىن تازالايتىندى تەمىر «قىرعىش» دەپ اتاعان.
ءتىپتى كونە زاماندا سۋ، ءسۇت سياقتى سۇيىق نارسەنى «تاس قورىقپەن» قايناتادى ەكەن. ول تاستى وتقا قىزدىرىپ الىپ، سۇيىق قۇيىلعان ىدىسقا تاستاسا، ءبىرازدان كەيىن سۇيىق بۇرقىلداپ قاينايدى. بۇل ءتاسىلدى اۋىلدىڭ قويشىلارى سوڭعى كەزگە دەيىن قولدانىپ، دالادا «تاس قورىقپەن» ءسۇت قايناتىپ ىشكەن. وسىنداي تاسىلمەن پىسىرىلگەن ءدامدى ءسۇتتى ءوزىمىز دە ءىشىپ كوردىك.
ەرتەدەگى كوشپەلى اۋىلدا كەپكەن اعاش ۇنتاعىن شاقپاق تاسپەن تۇتاتقان.
سۋ قايناتاتىن «تاس قۇمعان» ەرتەرەكتە تاستان ويىلىپ جاسالدى دا كەيىننەن شويىننان قۇيىلعانى بازاردا ساتىلعان. ونىڭ اتى دا «تاسقۇمعان» دەپ اتالادى. ال «ساماۋىر» نەمەسە «ساماۋىرىن» اتالىپ كەتكەن ورىس «ساموۆارلارى» قازاق اراسىنا روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن تارادى. ءبىزدىڭ ەلدە ساماۋىردى XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءبىرىنشى رەت ءىربىت بازارىنان ەسەنەي الدىرعان ەكەن. ونى قايناتايىن دەسە، سۋدى قالاي قۇيىپ، وتتى قالاي جاعۋدى ەلدە ەشكىم بىلمەيدى. سودان كورشىلەس قازاق-ورىس ستانيساسى قۇتىرلاعانعا (ەكاتەرينوۆكاعا) كىسى جىبەرىپ بىرەۋدى الدىرادى دا، ساماۋىردى قالاي قايناتۋ ءادىسىن كورسەتكەندىگى ءۇشىن وعان ەسەنەي ءبىر جىلقى بەرەدى. ءبىراق ىرىمشىل ەسەنەي، «شۇمەگى تومەن قاراپ تۇر ەكەن، ەلدى تومەن قاراتپاي قويماس» دەپ ساماۋىردىڭ شايىن ىشۋدەن بەزگەن ەكەن دەسەدى.
3. ازىعى
ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى اۋىلداردىڭ ازىعى — مالدىڭ ەتى مەن سۇمەسى (ءسۇتى) بولدى. سوندىقتان دا ەتتەن ءتۇرلى تاعامدار جاسادى. ونى سۋعا ءپىسىرىپ تە، مايعا قۋىرىپ تا جەدى. جاز ايلارىندا، بۇزىلىپ كەتپەس ءۇشىن، ونى سۇرلەيدى، ياعني ەتتى تۇزداپ، تۇز سىڭگەننەن كەيىن تۇتىنگە نەمەسە كۇنگە، جەلگە قاقتاپ كەپتىرگەن. جالپايتا سۇرلەنگەن مايدى ازەت-قاقپىش، بولشەكتەنگەنىن قاقپىش-بورشا دەپ اتاعان. ءتۇز ءسىڭىپ، سۇرلەنگەن ەت بۇزىلماي ۇزاق ساقتالادى دا، ساپاسىن دا جويمايدى. قازاق ءسۇر ەتتى سۇيسىنە جەيدى. سوندىقتان دا جىگىتتەردىڭ ولەڭىندە:«قىزدار ءسۇيىپ جەيتۇعىن ءتاتتى ءسۇرمىن» دەيتىن جول كەزدەسەدى. ەتتى شاشلىق ءتارىزدى وتقا قاقتاپ تا جەيدى. ونى «كەبەپ» دەيدى. ال جاناشىر ەكى جاقىنى ارازداسسا، قايسىسىنا بولىسارىن بىلمەي، «ەكى وتتىڭ ورتاسىندا كەبەپ بولدىم-اۋ» دەپ كەيۋ وسىدان شىققان.
قازاق ۇيىندە اسار ەتى بولا تۇرسا دا ءقادىرلى قوناق كەلسە، ارناپ مال سويادى. ال قوناققا كوپ سويىلاتىن مال — قوي بولعان. ءتىپتى ءقادىرلى قوناق بولسا قۇلىن نەمەسە تاي دا سويادى. كوپ قوناق كەلسە بيە سويىلعان.
قويدىڭ باسىن ءقادىرلى قوناققا، بەدەلدى اقساقالعا تارتادى. ءبىراق، بۇل سالت ءار جەردە ءارتۇرلى بولعان. قىرعىز ەلى قوناققا قوي سويعانمەن، باسىن جەروشاق توڭىرەگىندەگى، قاتىن-قالاش، بالا-شاعاعا بەرەدى. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەي رۋلارى باستى قادىرلەگەنمەن، قۇلاعىن بالاعا بەرەدى. ال كەرەي مەن ۋاقتا قۇلاقتى شال جەيدى. قالاي دا قازاق عۇرپىندا ءقادىرلى قوناققا باس تارتپاۋ (ارناپ قوي سويماۋ) ۇيات سانالعان.
ەسكى اۋىلدىڭ ءقادىرلى سانايتىن قوناقتارى: سىيلى، بەدەلدى اقساقالدار، اكىمدەر، قۇدا-قۇداندالار، جەكجاتتار بولعان. ولارعا سالىناتىن قوي مۇشەلەرى تومەندەگىدەي: قويدىڭ باستان كەيىنگى ءقادىرلى مۇشەسى — جامباس. «اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن» دەيتىن ولەڭ سول جايدى اڭعارتادى. بۇل بۇكىل قازاققا ءتان بولماسا كەرەك. ويتكەنى، قۇداعيعا جامباس، قىز بەن جىگىتكە اسىقتى جىلىك، بالالارعا بۇيرەك، قۇلاق بەرەتىن دە جاعدايلار كەزدەسەدى. جامباستان سوڭ كارى جىلىك، ودان كەيىن اسىقتى جىلىك. وزگە مۇشەلەرى وسىلارعا قوسالقى. جىلقىنىڭ ەڭ ءقادىرلى مۇشەسى — جايا، ودان كەيىن: قازى، قارتا، جال دەپ ساناعان: «جاقسىنىڭ جەيتىن اسى — جايا مەن جال» دەپ باستالاتىن ولەڭ دە بار. مۇنىمەن قاتار حالىق اراسىندا ءتۇرلى ىرىمدار مەن داستۇرلەر دە بولعان. مىسالى: اكەڭ ولەدى دەپ اكەسى ءتىرى بالاعا باستى ۇستاتپايدى، بىلجىر (جۋاس بولاسىڭ دەپ ميدى.جەگىزبەيدى. كىشكەنە بالاعا سۋعا كەتەسىڭ دەپ جۇلىن جەگىزبەيدى. اسىراپ العان ۇلعا اسىقتى جىلىك ۇستاتادى. Acقا، تويعا قىمىز اپارعان ىدىسقا اسىقتى نە كارى جىلىكتەر سالىپ قايتارادى. كارى جىلىكتى قارتايعانشا وتىرادى دەپ قىزعا ۇستاتپايدى. قوناققا اسقان ەتكە مويىن اتالاتىن مۇشەنى سالمايدى. جاس بوسانعان ايەلگە بالانىڭ موينى تەز بەكيدى دەپ ىستىق مويىن تىستەتكەن. ال تەس اتالاتىن مۇشە كۇيەۋ مەن ۇزاتىلعان قىزدىڭ سىباعاسى. تاباقتىڭ ىشىنە ءتوس سالىنباسا، كۇيەۋ وكپەلەگەن. سويعان قويدىڭ توسىنەن توستىك الادى. ونى تۇزداپ وتقا قاقتايدى دا قۇدا قوناققا وزگە ەتتەردەن بۇرىن تاتتىرادى. مۇنى قازاق اسا قاتتى ۇناتقان. قۇداعا بەرەتىن سەبەبى، «توسكە ءتوستى تاقاسقان جاقىن بولدىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەندىكتەن. ۇزاتىلعان قىزعا سۇرلەنگەن توس جىبەرۋ دە مىندەتتى بولىپ سەپتەلگەن. بۇل جونىندە تومەندەگىدەي قالجىڭ بار: كەلىنشەككە بىرەۋ «ءىنىڭ كەلە جاتىر» دەسە، الدەنەگە ىنىسىنە وكپەلەپ جۇرگەن كەلىنشەك «ءىنىم ىنگە كىرسىن» دەپتى. اناۋ «ءىنىڭنىڭ قورجىنىندا ءتوسى بار» دەسە، ريزا بولىپ كەتكەن كەلىنشەك: ءىنىمنىڭ مەنەن باسقا كىمى بار» دەپتى-مىس.
پىسكەن ەتتەن ءۇي يەسىنە نەمەسە قۇداعا الدىمەن اساتاتىن — ءبىر ءتىلىم قۇيرىق پەن باۋىر. سوندىقتان قۇدالاردى «قۇداي (ۋادە) دەسكەن، قۇيرىق-باۋىر جەسكەن» دەپ جاقىنداستىرادى.
سىيعا تارتىلاتىن تاباقتار ادامىنا قاراي: باس، ورتا، اياق بولىپ ۇشكە بولىنەدى. قوي سويعاندا باس تاباققا قويدىڭ باسى، جامباسى، اسىقتى جىلىگى، سۇبەسى، بەلدەمەسى، ءبىر بىلەم قۇيرىق پەن باۋىرى سالىنادى؛ ورتا تاباققا ءبىر جامباس، كارى جىلىك، ۇزىن ومىرتقا، ءبىر سۇبە سالىنادى؛ اياققى تاباققا كارى جىلىكتەن باستاپ، قاتىن ومىرتقا، بۇعانا، ءبىر جاۋىرىن سالىنادى. مۇنداي سىباعا بەرمەۋ وكپەگە اپارىپ سوققان. قويدىڭ ىشكى جۇيەلەرىنەن باۋىردان باسقاسى تاباققا «جورگەم» دەپ اتالاتىن اششى جانە تۇششى ىشەكتەردىڭ ورىلگەن ءبىر بۋماسىن، قارىن وكپە، جۇرەك سياقتىلاردان ءبىر-بىر ءتىلىمىن، الدىڭعى جانە ارتقى ۇيىتىلگەن سيراقتاردىڭ ءبىر-بىرىن تاباقتىڭ الدى-ارتىنا قويادى. جالپى العاندا ىشەك-قارىن، وكپە-باۋىر اتالاتىن ىشكى مۇشەلەر ءۇي يەلەرىنىڭ سىباعاسى.
جىلقى ەتىنىڭ سىيلى، سىباعالى مۇشەلەرى: جال، قازى، قارتا. وزگەلەرى سولارعا قويىلادى. اسا ءقادىرلى سانالاتىن قوناققا قوي سويعاندا ۇستىنە جىلقى ەتىنىڭ ءسۇر جاياسىن، قازى-قارتاسىن سالادى. جىلقىنىڭ شەكەسىن قازاق «ناۋرىز» اتالاتىن مەيرام كۇندەرىندە عانا اسقان. كوشپەلى ەلدەردىڭ، مىسالى، مونعول حالقىنىڭ ادەتىندە، ەتتىڭ ءبىر قايناۋىن ىشىندە قالدىرىپ، شالا پىسىرەتىنى بار. قازاق ەتتى ەزىلتىپ، ءدامدى ەتىپ پىسىرەدى. ەتتى بۇلاي ەتىپ ءپىسىرۋ اس قورىتۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەتىنى ءمالىم. سول سياقتى «ەت ەتكە، سورپا بەتكە» دەپ ونىڭ دا اس قورىتۋعا ۇلكەن كومەگى بارىن قازاق ەرتەدە-اق بىلگەن. قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلتتىق تاماعى «كەسپە» نەمەسە «سالما» دەپ اتالادى. العاشقىسىن يلەنگەن قامىردى جىڭىشكەلەپ كەسىپ جاساسا، «سالمانى» ۇننان، تارىدان، كۇرىشتەن ءدان سالىپ پىسىرەدى. جىلقى ەتىنىڭ سورپاسى سۇيىق بولعاندىقتان، كەسپەگە جارامايدى. كەسپەگە قازاق «قارا مال» اتالاتىن سورپاسى بار قويىرتپاق ايىر-تۇياقتىلاردىڭ ەتىن قولدانادى. اسىرەسە، سيىردىڭ «قيما» اتالاتىن اينالدىرعان تۇششى ىشەگىن كوبىرەك پايدالانادى. ويتكەنى ول ەتە مايلى بولادى.
جىلقى سورپاسىنا قازاق اششى قۇرت ەزەدى. ول — قازاقتىڭ «قىسقى قىمىز» دەپ اتايتىن ەڭ جاقسى تاماعى. ال جىلقىشىلاردىڭ جاقسى كورەتىن تاماعى ەزىلگەن قۇرتتىڭ قالدىعى — مالتا. جولاۋشىلاعان نە مال باققان ادامدار مالتانى قالتاعا سالا ءجۇرىپ، سۋساعاندا، قارنى اشقاندا قورەك ەتەدى. قىستى كۇنى جىلقى سورپاسىن تەزىرەك سۋىتقىسى كەلگەن قازاق ونىڭ ىشىنە مۇز سالىپ ىشەدى. مۇنى — «تومىرتقا» دەپ اتايدى.
قازاق حالقى مالدى مىندەتتى تۇردە باۋىزدايدى. كورەي، مونعول سياقتى كەيبىر ەل، سويىلاتىن مالدى باۋىزداماي، تۇنشىقتىرىپ تا ولتىرەدى. سونداعى دالەلى، مالدىڭ ەڭ پايدالىسى — قانى. تۇنشىقتىرسا قان ەتكە ءسىڭىپ، ادامعا پايدالىراق بولادى. باۋىزدالماعان مالدىڭ ەتى قازاقتا — ارام سانالادى.
ەرتەرەك كەزدە ەت اساتىن ىدىستىڭ از نەمەسە جوق شاعىندا كوشپەلى ەلدەر ولاردىڭ ىشىندە قازاق ەتتى سول سويىلعان مالدىڭ ءوز قارنىنا ءپىسىرىپ جەيتىن بولعان. قارىندى بۇزباي الادى دا، تازالاپ جۋىپ، ىشىنە ەتتى سىيعانىنشا تولتىرىپ، وعان مولشەرلەپ تۇز سالادى. ونىمەن بىرگە سورپا قايناعاندا بۋ شىعىپ تۇرۋ ءۇشىن قارىننىڭ اۋىز جاعىنا قۋىس قۋراي نەمەسە مالدىڭ ەكى باسى شابىلعان جىلىگىن شىعارىپ بايلايدى، سونان كەيىن ەت سالىنعان قارىندى قۇمعا كومەدى ۇستىنە وت جاعادى. سولاي پىسىرىلگەن، «سىلىكپە» اتالاتىن ەت كوشپەلى ەلدەردىڭ ءدامدى اسىنىڭ ءبىرى بولعان. قازاقتىڭ ۇعىمىندا، ءار مالدىڭ ەتى ءوز قارنىنا سيادى. قازاقتار اسقان ەتتىڭ تۇزىن تاتىپ جەيدى. ەت سالعان تاباققا تۇزىن ءىش.ىلاۋ عىپ قۇياتىن سورپانىڭ اتى تۇزدىق.
كوشپەلى اۋىلدارداعى ەت تاعامدارىن ازىرلەۋ تۇرلەرى وسىنداي.
«سۇمە» ەرتەرەك كەزدە «جەلىن»، «ەمشەك» ماعىناسىندا ايتىلعان. بەرتىندە «ءسۇت» ماعىناسىندا ايتىلادى. ەت تاۋىپ جەۋگە مۇمكىندىگى جوقتار «مالدىڭ سۇمەسىمەن كۇن كورىپ وتىرمىز» دەيتىن. ويتكەنى قىمىز جاساۋعا اركىمنىڭ مۇمكىندىگى بولا بەرمەگەن. كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ايىر تۇياقتى قارا مالدىڭ، سۇمەسىمەن (سۇتىمەن) كۇنىن كورگەن. ولار تۇيەنى دە، سيىردى دا، قوي مەن ەشكىنى دە ساۋاتىن بولعان.
ساۋىلعان سۇتتەن ايران ۇيىتىپ نەمەسە ءسۇتتى ءىرىتىپ، اق قىزعىلت ءتۇستى ىرىمشىكتەر مەن ۋىز دا قايناتقان. جاس بالالار ءۇشىن ءسۇتتى قازاندا قويىلتا قايناتىپ، ءدامدى بالقايماق تا تۇرعىزعان. قايناماعان شيكى ءسۇتتىڭ بەتىنە تۇرعانىن كىلەگەي» دەپ اتاعان. «كىلەگەيدى» جيناپ، ادەتتە، ودان ماي الدى. قازاننىڭ تۇبىنە تۇرعان ءسۇت قاعىن «قاسپاق» دەپ پ اندى. ول، كوبىنەسە قازان ۇستايتىن ايەلدەر مەن ەركە بالالاردىڭ سىباعاسى. مالدىڭ ءسۇتى قايناتىلماي كوبىرەك تۇرسا، ءىرىپ كەتىپ، پايداعا اسپايدى. ءسۇتتى ۇيىتقى قۇيۋ ارقىلى ۇيىتسا، ايران بولادى. ايران اشىپ كەتسە، «ىركىت» دەيدى. ىركىتتەن «اششى» جانە «تۇششى» قۇرتتار قايناتىلادى. تۇششى نەمەسە سىقپا قۇرت نان ورنىنا پايدالانىلادى. اششى قۇرت سۋسىنعا نەمەسە سورپاعا ەزۋگە عانا قاجەت. جولاۋشى شىققاندا «جان تورسىق» اتالاتىن ىدىسقا سۋ قۇيىپ، ىشىنە اششى قۇرت تاستاسا، شايقالىپ ەزىلگەن ول، ءارى سۋسىن، ءارى تاماق بولادى.
قۇرت پەن ىرىمشىك بۇزىلماس ءۇشىن جاز ايلارىندا «سورە دەپ اتالاتىن بيىككە جايىلادى دا، كۇن كوزىنە كەپتىرىلەدى. كوپ تىرىلگەن بۇل تاماقتار، اۋە رايىنىڭ بارلىق جاعدايىنا دا بۇزىلماي شىداپ، ۇزاق ۋاقىتقا ساقتالادى.
اشىعان ايراندى كەنەپ قاپقا قۇيىپ سۇزەدى دە، وعان ا:ءى داپ ءتۇز قوسادى. ونى «سۇزبە» دەيدى. سۇزبەدەن دە قۇرت جاساپ، سەرەگە كەپتىرەدى دە، قىس ايلارىندا سورپاعا قاتىپ ىشكەن.
قىمىز «كيەلى» اسقا سانالادى، بيەنىڭ سۇتىنەن قىمى ءى جاساۋ ءۇشىن ونى تورسىق اتالاتىن كون ىدىسقا جىلى كۇيىندە ەمەس، سالقىنداعان قالپىندا قۇيادى. جىلى قۇيسا قىمىزى اششى بولادى. تورسىققا قۇيىلعان قىمىزدى پىسپەكپەن ءالسىن-السىن ءپىسىپ تۇرادى. قىمىز نەعۇرلىم كوپ پىسىلسە، سوعۇرلىم، تۇششى، ءدامدى كەلەدى. از پىسىلگەن قىمىزدا ىرىمتىك كوپ بولىپ، ىشۋگە جاعىمسىز كەلەدى.
قىمىز تەز تۇنادى، تۇنعاندا جوعارعى جاعى كوگىلدىر سۇيىق،استى قويۋلانىپ تۇرادى، ەكەۋىن ءپىسىپ ارالاستىرعان دا عانا قىمىزدى ادام ءسۇيسىنىپ ىشەدى.
ۇيىنە كىرگەن كىسىگە قازاق اس تاتىرماي جىبەرمەيدى. سونداعى بەرەتىنى بار بولسا قىمىز، ول بولماسا ايران، ىرىمشىك، قۇرت سياقتى تاعامدار بولعان.
قىمىزدىڭ شالا اشىعانى ساۋمال. ونداي قىمىزدىڭ ءدامى بۇزىلاتىن شاعى بولادى. ونى قازاق «اينىمال» نەمەسە «تاتىمال» دەيدى. اينىعان قىمىزدى بايلار وزدەرى ىشپەي، جالشىلارىنا بەرگەن. جالشىلاردان ارتىلعانىن جەروشاققا توگىپ تاستايتىن.
قازاقتىڭ قىمىزدان باسقا سۋسىنى — كوجە. ونى قاينات قان سۋعا بيداي، تارى نە ۇن سالىپ اشىتادى. شاماسى بارلار وعان ءسۇت قاتادى. ءسۇت قوسپاعان قاتىقسىز «قارا كوجە» كەدەيلەردىڭ سۋسىنى سانالعان. ونى دا يەلەرى دامگە ساناپ، قاستەرلەگەن.
اتاقتى ءبىرجان سال جولاۋشىلاپ كەلە جاتقاندا ورىس پوسەلكەسىندە مال باعىپ وتىرعان جاتاقتىڭ قاراقۇرىم ۇيىنە كەزدەسەدى. ۇيگە جاقىنداعان ول «سويلەس» دەپ دىبىس بەرسە، ۇيدەن بويجەتكەن، قاراپايىم كيىنگەن قىز شىعادى، ءبىرجان شولدەگەنىن ايتسا، قىز «ءتۇسىڭىز، بارىمىزدى بەرەمىز»، — دەيدى.
جاساۋسىز ءۇيدىڭ تورىنە شىققان ءبىرجانعا قىز بوساعادا تۇرعان كۇبىدەن (اعاش ىدىس) ءبىر كەتىك ساپتىاياققا ورتالاۋ قۇيىپ كوجە ۇسىنادى. ءبىرجان قاراسا بىجىلداپ تۇرعان قاتىقسىز قارا كوجە ەكەن. ءبىرجان ونى مەنسىنبەي، كوجەگە ەرنىن دە تيگىزبەي، قىزعا اياقتى قايتارا بەرەدى. قىز اياقتى الماي:
جاقسىنىڭ جەيتىن اسى جايا مەن جال،
شىعادى ناق قىرسىقتان وسىنداي سال،
دامنەن ۇلكەن دۇنيەدە ەش نارسە جوق،
كوجەگە كەكىرەيمەي ەرنىڭدى مال! —
دەپتى. سوندا ءبىرجان ۇيالىپ قاپ:
جەتەدى توقسان جاسقا ەردىڭ ەرى،
اتاندىق اقىندىقپەن «ءبىرجان سەرى»،
قارىنداس، ايتقان ءسوزىڭ، ءوتىپ كەتتى،
كوجەڭدى باسىپ-باسىپ اپكەل بەرى! —
دەپ تولتىرىپ العان اياقتى تۇبىنە دەيىن قوتارا سالعان ەكەن.
ارابشا «ءدام»، «تاعام» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا ماعىناسى «اس»، «تاماق». ءدامدى جوعارى تۇتاتىن قازاق، «ءدام-تۇزىمدى تات، راسىڭدى ايت» دەيدى. قاستاندىق قىلعان بىرەۋدى ءدام-تۇزىنا تاپسىرادى»، «تاتقان دامگە قاس قىلعان جىگىت وڭباس» دەگەندى ولەڭىنە قوسادى. مۇنداي مىسالدار تولىپ جاتىر.
ۇيىنە الىستان كەلگەن ادامعا بىرنەشە كۇن تەگىن تاماق بەرۋ قازاقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان اتا داعدىسى. سول داعدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار. قازاقتىڭ ءار ءۇيى «ءتاتتى-دامدى» دەيتىن اسىن ءوزى تاتپاي، قوناق كەلسە «ۇيالىپ قالامىز» دەپ، كوپكە دەيىن سوعان ساقتايدى.
قوناققا بەرەتىن تاماق «قوناعاسى» دەپ اتالادى. قوناعى كەلگەن كىسىسىنە قاراي ءارقيلى بولادى. ءبىراق قازاق ۇيىنە كەلگەن قوناقتىڭ، قاندايىن بولسا دا تويعىزباي اتتاندىرمايدى. قازاق جاز ايلارىندا قوناققا مالدى سيرەك سويادى. بايلار جازداي ءسۇر جەيدى، كەدەيلەر جاز ايلارى مالدىڭ ءسۇتىن قورەك ەتىپ، ەتتى كوپ جەمەگەن.
قىسقى ازىققا، ياعني سوعىمعا ءىرى قارا مال سويىلعان. اسىرەسە سوعىمعا جىلقى مالى كوپتەپ سويىلادى. ورتا داۋلەتتىلەر بىرەن-سارانداپ، ال تۇتاس جىلقى سويۋعا ءالى كەلمەيتىندەر بىرىگىپ ءبىر جىلقىنىڭ ەتىن جارتىلاپ نەمەسە سيراقتاپ ءبولىپ الاتىن بولعان. تۇتاس مالدىڭ ەتىن جارتىعا ءبولۋ وڭاي دا تۇسىنىكتى، ال سيراقتاپ ءبولۋ دەگەنىمىز. — تۇتاس مالدىڭ ەتىن تورتكە بولۋ. مۇنداي بولىسكە جاتاتىن مال ەتىن الۋشىلاردى ريزا قىلاتىن قاساپشىلار. ولار ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى سانالادى. سوندىقتان قازاق شەبەرلىك جايى ءسوز بولعاندا نەمەسە ءسوزىن جوندەپ سويلەي بىلمەيتىندەردى كەكەسىن رەتىندە «بۇيرەكتەن سيراق شىعارادى» دەۋى وسىدان.
تۇيە، جىلقى، سيىر ەتتەرىنىڭ ءبولىسى وسىنداي. قوي، ەشكى، تاي، تانا سياقتى ۇساق مالداردىڭ ەتتەرى بولىسكە تۇسكەن ەمەس. مۇنداي ۇساق مالدار ورتا داۋلەتتىلەردىڭ، كوبىنەسە كەدەيلەردىڭ سوعىمى. كەدەيلەر ادەتتە، توقتى-تورىم، بۇزاۋ، تايىنشا دەگەن سياقتى ۇساق مالدى سوعىم قىلعان.
كوشپەلى قازاق حالقى ەگىنشىلىكپەن از شۇعىلدانسا دا ناننىڭ ءقادىرىن جاقسى بىلگەن. كەيدە استىق شىقپاي جۇتاعان كەزدە «التىڭ كۇمىس تاس ەكەن، ارپا، بيداي اس ەكەن» دەگەن ماقال شىعارعان. ەرتەدە نەگىزىنەن ەتپەن ءسۇت تاعامدارىمەن تاماقتاناتىن قازاقتار ءداندى استىقتان جاسالاتىن تاعامداردى تاڭسىق كورىپ، سۇيسىنە جەيتىن-دى. سوندىقتان ءبىر تاماقتى قۇمارتىپ جەگەن ادامدى قازاق ارپاداي اسايدى دەيدى.
وۆوششتى (سابزەنى) مال باققان اۋىلدار سيرەك قولدانعان. ولار «تاۋ جۋا، قىر جۋا» اتالاتىن شوپتەردى كەسپەگە تۋراپ تا، شيكى كۇيىندە دە جەگەن. سازدى جەرگە وسەتىن كارتوپ تۇقىمداس جاۋجۇمىردى (بۋىلتىقتى) قولامتاعا كەمىپ، ءپىسىرىپ جەيتىن بولعان. قامىس تامىرى «سۇيرىك» دەپ «ماي قوعانى» دا جەگەن. «قارعا تۇياق» اتالاتىن شەل ءشوبىنىڭ تامىرىن دا قازىپ جەگەن. تاۋدا وسەتىن ءدامى قىشقىلتىم ءشوپتى دە ءسۇيسىنىپ جەيدى. «بازاردا بۇل بولادى پىسكەن قاۋىن، قىزىل الما الادى كوزدىڭ جاۋىن» نەمەسە قارنى وسكەن ادامدى «قارنى قاباقتاي» («اسقاباقتان العان») دەۋىنە، سونداي-اق ورىك پەن مەيىزگە قۇمارلىعىنا قاراعاندا وڭتۇستىكتى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىكپەن، باقشاشىلدىقپەن ەرتەدەگى زامانداردىڭ وزىندە شۇعىلدانعانى بايقالادى.
استىق جايىنا تاعى دا ورالايىق.
سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن نانعا قازاق اۋىلدارى جارىماي «اش قارىن»، «توق جاراۋ» بولىپ كەلگەن. تەك سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن عانا وعان مۇقتاجدىق جويىلدى. ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ، قازاقستان تىڭىن يگەرۋ تۋرالى 1953 جىلعى قاۋلىسىنان 1956 جىلى ءبىرىنشى رەت، 1972 جىلى ەكىنشى رەت ءبىر ميلليارد پۇتتان اسا استىق جينالدى. ءسويتىپ، سوۆەتتىك قازاقستان استىق ءوندىرۋ جونىنەن سوۆەت وداعى بويىنشا رسفسر-دەن كەيىنگى ورىنعا شىقتى. استىقتىڭ مولايۋى، مالداردىڭ ەرتە سويىلماي، سەمىرۋىنە دە جاعداي جاسادى. ءقازىر مالدىڭ قايسىسى بولسا دا سەمىزدىكتەن «جونىنان جارىلادى». قويدىڭ سۇبەسى مەن جىلقىنىڭ قازىسىن بۇرىنعىداي بىرەر ەلىمەن ەمەس، سۇيەمدەپ، قارىستاپ ولشەيدى. سەبەبى ءقازىر مالدى اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن كەڭىنەن جۇرگىزۋدىڭ ارقاسىندا سيىردىڭ سۇتتىلىگى، قويدىڭ سەمىزدىگى، ت. ب. جىلدان جىلعا ارتا تۇسۋدە.
بۇرىنعى قازاقتار مولشىلىق تۇرمىستى «يت باسىنا ىركىت توگىلەدى»، «سايدان ماي اعاتىن بولادى» دەپ، سونداي زاماندى ارمان ەتەتىن ەدى. سول مولشىلىق ءقازىر بارلىق سوۆەت حالىقتارىمەن بىرگە قازاق اۋىلىنا دا ورناپ، بۇرىن جەمەسە دە ماي جاقسى» دەپ ماي تاتۋدى ارمان ەتەتىن ەڭبەكشى شارۋالار، وزگە ازىقپەن قاتار، مايعا دا مولىقتى.
سوسياليستىك قۇرىلىس ءال-اۋقات، تۇرمىس مولشىلىعىن جاسايدى.
4. كيىم-كەشەگى
ادامعا اۋا رايىنىڭ قولايسىز جاعدايىنان قورعانۋ ءۇشىن جانە كورىكتىلىك ءۇشىن دە كيىم قاجەت. ەرتەدەگى ادامداردىڭ كيىم-كەشەكتەرى مال تەرىسىنەن جاسالاتىن ەدى. اسىرەسە، تەرىنى سىرت كيىم ءۇشىن پايدالاناتىن-دى. ونىڭ ءبىرى — تون. ول «قاپتاما»، «قامزولشا» اتانىپ ەكىگە بولىنگەن. قاپتاماسى سۋىققا سىرتتان كيەتىن تون. ماحامبەتتىڭ «قاپتاي سوققان بوراندا، قاپتاما كيگەن توڭار ما؟» — دەيتىنى وسى. قامزولشاسى ەتەگى تىزەدەن جوعارى كەلەتىن تون. تون ورنىنا قاسقىردىڭ، تۇلكىنىڭ، قارساقتىڭ، كۇزەننىڭ، باسقا اڭداردىڭ تەرىسىمەن استارلاپ، سىرتىن ماتامەن تىستاپ تىگەتىن كيىمنىڭ اتى ىشىك. ىشىكتىڭ تولىپ جاتقان تۇرلەرى بولادى. مىسالى، تۇلكى تەرىسىنەن، ونىڭ جون، باۋىر، اياق تەرىلەرىنەن — قاراياق ىشىكتەر جاسالادى. كەيدە، قۇندىز، بۇلعىننىڭ قىمبات تەرىلەرىنەن دە ىشىك جاسالادى. وعان ابايدىڭ اقىلباي دەگەن بالاسى شىعارعان ءان سوزىندەگى «بۇلعىن ىشىك مەن كيدىم، قۇندىز جاعا» دەگەن جولى كۋا.
قۇندىز قازاقتا اسا باعالى اڭ سانالعان. قازاقتار ونىڭ سالا-قۇلاش تەرىلەرىن توردەگى كەرەگە باسىنا ءسان ءۇشىن ىلگەن. ەرتەدە بۇل اڭ قازاق دالاسىندا كوپ بولعاندىعىنا «قۇندىزدى» اتالاتىن وزەن مەن (قوستانايدا)، «قامقا» (قۇندىزدىڭ ءبىر ءتۇرى) اتتى كولدىڭ بولۋى كۋا. كەيىن ەل جيىلەنە كەلە بۇل سۋلاردان قۇندىز بەن قامقا اۋىپ كەتكەن.
قۇلىننىڭ، تەرىسىنەن استارسىز تىگىلەتىن توندى «جارعاق» دەيدى. ونىڭ قارا قۇلىننىڭ تەرىسىنەن ساندەپ تىگىلەتىنى جوعارى باعالانادى. قاسقىر تەرىسىنەن استارلاناتىن ىشىك تە قىمباتقا سانالادى. ىشىكتى قازاقتار تىستاپ قيگەن.
كەدەي ادامدار ىشىكتى قويان، تاراق قۇيرىق (سارىشۇناق) سياقتى ارزان تەرىلەردەن دە جاساعان. ءبىراق ولاردىڭ ساپاسى ونشا بولمايدى. سوندىقتان «ءبىر جىلعا قويان تەرىسى دە شىدايدى» دەۋدە دە ءمان بار.
ىشىكتىڭ تىسى، ادەتتە شۇعا، ءماۋىتى سياقتى قالىڭ ماتالاردان تىگىلەدى. تەرى مەن تىستىڭ اراسىن قالىڭداتۋ ءۇشىن توزعان ماتالاردان، جۇننەن «بيداي» سانالادى.
توننىڭ جاعاسى جوعارى ەتىپ جاسالادى دا، بوران-شاشىندا ونى كوتەرىپ السا، باسقا سۋىق تيگىزبەيدى. «ەل اعاسىز، تون جاعاسىز بولمايدى» دەۋ سودان. جاعاعا قىمبات اڭ تەرىسى، قوزىنىڭ، لاقتىڭ بۇيرا ەلتىرىسى سياقتى تەرىلەر سالىنادى. توننىڭ بەلى تارىلىپ تىگىلەتىندەرى «قىنا مال»، قىنامايتىندارى «قاپتال» دەپ اتالادى.
قىسقى كيىمنىڭ بىرەۋى — كۇپى. ول قويدىڭ جانە تۇيەنىڭ جاباعاسىنان جاسالادى دا، جىلىلىعى تەرى توننان كەم بولمايدى.
جازدىڭ سىرتقى كيىمى، تۇيەنىڭ ءيا قويدىڭ جۇنىنەن توقىلاتىن شەكپەن، تۇيە جۇنىنەن توقىلعان شەكپەن داۋلەتتى ادامداردىڭ قولىنا تۇسكەن. شاماسى كەلمەگەن كەدەيلەر شەكپەندى قويدىڭ جۇنىنەن جاسايدى.
توقۋ ءادىسىنىڭ اتى — ورمەك. ول كونە زاماننان كەلە جاتقان قول ونەرى.
ورمەك توقۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ورمەك توقۋدان بۇرىن ءجۇندى قىلشىقتاپ، تۇتەدى. ونى شۇيكەلەگەن سوڭ، ۇرشىقپەن ءيىرىپ، يىرىلگەن ءجىپتى توگەدى (دومالاقتايدى). دومالاق ءجىپتى ۇزىندىعىن ون قۇلاشتاي ەتىپ كەرۋگە جانە توقۋعا الگى جۇمىس پروسەستەرى اتقارىلعان سوڭ عانا كىرىسەدى. جىپتەردى بىرىكتىرىپ توقۋعا ارنالعان قۇرالدى «موسى» دەيدى. موسىعا اسىلعان ورمەكتىڭ اراسىنان ءوتىپ تۇراتىن ءجىپتى — ارقاۋ، ارقاۋدى نىقتايتىن قۇرالدى قىلىش، جىپتەردىڭ جوعارعىلارى مەن تومەنگىلەرىن اۋىستىراتىن قۇرالدى «ادارعى»، توقىلعان ەرمەكتىڭ ەكى شەتىن «كەنەرە»، تاعىسىن تاعىلار دەپ اتاعان.
ورمەكتى تەك ايەل عانا توقيدى. ەرتەدە، قالاعا بارىپ، ارالاسپايتىن كوشپەلىلەرى ىشكى كيىمدەردى (كويلەك، جەيدە مەن ءىش كيىمدى) وزدەرى توقىپ كيگەن.
ورمەكتەن قازاقتار الاشا سياقتى توسەنىشتەر دە، قورجىن اياق-قاپ سياقتى ىدىستار دا، ات-جابۋ سياقتى جامىلعىلار دا جاسادى. ءتىپتى كەي جەرلەردە كىلەم دە توقيتىن بولعان. كەيىننەن ونەركاسىپ بۇيىمدارىنىڭ كوپتەپ شىعارىلا باستاۋىنا ايلانىستى ورمەك توقۋشىلار ازايدى.
كوشپەلى قازاق اۋىلدارى بىرنەشە عاسىر بويى ورتا جانە ورتالىق ازيا نەمەسە ەدىل بويىنىڭ قالالارىنا بارىپ ساۋدا-ساتتىق جاساعان. وندا داۋلەتتى ادامدار جىبەك پەن مانات (قالىڭ توقىلعان جىبەك) ساتىپ الاتىن بولعان. ەدىل بويىنداعى قالالاردان (اسىرەسە كونە بولعارلاردان) الاتىنى كوبىنە بىلعارى ەكەن. وسى الىس-بەرىستىڭ ناتيجەسىندە بولعارلاردان اۋىسقان بۇيىمنىڭ «بىلعارى» اتالۋى سوندىقتان بولسا كەرەك.
كەدەي شارۋالاردىڭ ەرتە زاماننان بەرى ىشكيىم ءۇشىن پايدالاناتىن ماتاسى — ءبوز.
ءدايىم مەنىڭ كيگەنىم بەز كويلەگىم،
جامان جاقسى بولسا دا ءوز كويلەگىم،
كورمەگەلى كوپ ايدىڭ ءجۇزى بولدى،
امان-ەسەن ءجۇرمىسىڭ كوز كورگەنىم.
نەمەسە
جاتىر ەدىم دالادا پىشەن شاۋىپ،
ءبوز كويلەگىم سۋ بولدى جاڭبىر جاۋىپ، —
دەگەندەگى «ءبوز» وسى ماتا.
«ءبوز» — وتىرىقشى كاسىپقورلاردىڭ قولدان، ماقتادان توقيتىن ماتاسى. جىبەكتەن قالىڭدى-جۇقالى ەتىپ توقيتىن ماتالار «قازينە» دەپ اتالادى. بۇرىنعى قالىن، مالعا ساتىلاتىن قىزداردىڭ:
قازينە كامزول كيدىم قيىلماعان، جاپاندا جاتىر جىلقىم جيىلماعان، بار ما ەكەن قىزدان سورلى بۇل جالعاندا، توپىراق تۋعان جەردەن بۇيىرماعان، — دەگەندە وسى «قازينە» ءسوز بولادى.
سىرتقى جانە ىشكى كيىمدەردەن قازاق ورنەكتەلگەن قامزول مەن شالبار (سىم) كيەدى. ايەلدەردەن «سىم» كيەتىندەرى تەك ۇنەمى كوشىپ-قونۋعا قاتىسى بارلارى. د. ن. ۋشاكوۆتىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» قامزول فرانسۋز ءسوزى دەيدى. قامزول مەن شالبار قازاقتا كونە زاماننان كەلە جاتقان كيىم بولعانعا ۇقسايدى.
«الپامىس» باتىر جىرىندا ۇلتانقۇلدى «كون شالبارى كوتىنە قاتقان» دەپ سيپاتتاۋىنا قاراعاندا، ەرتەدەگى قازاقتار شالباردى كون تەرىدەن دە ىستەگەن سياقتى. جۇمساق يلەنگەن ەشكى تەرىسىنەن قازاقتار كەستەلەي ساندەپ جىرىق بالاق ويران-شالبار كيگەن. بەرتىندەگى قامزول، شالبارلاردىڭ كوبى ورىس بازارىنان الاتىن كەزدەمەلەردەن جاسالعان.
ەرتەدەگى ايەلدەر مەن ەركەكتەر كيەتىن قامزولدىڭ بەلى قىنامال، جەڭى شىنتاقتان عانا كەلەتىن شولاق بولعان. مۇندايلاردىڭ جەڭسىزى «تەس قامزول» دەپ اتالادى.
قامزول تىستى، استارلى بولادى. ونىڭ ەكى اراسىندا بيداي» اتالاتىن ەسكى شۇبەرەك سالادى.
كونە زاماندا شالدار (ەلدەر) كيەتىن ەتەك-جەڭى كەڭ كويلەكتى «جەيدە» دەپ تە اتاعان. جەيدەنىڭ جاعاسىنا جۇننەن نەمەسە شۋدادان باۋ تاعادى. جەيدەنىڭ جاعاسى كەڭ كەلەدى. ونى «ۇشكىل» دەپ اتايدى. جەيدەنىڭ قالتاسى بولادى. شالدار ۋاق-تۇيەك قاجەتىن سوعان سالىپ جۇرگەن.
كيىم ءپىشۋ تۋرالى. كوشپەلى قازاقتار ىشكى-سىرتقى كيىمدەرىنىڭ ءبارىن ءجۇرىپ، تۇرۋعا بوگەت جاسامايتىنداي ەتىپ ىقشامداپ تىككەن. كيىمنىڭ قولتىق تۇسى كەڭ بولۋى ءۇشىن قولتىرماش، ەتەگى كەڭ بولۋ ءۇشىن بۇيىردەن شابۋ قويعان.
پىشكەن كيىمدى تىگەتىن نەگىزگى قۇرال — ينە. قازاقتار ينەنى قاي زاماننان باستاپ پايدالانعانى بەلگىسىز. قاشاپ بولسا دا، ول قولدان جاسالماعان، وندىرىستىك بۇيىمدارمەن بىرگە كەلگەن سياقتى. ينەنىڭ ۇلكەنى — تەبەن نەمەسە جۋالدىز اتالادى. ونىمەن كيىز سياقتى قالىڭ نارسەنى عانا تىگەدى.
ىسكە ولاق كىسىنى «كوك ينەنى كەزىنە تۇرتە بىلمەيدى» دەپ سوگەدى. ينەنى قولداناردان بۇرىن وتقا قىزدىرىپ جاسىتادى. سوندا ينەنىڭ سىرتىندا جۇقا قابىرشاق پايدا بولادى. ونىڭ اتى «جاسۋ». كەيدە قول قابىسى جوق، بوس جۇرەتىن ادامعا «ينەنىڭ جاسۋىنداي پايداڭدى كورمەدىم» دەۋى سودان. ءار ءبىر ءىس ويداعىداي ورىندالعاندا قازاق: «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەيدى.
كيىم پىشىلگەننەن كەيىن بولشەكتەردى دولبارلاپ قۇراستىرۋدى «كوكتەۋ»، تىگىستى ىرىلەۋ ەتىپ شانشۋدى «قابۋ»، ۇساقتاپ شانشۋدى «تەپشۋ»، «قايۋ» جاعا-جەڭىن اشەكەيلەۋدى «كەستەلەۋ» دەيدى.
قازاق حالقىنىڭ باس كيىمدەرى بورىك، تىماق، قۇلاقشىن، جالباعاي، دەلبەگەي دەپ اتالادى. ءىشى ەلتىرىدەن نەمەسە اق تەرىسىنەن جاسالاتىن ماتامەن تىستالاتىن بورىك — جازدىڭ كيىمى. تۇلكىنىڭ پۇشپاعىنان جاسالاتىن بورىكتى ارقادا «تاقيا» دەيدى. ايەلدەردىڭ جەڭىل، ۇكىلى، ءساندى تاقيا ۇلگىسى قازاققا تاتاردان كەلگەنگە ۇقسايدى. سەمەي وبلىسىنداعى، اسىرەسە توبىقتى رۋىنداعى قازاقتار بورىك ورنىنا «جەكەي» اتالاتىن ەلتىرى تىماق كيگەن.
تىماق — قىسقى باس كيىم. ونى كەدەيلەر — سەڭسەڭنەن، بايلار تۇلكىدەن جاسايدى. تۇلكى تەرىسىنەن جاسالعان تىماق — ەڭ ءساندى، باعالى تىماق سانالادى. جالباعاي — جازعى جاۋىن-شاشىننان قورعاناتىن دەلبەگەي — ماسادان قورعاناتىن جەڭىل باس كيىمدەر. ولار نە ورمەكپەن توقىلادى، نە ماتادان تىگىلەدى. قازاق «باعىم اۋادى» دەپ باس كيىمدى ەشكىمگە سىيلامايدى.
قازاقتىڭ اياق كيىمدەرى — بايپاق، ەتىك، كەبىس، ءماسى. ەتىكتى بىلعارىدان كيۋگە شاماسى كەلمەيتىندەر، اسىرەسە شالداردىڭ بەرتىنگە دەيىن، جازى، قىسى سىرىمەن قاپتاعان كيىز بايپاقپەن جۇرگەنىن كوردىك. ەتىكتى ەرتە كەزدە يلەگەن تەرىدەن، بەرتىندە بىلعارىدان كيگەن سياقتى.
بىلعارى قارا، سارى، قىزىل نەمەسە باسقا دا تۇرلەرگە بويالادى. ودان ويۋلاپ، كەستەلەپ، اشەكەيلەپ تىگىلگەن ەتىكتى ايەلدەر كيگەن: «مىرزا» اتانعاندار دا سويتكەن. نەگىزىنەن العاندا ەركەكتەر قارا، كەك ءتۇستىسىن عانا كيگەن. سوندىقتان ەرگە تيمەي كوبىرەك وتىرىپ قالعان قىزعا «كەك ەتىكتى كەلمەيدى، كوڭ ەتىكتىگە بارمايدى» دەيتىن بولعان.
ءماسى — بۇل دا اياق كيىمنىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ ەتىكتەن ايىرماسى وكشەسى بولمايدى، سىرتىنان كەبىس كيەدى. بۇلاردى تىگەتىندەر «ەتىكشى» دەپ اتالادى. ونداي ماماندار ءار اۋىلدا بولعان. ەتىكتىڭ بولشەكتەرى: باس، قونىش، باس پەن قونىش اراسى بەلتىر، تابانىن — ۇلتان، ۇلتان مەن باستىڭ ۇشتاسقان جەرىن جۇلىق دەپ اتاعان. «جۇلىق جالاعان جارىمايدى» دەگەن ماقالعا قاراعاندا، ونى تىگۋ اقىسى ماردىمسىز بولعانعا ۇقسايدى. بالۋان شولاقتىڭ: —
قامالاپ قانشا دۇشپان تۇرسا-داعى، كەلمەيدى سىردىڭ سۋى جۇلىعىمنان، — دەگەندەگى جۇلىق تا وسى. اياق كيىمنىڭ ىشىنە توسەيتىندى «ۇلتاراق» دەيدى. ارتقى جەر باساتىن جاعى — وكشە، ۇلتان مەن ۇلتاراق اراسىنا قايىڭنىڭ قابىعىنان استار جاسايدى. وكشەگە دە سولاي ەتەدى.
ەتىكتى مالدىڭ اياق سىڭىرىنەن شيراتقان تارامىسپەن تىگەدى. ويتكەنى، ول وزگە جىپتەن الدەقايدا بەرىك بولادى. وكشەلى ءماسى مەن وكشەسى شۇقىر كەبىستى «قوساي كەبىس» نەمەسە «شوڭقايما» دەپ تە اتايدى. ۇزاققا شىدايدى، سوگىلمەيدى دەپ ەتىكتىڭ ۇلتانىنا اعاش شەگە قاعادى. شەگەنىڭ، ورنىن نەمەسە بىلعارىنى تۇيرەيتىن قۇرالدى «ءبىز» دەيدى. ول كەرەگىنە قاراي جۋان جانە جىڭىشكە بولادى. سارىلا وتىرىپ، ۇزاق تىگەتىن ەتىكشىنىڭ اشۋلانشاقتاۋ دا بولاتىن كەزدەرى بار. «ەتىكشىگە جولاما — ءبىزى تيەر كوزىڭە، ءسوزى تيەر وزىڭە» دەگەن ناقىل سودان شىققان.
ەتىك پەن ءماسىنىڭ ىشىنەن اياققا ورايتىن ماتانى «شۇلعاۋ» دەپ اتايدى. بايدىڭ ۇل-قىزدارى، سەرى مەن سالدار شۇلعاۋدى جىبەك ماتادان ورايتىن بولعان، كەيبىر سەرىلەر اتىن جىبەكپەن تۇساعان. بىلعارى ەتىكتىڭ قىستىگۇنى جىلى بولۋى ءۇشىن ىشىنەن ءجۇن بايپاق (ۇيىق) كيگەن. ونداي ۇلكەن ەتىكتىڭ اتى ساپتاما. قويدىڭ جاباعىسىنان جاساپ، جەڭىل ەتىكتىڭ ىشىنەن كيەتىن شۇلىقتى «بايتابا» دەگەن.
بەرتىن كەلە حالىقتار اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسى جاندانا باستاعان كەز كوشپەلىلەردىڭ كيىم-قەشەگىمەن ىدىس-اياعىن، ءۇيدىڭ باسقا مۇلىكتەرىن، كولىك سايماندارىن، قولونەر قۇرالدارىن وڭاي تابۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ءسويتىپ وسى كەزەڭدەردەن باستاپ اۋىلدىڭ قولونەرشىلەرى ازايدى. سونىمەن قاتار، قالالىق ۇلگىمەن بەلگىلى ءبىر بۇيىمدار جاسايتىن شەبەرلەر اۋىلدان دا شىعا باستادى. مىسالى، ەسىمى مەنىڭ شىعارمالارىمدا كوپ اتالاتىن ءشايىن قوجاحمەت ۇلى تىلەگەنوۆ، مۇعالىمدىگىمەن قاتار، اسقان تىگىنشى دە ەدى.
سوندىقتان ۇزاتاتىن قىزى، ۇيلەندىرەتىن ۇلى بارلار ونى ىزدەپ كەلىپ، قولقالاپ ۇيلەرىنە اكەتىپ، كيىمدەرىن تىككىزەتىن. ونى جۇرت «قالانىڭ ەڭ شەبەرى» دەپ تالاساتىن.
5. كولىك تۇرمانى
قازاقتىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىندە كيىز ۇيدەن كەيىن، ەرەكشە كوڭىل بولەتىنى اتتىڭ «ەر تۇرمان» اتالاتىن ابزەل-سايماندارى. سوندىقتان كوشپەلىلەر «ەر تۇرماندى» جاساۋعا بار ەنەرىن سالعان. بۇل تۇرماندى «ەر-توقىم» دەپ اتاعان. ەردى اعاشتان، توقىمدى كيىزدەن جاسايدى. قازاق ەرى — «قۇراندى» جانە «قالاماقى» ەر بولىپ ەكى تۇرگە بولىنەدى. قۇراندى ەر — ۇساق بولشەكتەردەن قۇراستىرىلادى دا، تىنىشتىق جاعدايدا، سانگە جاسالادى. قىزداردىڭ ولەڭىندە:
ءدايىم مەنىڭ مىنگەنىم قۇراندى ەرىم،
قۇراندى ەرگە جاراسار بۇراڭ بەلىم، —
دەۋى سوندىقتان. ال، قالماقى ەردىڭ الدى-ارتى تۇتاس، جالپاق بولادى دا، وتىرۋعا ورنىقتى، قوزعالىسقا شىدامدى كەلەدى. مۇنداي ەر الىس جولعا جورىققا جانە جاۋگەرشىلىك جاعدايلارعا ارنالادى.
ەر-توقىمدى ات ارقاسىنا بەكىتەتىن تۇرمان دار: سالت اتتى جولاۋشى ورگە شىققاندا، وردەن تومەن تۇسكەندە، جەلگەندە، شاپقاندا، ەر-توقىم ات ارقاسىنان ىلگەرى نە كەيىن كەتپەۋ نەمەسە اۋىپ ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. اتتىڭ ومىراۋىنان وتكىزەتىن قايىستان جاسالعان بۇيىمدى ومىلدىرىك: ىلديعا جۇرەتىن اتتىڭ، ەر-توقىمى شوقتىعىنا كەتپەۋ ءۇشىن، ەردىڭ ارتىن قۇيرىق تۇبىمەن جالعاستىرىپ تارتىپ تۇراتىن «قۇيىسقان»، ارقاداعى ەر-توقىم وڭعا نەمەسە سولعا اۋماۋ ءۇشىن اتتىڭ باۋىرىن الا كولدەنەڭ كەلتىرىپ، تارتىپ بايلايتىندى تارتپا تاس-ايىل جانە شاپ-ايىل دەيدى. ەردىڭ ارتقى جاعىنا قورجىن نەمەسە اڭ، قۇس سياقتى شاعىن جۇكتى بايلايتىن بوكتەرگى، قانجىعا دەپ اتالاتىن قايىس تاعىلادى. سونداي-اق تەبىنگەندە وكشە مەن ۇزەڭگى ات قابىرعاسىنا قاتتى سوقپاس ءۇشىن توقىمنىڭ ۇزەڭگىمەن تارالعى تۇسىنا قايىس تىگەدى. ونى «تەبىنگى» دەپ اتايدى. ەر اتتىڭ ارقاسىنا باتپاس ءۇشىن ونىڭ استىنا «تەرلىك» جانە «جونا» قالىڭ كيىزدەن جاسالىپ، بىلعارى نەمەسە تەرىمەن قاپتالاتىن «توقىم» سالىنادى. ەرگە وتىرعاندا اياقتى تىرەيتىندى «ۇزەڭگى»، «ۇزەڭگىنى» ەرگە جالعاستىراتىن قايىستى «تارالعى» دەپ اتايدى.
جىلدام جۇرىسكە ەردىڭ الدىڭعى قاسىنان (تايانىشىنان) ارتقى قاسى قاجەتتىرەك سياقتى. وعان قازاقتىڭ «ايىرىلار دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» دەگەن ماقالى دالەل بولسا كەرەك. ەكى ايىلدان (تارتپادان) اتقا كوبىرەك باتاتىنى — قارىننان تارتىلاتىن شاپ-ايىل. «ارتقى ايىلدىڭ باتقانىن يەسى بىلمەس، ات بىلەر، اعايىننىڭ ازعانىن جاقىنى بىلمەس، جات بىلەر» دەگەن ماقال وسىدان تۋعان بولۋ كەرەك. شاپقاندا بولماسا، شاپ ايىلدى قازاق بوس ۇستايدى. تاس ايىل ۇنەمى قاتتى تارتىلادى، ويتكەنى ول قاۋسىراتىن تۇستا تىنىستى قورعايتىن ءتوس سۇيەك بار.
مىنگەن اتتى ەركىنە كوندىرۋ، ونىڭ باسىن قالاعان جاققا بۇرۋ ءۇشىن قولداناتىن تۇرمان — جۇگەن. ونىڭ تەمىردەن جاسالعان شىعىرشىق، ىلگەك، اۋىزدىق ءتارىزدى بولشەكتەرى بولادى. ولاردى تەك جول جۇرگەندە عانا پايدالانادى. ونىمەن ات جەم جەپ، سۋ ىشە المايدى. سوندىقتان دا «ات باسىنا كۇن تۋسا اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر، ەر باسىنا كۇن تۋسا ەتىگىمەن سۋ كەشەر» دەيدى قازاق ماقالى. راسىندا دا، جايشىلىقتا اۋىزدىق سۋ ىشۋگە بوگەت جاسايدى... اۋىزدىقپەن ات ايداۋشىنىڭ قولىن جالعاستىراتىن باۋ — «تىزگىن» اتالادى. «جۇگەنسىزدىك» دەگەن ءسوز ادامعا قاتىستى ايتىلعان دا بەتىمەن كەتۋشىلىك، ءتارتىپ بۇزۋشىلىق، دورەكى مىنەزدى ماعىناسىندا قولدانىلادى.
اۋىزدىق پەن تىزگىندى جالعاستىراتىن تەمىردى شىعىرشىق، ياعني شاۋجاي دەيدى. ءبىرجان مەن سارا ايتىسقاندا: «بىرەۋى — اتتىڭ ۇستاپ ءشاۋجايىنان» دەگەندەگى «شاۋجاي» وسى.
ات باسىنا اۋىزدىقسىز كيگىزىلەتىن تۇرمان — نوقتا. وعان «شىلبىر» باۋ عانا (نوقتا بولماسا، جۇگەنگە دە) تاعىلادى دا، توقتاعاندا اتتى سونىمەن بايلايدى. قازاقتا «نوقتا اعاسى» — ۇلكەن، باسشى ماعىناسىندا قولدانىلادى. ولاي دەيتىنى، كونە زاماندا اكە بالالارىنا ەنشى بەرگەندە كوش الدىنا جۇرەتىن نوقتالى تۇيەنى ۇلكەن ۇل جەتەكتەگەن.
سودان «نوقتا اعاسى» اتانعان.
اتتى مىنۋدەن بوساتقاندا وتتاماسىن دەسە، تىزگىنىن شوقتىعىنا قاڭتارىپ (بايلاپ) جىبەرەدى، بوس وتتاعاندا ۇزاپ كەتپەس ءۇشىن الدىڭعى جانە ارتقى ءبىر-بىر اياعىنا ورە سالادى؛ ءتىپتى جاقىندا وتتاسىن دەسە ءۇش اياعىنا شىدەر، سەكىرىپ وتتاسىن دەسە الدىڭعى ەكى اياعىنا عانا تۇساۋ سالادى؛ اشىقپاي اينالا وتتاسىن دەسە قاققان قازىققا ارقاندايدى. «ات اينالىپ، قازىعىن تابار» دەۋ سودان شىقسا كەرەك.
قازاق حالقى اتتىڭ تۇرماندارىن اشەكەيلەۋگە كوپ كوڭىل بولگەن. ول ءۇشىن التىڭ كۇمىس سياقتى قىمباتتى مەتالداردى پايدالانعان. مىسالى، ەردىڭ قاستارىنا توقىم-تەبىنگىلەرىنىڭ بەتىنە، ۇزەڭگىلەرىنە باسقا تۇرمانداردىڭ ءون-بويىنا نەلەر كوركەم ورنەكتەر سالىپ قىمبات تاستارمەن ادەمىلەي تۇسكەن؛ ونداي تۇرمانداردىڭ تۇگەل ءبىر كومپلەكسىن جاساعانى ءۇشىن شەبەرگە — جىلقى، تۇيە سياقتى ءىرى قارالاردىڭ ءبىرىن اقىعا تولەگەن. الدىلەرگە جاعىنعىسى كەلگەن كەي شەبەرلەر ولاردىڭ ۇل-قىزىنا ادەمى ەر-توقىم جاساپ اپارىپ، سىيىنا ۇيىرلەپ مال ايداپ قايتاتىن كەزدەرى دە بولعان.
ەل اعاسى اتانعان سىيلى ادامداردى اقىندار:
ءبىر تايپا ەلدىڭ باسى ەدى،
التىن ەردىڭ قاسى ەدى، —
دەپ ماقتاعان. كەيبىرەۋلەرى مۋزەيلەردە ساقتالعان ونداي تۇرماندار نازىك شەبەرلىكتىڭ كۋاسى ىسپەتتى. الايدا حالىقتىڭ قاستەرلەيتىنى ءساندى التىن تۇرمانى ەمەس، اتى بولعان. سوندىقتان: «التىن ەرىڭ اتقا باتسا،، التىنىن ال دا وتقا جاق» دەگەن ماقال قالعان.
ادەمى تۇرمان ادەتتە جاقسى اتقا سالىنادى. قازاق جىلقى ءتۇسىنىڭ بارىنەن دە ادەمىلىك تابادى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءساندى كورەتىنى داقسىز، شىمقاي قارا ءتۇستىسى. وتە جاراسىمدى دۇنيە جايىندا ايتقاندا: «قارا اتقا كۇمىس تۇرمان سالعانداي ەكەن» دەۋ سول جاراسىمدىلىقتىڭ بەلگىسىن كورسەتەدى. سونداي-اق ولەڭدە: «سالعانىم سال قارا اتقا كۇمىس تۇرمان» دەۋ دە وسىدان. مەن بىلەتىن شىمقاي قارا ءتۇستى ءبىر اتاقتى جۇيرىكتى جۇرت كەيدە «قارا تورعاي» نەمەسە «قارا سۇلىك» دەپ تە اتايتىن ەدى.
ەر-تۇرمان بولشەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى قايىستان جاسالادى. قايىستى تۇيەنىڭ، جىلقىنىڭ، سيىردىڭ ءجۇنىن جيدىتكەن قالىڭ تەرىدەن ىستەيدى. ءجۇندى كۇبىدە استىق دانىنەن اشىتقان «مالما» اتتى كوجە سالۋ ارقىلى جيدىتەدى. ونى كۇبى ىشىندە اۋدارىستىرىپ تۇرۋدى «ساپسۋ» دەيدى.
ءجۇنى جيدىگەن تەرىنى جايىپ كەپتىرەدى دە، ونىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازۋ ءۇشىن «تالقى» اتالاتىن تىستەرى كەدىر-بۇدىر سايمانمەن سوزعىلايدى. مىنە، وسى يلەنگەن، تالقىلانعان تەرىنىڭ اتى — قايىس. تۇرمان، كوبىنەسە وسىنداي قايىستان ءتىلىنىپ جاسالادى. تىلىنگەن قايىستىڭ اتى — تاسپا. ول ءوزىنىڭ قولدانىلۋىنا قاراي جالپاقتاۋ دا، جىڭىشكە دە تىلىنەدى. جالپاعى — ءتۇيىن ءۇشىن، جىڭىشكەسى — ءورىم ءۇشىن پايدالانىلادى. جۇگەن، نوقتا، قامشى سياقتى تۇرماندى ءتۇيىپ تە، ءورىپ تە جاسايدى. ونداي شەبەردى «ءورىمشى» دەپ اتايدى. ورىمشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ەرىمنىڭ، شىدامدىلىعى ەرۋگە بايلانىستى ەمەس، تۇيۋگە بايلانىستى. تۇرمان تۇيىننەن توزادى دەيدى. اتاعى شىققان كەيبىر ورىمشىلەردىڭ ءتۇيىنى سول تۇرماننىڭ توزىعى جەتكەنشە ىدىرامايدى.
سونداي اتاعى شىققان ءورىمشىنىڭ بىرەۋى مەن تۋعان اۋىلداعى دۇيسەننىڭ قاسەنى دەگەن ەدى. ونىڭ اسقان شەبەرلىگىنە سول ماڭايداعىلاردىڭ ءبارى تاڭداناتىن-دى. قىزىلجار، قورعان سياقتى جەردىڭ بايلارى، ساۋداگەرلەرى، اسىرەسە ىلاۋشىلارى ىزدەپ كەلىپ، جەگىن كولىكتەرىنىڭ سايماندارىن جوندەتىپ، جاڭادان تۇرمان جاساتقانىن كوردىك.
تاسپانى ورەردەن بۇرىن، ءبىر جاق قىرىن پىشاقپەن سىپىرىپ (مايدالاي جونىپ) الادى، سوندا ءورىم ءبىر جاعىنان جۇمىرلانىپ سىرتى كەدىر-بۇدىرسىز جىلماعايلاۋ كەلەدى. اتاقتى اقىن دوسكەي ءالىمباي ۇلى ءوزى ايتىسقان قىزدى ماقتاعاندا: «سىرىلىپ قويعان تاسپاداي، سىرتىڭ سۇلۋ» دەيدى.
تاسپادان ورەتىن قامشى ەكى ءتۇرلى: اتتى قاتتى ۇرماي دەمەپ قانا وتىراتىن ءۇش-تورت تاسپادان ەرەتىن ءتورت ءورىم قامشىنى «شوبىرتقى»، الدەنەشە تاسپادان ورەتىن قامشىنى «دويىر» دەيدى. تاسپا سانى جيىرما تورتكە دەيىن باراتىن دويىردىڭ ىشىنە قورعاسىننان وزەك سالادى. بالۋان شولاقتا سونداي ءبىر دويىر قامشى بولعان ەكەن، — دەسەدى جۇرت. ول قاشقان قاسقىردى قۋىپ جەتىپ، ونىمەن جوننان تارتقاندا، قابىرعالارىنىڭ كوبەسى، ومىرتقالارى سوگىلىپ كەتەدى ەكەن: قاشاعان جىلقىلاردىڭ قاندايى بولسا دا، قابىرعالارىن قۋالاي تارتىپ وتكەندە، ەتپەتىنەن تۇسەتىن كورىنەدى. مۇنداي قامشىنى قارۋ رەتىندە ۇرىس-جانجالداردا دا پايدالانعان.
ارىقتاعاندا ءجۇنى ءتۇسىپ قالاتىن تۇيەنى «قارا قايىس» دەيدى. «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ، ءدامى كەتپەيدى، قارا قايىستا سوققان تۇيەنىڭ تابى كەتپەيدى» دەۋى دە وسىنداي.
قوش تۇيەسىن ساندەۋدى «قومداۋ» دەيدى. نەگىزىندە «قوم» — تۇيەنىڭ وركەشىنەن تومەن قاراي جايىلاتىن مايلى قىرتىس.
«قوس-قوس وردا، قوس وردا،
قوسىلىپ قونباس مالدان سوڭ،
قوسپاق وركەش سارى اتان،
قوم جاساماي مايدان سوڭ»، —
دەۋ سودان قالعان.
زامانداس اقىنىمىز كەنەن ازىربايەۆتىڭ «بازار — نازار» اتتى ءانىنىڭ ولەڭىندە «كوشتىڭ ءسانى بولمايدى، تۇيەسى جوق» دەگەن جول بار. كوشپەلى قازاقتاردىڭ كونە زاماننان بەرى كوش كولىگى — تۇيە. تۇيەنى كەش كولىگى ەتۋ سالتى جاعالبايلى، جاپپاس، تاما، تابىن، اداي اتالاتىن رۋلاردا سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن ورىن الىپ كەلدى.
كوشتىڭ تۇيەسىن قومداۋ — قازاق ومىرىندە ەڭ ءساندى كورىنەتىن، ءبىرى. قومدالاتىن تۇيەلەردىڭ ۇستىنە ورنەكتى كىلەمدەر جابىلادى. قومنىڭ ءوزىن دە توقىلعان كىلەمنەن جاسايدى.
تۇيەگە جۇگەن كيگىزبەيدى. ونىڭ باس تۇرمانى — نوقتا. نوقتانىڭ ءوزى دە، باۋى دا كىلەم ءتارىزدى توقىلعان قۇردان جاسالىپ، قۇندىز بەن كومكەرىلەدى. سالپىنشاقتارى قىمبات تاستارمەن، كۇمىسپەن اشەكەيلەنەدى.
تۇيەگە ارتىلاتىن جۇكتەردى «تەك» دەيدى. ول — كيىزگە نە كىلەمگە بۋىلعان ءۇي مۇلىكتەرى. ماحامبەتتىڭ يساتايدى جوقتاعان «مۇنارا» اتالاتىن ولەڭىندە، تالان-تاراجعا ۇشىراعان حالىقتىڭ مۇڭىن ايتا كەپ، ءبىر جەرىندە «بۋۋلى تەڭدى شەشكەن كۇن» دەگەندەگى تەڭى وسى. بايلاردىڭ بۋىلعان تەڭى، كوشپەگەن شاقتا شەشىلمەي، تورىندە جيناۋلى تۇرادى. بۇل جۇكتەردىڭ «تەڭ» دەپ اتالۋى جۇكتى تۇيەنىڭ ەكى جاعىنا اۋماستاي تەڭدەپ ارتۋدان شىققان ءسوز. بالۋان شولاق ءوزىنىڭ عاشىعى عالياعا «اۋعان تۇيە جۇگىندەي بەيىمدەلسەڭ» دەپ، تۇيە جۇگىنىڭ اۋىپ ءتۇسۋىن ادام سەزىمىنە تەڭەۋ رەتىندە قولدانادى.
تۇيەگە بۋمالاردان باسقا، كەبەجە، ساندىق سياقتى اعاش مۇلىكتەر دە ارتىلادى. ولارعا جاس بالالاردى دا وتىرعىزادى. كوشپەلى اۋىلدا تۋعان قازىرگى بەلگىلى ارحيتەكتور تولەۋ باسەنوۆ پەن بەلگىلى ادەبيەتشى مۇحامەدجان قاراتايەۆ «تۇيە ۇستىندە، كەبەجە ىشىندە وستىك» دەسەدى.
سيىر مەن وگىزگە ەر-توقىم دا، قوم دا قولايسىز. سوندىقتان ولاردىڭ ارقاسىنا سالاتىن تۇرماندى «اشاماي» دەپ اتايدى. ونىڭ استىنا دا توقىم نەمەسە ەسكى كيىزدەن جاسالعان توقىم — ءزالتى جەلقوم توسەلەدى.
سيىر دا تۇيە سياقتى نوقتالانادى. وعان ىرىق بەرمەسە مۇنىڭ دا تاناۋىن تەسىپ، باۋىنا سۇيەكتەن نە اعاشتان جاسالاتىن ءبىر جاعى تۇيىق تىعىرىق وتكىزەدى. بۇلاي ەتكەندە مال ىرىققا تەز كونەدى. ءتىل العىش ادامدى «تىعىرىقتالعان تۇيەدەي» دەۋى سودان. ايداۋدى كوپ كورىپ، «قامشى كەستى» بولعان كەيبىر تۇيە مەن وگىزدىڭ تاناۋلارى جىرىلىپ، ەرىككە كونبەي دە قويادى. مىنەزى قيقار ادامدى «تاناۋى جىرىلعان» دەپ تە ايتادى.
جاقىن جەرلەرگە كوشكەندە جەڭىل جۇكتەردى سيىرعا دا ارتاتىن بولعان.
ەرتەدە سالتاناتتى كوشتى ادەتتە بايدىڭ، ءبيدىڭ ت. ب. بەدەلدىلەردىڭ بايبىشەسى باستايتىن بولعان. شوقان ءۋاليحانوۆ جيناعان كونە جىردىڭ بىرەۋىندە:
«ءيىر-يىر كوشۋگە
يرەك اتان بولسا-شى.
جەتەكتەۋگە اتاندى،
قويان-قولتىق، كەرمە قاس،
بايبىشەلەر بولسا-شى، —
دەگەن جولدار كەزدەسەدى.
تۇيە كولىگى اۋا رايىنىڭ بار جاعدايىنا، ۇزاققا جۇرۋگە دە ءتوزىمدى. قازاقستان دالاسىندا XIX عاسىردا اشىلعان زاۆودتاردىڭ بار جۇگى تۇيەمەن تاسىلعان.
كوشۋ — جاستارعا، بالالارعا كوڭىلدى ساۋىق ىسپەتتى اسەرلى ءىس رەتىندە سانالعان. سالت مىنگەن قىز-كەلىنشەكتەر، جىگىتتەر تاي-قۇنان ءمىنىپ، ولارعا ەرگەن ەرەسەك بالالار مەن جارىسىپ جەمىستەر تەرىپ، ولەڭدەتىپ، ساۋىق-سايران قۇرعان.
«اربا» قازاق كەشىنە كەيىنىرەك ارالاستى. وعان دەيىن كولىككە مىنۋگە جارامايتىن كارى-قۇرتاڭ، بالا-شاعاعا ارناپ سۇيرەتكى» اتالاتىن سايمان جاساعان. ول ءۇشىن ۇزىن ەكى سىرعاۋىلدىڭ باسىن سالت كولىكتىڭ ەرىنە، اشامايىنا، قومىنا بايلاپ، ءتۇپ جاعىنىڭ ۇستىنە توقىمداپ ءيا تاقتايدان جاشىك ورناتادى. وعان وتىرعاندى سالت كىسى سۇيرەتىپ وتىرادى. بۇل سۇيرەتكىگە وتىرعاندارعا ونشالىقتى جايلى بولماسا كەرەك. ويتكەنى، ۇزاققا سوزىلعان ءبىر ءىستى حالىقتىڭ سۇيرەتكىگە سالدى» دەپ ونى بالاما ەتۋى تەگىن ەمەس سياقتى.
سۇيرەتكى بەرگى زامانعا دەيىن كەلگەن ءتارىزدى. مىسالى، باياناۋىل توڭىرەگىن مەكەندەگەن سۇيىندىك رۋىندا XVIII عاسىردا شوڭ دەيتىن (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ارعى اتاسى) اتاقتى بي قارتايعان شاقتا توقالىنا وكپەلەپ، اۋلى كوشكەندە ەسكى جۇرتتا قالىپ قويادى.
— سونى، — دەيدى، ولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى دومبىرا جاساۋشى اتاقتى شەبەر قاسىم قامباروۆ، — جۇرت كەيىننەن ءبىلىپ، اۋىل قونعان جەرگە سۇيرەتكىمەن ارەڭ جەتكىزگەن.
«قازاق اربا» اتالاتىن العاشقى اربا اۋىلعا، جارتىلاي وتىرىقشى بولعان، ياعني جاز كوشىپ، قىس ءبىر ورىننان قوزعالمايتىن شاقتا پايدا بولعان سياقتى. ول ەكى دوڭعالاقتى، ءبىر ارىستى اربا دوڭعالاقتارىنىڭ قۇرساۋى (سىرتى) كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى سياقتى تۇتاس قايىڭنان يىلەدى، ونى «كۇپشەك» دەيدى. بىلىككە كيگىزىلەتىن ورتاسى ويىلعان جۋان اعاش پەن كۇپشەك اراسىن جالعاستىراتىن تىرەۋ اعاشتاردى سولتۇستىك قازاقتارى «شاباق»، وڭتۇستىك قازاقتارى «كەڭەي» دەيدى. كۇپشەكتىڭ ورتاسىن وياتىن تەمىر سايماندى «ۇڭعى» دەيدى. ەكى دوڭعالاقتىڭ اراسىن تۇتاستىراتىن جۋان اعاش — بەلدىك. بەلدىككە بەكىتىلىپ، كولىككە جەگىلەتىن جەتەكتەردى «ارىس» نەمەسە «دارتە» دەپ اتايدى. ارىستار كولىكتىڭ موينىنا كيگىزەتىن مويىنتۇرىققا، قامىتقا قۇلاق باۋمەن جالعاسادى.
قازاق اربانىڭ دا شەبەرلەرى بولادى. ءبىراق اربا جاساۋ ونشاما قۇندى سانالماسا كەرەك. وعان ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا جۇسىپبەك قوجاعا مۇڭىن شاققان سارانىڭ:
قوجاەكە، كۇنى قۇرسىن ۇرعاشىنىڭ،
ەرىگى بولماعان سوڭ ءبىر باسىنىڭ.
بەرگەن سوڭ تەرى-تەرسەك يت تە الادى،
بۇلىنداي باعاسى جوق ارباشىنىڭ، —
دەۋى دالەل.
«كۇيمە» اتالاتىن ءتورت دوڭعالاقتى، ءۇستى بىلعارى ءيا تاقتايمەن جابىلاتىن ەسىكتى اربا قازاق جەرىنە العاش رەت ورىس ساياحاتشىلارى ارقىلى كەلگەنگە ۇقسايدى. الايدا بەرتىندە كەلگەن ساياحاتشىلار كۇيمەنىڭ قازاقتا، اسىرەسە حاندار مەن بيلەردە ەرتە زامانداردا بولعانىن سيپاتتايدى. بۇل ورىستىڭ «پوۆوزكا» (قازاقشا پاۋەسكە) دەپ اتايتىن ارباسى. ءزالتتى «قىز جىبەك پوەماسىندا دا كۇيمە بار. بەرگى كەزەڭدەگى بايلاردىڭ كۇيمەسى — ءسۇر، قۇرت-ماي سياقتى ازىق-تۇلىك سالاتىن ءۇستى جابىق اربا بولعان. پاۋەسكە مىنەتىن داۋلەتتىلەر دە قازاق اراسىندا كوپ بولعان. وعان ادەتتە نار نەمەسە ءۇش ات جەگىلەدى.
ءوندىرىس بۇيىمدارىنان قازاق اراسىنا، اسىرەسە، سولتۇستىك قازاقتارىنا كوپ تاراعان اربا — «تارانتاس» اتالاتىن ءتورت دوڭعالاقتىسى. مۇنداي اربالار بەرتىندە كوبەيىپ، ونى قولداناتىندار سالت ءمىنۋدى قويعان. وعان دالەل بەرتىندە شىققان مىناداي ولەڭ جولدارى. وندا تيگەن كۇيەۋىنە ريزا بولماعان ءبىر ايەل:
تارانتاس اربا جەكتىم قارامايلاپ.
قويدى عوي ءبىر جامانعا باستى بايلاپ، —
دەسە، بالۋان شولاق:
ويناپ كۇلىپ بىرگە وسكەن، عالياجان،
كەل ەكەۋمىز مىنەيىك تارانتاسقا، —
دەيدى. تارانتاس تۋرالى ماقالدار، ولەڭ-جىرلار قازاقتا كوپ. تارانتاسقا جەكە نەمەسە پار ات جەگىلەدى.
تارانتاس تۇرماندارىنىڭ اتى تۇگەلدەي دەرلىك قازاق تىلىنە يكەمدەلىپ الىنعان ورىس سوزدەرى. مىسالى، قامىت — حومۋت، دوعا — دۋگا، قامىتتىڭ قايىستان تاماق باۋى — سۇپىن — سۋپون، قۇلاق باۋى — پوستىرەمكە — پوسترومكا، بوجى (كەي جەردە — دەلبە) — ۆوزجى، ءشىليا — شيليا، ءتاجى — تياگا، اتتى ايدايتىن قۇرال — قۇنت — كنۋت( كەي جەردە — بيشىك). تارانتاس ءيا باسقا اربا ۇستىنە تالدان توقىپ جاسايتىن بولىگىن قوراپ — كوروب تاعى تاعىلار دەپ اتايدى.
سولتۇستىك قازاقستاندىقتاردىڭ تارانتاسقا ۇيرەنگەندىگى سونشا ماشينا كوبەيگەنگە دەيىن كولحوزشىلار، بريگاديرلەر، باسقارمالار اۋدەم جەردەگى جۇمىسقا دا تارانتاسقا ءمىنىپ بارىپ ءجۇردى. وڭتۇستىك تۇرعىندارى، اسىرەسە تاۋلىقتار ءالى دە سالت اتپەن جۇرەدى.
قازاقتار ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ جۇك تاسۋعا ورىستىڭ «بريچكا» (بىرىشكە) ارباسىن دا قولداندى. وعان كۇشى كەلمەيتىندەر، سوعان ۇقساس قىپ قولدان جاسايتىن رىدۋاندى (رىداۆان) جەكتى.
قىسقى جەگەتىن سايمانى — شانا. بۇل ورىستىڭ «سانيا» دەگەن سوزىنەن شىققان. ونىڭ جۇك تاسۋعا ارنالعان جايداعى دا جولاۋشى جۇرۋگە ارنالعان «كاشوبا» دەپ اتالاتىن ادەمىلەپ جاسالعان قوراپتى، ىقشامدىسى دا بولادى. ونداي جەڭىل شانانى داۋلەتتىلەر يەمدەنىپ، كەدەي شارۋالار تەك جايداعىن عانا پايدالاندى.
شانانىڭ جەگىلۋ جابدىعى تارانتاسپەن بىردەي. ايىرماسى — قىستىق قانا جانە ەنى تار جولعا ەكى كولىكتى پارلاپ قاتار جەگۋگە بولمايدى، سوندىقتان ەكى كولىك قاجەت بولسا، بىرەۋى — تۇپكى اتتىڭ الدىنا جەگىلەدى. ونىڭ اتى — كوسەم («الدىن باستاۋ» دەگەن ماعىنادا). وسىدان قازاق حالقىندا «قىس — ارباڭدى، جاز شاناڭدى دايارلا» دەگەن ماقال بار.
ءتورتىنشى ءبولىم
جان ازىعى
ورىسشا «يسكۋسستۆو» دەگەن ءسوزدى قازاقشا «ونەر» دەپ اۋدارىپ ءجۇرمىز.
«ونەر» دەپ تابيعات تۇرپاتىن ادامنىڭ قاجەتىنە، مۇقتاجىنا جارارلىق ەتىپ، سوعان بەيىمدەي وزگەرتۋدى ايتامىز،
اباي ونەردى «ءتان ازىعى» جانە «جان ازىعى» دەپ ەكىگە بولگەندىگى جايىندا جوعارىدا ايتتىق. ءتان (دەنە) ازىعى تىرشىلىككە قاجەت بۇيىمدار، ياعني ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا ماتەريالدىق مادەنيەت.
ال جان ازىعى دەگەنىمىز — كوركەم ونەر. بۇل تابيعاتتىڭ بويىنداعى اسەمدىكتى، كۇش-قۋاتتى ادامنىڭ قاجەتىنە سايكەستەندىرىپ، قول ءيا ءتىل ارقىلى كورىكتەندىرىپ جىبەرۋ. مۇنداي كوركەم ونەردى ابايدىڭ «جان ازىعى» دەۋ سەبەبى ول جانعا، ياعني كوڭىل كۇيىنە، سەزىمگە قاتتى اسەر ەتەدى.
وتىرىقشى ەلدەردە، اسىرەسە ەۆروپادا كوركەم ونەردىڭ، شىڭىنا جەتە وركەندەگەن كوپ تۇرلەرى بار. مىسالى، ارحيتەكتۋرا (عيمارات)، سكۋلپتۋرا (ءمۇسىن)، جيۆوپيس (سۋرەت سالۋ ونەرى)، مۋزىكا (ان-كۇي ونەرى)، ءتىل ونەرى (ادەبيەت)، تاعى تاعىلار. وسىلاردان ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى كوشپەلى قازاق اۋىلدارىندا ەڭ كونە زاماننان حالىقپەن بىرگە ۇزدىكسىز، جارىسا جاساپ كەلە جاتقاندارى ان-كۇي مەن ءتىل ونەرلەرى. وزگەلەرى بەرتىندە عانا تۋا باستادى.
عيمارات، ياعني باسپانالار جاساۋدىڭ كەيبىر كوركەم ۇلگىلەرىن ارحەولوگتار ماڭقىستاۋ تۇبەگىندەگى، ءيا باسقا جەرلەردەگى ۇڭگىرلەردەن، قيراعان قالالاردىڭ ۇيىندىلەرىنەن، ساقتالعان مەشىتتەردەن، كۇمبەزدەردەن ىزدەستىرەدى. بۇل ءالى تۇگەل زەرتتەلىپ بىتپەگەن، ياعني جاڭادان باستالىپ، تەرەڭ زەرتتەلۋ ۇستىندەگى شارۋالار.
ال سۋرەت ونەرى دە سونداي حالدە. كەيبىر وقىمىستىلار ونى تاستارعا قاشالعان تاڭبالاردان ىزدەيدى. ءبىراق ولاردىڭ قاي زامانعا قاشالعانىن جانە قاي ەلدىڭ، كىمنىڭ قاشاعانىن انىقتاعان ادام جوق. قازاقتا ءبىرىنشى رەت سۋرەت سالعان، وندا دا قارىنداش قالاممەن عانا سالعان ادام — شوقان ءۋاليحانوۆ. ولار الماتىدا 1972 ج. ورىس تىلىندە شىققان «شىعارمالار جيناعىنىڭ» 5 تومدىعىنا توپتالدى. جالپى العاندا بۇل ونەر، تەك سوۆەتتىك داۋىردە وركەندەپ. ءبىلىمدى سۋرەتكەرلەر ۇرپاعى ءوسىپ، جەتىلە باستادى.
قازاق حالقىنىڭ كونە زاماننان بەرى كەلە جاتقان جان سەرىگى ءان مەن كۇي جانە ءتىل ونەرى ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ەندى وسى ماسەلەگە ازداپ توقتالا كەتەيىك.
«ازداپ» دەگەن ءسوزدى ادەيى قولدانىپ وتىرمىز. سەبەبى حالىقتىق كونە زامانداردان كەلە جاتقان ۇشان-تەڭىز مادەنيەتىن تولىق تالداپ شىعۋ ءبىر كىسىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن ءىس ەمەس. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز مۋزىكالىق دىبىستاردى تەك قۇلاقتىڭ قابىلداۋ شەڭبەرىندە عانا بولماق.
قازاق مۋزىكاسى تۋرالى ولەڭ تۇرىندە العاش پىكىر ايتقان اباي قۇنانبايەۆ. ونىڭ دا سۇيەنگەنى ەستۋ قابىلەتى. ايتپەسە، وقۋ ورىندارىنان العان ونىڭ مۋزىكالىق ساۋاتى بولماعان. ءبىراق ۇلى ويشىل، قازاقتىڭ مۋزىكالىق ونەرىن تەرەڭ تۇسىنگەن، سودان ۇلگى الىپ، ءارى وعان ەلىكتەپ، ءوز جانىنان دا جاقسى اندەر شىعارعان.
ورىس عالىمدارىنان قازاق اندەرى تۋرالى ەڭ العاش ۇتىمدى باعا بەرگەن ادام گ. ن. پوتانين. ول: «قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ماعان ۇلكەن تەڭىزدىڭ ارناسىنا ۇقسايدى، ونىڭ ولەڭ-جىرلارى سول كەڭ ارناعا سىيماي كەمەرىنەن تاسقىنداپ توگىلىپ جاتقان سياقتانادى» دەگەن. ءبىراق وسى پىكىرىن قولداماعان.
قازاقتىڭ ان-كۇيلەرى تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا مولىنان جينالا باستادى. زامانىمىزدىڭ بەلگىلى مۋزىكانتى الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ ءبىر ءوزى جيناعان قازاقتىڭ ان-كۇيلەرى ەكى مىڭنان استام. ونىڭ جيناقتارى دۇنيە جۇزىلىك اتاقتى عالىمداردان، جازۋشىلاردان جوعارى باعا الدى.
زاتايەۆيچ ىزىمەن احمەت جۇبانوۆ مارقۇم دا قازاق ان-كۇيلەرىن جيناۋمەن قاتار، بۇل ونەردىڭ وكىلدەرىنە ارناعان «زامانا بۇلبۇلدارى» دەگەن ەڭبەگىن جازدى. اتاقتى بۇلبۇلدارىمىزدىڭ ءومىرى مەن دارىندىلىق قاسيەتىن تەرەڭىرەك ۇعىنۋدا بۇل ەڭبەكتەر ۇلكەن رول اتقارادى. سونىمەن قاتار سىن ەسەبىندە ايتارىمىز، وسى بۇلبۇلداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان تابيعي دارىندىلىعى مەن ەرەكشەلىگى ءالى دە ءىن"ءى'س تالدانباعانىن كورەمىز.
احمەت جۇبانوۆ تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونىڭ قازاق مۋزىكاسىنىڭ دامۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ كەتۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن ونىڭ قازاق ۇلت اسپاپتارىنىڭ وركەسترىن قۇرۋىن اۋىزعا الامىز. بىرەۋلەر «قازاقتىڭ كونە زامانداعى اسپاپتارى ءبىرتالاي ەكەن» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جۇرگەنمەن، سوڭعى كەزگە دەيىن ساقتالىپ، وركەستردە پايدالانىپ كەلە جاتقانى ۇشەۋ-اق: دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى.
احمەتكە دەيىنگى دومبىرا حالىق الدىنداعى قىزمەتىن كيىز ءۇيدىڭ ءىشى سياقتى تار جەردە، ازعانتاي ادامعا عانا اتقارعان.
وسى از ءۇندى اسپاپتاردىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ دۇنيە جۇزىنە تانىلعان ۇلتتىق وركەسترىن جاساعان ءبىرىنشى مۋزىكا عالىمى احمەت جۇبانوۆ. ەكىنشىدەن، قازاق حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اتاسى اتالىپ جۇرگەن قۇرمانعازى ساعىربايەۆتى (1806 — 1879) دۇنيە جۇزىنە ءبىرىنشى رەت ايگىلەگەن دە احمەت جۇبانوۆ.
قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكاسى نەگىزىندە «ايمان — شولپان»، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «جالبىر»، «ءبىرجان — سارا» سياقتى كوپتەگەن قازاق وپەرالارى تۋدى. كونسەرتتىك ۇيىمدار مەن جەكەلەگەن انشىلەر دە حالىقتىق مۋزىكانى كەڭىنەن پايدالانۋدا. الايدا وسىنشاما مول بايلىعىمىزعا ءالى كۇنگە دەيىن ارناۋلى زەرتتەۋلەر بولعان جوق، «قازاق مۋزىكاسى باي» دەگەن جالپىلاما سوزگە قۇلاق اسۋمەن عانا كەلەمىز. ال ونىڭ بايلىعى نەدە، ولاردىڭ، قاي زاماندا، قالاي پايدا بولعانىڭ وعان قاندايلىق الەۋمەتتىك جاعدايلار سەبەپ بولعانىڭ سونداي-اق ولاردىڭ ءوزارا ورنەك (ستيل) وزگەشەلىكتەرىن باشايلاپ تالداعان عىلىمي ەڭبەك ءالى بولماي كەلەدى. مۇنى جاساۋ الداعى ۋاقىت مىندەتى. مۋزىكا ماسەلەسىندە ارناۋلى دايىندىعىمىز بولماعاندىقتان، ءبىز دە بۇل ماسەلەگە بۇدان ءارى بارمايمىز.
ءبىزدىڭ كەڭىرەك تالداعالى وتىرعانىمىز كوركەم ادەبيەت بايلىعى. ويتكەنى وزگە حالىقتار سياقتى قازاق حالقىنىڭ دا قاي زاماندا قالاي تۇرعانىڭ وي-ساناسىنىڭ، قالاي وركەندەۋىن كوركەم ادەبيەتتەن باسقا ايقىن كورسەتەتىن قۇرال جوق. سوندىقتان دا اباي ءوزىنىڭ «سەگىز اياق» اتالاتىن ولەڭىندە:
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس، —
دەپ بەكەر ايتپاعان.
قازاقتىڭ دا كوركەم ادەبيەتى «اۋىزشا» جانە «جازباشا» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اۋىزشانىڭ دا ۇلكەندى-كىشىلى تولىپ جاتقان تۇرلەرى بار.
قازاق ادەبيەتىندە ەجەلدەن جارىسىپ كەلە جاتقان ەكى ءتۇرلى جىر بار. ءبىرى، ءار جولى جەتى بۋىننان قۇرالىپ، ۇيقاستارى ەركىن كەلەتىن جىر: ەكىنشىسى، ءار جولى ون ءبىر بۋىننان قۇرالاتىن قارا ولەڭ. بۇل ەكەۋى قازاقتىڭ وزەكتى (سيۋجەتتىك) جىرلارىندا ارالاس كەلىپ وتىرادى. مىسالى، الپامىستا:
جەتكىزبەيدى شۇبار ات،
اتقان وقتاي زىرىلداپ.
قۇيىنداي ۇشىپ كەلەدى،
جال-قۇيرىعى سۋىلداپ، —
دەپ شىعارما جىر تۇرىندە باستالادى دا، كەي جەرىندە:
ءبايبورى وسىلايشا ويلاپ ويدى،
قايرىنىڭ ىشىندەگى ءبارىن جۋدى،
بالاعا تاڭسىق بولىپ جۇرگەن بايعۇس
ۇيىنە الىپ كەلىپ قىلدى تويدى، —
دەپ وعان قارا ولەڭ ارالاسىپ كەتەدى.
جالپى العاندا قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە قارا ولەڭمەن قۇرىلعان ولەڭ-جىرلار كوپ.
قازاق اۋىز ادەبيەتىن (فولكلور) ەكى تۇرگە بولىگى قاراۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى اۆتورى بەلگىسىز بولعاندىقتان حالىقتىق دەپ اتالىپ كەتكەن شىعارمالار بولسا، ەكىنشىسى، اۆتورى بەلگىلىلەر. بىرىنشىسىنە ماقال-ماتەل، تاقپاق، جۇمباق، ەرتەگى، كەيبىر كونە ايتىستار سياقتى ۇساق جانرلار جاتادى. ەكىنشىسى «باتىرلار جىرى»، «عاشىقتىق جىرى» سياقتى كۇردەلى شىعارمالارمەن تۇيىندەلەدى.
1. باتىرلار جىرى
بۇل تاقىرىپ ساكەن سەيفۋلليننىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، مالىك ءعابدۋلليننىڭ، تاعى باسقالاردىڭ باسپادا جاريالانعان شاعىن جانە كولەمدى ەڭبەكتەرىندە كەڭ جانە دالەلدى تالقىلانعان. ءبىزدىڭ دە بۇل ماسەلەگە ارالاسىمىز بولعان. ەندىگى ماقساتىمىز وسى اۆتورلاردى قايتالاۋ ەمەس، كەيبىر ءتۇيىندى قورىتىندىلار جاساۋ. ولار مىنالار:
بىرىنشىدەن، ەپوس اتالاتىن باتىرلار جىرى، كوپ حالىقتاردا بار. كولەم جاعىنان العاندا ولاردىڭ وتە ۇزاقتارى دا بار. مىسالى كونە گرەك اقىنى گومەردىڭ «يلياداسى» مەن «وديسسەياسىنىڭ» ءارقايسىسىندا 20 مىڭنان استام ولەڭ جولدارى بار. فين مەن قالماق حالقىنىڭ «جانگارىندا»، شوتا رۋستاۆەليدىڭ «جولبارىس توندى جورتۋىلىندا»، تاعى باسقالاردىڭ كولەمى وسىنداي. سولاردىڭ، ءبارىنىڭ ۇستىندە اسقار تاۋداي بولىپ، كولەمى ءجۇز مىڭ جولدان ارتىق قىرعىزدىڭ «ماناس» جىرى تۇرادى.
قازاق ەپوستارىنىڭ، كولەمى بۇلارداي ۇلكەن ەمەس، ولاردىڭ كولەمى بىرەر مىڭ ولەڭ جولىنان اسپايدى.
ە ك ءى ن ش ءى د ە ن ، قازاقتىڭ كولەمدى ەپوستارى، كوبىنەسە
ولەڭ جىرلارىنان جاسالادى. پروزا ولارعا قىسقاشا مولشەردە عانا قاتىناسادى. يران فولكلورىنداعى «توتىنىڭ تاراۋى»، ارابتارداعى «مىڭ ءبىر ءتۇن» سياقتى كولەمدى پروزالىق فولكلور قازاقتا جوق. قازاقتا مۇنداي شىعارمالار قىسقا كولەمدە عانا.
ءۇ ش ءى ن ش ءى د ە ن، قازاق ەپوستارىنىڭ ءبىرتالايى (مىسالى، «ەدىگە»، «قوبىلاندى»، «شورا»، «بايان»، ت. ب.) قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە بولعان ناقتىلى وقيعالاردان الىنعان.
تورتىنشىدەن، قازاق ەپوستارىندا ميفولوگيا (تابيعاتتان تىسقارى قۋات) جوققا تەڭ. ولار رەاليستىك (شىندىق) تۇردە قۇرىلعان. اتتاردىڭ شابىسى سياقتى كوتەرىڭكى سيپاتتار تەك اسىرەلەۋ (گيپەربولا) عانا.
بەسىنشىدەن، قازاق ەپوستارى تۇگەلىمەن دەرلىك دراما. وندا شيەلەنىسكەن وقيعالار، ساحنالىق كەيىپكەرلەر كوپ. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ كوپتەگەن ەپوستارىمىز («قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «الپامىس»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان — شولپان») قازىرگى تەاتر ساحنالارىنا قولايلى بولىپ ءجۇر.
ا ل ت ى ن ش ى د ا ن، قازاق ەپوسىندا باتىر، ونىڭ سەنىمدى سۇيگەن جارى، سەنىمدى تۇلپار اتى تاعانىڭ «ءۇش ەمشەگى» سياقتى قاتار تۇرادى. سولاردىڭ بىرەۋى بولماسا، قالعان ەكەۋىمەن تۇرا المايتىن تەمىر وشاق ءتارىزدى قۇلايتىنداي كورىنەدى.
جەتىنشىدەن، قازاق ەپوسىندا ايەلدەر وبرازى («قوبىلاندىدا» — قۇرتقا، «الپامىستا» — گۇلبارشىن؛ «قامباردا» — نازىم تاعىسىن تاعىلار) مەيلىنشە شەبەر جاسالعان. بۇل جوندە كەيىن جاسالعان كەيبىر درامالىق شىعارمالاردا بۇرمالاۋشىلىق بار. مىسالى، «ەر تارعىندا» — اق ءجۇنىس تارعىننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى: ال قامال ساعىروۆ جازعان پەسادا — الدامشى، ايار، تۇراقسىز ايەل. مۇنداي بۇرمالاۋعا مەن قارسىمىن.
سەگىزىنشىدەن، اتتىڭ جاقسى سيپاتىن تەك مونعول، قالماق، قىرعىز، قازاق سياقتى كوشپەلى ەلدەردىڭ اقىندارى عانا جاساي العان؛ وتىرىقشى ەلدەردە ولاي ەمەس. مىسالى، كونە گرەكتە پەگاس، كونە ورىستاردا كونەك-گوربۋنوك سياقتى تۇلپارلار بولعانىمەن ولار شىندىقتان گورى ميفكە جاقىن. قازاق تۇلپارلارىندا قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى ادامعا ءتان قىلىقتار جاساپ، يەلەرىمەن ادامشا تىلگە كەلسە، بۇل ميفتەن گورى اسىرەلەۋگە بەيىم.
بۇعان مىسال رەتىندە ەدىگە باتىردىڭ «بوز تارلان» اتالعان تۇلپارىن اقىننىڭ تومەندەگىشە سيپاتتاۋىن الايىق:
قۇلاعىن بىزدەي قاداعان،
كەكىلىن قىزداي تاراعان،
جۇرگەندە ءىزىن ساناعان
باۋىرى تىرتىق جاراعان،
قىسىر جىلان وزەكتى،
قولتىراۋىنداي (كروكوديل) تاناۋلى،
ساپتىاياقتاي ەرىندى،
سارىمساقتاي ازۋلى،
وت ورنىنداي تۇياقتى،
وسىنداي تاماشا سيپاتتى تۇلپارلار قازاق باتىرلارىنىڭ بارىندە دە بار. ءبىر عاجابى باتىرلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساماۋى سياقتى، ولاردىڭ تۇلپارلارى دا بىر-بىرىنە ۇقساماي ەرەكشەلەنە سيپاتتالادى.
اتتىڭ شابىسىن سيپاتتاۋدا جىردىڭ تايبۋرىلدىڭ شابىسىن اسىرەلەگەن جەرى اسا شەبەر باياندالادى. وندا:
ءشۇۋ، جانۋار، ءشۇۋ دەيدى،
ءشۇۋ دەگەندە گۋلەيدى،
تابانى جەرگە تيمەيدى،
تاۋ مەنەن تاسقا ورلەيدى،
ءتورت اياقتى سەرمەدى،
قۇلاقتىڭ ءتۇبى تەرلەدى
تەر شىققان سايىن ورلەدى.
ادىردى كوزى كورمەدى،
كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى،
تىكتەپ تيگەن تۇياعى،
ساز بالشىقتاي يلەدى، —
دەپ، اتتىڭ شابىسىن قيمىلداعان سايىن، ۇدەتە تۇسەدى دەپ اقىرىندا:
ءبىر توبەنىڭ شاڭدارىن،
ءبىر توبەگە قوسادى...
قۇلاق مەنەن بۇلاندى،
كيىك پەنەن قوياندى،
وزدىرماي الدىن توسادى،
كول جاعالاي وتىرعان
كوك قۇتان مەن قاراباي،
كوتەرىلىپ ۇشقانشا
بەلىنەن كەسە باسادى...
سودان ءارى:
جوعارعى ەرنى كوك تىرەپ،
تومەنگى ەرنى جەر تىرەپ،
داۋسى كۇندەي كۇركىرەپ،
جاڭبىرداي تەرى سىركىرەپ، —
بولىپ، تابيعاتتان تىسقارى شابىسقا اينالىپ كەتەدى. ءبىراق بۇل جوعارىدا ايتقانداي ميفولوگيا ەمەس، گيپەربولالىق اسىرەلەۋ. وسى شابىسپەن قوبىلاندى بۇرىن كەتكەن جولداستارىنىڭ ءبارىن دە قۋىپ جەتىپ، قازان تۇرعان قىرىق كۇنشىلىك جەردە ءبىر كۇندە جەتىپ بارادى.
توعىزىنشىدان، قازاق ءتىلىنىڭ بار بايلىعى فولكلوردان گورى ەڭ الدىمەن ەپوستان كورىنەدى. ءتىلى جاتىق، كوركەم بولعاندىقتان تەز جاتتالىپ، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ وتىرادى.
اقىرى، ەپوستىڭ ورىندالۋى عاجاپ. ورىنداۋشىلار جاتتاعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى كەيىپكەرلەردى ءوز قالپىندا كورسەتۋگە تىرىسادى. مىسالى، مەن تۋعان اۋىلدا ءتاجىنىڭ قازىبەگى دەگەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى بولدى. ول «الپامىس باتىردا» سيپاتتالاتىن كەيىپكەرلەردىڭ «ايەل-ەركەكتەردىڭ، كارى-جاستاردىڭ ءرولىن ورىنداعان سياقتى ءوز داۋىسىنا سالىپ ايتاتىن ەدى. سوندا تىڭداۋشىلارىن رەتىنە قاراي قۋانتىپ كۇلدىرىپ تە، ويلاتىپ تا، قايعىرتىپ تا، جىلاتىپ تا وتىراتىن.
تەاترى، كينوسى جوق ەسكى اۋىلدا، اسىرەسە، ويىن-تويعا از ارالاساتىن ەگدەلەر مەن قارتتار ءۇشىن ەپوس كوڭىل كوتەرەتىن جان ازىعىنىڭ ءبىرى بولاتىن.
2. عاشىقتىق جىرلارى
ليريكالىق ەپوس تا قازاق فولكلورىندا كەڭ ورىستەگەن جانر. ەندى سونىڭ بىرنەشە ۇلگىلەرىنە توقتالا كەتەيىك.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ». بارلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ كەلگەن توقتامىنا قاراعاندا بۇل تۇركى ەلدەرىنىڭ ءبىرازىنا ورتاق، ەڭ كونە جىردىڭ بىرەۋىنە ۇقسايدى. ەڭ الدىمەن وسى جايعا ازداپ توقتالايىق. قازىرگى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ىسقاق دۇيسەنبايەۆتىڭ انىقتاۋىنشا، بۇل جىر تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ جيىرمادان استامىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە بار كورىنەدى.
سولاردىڭ ىشىندە ۇيعىر تىلىندە دە بار ەكەن. ۇيعىر مەن قازاق، ونىڭ ىشىندە جەتىسۋ ولكەسىن مەكەندەيتىن ءۇيسىن رۋى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى گۋن زامانىنان قات-قابات ارالاسىپ كەلە جاتقان حالىقتار.
ال «قوزى كورپەش» جىرى قاي زاماندا شىقسا دا جەتىسۋ توپىراعىندا تۋعان سياقتى. وعان ءبىر دالەل. قوزى مەن بايان مازارىنىڭ قازىرگى سەمەي وبلىسىنىڭ اياكوز اۋدانىندا بولۋى. ال «اياكوز» وسى ولكەدەگى جەتى وزەننىڭ شىعىس — تەرىسكەي جاعىنداعى بىرەۋى.
ەكىنشى ءبىر دالەل، ولەڭدەگى سوزدەردە تەك ءۇيسىن رۋلارىنا عانا ءتان «لى» جۇرناعىنىڭ ارالاسۋى. مىسالى، شوقان ءۋاليحانوۆ بۇل جىردا:
مەكەن ىزدەپ جىگىتتەر كەل كەتەلى،
كوك توبەنىڭ ورتاسىن بەلگى ەتەلى.
قۇلاق سالىپ، جاماعات، تىڭداساڭىز،
قوزى كورپەش — باياندى تەربەتەلى، —
دەگەن شۋماقتا كەزدەسەتىن «لى» - لارعا قاراپ، مۇنى كونەلىكتىڭ بەلگىسىنە جاتقىزباق بولادى. راسىندا ولاي ەمەس. كورشىلەس قىرعىزعا ەلىكتەپ «لى» جۇرناعىن ءۇيسىن — دۋلات رۋلارى، قىسقاسى، جەتىسۋلىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانادى. بۇل جۇرناق: كەتەلى، جۇرەلى، وتىرالى، اتقا، مىنەلى، اس ىشەلى، ۇيىقتالى، ت. ب. دەگەن سياقتى بولىپ كەلەدى دە، رەتىنە قاراي ءار ماعىنا بەرىپ وتىرادى. ەندەشە، بۇل شوقان ايتقانداي، كونەلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس، بۇل رۋلىق ديالەكت عانا.
«قازاقتىكى» دەيتىن «قوزى كورپەشتىڭ» جيىرمادان استام نۇسقاسى بار. بۇلار حالىق اۋزىندا عاسىرلار بويى جىرلانىپ كەلگەنمەن، قاعاز بەتىنە وتكەن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى عانا تۇسكەن. ونى ەڭ العاش جازىپ العاننىڭ بىرەۋى — شوقان ءۋاليحانوۆ. ءبىراق ونى «كونە جىردىڭ بىرەۋى» دەپ قانا كەلگەن دە، ەگجەي-تەگجەيىن بايانداۋمەن شۇعىلدانباعان. شوقان جازىپ العان نۇسقا، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا، ۇلىتاۋداعى باعانالى رۋىندا تۋىپ-وسكەن جاناق اقىندىكى كورىنەدى. شوقان ول اقىنمەن كەزدەسكەن.
جاناقپەن قاتار بۇل جىردى كوپ ايتقان شوجە اقىن سياقتى. قارت جامبىلدىڭ ايتۋىنشا، شوجە، قازاق اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن قىرعىز. وعان، — دەيتىن جامبىل، — شوجەنىڭ:
اي قاسىندا تۋادى شولپان جۇلدىز،
ايدىن كولدە تۇندە وينار قامشات قۇندىز،
ءوز رۋىن جاسىرعان مۇرتەت دەگەن،
ەتىم قازاق بولعانمەن، زاتىم قىرعىز، —
دەگەن ءسوزى كۋا.
شوجەنىڭ نۇسقاسى كەيىنگى كەزدە كوپ جەردەن تابىلدى. ءبىراق قاشان، قايدان تابىلسا دا، بۇل جىر ۇلى جانە ورتا جۇزدەردىڭ ىشىندە عانا تاراعان. كىشى جۇزدە بۇل جىر جوق.
قاشان جانە قايدان شىقسا دا، بۇل تەك كوشپەلى ەلدە عانا تۋاتىن تاقىرىپ. ماسەلە، مال شارۋاشىلىعىنا جانە اڭشىلىققا بايلانىستى. وعان جىردىڭ مازمۇنى كۋا. مۇندا قاراباي جانە سارىباي دەيتىن ەكى دوس اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ۇيلەرىندەگى جۇكتى ايەلدەرىن ەسكە الادى دا، بوسانعان شاقتا، قاي جاعىنان بولسا دا ۇل مەن قىز تۋسا، قۇدا بولۋعا ۋادەلەسەدى. قارابايدان قىز تۋىپ، اتىن — بايان، سارىبايدان ۇل تۋىپ، اتىن — قوزى قويادى. «بايان» — كونە قازاق تىلىندە «تۇراقتى» دەگەن ءسوز: قوزى — قويدىڭ تەلى. مال باعاتىن ەل تەلدى جاقسى كورگەن. سوندىقتان دا اتا-انا بالالارىن: قوزىم، قۇلىنىم، بوتام دەپ ەركەلەتكەن. ءبىراق «بۇزاۋىم» دەپ ايتقاندى ەستىگەن ەمەسپىز.
كەنجە تۋعان قوزىنى قازاق: كورپەش، كوپەي دەپ تە اتايدى. ونداي ءتولدى حالقىمىز ءتىپتى جاقسى كورەدى. سوندىقتان سارىباي ۇلىن «قوزى» دەپ قانا قويماي، «كورپەش» دەگەن اتتى دا قوسقان.
قۇدا بولعان كەزدە قاراباي مەن سارىبايدىڭ ەكەۋى دە باي ەكەن. «باي ءبىر جۇتتىق» دەگەندەي، ءبىر كەزدەرى سارىبايدىڭ مالى جۇتاپ، كەدەي بولىپ قالادى. كەشىكپەي ءوزى دە ولەدى. ەرتەگىدە ونى «اڭشىلاپ جۇرگەندە بۋاز بۇعىنى اتقان ەكەن سونىڭ كيەسىنەن ولگەن ەكەن» دەسەدى.
سارىباي ولگەن سوڭ قاراباي كەدەي ۇلعا قىزىن بەرگىسى كەلمەيدى. ال بالالار ەس بىلە كەلە بىر-بىرىنە عاشىق بولادى. قىزىن بەرگىسى كەلمەگەن قاراباي سارىباي ۇيىنەن ىرگەسىن بولگىسى كەپ، اۋلاقتان قونىس ىزدەيدى. جىردا: «مەكەن ىزدەپ جىگىتتەر كەل كەتەلى» دەپ باستالۋى سودان.
قازاق ەرتەگى-اڭىزدارىندا ساراڭ بايدى قالاي سىقاقتاسا قارابايدى دا سونداي ساراڭ عىپ سيپاتتايدى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ وسى جىر نەگىزىندە جاساعان «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» پەساسىندا ساراڭ مالجاندى قارابايدىڭ بەينەسى جاقسى كورسەتىلگەن. قۇلقى جامان، ۇلى جوق قاراباي قوزىعا قىزىن قيمايدى ەمەس، تۇبىندە مالىمدى يەمدەنىپ كەتەدى، دەپ قورقادى.
وسى نيەتپەن الدەقايداعى شول دالانى كەزىپ كوشكەن قارابايدىڭ قىزىنا كىشكەنە كۇنىندە قۇل-بالا بولىپ كىرگەن قالماق قودار قىزىعادى. قوزى جىگىت بولعان شاقتا، ءوزىنىڭ عاشىعى ءارى قالىڭدىعى باياندى ىزدەپ شىعادى دا، كوپ ازاپپەن قۇم اراسىنان تابادى. العاشىندا ءجونىن ايتپاستان «قوتىر-تاز» دەگەن اتپەن قارابايدىڭ قويىن باعادى.
ءبىراق قانشا جاسىرىنعانمەن بايان ءبىلىپ ەكەۋى كەزدەسەدى. اقىرى قىزعانعان قودار قوزىنى ولتىرەدى. بايان قوزىنىڭ ۇستىنە مازار ورناتىپ، سۇيگەنى ءۇشىن ءوزىن-وزى قۇربان ەتەدى. قوداردى جۇرت ولتىرەدى. ەرتەگى بويىنشا حالىق «قوزىنىڭ مولاسىنا باياندى قوسا جەرلەيدى. سول ەكى ءقابىردىڭ اراسىنا تىكەن ەسەدى. ول، قىزعانشاق قوداردىڭ بەينەسى» — دەلىنەدى، اڭىزدا.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان دۇنيە جۇزىندەگى اۋىز ادەبيەتىنىڭ (فولكلور) تورىنەن ورىن الادى. ءبىراق، بۇل مازمۇنى جاعىنان. ال، قۇرىلىمى مازمۇنداعى ادەمىلىككە سايكەس كەلمەيدى. قازاقشا، ايتىلاتىن جىرلاردىڭ قايسىسىنىڭ نۇسقاسىن الساڭ دا ولەڭدىك جاعى جوعارى بولمايدى. سولاردىڭ بارىنەن وقيعانىڭ باستالۋ، ءوربۋ، شيەلەنىسۋ، تاراۋ جاعىنان تۆەريتيننىڭ «سكازانيە و قوزى كورپەش ي بايان سۇلۋ» دەگەن اتپەن ورىس تىلىندە اق ولەڭمەن (ياعني ۇيقاسسىز ولەڭ تۇرىندە) 1927 جىلى جاريالانعان نۇسقاسى تاۋىرىرەك.
تۆەريتيننىڭ ءومىر بايانى ءالى زەرتتەلگەن جوق. اۋىزشا مالىمەتكە قاراعاندا، ول قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ شۋچە اۋدانىنداعى كازاك-ورىستاردىڭ (كازاچەستۆو) قوتىركول ستانسياسىندا تۋىپ-وسكەن، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياق كەزىندە ءومىر سۇرگەن وفيسەر كورىنەدى. ول ماڭايدا، جالپى ءسىبىر مەن جەتىسۋداعى كازاك-ورىستار اراسىندا قازاق تىلىنە جەتىكتەرى كوپ بولعان. تۆەريتين سولاردىڭ ءبىرى.
ونىڭ اتالعان شىعارماسى اۋدارما ەمەس، قازاقتىڭ ەرتەگى-اڭىزدارىنا، جىرلارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ورىسشا ءوزى جازعان جىر. وقيعالىق جاعىنان تۆەريتين نۇسقاسى قازاقشالاردان تولىعىراق، درامالىق جاعىنان تۇيىندىرەك.
بۇل پوەمانىڭ سيۋجەتى تالاي ادامداردى قىزىقتىرعان. مىسالى، ا. س. پۋشكيننىڭ ارحيۆىنەن، ۇلى اقىننىڭ وسى تاقىرىپتا شىعارما جازۋدى ويلاعاندىعى انىقتالىپ وتىر. ورىس عالىمدارى: بەرەزين، كاتانوۆ، بارانوۆ، بەليايەۆ، پوتانين، فرولوۆ، رادلوۆ، تاعى باسقالار، سوۆەت عالىمدارىنان: سەيفۋللين، اۋەزوۆ، دۇيسەمبايەۆ، بەرتەلس، جيرمۋنسكيي، كليموۆيچ، سوكولوۆ تاعى باسقالار، بۇل وقيعا تۋرالى تولىپ جاتقان قۇندى پىكىرلەر ايتتى.
«قوزى كورپەش» پوەماسىنىڭ قازاق تىلىندە كوپتەگەن نۇسقاسى بارى جوعارىدا ايتىلدى. سولاردىڭ ءبىرى «ءلايلى — ءماجنۇن» دەپ تە اتالادى. بۇل نۇسقانىڭ ورىسشا مازمۇنىن 1908 جىلى «تورعاي گازەتىنىڭ» 20-سانىندا، ن. يۆانوۆ دەگەن كىسى جاريالاعان. مۇندا قىز — ءلايلى، جىگىت — ارىسلان اتالادى. ال وقيعانىڭ ءوربۋى «قوزى كورپەشتەن» اينىمايدى.
نەگە بۇلاي؟ — دەگەن سۇراۋعا بەرىلەتىن جاۋاپ: ارعى نەگىزى اراب ەرتەگىسىنەن شىققان «ءلايلى — ءماجنۇن» وقيعاسىن ازەربايجان اقىنى فيزۋلي عاشىقتىق جىرىنا اينالدىرعان. «قوزى كورپەشتە» عاشىقتار كەزدەسەتىن جەر، ءلايلى مەن ماجنۇندە دە (ءماجنۇننىڭ اتى — ءعابدۋۋالي، «ءماجنۇن» دەگەن لاقاپ ات عاشىقتىق دەرتىنەن دەلق ۇلى بولىپ كەتكەندىكتەن بەرىلگەن)، بار. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» مەن «ءلايلى — ءماجنۇندى» جۇرتتىڭ ۇقساس دەيتىنى وسىدان؛ ءلايلىنى ىزدەگەن ءماجنۇن تەڭىزدەردى كەزىپ كەتەدى دە، باياندى ىزدەگەن قوزى قۇم-شاعىلداردى كەزەدى. ءبىراق ءماجنۇن جىندانىپ ولەدى دە، قوزىنى قودار ولتىرەدى...
بۇلاردىڭ اتتارىنىڭ اۋىسۋ سەبەبى، يۆانوۆ جاريالاعان نۇسقا باشقۇرتتار اراسىنا تاراعان سيۋجەتتەن الىنعان.
يۆانوۆ بۇل وقيعانىڭ جەلىسىن، جايىقتىڭ جوعارعى جاعىن مەكەندەيتىن جاعالبايلى ەلىنەن جازىپ العان. ول جەردە باشقۇرت نۇسقاسىنىڭ قولدانىلۋى مۇمكىن. ال «قوزى كورپەش مولاسى» اتالاتىن وبا باشقۇرتستاننىڭ كراسنوگور اۋدانىنىنداعى «سوۆانياك» سوۆحوزىنىڭ جەرىندە بارىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.
«قوزى كورپەشتىڭ» ءبىر نۇسقاسى «بوز جىگىت» اتالعانعا ۇقسايدى. وسىنداي ءبىر جىردىڭ ورىسشا اۋدارماسى شىعىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى — ا. ۆ. ۆاسيليەۆيچتىڭ قولىنان 1907 جىلى ورىنبور قالاسىندا جاريالانعان، مازمۇنىنا قاراعاندا، بۇل تەگىندە يراك ارابتارىنان شىققان ءبىر ەرتەگىمەن ارالاسىپ كەتكەن سياقتى. مازمۇنى مىناداي: مولتە اتالاتىن قالانىڭ حانى تايماستىڭ اپۋزا دەيتىن سۇلۋ قىزى بولادى.ول تۇسىندە بوزجىگىت ەسىمدى سۇلۋ جىگىتتى كورىپ عاشىق بولسا، بوزجىگىت تە ءتۇس كورىپ، وعان عاشىق بولادى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ۇزاق ىزدەپ، كوپ ازاپتان سوڭ، ۇشىراسىپ تابىسادى. ولاردىڭ قوسىلۋىنا قارسى بولعان تايماس حان بوزجىگىتتى ولتىرەدى.
وقيعانىڭ ءوربۋى «قوزى كورپەشكە» وتە ۇقساس. وعان ەڭ ۇقساس كەلەتىن جەرى پوەمالاردىڭ سوڭعى بولىگى: ماسەلەن، بايان قوزى كورپەشتىڭ حالىقتىق نۇسقاسىندا ءبىر كەرۋەن باسىنا «ساعان تيەم» دەپ قوزىنىڭ ءقابىرى ۇستىنە كۇمبەز ورناتتىرادى دا، ول سالىنىپ بولعاننان كەيىن ىشىنە كىرىپ، ءوزىن-وزى قانجارمەن جارىپ ولتىرەدى. بوزجىگىتتە دە ءدال وسىلاي: اكەسى ولتىرگەن بوزجىگىتتىڭ ءقابىرى ۇستىنە اپۋزا تاعى ءبىر اتى ساقىپجامال) ءبىر ساۋدەگەرگە «ساعان تيەم دەپ كۇمبەز سالدىرادى دا، ەسكەرتكىش بىتە، ول دا سونىڭ ىشىندە ءوزىن ءوزى ولتىرەدى...
«بوزجىگىت» قازاق اراسىنا ايگىلى شىعارما ەمەس. ونى كەز كەلگەن ادام بىلە دە بەرمەيدى.ال، تاتار پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى عابدوللا توقاي «مەدىرەسە عاليا» اتالاتىن وقۋ ورنىندا ءدارىس (لەكسيا) وقىپ، تاتاردا فولكلور ازدىعىن، اسىرەسە، ەپوس جوعىن ايتىپ، «بوزجىگىت قازاق جىرى» دەگەندە، كىتاپتىڭ قاعازدارى تاتاردىڭ كوز جاسىنان شىرىگەنىن ايتقان.
«قوزى كورپەش» نۇسقالارى قازاقستاندا تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا تۇگەل جينالىپ، تولىق زەرتتەلدى جانە باسپا بەتىن كورىپ، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تارادى.
قازاقتىڭ ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان ليريكالىق ەپوسى ءبىرتالاي. ولاردىڭ ىشىندە «قوزى كورپەشتەن» وزگە باسپا بەتىن كورگەندەرى: «قىز جىبەك»، «ايمان — شولپان».
«قىز جىبەكتە» ەرەكشە ەستە قالاتىن كورىنىس قازاق كوشىنىڭ سالتاناتى مەن قازاق قىزدارىنىڭ وبرازدارى. جىردى حالىق اۋزىنان جازىپ الىپ جاريالاۋشى، بەلگىلى فولكلورشى جۇسىپبەك ءشايحويسلام ۇلى (ونىڭ قاي جىلى تۋعانى، ءومىربايانى ءالى زەرتتەلگەن جوق). «1927 جىلى جەتىسۋ «ەلىندە وعان جولىققان ەدىم» — دەيتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ. كوزىنە قاراعاندا، جۇسىپبەك سول كەزدە 75-تەر شاماسىندا بولعان.
حالىق نۇسقاسى سولاي ما، الدە جۇسىپبەك ءوز جانىنان قوستى ما، ايتەۋىر، ءبىز وقىعان «قىز جىبەكتىڭ» نەگىزگى يدەياسى امەڭگەرلىككە سايدى. ولاي دەيتىنىمىز: تولەگەندى بەكەجان ولتىرگەننەن كەيىن ايتقان ولەڭىندە جىبەك:
اۋەلدە باس قوسقانىم جاعالبايلى،
جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى،
بارلىعى سانسىزبايدىڭ راس بولسا،
جەسىرىن ىزدەپ كەلىپ نەگە المايدى؟!... —
دەيدى. سانسىزباي تولەگەننىڭ تۋعان ءىنىسى. تولەگەننىڭ، ەلى — جاعالبايلى، اق جايىق (ورىسشا — بەلورەسكا) وزەنىنىڭ، ساعاسىن مەكەندەيدى. 1936 جىلى ارالاي بارعانىمدا سول ەلدىڭ قارتتارى: «سانسىزباي جەسىرى جىبەكتى ىزدەپ كەلىپ، ەلىنە الىپ كەتكەندە، ولاردان ۇرپاق تاراعان» دەگەندى ايتقانى بار.
«ايمان — شولپاندا» ءبىر ۇلكەن جيىندا مامان دەگەن بايدىڭ كوتىبار باتىردى قورلاعانى، وعان اشۋلانعان باتىردىڭ ماماننىڭ ەكى قىزى ايمان مەن شولپاندى تارتىپ الۋمەن بىرگە بايدى شاۋىپ كەتۋى ءسوز بولادى. وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا وسى جىر توڭىرەگىنە مارقۇم مۇحتار، اۋەزوۆپەن باسپا ءسوز بەتىندە پىكىر تالاستىرعانىم بار. سوندا، مەنىڭشە، كوتىباردىڭ قىلىعى رۋشىلدىق قارا دۇرسىندىلىككە جاتقانىمەن، ونىڭ نەگىزىندە الەۋمەتتىك استار، ياعني. بايدىڭ قورلىعىنا كەدەيدىڭ قارسى قيمىلى بار. مەن ءالى دە سول پىكىردەمىن.
قازاقتىڭ باسپادا جاريالانباعان، ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان جىرلارىنان مەنىڭ ەستىگەندەرىم: «ماقپال»،. «سۇلۋشاش»، «بالقيا — جيەنباي».
جۇسىپبەك ءباسىعاريننىڭ (ءبىزدىڭ .عاسىردىڭ باسىندا جاساعان ادام) ايتۋىنشا «ماقپال» وقيعاسى سىرداريا بويىندا بولعان. ال اۋىلداس اقىن قابانبايدىڭ عابدولىنان بالا شاعىمدا ەستىگەن «ماقپال» بىلايشا باستالاتىن:
ۋاعدا — سوزگە قازىق لەبىزبەنەن،
ءبىر ءسوزدى ەكى قايتار دەگىزبەگەن.
سارقىلىپ ساعاسىز سۋ ساپ بولادى،
تەلەگەي تەڭ بولمايدى تەڭىزبەنەن.
ايىرىپ دوستى — دوستان، جاردى — اشىقتان،
سۇم دۇنيە كىمدەرگە بوق جەگىزبەگەن.
قىس قىستاپ سىردىڭ بويىن، جاز ارقادا،
ءوتىپتى ءبىر سال جىگىت «سەگىز» دەگەن.
قاڭتاردا جىلقى ىعادى. اقپانمەنەن،
ۇستايدى جىمنان تۇلكى قاقپانمەنەن،
سەگىزگە ءولىپ-وشىپ عاشىق بولعان،
ءبىر سۇلۋ ايدان ارتىق ماقپال دەگەن.
سەگىزدىڭ ءوزى سەرى، جىلى تاۋىق،
كورمەگەن ومىرىندە قاتەر-قاۋىپ.
ءبىر جىلى سىردا جۇت بوپ، سەرى سەگىز،
جونەلگەن جىلقىنى ايداپ ارقاعا اۋىپ.
سەگىز سولاي كەتە بارعاندا، قاراقالپاق ەلىنىڭ قىز تاڭداپ جۇرگەن باتىرى جابى ماقپالعا كەزىگەدى دە، اكەسىنە قالىڭىن تولەپ، الىپ كەتەدى. وسى وقيعا قۇلاعىنا تيگەن سەگىز قوس اتپەن جابىنىڭ سوڭىنان قۋىپ بارادى. ول دا سەرى، باتىر جىگىت ەكەن. ەكەۋى كۇش سالىستىرىپ، ماقپالدى قاي كۇشى اسقانى الماق بولادى. وسى سەرتپەن كۇرەسكەندە، سەگىز جابىنى جىعادى. الايدا سەرتتەن شىعا الماي، قالىڭدىعىن امالسىز قيعان جابىعا، سەگىز بىرگە تۋعان سۇلۋ قارىنداسىن بەرىپ، ەكەۋى ومىرلىك دوس بولادى.
وقيعا مۇنىمەن تىنبايدى. ارقاعا سۇيگەن ەرىمەن بارعان ماقپال توسەك تارتىپ جاتىپ الادى. باقسىعا كورسەتسە «سارى كەزىك» دەگەن سىرقات دەيدى. — ەمى سىردىڭ سۋى، ونى ىشسە — جادىرايدى، ىشپەسە — اۋىرادى. بۋعان كوزدەرى جەتكەن عاشىقتار سىرداريا بويىنا قونىستاپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانادى دا، بالالى-شاعالى بولىپ، باقىتتى ءومىر سۇرەدى.
يدەيالىق جاعىنان العاندا مۇنداعى كەيىپكەر جەردەن كوتەرىلسە كۇشىنەن ايرىلاتىن كونە گرەك ەرتەگىسىندەگى انتەي باتىرعا ۇقسايدى.
«ماقپال» وقيعاسى جەتىسۋدا بولعان ەكەن دەگەن دە ءسوز بار. وعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءبىراز جولدارى باسپادا جاريالانعان «ماقپال» اتتى پوەماسى كۋا.
«سۋلۋشاشتىڭ» عابدول ايتاتىن جىرىندا:
ءبات قۇندىز قىز بالاعا جاراسقانداي،
تۇمان كەپ ەر جىگىتكە اداسقانداي،
ساعاسىن سارى تورعايدىڭ مەكەندەگەن —
بولىپتى تىلەۋبەردى — ءبىر اسقان باي،
سۇلۋشاش اسقان بايدىڭ جالعىز قىزى،
سيپاتى حور قىزىنا تالاسقانداي. —
سول كەزدە ون سەگىزگە كەلگەن جاسى،
شولپىسى بەس مىڭ سومدىق قازىناسى،
ءيىسى كۇندىك جەرگە مول جەتەتىن
ءيىسماي، قالامپىرلاپ ورگەن شاشى، —
دەپ باستالاتىن دا، «كۇيەۋى
سۇلۋشاشتىڭ سۇر قاسقا تاز» بولىپ، قىز «التاي اتتى ءبىر سال، ماڭعازبەن» ويناپ-كۇلەتىن.
سونى سەزگەن «سۇرقاسقا» قالىڭدىعى سۇلۋشاشتى زورلىقپەن الماق بولادى. جىردىڭ اياعى ەرتەگىگە ۇلاسىپ، قىز ۇيرەككە اينالىپ قاشادى، سۇرقاسقا قارشىعا بولىپ قۋادى. ءبىراق التاي دا بىرگە قۋىپ، سۇرقاسقادان بۇرىن ىلەدى دە، ماقساتىنا جەتەدى. مەن جازعان «سۇلۋشاش» پوەماسى باسقاشا يدەيادا قۇرىلعان.
«بالقيا — جيەمبايدى» دا عابدول ايتاتىن. ول:
ەسىلدىڭ ارعى بەتى مالعا جايلى،
بالالار ۇيرەتەدى اساۋ تايدى،
جاماعات قۇلاق سالىپ تىڭداساڭىز،
ايتايىن ءسىبىر كەتكەن جيەمبايدى، —
دەپ باستالادى دا:
ءۇش جىگىت قىستى كۇنى شىقتى جولعا،
شاناعا قار تۇسەر دەپ جەكتى جورعا،
تۇبىنەن شولاق سايدىق كەزىگەدى،
ءۇش تورە، ەكى مارجا وعان سورعا.
ءبىر مارجا تارتىپ ءوتتى بەتىنە ونىڭ،
شىپ ەتىپ ءتىلىپ كەتتى بەتىن ونىڭ،
مارجانىڭ بۇل قىلىعى قاي قىلىق دەپ،
ۇمتىلدى ايداحارداي ك... (سوڭىنا) ونىڭ.
ءبارىن دە قۋىپ جەتىپ قالدى باسىپ،
بارىنەن دە بۇلاردىڭ كۇشى اسىپ،
وزگەسىن تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەندە،
ءبىر مارجا اجالى جوق كەتتى قاشىپ... —
دەپ جالعاساتىن. قورلاعاندار پاتشانىڭ اكىمدەرى بولىپ شىعادى. قاشىپ قۇتىلعان مارجا ۇكىمەتكە حابارلاپ، جيەمباي جولداستارىمەن ۇستالادى. ءسويتىپ، ونى يتجەككەنگە (سىبىرگە) ايداپ جىبەرەدى. جيەمبايدىڭ قالىڭدىعى بالقيا جولدا كوپ ازاپ شەگىپ، ونى ىزدەپ بارىپ، ەكەۋى سىبىردە قوسىلادى.
بۇل دا وقيعالى ءارى قىزىقتى قۇرىلعان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر قىمبات تۋىندىسى بولاتىن. ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان وسىنداي جىرلار قازاق اراسىندا كوپ تاراعان. ولار قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ارقىلى جيناستىرىلۋدا.
3. قيسسالار تۋرالى
كوركەم ادەبيەتتىڭ ەپيكالىق تۇرىنە قوسىلاتىن بۇل جانر قازاق تىلىنە نەگىزىندە اراب، يران، شاعاتاي تىلدەرىنەن كەلدى. بۇل جانردى دا ەپيكالىق دەپ اتايتىن سەبەبىمىز، مۇنىڭ وقيعاسىنا دا كوپ ادام قاتىناسىپ، ولاردىڭ قىلىق-مىنەزدەرى درامالىق تۇردە شيەلەنىسىپ بارىپ ايقىندالادى. ءسويتىپ، بۇل دا بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ شىندىعىنان كورىنىس بەرەرلىك قىزمەت اتقارادى.
«قيسسا» — اراب ءسوزى. ونىڭ قازاقشا ماعىناسى «داتتەۋ»، «بايانداۋ» دەگەنگە كەلەدى. مىسالى، يسلام دىنىندە پايعامبار اتالعان ادامداردىڭ ومىرلەرىن، ىستەرىن باياندايتىن كىتاپتى «ءقيسسا-سال-انبيا» دەيدى. قيسسالاردا ولەڭ مەن قارا ءسوز (پروزا) ارالاسىپ، كەيىپكەرلەردىڭ ىس-ارەكەتىن سيپاتتاعاندا ايتۋشى ولەڭدەتىپ، ءوز جانىنان قوساتىن سوزدەردى قارا ءسوز تۇرىندە: «ءالقيسسا، كۇندەردى ءبىر كۇن» دەپ اڭگىمەلەتىپ كەتەدى. قازاق تىلىندەگى قيسسالاردىڭ باسىم بولىگى وسىنداي سيپاتتا تۋعان.
قازاقشا قيسسالار ازاماتتىق جانە سوعىس تاقىرىبىندا بولىپ ەكىگە بولىنەدى: ازاماتتىق، كوبىنەسە عاشىقتىق تاقىرىبىنا قۇرىلادى دا، سوعىس تاقىرىبىنداعىسى كوبىنەسە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋ توڭىرەگىندە بولادى.
قازاققا اراب، يران نەمەسە شاعاتايدان كەلگەن عاشىقتىق قيسسالارىنىڭ سيۋجەتى بۇكىل ورتا ازيا ەلدەرىنە' تۇگەل تاراعان. ولاردى بۇل ەلدەردىڭ، تىلدەرىندە «جەتى سۇلۋ» دەپ تە اتايدى. وسىنداي اتپەن ازەربايجاننىڭ قازىرگى اتاقتى كومپوزيتورى كارا-كارايەۆ بالەت تە جازدى. ول — سوۆەتتىك تەاترلار ساحناسىندا ايگىلى سپەكتاكلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تا ءجۇر. ءبىراق كارا-قارايەۆ «جەتى سۇلۋدا» شىعىسقا تاراعان جەتى عاشىقتى ەمەس، ءبىر حاننىڭ سارايىنداعى جەتى ايەلدى سيپاتتايدى. وسى جەتى عاشىق وقيعالارى شىعارمانىڭ ارقاۋى بولعان.
قازاق قيسسالارىندا سيپاتتالاتىن عاشىقتار: ءجۇسىپ پەن زليحا، بادىگۇل — جامال مەن سەيفىلمالىك، امىرە مەن زيادا، ءلايلى مەن ءماجنۇن ارابتاردان اۋىسقان، ال فارحات پەن شىرىن، تاھير مەن ءزۋھرا، بوزجىگىت پەن ساقىپجامال ورتا ازيانىڭ وزىندە تۋعان كەيىپكەرلەر.
«بوزجىگىت» كىتابىنىڭ قاعازدارى تاتاردىڭ كوز جاسىنان ءشىرىدى، دەپ عابدوللا توقاي ايتقانداي، بىزگە جەتكەن ماحاببات جايىنداعى قيسسا-كىتاپشالار بەتتەرى قازاق وقۋشىلارى مەن تىڭداۋشىلارىنىڭ كوز جاسىنان «ءشىرىدى». اۋىر ەڭبەكتەن قولدارى بوساعان شاقتارىندا، قيسسالاردى سۇيسىنە تىڭداعان توپتاردى ءوزىمىز تالاي كوردىك.
عاشىقتىق تاقىرىبىنداعى اۋدارما شىعارمالاردىڭ؛ قازاق جاستارىنىڭ ماحاببات سەزىمىن وياتۋدا، ولاردى باس بوستاندىعىن قورعاۋعا، ءسۇيىسىپ قوسىلۋعا شاقىرۋدا ايتارلىقتاي رول اتقارعان. سوندىقتان دا قازاق اقىندارى مۇنداي تاقىرىپتاعى شىعارمالاردى قۇمارتا اۋدارعان جانە وزدەرىنشە جاڭعىرتىپ وتىرعان. ونداي قيسسالار قازاقتىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە دە ءبىرتالاي. جازبا قيسسانىڭ اقىرى سۇلتان-ماحمۇد تورايعىروۆتىڭ سوۆەتتىك داۋىردە پروزا جانە ولەڭ جانرلارىن ارالاستىرا جازعان روماندارىنا كەلىپ شەكتەلەدى. بۇلار ستيل جاعىنان، ەۆروپالىق رومانداردان گورى ازيالىق قيسسالارعا بەيىم.
كورشىلەس ەلدەردەن الىنعان كەيبىر وقيعالى سيۋجەتتەردى قازاق اقىندارى ءتول شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتتى. مىسالى، «كورۇعلى» تۇركمەن توپىراعىندا تۋعان وقيعا نەگىزىندە الىنعان. سونى قازاق حالقى دا ءوزىمسىنىپ، وقيعانى تۇرىكپەن تۋىستاردان باسقاشا ەتىپ دامىتادى. تۇرىكپەندەردە كور-ۇع ۇلى سوقىر ادامنىڭ بالاسى بولىپ سيپاتتالادى، ال، قازاقتا بۇل بالا، ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعاندا ولگەن ايەلدىڭ كورىندە تۋادى دا، تۋا سالا كوردەن شىعىپ، باتىرلىق قۇرادى. ول جورىقتا قىرىق كۇن ءجۇرىپ، قىرىق ءبىرىنشى كۇنى قايتىپ ورالسا، ءوزى شىققان كەر اۋزىندا ورالىپ جاتقان ايداھار: «ەندى كىرۋگە رۇقسات جوق»، — دەيدى. بالانىڭ: «انامدى تىم بولماسا سوڭعى رەت ەمىپ شىعايىن» دەگەن زارىنا ايداھار: «بۇيرىق سولاي» دەپ قۇلاق اسپاي، ونى كىرگىزبەيدى... بۇلاي بايانداۋ قازاقتان باسقا حالىقتا جوق.
يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان بىرنەشە قيسسا بارىن جوعارىدا ايتتىق. بۇل ءدىن ەتەك العان تاتار، وزبەك، ازەربايجان جانە باسقا كەيبىر ەلدەردە «ءماۋلىت» اتالاتىن مەيرام بار. ول — «مۇحاممەد پايعامبار تۋىپتى-مىس» دەيتىن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 582 «ءپىل» جىلىنىڭ 12 اپرەل بۇل كۇندى مەيرامداعان مۇسىلماندار «قاسيدا» دەگەن ارناۋلى ان-كۇيدى ورىندايدى.
مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىربايانى ولەڭ، تۇرىندە جازىلعان «مۇحاممەديا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى وسپاندىق تۇرىكتەردىڭ سۇلتاندارىنان (پاتشالارىنان) شىققان اقىن مۇحاممەد-چەليابي. بۇل كىتاپ ەرتەرەكتە تاتار تىلىنە دە اۋدارىلعان.
مەكە مەن ءمادينادان باستالعان يسلام ءدىنى كورشى ەلدەرگە سوعىس ارقىلى كۇشپەن تاراعان. سول سوعىستار قازاقشا جاريالانعان قيسسالار «زارقۇم» مەن «سالسالدا» قامتىلعان. بۋلارداعى وبراز ەستە قالادى.
مۇحاممەد تۋرالى تاعى ءبىر جىر «پايعامباردىڭ دۇنيە سالۋى» دەپ اتالادى. مۇندا مۇحاممەد ولەر الدىندا ءوز ۇمبەتتەرىنىڭ تاڭداۋلىلارىن جيناپ الادى دا، «مەن سەندەرگە يسلام جولىن ناسيحاتتادىم با»، دەگەن سۇراۋ قويادى دا، «ناسيحاتتادىڭ» دەپ شۋلاعاندارعا ونىڭ سەنىمسىزدىك بىلدىرگەنىن اقىن مۇحاممەدتىڭ اۋزىنان:
اجال جەتسە قالارمىز، ءالى-اق ءولىپ،
قۇدايا ساۋال قىلساڭ قاھار توگىپ،
«ايتتىڭ سەن» دەپ، — ءبىر ءوزىڭ كۋا بوپ ب ا ق،
ايتپادى دەپ جۇرمەسىن مەنەن كارىپ، —
دەگەن سوزدەردى ايتقىزادى. وسىنى ەسىتكەن ءدىنشىل ادامدار: «جارىقتىق-اي، ول دا جۇرتقا سەنبەگەن ەكەن-اۋ!» — دەپ قامىعادى.
مەن بالالىق شاعىمدا كوپتەگەن قيسسالارمەن قاتار، «كەر بالا ءشولىن» دە جاتقا ايتاتىن ەدىم. سوندا تىڭداۋشىلارمەن بىرگە قيسسانىڭ بىرەر جەرىندە ءوزىم دە جاسقا بۋلىعاتىنمىن. وندا شولگە قامالىپ قاتالاعان حۇسايىن جارى ءبىر جۇتىم سۋ سۇراپ، جازيدكە ونىڭ اپىل-تاپىل باسقان ۇلىن جىبەرەدى. سوندا، مەيىرىمسىز جاۋ، سۋ ورنىنا ءسابيدىڭ اشقان اۋزىنا وق اتىپ ولتىرەدى.
ەكىنشى ءبىر ساتتە حۇسايىننىڭ كەسىلگەن باسىن جازيد التىن تاباققا سالىپ بوس تۇرعان سارايىنا قويعاننان كەيىن جۇرت ۇيقىعا كىرە حۇسايىن اتا-بابالارىنىڭ (مۇحاممەد، عالي، فاتيما، تاعى باسقالار) ارۋاعى ەلەس بەرىپ كەلەدى. مۇنداي كورىنىس ماعان دا، تىڭداۋشىلارعا دا قاتتى اسەر ەتىپ، ءارى قورقىنىشتى بولاتىن ەدى...
سول سياقتى قازاق تىلىندە «قىرىق ءۋازىر» اتالاتىن ولەڭمەن جازىلعان قالىڭ كىتاپ تا بولدى. ونى اۋدارىپ، شىعارۋشى XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا قارقارالى ولكەسىندە جاساعان قازاق اقىنى اقىلبەك سابال ۇلى بولعان. بۇل العاش «اراب حاليفاتى» اتالعان مەملەكەتتىڭ باسقارۋشىلارىن سيپاتتاۋعا ارنالعان.
نەگىزىنەن العاندا قازاق تىلىندەگى قيسسالاردىڭ سانى جۇزدەن اسادى. ولار ارابتىڭ، يراننىڭ (اسىرەسە پارسىنىڭ)، ورتا جانە ورتالىق ازيا تۇركىلەرىنىڭ ەرتەگىلەرىنەن الىنادى. قيسساشىلاردىڭ كەيبىرى از، كەيبىرى كوپ ەتىپ مۇرا قالدىرعان. بىرەن-ساران قيسسا شىعارىپ، ودان ارى جازباعاندارى دا بار: ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن جيىرمانشى عاسىردىڭ، باس كەزىندە بۇرىنعى قارقارالى ۇيەزىنەن شىققان قيسساشىل — اقىلبەك سابال ۇلىنىڭ ءبىر ءوزى عانا وتىزعا جۋىق، اقمولا ۇيەزىنەن شىققان ماقىش قالتاي ۇلى دا قىرىقتان استام قيسسا قالدىرعان. وسى مەرزىمدە جەتىسۋ ولكەسىنەن شىققان جۇسىپبەك قوجا شايحول-يسلام ۇعىلى شىعارعان قيسسالار دا تولىپ جاتىر.
ادەبيەتتىك ساپاسى جاعىنان العاندا بۇل قيسسالار ءارقيلى. مىسالعا جۇسىپبەك قيسسالارى ءتورت جۇيەگە بولىنەدى. ولار: «قاسىم جومارت» سياقتى اراب اڭىزىنان الىنعان قيسسالار يران اڭىزىنان الىنعان «قاھارمان — قاتىران»، ورتا ازيا اڭىزىنان الىنعان «مۇڭلىق — زارلىق» جانە «قىز جىبەك» نەمەسە «ءبىرجان مەن سارا ايتىسى» سياقتى قازاق جەرىندە بولعان وقيعالاردان الىنعان قيسسالار.
ادەبيەتتىك دارەجەسى بيىك «قىز جىبەكتىڭ» مازمۇنى دا باي، وقيعاسى دا قىزعىلىقتى، سۋرەتتەۋى دە كوركەم، دراماسى دا ءتۇيىندى. «ءبىرجان مەن سارانى» كىمنىڭ شىعارعانى ءالى كۇنگە دەيىن تالاس بولعانىمەن، بۇل ايتىستى ەڭ العاش جۇسىپبەك جازىپ الىپ، وڭدەپ، باسپادا جاريالاعانى، سارانىڭ «قوجەكە-اۋ، كۇنى قۇرسىن ۇرعاشىنىڭ» دەۋىنەن بايقالادى.
ءبىراق، بىرەۋلەر بۇل «قوجەكە» دەگەنى ەمەس، «قاجەكە»، «قاجى» دەپ وتىرعانى، ماماننىڭ تۇرىسبەگى دەيتىن سول ەلدىڭ اتاقتى ءبيى جانە قاجىسى» — دەپ تە تالاسادى.
مۇنىڭ «قاجى» ەمەس، «قوجا» ەكەندىگى سارانىڭ «اۋليە پايعامباردىڭ تۇقىمى دەپ، ءسوزىمدى تىڭداتۋعا كەلدىم ساعان» — دەۋى دە كۋا: «پايعامباردىڭ تۇقىمى» قاجىلار ەمەس، قوجالار، ەندەشە ءسوز بولىپ وتىرعان تۇرىسبەك ەمەس، جۇسىپبەك قوجا.
قيسسالاردىڭ ىشىندە: «شاھماران» (جىلاندار پاتشاسى)، «مۇڭلىق — زارلىق»، «شاكىر — شاكىرات»، «رۇستەم — زاراب»، «تاھير — ءزۇھرا»، «التىن بالىق» سياقتى قازىرگى كەزدە دە وقىرماندار قىزىعىپ وقيتىن قيسسالار دا از ەمەس.
ادەبيەتتىك ءار جانردىڭ وزىندىك بيىك شوقتىعى بولادى. قازاق ادەبيەتىندەگى ايتىس جانرىندا، كوركەمدىك جاعىنان، اسىرەسە ءتىل شەبەرلىگى جاعىنان ەڭ بيىك تۇرعان «ءبىرجان مەن سارا».
وسىنداي دارەجەگە كوتەرىلگەن جۇسىپبەكتىڭ ولەڭ قيسسالارى دا از كەزدەسپەيدى، وعان ءبىر مىسال «قاسىم جومارت». بۇل 1906 جىلى قازان قالاسىندا كىتاپشا بولىپ باسىلعان، كولەمى ءۇش مىڭ جولداي ولەڭ. وقيعا اراب ەلىندە ھارۋن — ءراشيت پاتشا زامانىندا بولعان. ول ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بەرگى 734 — 744 جىلدارى باعدات قالاسىندا ارابتار حاليفاتىنىڭ حاليفى بولعان ادام.
قيسسا مازمۇنى بىلاي: مىسىر ءشاھارىندا تۇراتىن ابدەل-حاتتام ەسىمدى باي ادام ەلەدى دە، ونىڭ قاسىم دەگەن جاس ۇلى جەتىم قالادى. ابدەن كەدەيلەنگەن بۇل بالا قايىرشىلىقپەن جۇرگەندە، باسرا ءشاھارىنداعى ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كەرەمەت سۇلۋ قىزدى كورەدى. سوعان عاشىق بولعان قاسىم تالىعىپ بارىپ جولىعىپ، ەكەۋى كوڭىل قوسادى... قىز جەر استىنداعى بەلگىسىز سارايعا تىققان قىمبات مۇلىكتەرىن جىگىتكە سىيلايدى. سول تاۋسىلمايتىن مۇلىكتەردى كىم كورىنگەنگە (ولاردىڭ ىشىندە ءراشيت پاتشا دا بار) ۇلەستىرىپ، «قاسىم جومارت» اتالادى.
«جومارتتىق» — قازاق جاقسى كورەتىن قاسيەتتىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا حالىق ءوز ولەڭىنە «جوقشىلىق جومارت ەردىڭ قولىن بايلار» دەگەن جولدى قوسادى. جومارتتار تۋرالى قىزعىلىقتى اۋىزەكى اڭگىمەلەر دە كوپ. بۇدان باسقا قازاق اراسىنا كوپ تاراعان «اتىمتاي جومارت» تۋرالى دا اڭگىمەلەر كوپ. وسىنداي ءبىر اڭگىمەنى ىبىراي التىنسارين دا «وقۋلىق» («حرەستوماتيا») جيناعىنا قوسقان.
قازاق اڭىزىندا اتىمتاي (ارابشا حاتيمتاي) كوبىرەك اتالادى. سەبەبى، ول بايلىقپەن ەمەس، مىرزالىقپەن (جومارتتىقپەن) اتىن شىعارادى. بىرەۋ اتىمتايعا: «مەن دە سەندەي جومارت بولام» دەيدى. ءبىراق العاش بەرگەن ادامى سول كۇنى ەكىنشى رەت كەلگەندە: «مانا الىپ ەدىڭ عوي» دەپتى. باقسا، سۇرانشى بولىپ جۇرگەن قىدىر (ىرىستىڭ اتاسى) ەكەن. سوندا قىدىر: «سەن قالاي اتىمتاي بولا الاسىڭ؟ ول كۇنىنە نەشە بارساڭ دا بەتىڭدى قاقپايدى، ال، سەن ەكى كەلگەنگە ساراڭدىق جاسادىڭ!» — دەپتى-مىس.
قازاق اتىمتايدى جومارتتىقتىڭ اتاسى كورگەنىمەن، قاسىمدى ولاي كورمەيدى. ويتكەنى قازاق ۇعىمىنداعى قاسىم، اتىمتايداي پەيىل جومارتى ەمەس، بايلىقتىڭ جومارتى.
ءبىراق ماسەلە مۇندا عانا ەمەس، «قاسىم جومارت» قيسساسىنىڭ ادەبيەتتىك جەتكىزۋ دارەجەسىنىڭ تومەندىگىندە. تەگى بۇل جۇسىپبەكتىڭ قالامى توسەلمەگەن كەزدە جازعان شىعارماسى بولۋى كەرەك. ويتكەنى وقيعانى ءوربىتۋى نانىمسىز، ولەڭى ءالسىز، ۇيقاستارى ولاق، سوزدەرى — جاسىق.
قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىندە قيسسالار ەلەۋلى ورىن الادى. ف. ەنگەلس اۋىز ادەبيەتىن «ءار حالىقتىڭ رومانى» دەپ اتاسا، قازاقتىڭ ءتول اۋىز ادەبيەتىندە قيسسالار دا ءوز ورنىن الادى.
اقىندى دا، ونىڭ حالىق قازىناسى — التىن ءسوزىن دە قادىرلەپ، اقىننىڭ اقىندىق ءوز تالانتىن دامىتۋىنا بار جاعداي جاساعان وكتيابر ريەۆوليۋسياسى، كوممۋنيستىك پارتياسى، سوۆەت ۇكىمەتى. وعان دالەل — قازاق پوەزياسىنىڭ اقساقالى اتالعان ءۇش وردەندى جامبىل باستاعان حالىق اقىندارىنىڭ توبى.
ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى قازاقتىڭ حالىق اقىندارىنىڭ اتاعى مەن داڭقى ەڭ زور دەگەندە اۋىل اراسىنان ارەڭ اسىپ ءوز رۋى اراسىنان ءارى شىقپاۋشى ەدى. سوۆەت داۋىرىندە قازاق اقىنىنىڭ داڭقى قازاقستان شەگىنەن اسىپ، بۇكىل سوۆەتتەر وداعىنداعى حالىقتار مەن جەر جۇزىنە جايىلدى. ءقازىر جامبىل ەسىمىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىلەدى.
4. ايتىستار
قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە باتىرلار جىرىنان سوڭعى كولەم جاعىنان كوبى دە، الەۋمەتتىك شىندىقتى تەرەڭ اشۋ جاعىنان كورنەكتىسى دە «ايتىس» جانرى. ول سوناۋ زامانداردا شىققان بادىك سياقتى ايتىستىڭ كونە تۇرىنەن ءوربيدى دە، اياعى سوۆەتتىك داۋىردەگى اقىندار ايتىسىنا تىرەلەدى. بۇل تاقىرىپ جاعىنان دا اسا كەڭ ءورىستى جانر.
«ايتىس» — «ايت» ەتىستىگىنەن تۋعان زات ەسىم. ءوز ماعىناسىمەن العاندا، «ايتىس» ەكى كىسىنىڭ سويلەۋى. بۇلاي سويلەسۋ قازاق تۇرمىسىندا قارا ءسوز تۇرىندە دە بولعان. «پالەن شەشەن مەن تۇگەن شەشەن ايتىسىپتى» دەگەن ءسوز قازاق اراسىندا كوپ ۇشىراسادى: «ايتىس» كەيدە «تالاس» ماعىناسىندا قولدانىلىپ، بىرەۋ مەن بىرەۋ تالاسسا، جانجالداسسا «پالەنشە مەن تۇگەنشە ايتىسىپ قالىپتى» — دەپ تە ايتادى.
«ايتىستىڭ» ماعىناسى وسىنداي كەڭ بولعانىمەن، «ايتىس» ۇعىمىنداعى سوزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ باسىمى — ولەڭمەن ايتىسۋ.
جازۋ ادەبيەتىنىڭ تاريحى ارىدەن كەلە جاتقان، ەرتە مادەنيەتتەنگەن ەلدەردە (گرەك، ريم ت. ب.) «ايتىس» ۇشىراسپايدى. تەك مادەنيەتى ەرتە زامانداردا بوي كورسەتكەن اراب ەلىندە ايتىس ۇلكەن ورىن العان. ارابتا ءبىزدىڭ «ايتىسقا» ۇقساس ولەڭ مەن سويلەسۋ (مۇعاللاقات) بار. ءبىراق زەرتتەۋشىلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا «مۇعاللاقات»، كوبىنەسە ارابتىڭ كوشپەلى تايپالارى بەدۋيىندەر (ءباداۋي) اراسىندا ۇشىراساتىن كورىنەدى. جازبا ادەبيەتى ەرتەدەن كەلە جاتقان باسقا ەلدەردە «ايتىس» ونەرىنىڭ بارى عىلىمي ءالى دالەلدەنگەن جوق.
ەرتەدەن كوشپەلى تۇرمىس قۇرىپ كەلگەن: قازاق، تۇرىكپەن، مونگول سىقىلدى ەلدەردىڭ كوبىندە «ايتىس» جانرى داستۇرگە اينالعان. بۇل جانردىڭ تۋىپ، وركەندەۋىنە باس سەبەپ — • بۇل ەلدەردىڭ ساۋاتىنىڭ ازدىعى، مەكتەبىنىڭ جوقتىعى بولعان. مۇنداي ەلدەردە اقىننىڭ كۇشى اۋزىنا تۇسەدى، باسقا جانرلار سىقىلدى، «ايتىس» جانرىن دا اۋىزشا ايتىس تۇرىندە وركەندەتەدى.
«ايتىس» — قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان جانر. مىسالعا «جار-جار»، («اۋ-جار»)، «بادىك» ايتىستارىن الساق، بۇلار ەرتە زاماندا شىققانعا ۇقسايدى. ءبىراق، ەسكى زاماندا شىققان ايتىستاردىڭ تۋعان مەزگىلىن، شىعارۋشىسىن شامالاۋ قيىن، بۇلار اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، حالىق قازىناسىنا اينالىپ كەتكەن.
XIX عاسىرعا دەيىنگى تاريحتا اتى ءمالىم ايتىس اقىندارىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءالى بىلمەيدى جانە ءبىلۋ مۇمكىندىگى قيىن دا. سەبەبى XIX عاسىرعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ قاي ءتۇرىن الساق تا، قاعاز بەتىنە تۇسكەنى، جازىلىپ الىنعانى جوق. سوندىقتان سىپىرا جىراۋ، اسانقايعى سەكىلدى ەرتەگىگە اينالعان ءبىرلى-جارىم اقىنداردىڭ عانا اتى تاريحتا ساقتالعان.
شىنىندا «ايتىس» جانرى اقىننىڭ اتىنا تىعىز بايلانىستى. كوشپەلى قازاق تۇرمىسى' جاعدايىندا، جازبا ادەبيەت بولماعان كەزدە اقىنعا «اقىن» دەگەن اتاق اپەرەتىن ەڭ باستى «بايقاۋ» ايتىس بولعان. «اقىن» اتاعىن الۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ اقىندىق كۇشىن كوپ الدىندا تانىتۋ كەرەك؛ ال اقىن بولعىسى كەلگەن ادام ءوزىنىڭ اقىندىق قابىلەتىن تانىتۋ ءۇشىن بۇرىن «اقىن» دەپ تانىلعان كىسىمەن اقىندىعىن جارىستىرىپ، كوپتىڭ سىنىنا تۇسەدى. ەگەر وسى جارىستا وتىرعانداردان ماقۇلداۋ تاپسا، ونىڭ كوپشىلىك الدىندا تانىلعانى، ال كوپتىڭ كوڭىلى تولماسا «اقىن» دەپ تانىلماعانى.
قازاق تۇرمىسىندا اقىندار ايتىسى — جۇيرىك اتتاردىڭ بايگىسىمەن بىردەي بولعان. جارىستا وزعان اتقا بايگى بەرۋ سياقتى، ايتىسقا ءتۇسىپ جەڭگەن اقىندارعا دا بايگى تىگىلىپ، بايگى بەرىلگەن. ەسكى ادەت بويىنشا جارىسقا تۇسكەن جۇيرىك تە، ايتىسقا تۇسكەن اقىن دا ءوز نامىسى ەمەس، بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ، رۋدىڭ، نامىسىن قورعاعان. بايگىگە شاپقان اتتىق وزىپ كەلۋىن ات يەسى عانا ەمەس، سول ات يەسىنىڭ ەلى بولىپ تىلەيدى. بايگىدە وزعان اتقا ءمىنىپ شاپقان بالا، قاراقشىعا جاقىنداعاندا ات يەسىنىڭ ەسىمىن اتاپ ۇرانداماي، رۋ ەسىمىن اتاپ، ۇرانداپ شاقىرادى. اقىن دا وسىلاي. ەسكى ادەپپەن ايتىساتىن اقىنداردىڭ بارلىعى دا ءوز رۋىن ماقتاپ، ارتىق كورسەتۋگە، ال قارسى جاقتاعى اقىننىڭ رۋىن جامانداپ، ءمىنىن تابۋعا، كەمشىلىگىن بەتىنە باسۋعا تىرىسادى. اقىندار ايتىسى وسىلاي ەل نامىسىنا تيەتىن بولعاندىقتان ەشبىر اقىندى ءوز رۋى ىشىندە سىناپ الماي تۇرىپ، ۇلكەن ايتىسقا جىبەرمەگەن. سوندىقتان اقىن بولعىسى كەلگەندەر ءوزىنىڭ اقىندىق شاماسىن اۋەلى جاستاردىڭ ءازىل-وسپاعىندا، ويىن-ساۋىعىندا، ادەت-عۇرپىندا (قۇدا تۇسەر، قىز ۇزاتار، كەلىن تۇسەر، شىلدەحانا، ت. ب.) سىناپ، ءوز اۋلىمەن ەلىنىڭ شەڭبەرىندە «اقىن» تانىلىپ، ۇلكەن ايتىسقا سودان كەيىن عانا تۇسەدى.
اۋىز ادەبيەتىندە اقىننىڭ اقىندىعى، ونىڭ شەشەندىگى، تاپقىرلىعى، ءبىلىم دارەجەسى ايتىس ۇستىندە تانىلادى. الايدا ەكى اقىندى ايتىس جارىسىنا ءتۇسىرىپ، ءار ەل ءوز اقىنىنىڭ جەڭۋىن تىلەگەنمەن، اقىننىڭ اقىندىق كۇشىن باعالاعاندا قاي جاعى بولسا دا وزعان اقىنعا قيانات جاساماي، وزعان اقىندى ەكى جاعى دا ماقتايدى. سودان كەيىن وزعان اقىن قايدا، قاي ەلگە بارسا دا سىي-قۇرمەتكە بولەنەدى. ارينە، بۇدان ەندى ول اقىنمەن ەشكىم ايتىسپايدى دەگەن ۇعىم تۋمايدى. كەرىسىنشە «اقىن» اتالعاندار ءوزارا تالاي كەزدەسىپ، بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلىپ جۇرەدى.
«ايتىستىڭ» ءبىر وزگەشەلىگى، مۇندا جاتتاما، دايار ولەڭ از بولادى. «ايتىس» ولەڭىنىڭ كوبىن ايتىسۋشى اقىندار سول ايتىس ۇستىندە ويىنان شىعارادى. بۇعان سەبەپ ايتىستىڭ مازمۇنى، تاقىرىبى كۇنى بۇرىن بەلگىلەنبەيدى، ايتىسقا تۇسكەن ەكى اقىن، ايتىسقا تۇسەر الدىندا نە تۋرالى ايتىساتىنىڭ وزدەرى دە بىلمەيدى. «ايتىس» ەڭ الدىمەن اقىنداردىڭ ءوزارا ولەڭمەن اماندىق-ساۋلىق سۇراۋىنان ەل-جۇرتىنىڭ اماندىعىن، جۇرگەن جولىنىڭ جايىن سۇراۋدان، سودان كەيىن بىر-بىرىمەن تانىسۋدان باستالادى. وسى اماندىق، ءجون سۇراسۋدا ءبىرىنىڭ اۋزىن ءبىرى اڭدىپ، سوقتىعار، جەڭەر جەرىن ىزدەيدى. ارينە، ايتىسقا تۇسەتىن ەكى اقىن دا كۇنى بۇرىن ءبىر-بىرىنىڭ سوقتىعار جەرىن اڭدىپ وتىرادى. ءبىراق، كەيدە ايتىسۋشى اقىنداردىڭ ءبىرى قارسى جاقتىڭ ويلاپ وتىرعان ماقساتىن اڭعارىپ، ايتىس تاقىرىبىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتەتىن جاعدايى دا كەزدەسەدى. مۇندايدا كۇتپەگەن سۇراۋعا تەز جاۋاپ بەرمەگەن كىسى اقىن سانالمايدى. سوندىقتان ايتىسقا تۇسەتىن اقىن جاتتاما ولەڭگە سۇيەنبەي، ءوزىن كەنەتتەن قويىلاتىن سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرۋگە ازىرلەيدى. اقىننىڭ كوپشىلىك الدىندا تانىلۋى دا وسىنداي تاپقىرلىعى مەن وتكىرلىگىندە. قىسقاسى، اقىنعا اقىندىق اتاق اپەرەتىن پوەزيا جانرى، كوبىنەسە «ايتىس».
اقىن مەن جىرشىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق اقىن ولەڭدى ءوز جانىنان سول ساتىندە شىعارادى (يمپروۆيزاسيا)، ال جىرشى كوبىنەسە دايار ولەڭدەردى انگە قوسىپ ايتادى. ءبىراق بۇدان اقىن ۇنەمى جاڭادان ولەڭ شىعارۋمەن عانا. شۇعىلدانىپ، باسقا ەشتەمە بىلمەيدى ەكەن دەگەن ماعىنا شىقپايدى. اقىنعا اقىن بولۋ ءۇشىن ەڭ باستى شارت — وزىنەن بۇرىن جاسالعان حالىق ادەبيەتىن بارىنشا جاقسى ءبىلۋ. اۋىز ادەبيەتىندە اتالعان اتاقتى اقىنداردىڭ ءبارى دە ەڭ الدىمەن حالىق ادەبيەتى: ەرتەگى، ماقال-ماتەل، ناقىل سوزدەر، باتىرلار جىرى، ادەت جىرلارى، ايتىستار، ت. ب. جاقسى بىلگەن. اۋىز ادەبيەتىندە عاسىرلار بويى جاساعان قىمبات قازىنالار اقىندار مەن جىرشىلار ارقىلى ساقتالىپ كەلگەن. مىسالى، «ەدىگە باتىر» جىرىن بىزگە جەتكىزگەن جۇماعۇل اقىن، «قوبلاندى باتىر» جىرىن ماراباي اقىن، «وراق — ماماي» جىرىن مۇرات اقىن، «قوزى كورپەش — باياندى» جاناق اقىن جەتكىزگەن. وسىنداي ءىرى مۇرالاردى اتادان بالاعا جەتكىزىپ، ساقتاپ كەلگەن اقىندار تولىپ جاتىر. جامبىلدىڭ «وتەگەن»، «سۇرانشى»، «ساۋرىق» باتىرلاردى جانە سونداي قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قىمبات قازىنالارىن كەۋدەسىنە ساقتاپ كەلگەندىگىن وز كوزىمىز كوردى.
XIX عاسىرداعى ايتىستاردىڭ، اسىرەسە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ايتىستاردىڭ ءبىر وزگەشەلىگى، مۇندا كوبىنەسە ايەل اقىنداردىڭ اتتارى ەركەك اقىندارمەن قاتار جۇرەدى.
قازاق حالقىنىڭ «ەدىگە باتىر» جىرىنان باسقا ەپوستارىنىڭ بارىندە دە ايەلدەر ءاسىمى ەرلەرمەن قاتار جۇرەدى دە، ولار شىعارمادا كورنەكتى ورىن الادى. ماسەلەن، قوبلاندى مەن قۇرتقا، ەر تارعىن مەن ءاقجۇنىس، الپامىس پەن گۇلبارشىن، قامبار مەن نازىم، جيرەنشە مەن قاراشاش، قوزى كورپەش پەن بايان، تولەگەن مەن جىبەك، سەگىز بەن ماقپال، ايمان مەن الىبەك، ناۋرىزباي مەن قانشايىم سياقتى ايەلدەر وبرازى اقىن رەتىندە عانا ەمەس، دانىشپان اقىل يەسى بولىپ تا سيپاتتالادى.
XIX عاسىردا اتاعى ەرلەرمەن قاتار شىققان قىزدار دا بولعان. بۇلاردىڭ بۇرىنعى قىزداردان وزگەشەلىگى ولاردىڭ تەك اقىلدىلىعى نەمەسە اقىن بولۋىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايتىس ءتارىزدى قوعامدىق ءمانى بار وقيعالارعا قاتىسۋىندا. سول ايتىستاردىڭ كوبى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ولار: ءبىرجان مەن سارا، اقسۇلۋ مەن كەنشىمباي، اقبالا مەن بوزداق، اجار مەن ۋاقيت، قاديشا مەن ىسقاق، جۇسىپبەك پەن شوكەي، اسەت پەن رىسجان، اجەك پەن ءشارىپجامال، بولىق پەن ەلەنتاي، ايقىن مەن جارىلعاسىن، ومارقۇل مەن ءتابيا، كۇيكەنتاي مەن وسپانتاي، شادى مەن مانات، مانسۇر مەن دامە، تاۋكە مەن كەلىنشەك، ۇلبيكە مەن كۇدەرى ت. ب.
بۇل ايتىستاردا اقىن قىزدار وزدەرىن ەركىن ۇستاپ، ايتار سوزدەرىن تايسالماي، باتىل ايتادى. ارينە، اقىن قىزداردىڭ ىشىندە دە ەرلەر سىقىلدى دارىندىلىعى ءار تەكتى بولىپ كەلەتىن اقىندار بار، ولار ايتىستا كەيدە جەڭىلىپ، كەيدە جەڭىپ جۇرگەن. ەر اقىندار ايەل اقىنداردىڭ اقىندىق قابىلەتىن جوعارى باعالاپ، اتاعى شىققاندارىن ارنايى ات سابىلتىپ ىزدەپ بارىپ ايتىساتىن دا بولعان:
بۇعان بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.
1. اجەك اقىن ءشارىپجامال دەگەن اقىن قىزبەن ايتىساردا ءسوزىن بىلاي باستايدى:
سىرتىڭنان اقىن دەگەن اتىڭدى ەستىپ،
ادەيى ايتىسۋعا كەلدىم ساعان.
داڭقتى سەن سىقىلدى بولماسام دا،
بۇل جولى بايگى الماقپىن كەلسە شامام!
2. قوياندى جارمەڭكەسىنە بارعان اسەت اقىنعا جۇرت وسىندا رىسجان دەگەن اقىن قىز بار، سونىمەن ايتىس، دەپ قولقالايدى. كوپتىڭ ءسوزىن ماقۇلداعان اسەت، قىزدى ىزدەپ بارىپ، ونى العاش كورگەنىن بىلاي سيپاتتايدى:
ىشىندە سەگىز قانات قىزىل ءۇيدىڭ،
ءان سالىپ وتىر ەكەن ولەڭدەتىپ،
حان، قارا، بي بولىستىڭ كەلىنشەگى
ورتاعا اپ وتىر ەكەن ءسوز سويلەتىپ...
گارمون مەن سكريپكا ناقىشىنداي،
داۋىسى سىبىزعىداي سىلدىر ەتىپ،
تىستا ەركەك، ۇيدە ۇرعاشى ولەڭگە ءماز،
جاراتقان قۇداي سونداي بۇلبۇل ەتىپ.
تىسقارىدا تۇردىم ءبىراز ءسوزىن تىڭداپ،
اعىنداپ ايتىپ وتىر انىق شىنداپ،
سويلەسىپ ءوزىم كورگەن ۇرعاشىدا،
وڭاي ما رىسجانداي اقىن تۋماق.
تۇلپاردىڭ شىن توبىرشىق بەدەۋى ەكەن،
كورەسىڭ شاپسا شاڭىن بۋداق-بۋداق.
ءسوزىنىڭ قايران قالدىم كىرىن تاپپاي
كەنەدەي لەبىزىنىڭ ءمىنىن تاپپاي،
جۇيرىك ەم جەكە شاپسام جان سالمايتىن
اداستىم ايتار ءسوزدىڭ ءبىرىن تاپپاي...
سوزىنە ءسوز تابالماي قالدىم بۇعىپ،
بىلە الماي نە دەرىمدى ەسىم شىعىپ...
3. اقسۇلۋمەن ايتىسقان ولەڭىن كەنشىمباي اقىن بىلاي باستايدى:
سيىر جىل، سىردان شىعىپ باردىم ورعا،
حات جازدىم تەمىر قالام الىپ قولعا،
جاعالبايلى ەلىندە بار ەكەن دەپ،
ەسىتتىم اقىن قىزدىڭ داڭقىن سوندا...
ءبىر قىز بار اتى اقسۇلۋ ءبىزدىڭ ەلدە،
ون جەتى وسى بيىل جاستا دەدى،
ايتىسىپ وسى قىزدى جەڭە الماساڭ
سوندا سەن اقىندىقتى تاستا دەدى...
كورگەن جان ىشپەي-جەمەي بولادى ماس،
اققۇبا بيداي ءوڭدى ءبىر قيعاش قاس،
ءوزى ناق وسى بيىل ون جەتىدە،
بويىندا جالعىز ءمىنى — كۇيەۋى جاس.
4. دامە قىزبەن ايتىسقان مانسۇر اقىن قىزدى ەڭ العاش كورگەندەگى اسەرىن بىلاي سيپاتتايدى:
سوندا قىز ءبىزدى كورىپ شىقتى تىسقا،
ۇقساعان ايلى نۇرلى توتى قۇسقا،
بولماسا قاپتاۋىندا جۇرگەن پەرى
ادامعا بىتە بەرمەس ونداي نۇسقا.
قىپ-قىزىل ەكى بەتى ايداي بولىپ،
تارتىلعان ەكى قاسى جايداي بولىپ،
توپ قىزدان وقشاۋىراق شىعىپ تۇردى،
جالتاقتاپ قىسىر ەمگەن تايداي بولىپ،
سيمايدى بىلەزىككە ءاپپاق بىلەك،
كيگەنى نەشەتۇرلى وڭشەڭ جىبەك،
كورگەندە قىزدىڭ ءتۇرىن وسىلايشا،
تولقىدى نەشەتۇرلى ءبىزدىڭ جۇرەك،
شاشىنا ساپ-سارى التىن تاعىنعانى،
سىرعاسى مەرۋەرت، مارجان جاعىنداعى،
ون بەستەن ون التىعا كەلگەن جاسى،
ويلانىپ جۇرگەن ەكەن قاعىنعالى.
ءاپپاق ءتىس، قيعاش قاسى، قىزىل ءجۇزى،
شاشىنىڭ جەرگە تۇسكەن ۇزىندىعى،
ادامزات قانشا ايتقانمەن ونداي بولماس،
بولماسا جۇماقتاعى حوردىڭ قىزى.
قىزدىڭ وسىنداي سيپاتىن جانە جۇرت الدىندا ءوزىن ەركىن ۇستاۋىن كورىپ، ايتىسۋعا بەل بايلاعان مانسۇر ءبىر جىگىتتى وڭاشا شىعارىپ الىپ قىزدىڭ ءمان-جايىن سۇرايدى. سوندا اقىن سۇراعان جىگىتتىڭ، ءسوزىن مانسۇر بىلاي سيپاتتايدى:
«اپىراي، جىگىت ايتتى راسىڭ با؟
سەن كەڭەس قىز دامەمەن قۇراسىڭ با؟
ايتايىن قىزدىڭ جايىن ءتىلىمدى الساڭ،
قۋ ماڭداي جەلىكپەي-اق تىناسىڭ با؟
ەسىتتىك دامە قىزدىڭ سىرتتان داڭقىن.
جەڭىلگەن تالاي جىگىت ويلاپ بىلگىن،
سەنداعى سونىڭ ءبىرى بوپ كەتەرسىڭ،
اياعىڭ ءدۇلدىل بولسا، ءتىلىڭ بۇلبۇل...
جىگىتتىڭ بۇل سوزىنە زارەم كەتىپ،
باياعى جەتىپ كەلدىم قىر باسىنا
مىنە، مۇنداي مىسالداردان ءبىز اقىن ايەلدەردى اقىن ەركەكتەردىڭ قۇرمەتتەيتىندىگىن، اقىندىق تالانتىن باعالايتىندىعىن، ءسوز جارىسىندا اقىن ايەلدىڭ ۇتىمدىلىعىنان ساقتاناتىندىعىن كورەمىز. اقىن ايەلدى تەك ەر اقىندار عانا ەمەس، بارلىق ەل، حالىق سىيلاعان. ۇلى جيىنداردا اقىن ايەلدىڭ بەدەلى ەر اقىننان تومەن بولماعان. ايتىستا جەڭگەن ايەل اقىندى حالىق جوعارى باعالاعان. سوزدەن توسىلعان ەر اقىن ايەل اقىنعا باس يگەن.
ايتىستا حالىق اقىندى جىنىسىنا قاراي ەمەس، تالانتى مەن سوزىنە قاراي باعالايدى. اقىندىق تالانتىن كوزگە كورسەتىپ، اۋزىنان اسىل، اقىلدى، كوركەم، توقتاۋلى ءسوز شىققان اقىندى حالىق تەگىنە، جاسىنا، رۋىنا قاراماي ارداقتايدى. ايتىستا وزعان اقىن حالىق الدىندا اقىندىققا ماندات العانداي بولادى. بۇل مانداتتىڭ جازىلاتىن قاعازى — حالىقتىڭ جۇرەگى.
اقىن حالىقتىڭ ەڭ سۇيكىمدى، ارداقتى ادامدارىنىڭ قاتارىندا تۇرادى.
حالىقتىڭ اقىندى جاقسى كورۋىنە سەبەپ، ونىڭ شەشەندىگى عانا ەمەس، ولاردىڭ ايتىستا، ءيا باسقا شىعارمالاردا حالىق تۇرمىسىنىڭ شىندىعىن سۋرەتتەۋى قۋانىشى مەن قايعىسىنا شىن كوڭىلمەن ورتاقتاسۋى.
ارينە، مۇندايدا ولەڭ، جىر شىعارۋشى اقىنداردىڭ ەڭبەكشى حالىقتان شىققاندىعى دا ەرەكشە قىزمەت اتقارارى ءسوزسىز. ال فەودالدىق اۋىلدا بايلار تۇقىمىنان شىقتى دەگەن اقىن وتە سيرەك ۇشىرايدى. ارينە، فەودال مەن بايلار تابىنان دا اقىندىق دارىنمەن تۋعان ادام بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، ول كەزدە قازاق بايلارى مەن فەودالدارى تۇقىمىنان القىن شىقسا، ونى نامىس كورگەن، اقىندىقتى قايىرشىلىق كاسىپتىڭ ءبىر ءتۇرى، دەپ ساناعان. شىنىندا مۇنداي اقىنداردىڭ دا بولعانى راس.
قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي ونداي اقىنداردى بىلاي دەپ سوگەدى:
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر سۇراپ،
كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ،
مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ،
جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ،
ءوز ەلىن باي دەپ ماقتاپ قۇداي قارعاپ.
ءبىراق، بارلىق اقىن بايدى ماقتاي بەرگەن جوق. رەتى، كەزەگى كەلگەن جەرلەردە اقىندار ۇستەمدىك ەتۋشى تاپتىڭ، بايلاردىڭ، اكىمدەردىڭ زورلىق-زومبىلىعىن سىناپ، قاناۋشىلىق پەردەسىن اشىپ، حالىق الدىندا ماسقارالايدى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.
XIX عاسىردا پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت كورسەتىپ سونىسى ءۇشىن پولكوۆنيك شەنىن العان، جەتىسۋدا جارتى پاتشا اتانعان تەزەك تورەگە سول كەزدەگى اتاقتى اقىن ءسۇيىنباي بىلاي دەگەن:
كەلىپ ەدىم حان تەزەك كورەيىن دەپ،
پايعامباردىڭ سالەمىن بەرەيىن دەپ،
اتتاندىرعان ەكى ۇرىڭ جىلقى اپ كەلمەي،
حان تۇلدانىپ تۇرمىسىڭ ولەيىن دەپ.
كەسىپ الساڭ باس مىنە، باتىر تەزەك،
ولمەيتۇعىن ادام جوق تەمىر وزەك.
سالەمگە كەلگەن جاندى قىرا بەرسەڭ
ۇرى تورە، ساعان دا كەلەر كەزەك.
ارعى اتاڭ سەنىڭ ەدى حان ابىلاي،
بەيىلىڭ قاشسا بەرەكەڭ كەتەر بىلاي.
مەنىڭ نەمدى تەكسەردىڭ، تەزەك تەرە،
ساراڭداردى بالقىتقان مەن ءسۇيىنباي...
اتاندىڭ وسى كۇندە تەزەك تورە،
ەلدەن جىلقى قويماعان كەزەپ تورە.
تەلى مەنەن تەنتەكتى تىياد دەسە،
ءوزىڭ ۇرلىق قىلاسىڭ اتتەگەنە!.. »
ۇرىلارىڭ باسىمدى كەسىپ الار،
قانجىعاعا وتكىزىپ تەسىپ الار؛
شاپىراشتى، دۋلاتىم قاپتاپ كەتسە،
وتىز ءۇيلى تورەنىڭ نەسى قالار؟!..
جاعالبايلى رۋىنان شىققان اقسۇلۋ قىز بەن جاپپاس رۋىنان شىققان كەنشىمباي اقىن ايتىسادى. سوندا ءوز رۋىنىڭ بايلارىن، اكىمدەرىن ماقتاعان كەنشىمبايدى اقسۇلۋ بىلاي دەپ سوگەدى:
جاپپاسىم، سەن ماقتاما مىرىقىڭدى،
الدىمەن مىرىق بۇزعان شىرقىڭدى،
بايلىق پەن باس ادامىن الەك قىلىپ،
نەشە جىل بۇلىندىرگەن ول جۇرتىڭدى.
بۇل جىگىت ماقتاي قاپتى نۇرەكەسىن،
اكىم عىپ نۇرەكەنى تۇر ەكەنسىڭ،
قاي-كۇنى — نۇرەكە اكىم بولعان كۇنى
ەلىڭنىڭ العان جوق پا بەرەكەسىن؟
قاسىندا جىلگەلدىنىڭ سونى ادام عىپ
اقىلسىز جاپپاس دەگەن ەل ەكەنسىڭ...
اقسۇلۋعا قايتارعان جاۋابىندا كەنشىمباي جاعالبايلىنىڭ بايلارىن، اكىمدەرىن بىلاي جاماندايدى:
اقسۇلۋ قايىسپايتىن جاس بالاسىڭ،
ءتاڭىر العىر بولماشىنى ەسكەرەسىڭ،
پاتشاعا قاپان بولىس ۇستاپ بەرگەن
كىناسىز بورانقۇلدىڭ بەل بالاسىن.
ايداتقان قىساستىقپەن التى ادامىن
ەلىڭنىڭ بىلمەيسىڭ بە ماسقاراسىن...
پاتشاعا ەل جاقسىسىن ۇستاپ بەرگەن،
دۇنيەدە ەكى بىردەي قاپان وڭباس...
وسى سياقتى بايلاردى، بايشىل، پاتشاشىل، اكىمدەردى جەرلەپ سوگۋ، زورلىقشىل، قياناتشىل، قارا نيەت، جاۋىزدىعىن اشكەرەلەۋ اقىندار ايتىسىنىڭ كوبىندە ۇشىراسادى. ايتىستان باسقا ولەڭدەرىندە دە اقىندار قاناۋشى تاپتى قاتتى سىناپ، ونىڭ سىرىن اشۋعا تىرىسادى. ال ايتىس جانرىندا بايلاردى سىناۋدىڭ وتە شەبەر ادىستەرى بار. ماسەلەن، ايتىستا ءار اقىن ءوز رۋىنىڭ بايىن اقتاعان بولىپ، وزىنە قارسى اقىن جاعىنىڭ بايلارىن، اكىمدەرىن مىنەيدى. سوندا، ايتىس قورىتىندىسىندا ەكى رۋدىڭ بايلارى مەن اكىمدەرى كوپشىلىك الدىندا ماسقارالانىپ، بارلىق حالىققا جات قىلىقتارى اشىلادى. بۇعان جوعارىدا مىسالعا العان اقسۇلۋ مەن كەنشىمبايدىڭ ايتىسى سياقتى باسقا دا كوپتەگەن ايتىستار دالەل بولادى. اقىندار ايتىسىندا قاناۋشى تاپتىڭ سىرى اشىلۋمەن قاتار، سول كەزدەگى ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىنىڭ سۇرەڭسىز جاقتارى دا كورىنىس بەرەدى.
ماسەلەن، قۇلمامبەت پەن مايكوت اقىننىڭ ايتىسىندا قۇلمامبەت قاراتاۋدا وتىرعان مايكوت ەلىنىڭ ناشار تۇرمىسىن بىلاي سيپاتتايدى:
نەگە ماقتاي بەرەسىڭ
اقىماق شىركىن ەلىڭدى!
مەن دە بارىپ كورگەنمىن
قاراتاۋ دەگەن جەرىڭدى:
قاراتاۋدىڭ قازاعى،
ارىلماعام ازابى،
ەرتەمەنەن تۇرىسقان،
شوپپەن بەلىن بۋىسقان،
جاۋىرىنى قۇرىسقان،
شەكە تامىرى تىرىسقان،
بيدايىعىن ەگىن دە،
ورىپ الىپ «تەگىن» دەپ،
بەت تەرىسى قىرىسقان...
قوزى جاۋىرىن، قۋراي بۇت، —
الىسا كەتسە كۇشى جوق
قاتىنى سەمىز، ەرى ارىق،
ءومىرى بەينەت تەرى اعىپ،
نەسىن مۇنىڭ ماقتايسىڭ —
قۋراعان توپىراق جەرى ارىق!
كوكەكتەن باسقا قۇسى جوق،
كوكپەكتەن باسقا ءشوبى جوق،
قىمىز ءىشىپ ۋىزداي،
تولىقسىعان كىسى جوق...
قاناۋشى تاپ ۇستەمدىگى كەزىندەگى ەڭبەكشىلەردىڭ ناشار ءحالىن سۋرەتتەيتىن اقىندار وزدەرىنىڭ مۇشكىل حالدەرىنىڭ ايانىشتى كورىنىسىن دە ايتىستاردا جەتە سيپاتتايدى.
قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جەرىندە وسكە دەگەن اقىن بولعان. وسكەنىڭ ءوزى كەدەي، ىنىلەرى باي ەكەن. ول ءىنىسىنىڭ جىلقىسىن باعىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى تۇندە شولدەگەن سوڭ ءىنىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ ساباسىنان قىمىز ءىشىپ جاتقاندا، كەلىنى «مىنا مەشكەي نە ىستەپ جاتىر» — دەپ اشۋلانادى. بۇعان قاتتى رەنجىگەن وسكە باسقا ەلگە كوشپەك بولىپ، ءوز ايەلىنە بىلاي دەيدى:
كەل، قاتىن ءۇيىڭدى جىق، ءبىز كوشەيىك،
كوكشەگە ەكەۋ ارا مىنگەسەيىك،
باۋىرىنا قىزىل جاردىڭ قونىپ الىپ،
ءبىر جازداي قىمىز ىشپەي كۇن كەشەيىك.
قاينىڭنىڭ بەيلى جامان باي دا بولسا،
مەرتىلگەن كورەر بىزدەن تاي دا بولسا،
كەل، قاتىڭ ءۇيىڭدى جىق، ءبىز كوشەيىك،
بۇل قىمىز تابىلادى قايدا بولسا...
قارعىسى كەلىنىمنىڭ جانعا باتتى
ەسىتىپ «مەشكەي» دەگەن جامان اتتى،
بۇل جەردەن ەندى كوشپەي بولماس بىزگە
ءپشيۋىن قيماعانمەن ءارۋاقتى.
وسى سياقتى اقىنداردىڭ ايتىسىنان ءبىز، قاناۋشى ۇستەم تاپتاردىڭ ەزگىسىندە جۇرگەن اقىنداردىڭ ايانىشتى قايىرشىلىق تۇرمىسىن كورەمىز.
* * *
بۇل ارادا ءبىز «ءبىرجان، سارا ايتىسىنا» كەڭىرەك توقتالا كەتۋدى ءجون كورەمىز. ويتكەنى بۇل ايتىس ءتۇر جاعىنان دا، مازمۇن جاعىنان دا وزگە ايتىستاردان وقشاۋ تۇرعان الەۋمەتتىك جانە كوركەمدىك ماڭىزى بار ايتىس. سوندىقتان ەڭ الدىمەن وقىرمانداردى ءبىرجاننىڭ ومىربايانىمەن تانىستىرا كەتەيىك.
سارامەن ايتىسقان ولەڭىندە ءبىرجان ءوزىن «ارعىننىڭ التاي-قارپىق اقتانكەرىمىن» — دەپ تانىستىرادى. شىنىندا، ءبىرجاننىڭ رۋى ارعىن ەمەس كەرەي. كەرەي ىشىندە اقسارى، ونىڭ ىشىندە كوشەك. ءبىرجاننىڭ اعايىندارى قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسى، ەڭبەكشىلدەر اۋدانىندا. ءبىرجاننىڭ مولاسى ستەپنياك رۋدنيگىنىڭ «لەرمون» دەگەن شاحتاسىنىڭ قاسىندا. ءبىرجاننىڭ ءوزى «بالاسى قوجاعۇلدىڭ اتىم ءبىرجان» دەيدى قوجاعۇل ونىڭ اكەسىنىڭ اكەسى. ءوز اكەسى تۇرلىباي.
ولەر الدىندا شىعارعان ءبىرجاننىڭ بىرنەشە اۋىز ولەڭى تەمىرتاس، اسىل، اقىق دەگەن بالالارىنىڭ اتتارىمەن باستالادى. اسىل مەن اقىق قىزدارى، تەمىرتاس ۋلى. تەمىرتاس ءبىرجان ولگەندە ءۇش جاستا بولعان. ءبىرجان ءوزىنىڭ ولەڭىندە تەمىرتاستى «55-كە كەلگەندە كورگەن، قالقام» دەيدى. ءبىرجان 58 جاسىندا، 1891 جىلى ولگەن. سوندا ول 1833 جىلى تۋعان بولادى. ەڭ انىعى وسى. بۇرىنىراقتا ءبىرجاندى 1825 جىلى تۋىپ، 1887 جىلى ءولدى دەپ جاڭىلىس ايتقان.
سارامەن ايتىسقان ولەڭىندە ءبىرجان «مىڭ جارىم جىلقى بىتكەن قوجاعۇلعا» دەيدى. راسىندا، ول كەدەي بولعان. ونىڭ كەدەيلىگىن كوزى كورگەن قازىرگى ءتىرى ادامدار جانە ءوزىنىڭ مىنا تومەندەگى ءبىر اۋىز ولەڭى دالەلدەيدى.
دۇنيە وتەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم،
بىلدىرمەي كەدەيلىكتى ءجۇرىپ ەدىم،
بۇل كۇندە ءبىر توقتىدان قۇنىم تومەن،
ءۇش جۇزگە اتىم شىققان ءبىرجان مەنىڭ.
ءبىرجاندى بىلەتىن ادامدار ونىڭ اقىندىعىنان انشىلىگى باسىم دەيدى. بىرەۋلەر اقىن ەمەس ەدى، دەگەندى ايتادى. ءبىرجاننىڭ «سارامەن ايتىسى» دەگەن ولەڭىنەن باسقا ساقتالعان «قاسقىر مەن بايدى ايتىستىرعانى» ءتارىزدى كۇردەلى ولەڭى دە بولعان. ودان باسقا ولەڭدەرى دە ۇشىراسادى. سولارعا قاراعاندا ءبىرجاننىڭ اقىن ەكەندىگىندە داۋ جوق. نەگىزىندە ءبىرجان ءىرى كومپوزيتور جانە زور داۋىستى، قازاق ءانىنىڭ تاريحىندا جاڭا جول اشقان، ءانشى ادام. ءوزىنىڭ ءانىن ول جوعارى قاستەرلەپ:
«اققۋمەن اسپانداعى ءان قوسامىن
شىعارسام اششى كۇيدى تۇپتەپ تارتىپ»، —
دەيدى. بىزدە ءبىرجان ءانىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن ادام جوق. ەگەر زەرتتەۋشى بولسا، ونىڭ اندەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىن كورەر ەدى.
ءبىرجاننىڭ بارلىق اندەرى دە بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعدايدا شىققان. ماسەلەن، ونى «جانبوتا» اتتى ءانىنىڭ ولەڭ تەكستىنەن دە اڭعارۋعا بولادى.
جانبوتا، وسى ما ەدى ولگەن جەرىڭ؟
كوكشەتاۋ بوقتىعىنا كومگەن جەرىڭ.
كىسىسىن ءبىر بولىستىڭ بىرەۋ ۇرسىن
دەگەن ستاتيادا بارما ەدى كورگەن جەرىڭ؟
ءبىرجاننان ساقتالعان «جامباس سيپار»، «قارانار»، «ءلايلىم»، «شالقىما» تاعى سول سياقتى ونداعان اندەردىڭ ءوز الدىنا تاريحى بار.
ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن نايماننىڭ سىبان رۋىنان شىققان ءارىپ اقىن شىعارعان دەگەن ءسوز بار. ءبىراق ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا سول جىلى، ياعني 1869 جىلى ءبىرجان 37 جاستا ەدى دەيدى. ال ءارىپ اقىن بولسا، 1924 جىلى 62 جاسىندا ولگەن، سوندا 1862 جىلى تۋادى. دەمەك، ءبىرجان مەن سارا ايتىساتىن جىلى ءارىپ 7جاستا عانا بولادى. جەتى جاسىندا ءارىپتىڭ ايتىس تەكستىن شىعارۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر شىعارعان كۇندە دە ول كەيىن شىعارعان بولادى.
سارانى ءبىرجاننىڭ ىزدەپ بارۋى انىق. ءبىرجاننىڭ نۇرجان دەيتىن اعاسىنىڭ بالاسى احمەتجاندى مەن قارتايعان شاعىندا كوردىم. احمەتجان: مەن ءبىرجانعا اتقوسشى بولىپ بارىپ ەم، سارانى كوردىم، ايتىسقانى راس، — دەيتىن.
حالىق ادەبيەتىن جيناۋشى، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن العاش باسپاعا بەرگەن جۇسىپبەك ءشايحويسلام ۇلى «بۇل ايتىستى سارانىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ الدىم»، — دەيدى.
ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا ءبىرجان جەڭەدى. جۇسىپبەك ءشايحويسلام ۇلىنىڭ ايتۋىنشا بۇل ايتىس ولەڭدەرى جەڭگەن ءبىرجاننىڭ اۋزىنان ەمەس، جەڭىلگەن سارانىڭ اۋزىنان تارايدى. بۇل، ارينە، ءبىراز ويلاندىراتىن جاعداي. مۇنىڭ ءوزى ءارتۇرلى وي تۋدىرادى. ءبىراق ءبىرجان مەن سارانىڭ كەزدەسۋى انىق. ايتىستىڭ العاشقى كولەمدە بولماي، ارتىنان وڭدەلىپ، تولىقتىرىلۋى، سول تولىقتىرعان اقىن ءارىپ بولۋى نەمەسە العاشقى ايتىستىڭ مازمۇنى عانا ساقتالىپ، سول تەماعا ءارىپتىڭ جاڭا ايتىس شىعارۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، ءارىپ بىرجانمەن شامالاس اقىنداردىڭ بىرەۋىنەن ايتىستى ەستىپ، جاتتاپ الىپ، ءوز اتىنان تاراتۋى ىقتيمال.
ايتىس ءبىرجان مەن سارادان قالدى ما نەمەسە ونى ءارىپ شىعاردى ما؟ ول — كەلەشەكتە عىلىم زەرتتەپ انىقتايتىن ماسەلە. بۇل جەردە ءبىز كوپشىلىك نازارىن وسى ايتىستىڭ مازمۇنى مەن كوركەمدىك جاعىنا اۋدارعىمىز كەلەدى.
«ءبىرجان مەن سارا ايتىسىندا» سول كەزدەگى قازاق اۋىلىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىنان قوزعالاتىن ءبىر عانا كۇردەلى ماسەلە بار، ول — قالىڭ مال ماسەلەسى. قىز بەن جىگىت ايتىسقان وزگە ايتىستاردا دا قالىڭمال ماسەلەسى سول بولادى. باسقا دالەلمەن قىزدى جەڭە الماعان ەركەكتەر كوبىنەسە قىزدىڭ بولاشاق كۇيەۋىنىڭ كەمشىلىگىن انىق بەتىنە باسىپ «جاقسى قىز بولساڭ، جامان كۇيەۋگە بارما» — دەپ جەڭەدى. قىز «بارمايمىن» دەي المايدى ويتكەنى ولاي دەۋگە ەركى جوق. قالىڭمالدىڭ قۇرىعىنا ىلىككەن قىز قولدان كەلمەيتىن قايراتتى كورسەتە المايتىنىن بىلەدى دە، جەڭىلەدى. ءوز تەڭىنە بارماۋدا ايىپتى قىز ەمەس، قالىڭمال ەكەنىن ەركەك اقىن بىلە تۇرا قىزدى جەڭۋ ءۇشىن ايتادى.
ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا دا سولاي. ءبىرجان سارانى وزگە سوزدەن توسا الماعاندا، كۇيەۋىن جامانداپ بارىپ توقتاتادى. ءبىراق، ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنداعى قالىڭمال ماسەلەسى وزگە ايتىستان ءورىسى كەڭ ءارى تەرەڭىرەك جاتادى. ايتىستى تۇتاس العاندا ول قالىڭمال تاقىرىبىنا جازىلعان ءبىر درامالىق پوەما قاتارىندا تۇرادى.
ءبىرجان مەن سارا ايتىسار الدىندا كوپ جىل بۇرىن ءبىرىنىڭ اتاعىن ءبىرى ەستىپ، كەزدەسۋگە قۇمارتادى. سارامەن العاش كەزدەسكەندە ءبىرجان:
كوكشەتاۋ دۋانىنا داڭقىن، بارعان،
مەن ءبىرجان التىن تۋداي ايقىندالعان،
ەستىگەلى، سارا، سەنى ءۇش جىل بولدى،
قىران ەم توڭىرەككە قانات جايعان.
مەن كەلدىم الىس جەردەن اتقا ءمىنىپ،
ەسىتىپ اتاعىڭدى سەنى ءبىلىپ، —
دەيدى. سارا جەتىسۋداعى ماتاي رۋىنان شىققان، كوكشەتاۋ مەن الاتاۋدىڭ اراسى 1.500 شاقىرىمداي جەر جانە بۇلاردىڭ ارالىعىندا كوسىلىپ جاتقان قۇمدى شەل بار. وتە ءبىر قاجەت جۇمىسى بولىپ ادەيى ىزدەمەسە، بۇل ەكى ارا قاتىناس جاسايتىن جەر ەمەس.
سوندىقتان ءبىرجان سارانىڭ اتاعىن كوكشەتاۋدا ەستىگەنىمەن ادەيى ىزدەپ بارماي-اق ەل ارالاپ ءجۇرىپ، سارانىڭ ەل-جۇرتىنا جاقىن كەلگەن شاقتا بارۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، حالىق ەركەسى اتانعان ءبىرجاندى قازاق دالاسى قولدان قولعا كوتەرىپ العانداي، بىردەن بىرگە قۇرمەتپەن شاقىرىپ، ارالاتىپ الىپ كەتكەنى ءمالىم. ءبىرجاندى وسىلاي ەركەلەتكەن ەلىنىڭ سىيلاپ قىدىرتۋىنان، ول ءوزىنىڭ ءبىر شىققان ساپارىنان ءبىر جىل، ەكى جىل، ءيا ودان كوپ ءجۇرىپ زورعا قايتقان.
ءبىرجان سارامەن ايتىسقاندا، قاسىندا بولعان نەمەرە ءىنىسى احمەتجاننىڭ ايتۋىنشا، ءان ايتىپ، ەل ارالاپ شىققان ءبىر جولىندا ءبىرجان اباي ەلىنە دە كەلەدى، ودان بالقاش كولى ماڭىنداعى ەلدەرگە بارادى. بۇل اراداعى ارعىن رۋى مەن بالقاشتىڭ كۇنگەي بەتىندەگى نايمان رۋى باقاس وتىرادى. ول ەكى ەلدىڭ شارۋاشىلىق، رۋشىلىق جونىندەگى باقاستىعىنان باسقا ونەر سالىستىرۋ، جونىندە دە، ياعني اقىندىق ونەرىنە بايلانىستى باقاستىعى بولاتىن-دى.
ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، بۇرىن ارعىن رۋىنان سارامەن ايتىسۋ ءۇشىن بىرنەشە اقىندار كەلىپ، ءبارى جەڭىلىپ كەتكەن ءتارىزدى. وعان سارانىڭ مىنا ءسوزى دالەل:
نايماننىڭ ارۋاعىنان كەت ساداعا،
ءازازىل بولا بەرمە ەكى اراعا
جاناتقا قوبىزبەن تاپ تۇك قىلعان جوق
وڭاي ما سەن سىقىلدى بەيشاراعا.
كەنشىمباي ىزدەپ كەلىپ كەتتى قاڭعىپ،
ورىنباي جەڭە الماعان و داعى اڭدىپ.
جول الدى جاناق قاشام سابىربايدان،
جامانىن كوتەرەدى ارعىن ءسان عىپ.
ءبىرجاندى اكە دەسە مەنسىنبەيمىن،
جاراتتى قىز دا بولسام سونشا پاڭ قىپ.
سەكىلدى جىندى بوتا ءبىر دەلبەنى،
قۇدايىم ءتىرى قويعان نەسىن جان قىپ.
سارادان ارعىننىڭ اقىندارى جەڭىلىپ جۇرگەن سوڭ، ولار نايمان ەلىنە كەلگەن ءبىرجاننىڭ كەدەيلىگىن جاسىرىپ، «ارعىن اقىنى» دەسە كەرەك. سوندىقتان دا ءبىرجان ايتىستا ءوز رۋىنىڭ كەرەي ەكەنىن جاسىرا الماي، ءارى ارعىنداردىڭ كوڭىلىن قيماي: «رۋى كەرەي ءبىرجاننىڭ ۇرانى — «التاي-قارپىق» دەپ، كەرەي مەن ارعىندى قوسا-قاباتتاپ ايتقان.
«ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» ريەۆوليۋسيادان بۇرىن ەكى رەت كىتاپ بوپ باسىلدى. ءبىر باسىلۋىندا جۇسىپبەك ءشايحويسلام ۇلى ايتىستىڭ باسىن سارانىڭ ولەڭىمەن باستايدى:
«قىزى ەدىم تاستانبەكتىڭ اتىم سارا،
ىشىنەن ەر قاپتاعاي شىقتىم دارا،
ون ۇشتە دومبىرا الىپ ءسوز سويلەدىم،
كەلەمىن ءبىر سۇرىنبەن جەكە قارا»، —
دەپ ءوزىن تانىستىرۋدان باستالادى دا، سودان كەيىن بىرجانمەن ايتىسىن باياندايدى.
ال ايتىستىڭ كىتاپ بوپ ەكىنشى باسىلۋىندا، ءبىرجان سارانى ىزدەپ كەلە جاتىپ، سارانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سارا ۇيىندە بولماي، جون سۇراسا وتىرىپ، ءبىرجان سارانىڭ شەشەسىمەن، سىڭلىسىمەن ايتىسىپ قالادى. سارانى ات ۇستىنەن سۇراعان ءبىرجانعا سارانىڭ شەشەسى بىلاي دەيدى:
سىزدەر كىم؟ نە قىلاسىز ساراجاندى؟
كەش قىلدىق تىستا تۇرىپ اتقان تاڭدى.
ىزدەسەڭ ايتىسۋعا قاراعىمدى،
وزىڭدەي سوزبەن بۋعان سان ادامدى،
وزىڭدەي سان جۇيرىكتى سوزبەن بۋعان،
ول-داعى سەنەن ارتىق ولەڭ قۋعان.
اۋەلى مەنىمەنەن ايتىسىپ كور
مەن-داعى وسال ەمەس، سارا تۋعان.
ب ءى ر ج ا ن:
جەڭەشە-اۋ، كوزىن، تىپ-تىك، ءسوزىڭ اپتىق،
اۋىلىڭدى قۇمارلانعان جاڭا تاپتىق.
ونەرسىز مەندەي جىگىت كورىنەر مە،
تالايدىڭ ءسىز سەكىلدى بەتىن جاپتىق.
ارعىننان سەرىلىكپەن كەلدىم ورعىپ،
بەلدەردى نەلەر اسقار قازدىم جول عىپ،
قاۋىننان جارىلماعان توياتىم بار،
قاتىنمەن ايتىسپايمىن ءسوزدى قور عىپ!
قىسقانىڭ بەرەكەسى ۇزىنمەنەن،
جاسارماساڭ قىزارعان جۇزىڭمەنەن،
ءباس تىگىپ وزىڭمەن-اق ايتىسايىن،
نەكەلەس قىلامىسىڭ قىزىڭمەنەن؟
ءا ي ە ل:
باسىڭا اللام نەگە قايىرماسىن،
اۋرەنى قۇداي سەندەي باي قىلماسىن،
بۇرىنعى جاس كۇندەگىم توقتاتپايدى،
ايتپەسە ولەڭ مەنىڭ قاي قۇرداسىم.
ب ءى ر ج ا ن:
جەڭەشە، وسىلاي سويلەپ جولىڭا كوش،
ءبىز قىلدىق بىر-ەكى اۋىز كورىپ ەگەس.
سوزگە ءسوز كەلگەننەن سوڭ ايتا سالدىم،
بولماسا كەمپىر مەنىڭ تەڭىم ەمەس.
ءبىرجان ۇيگە ءتۇسىپ قىمىز ىشكەندە، سارانىڭ 12 — 13 جاسار ءسىڭلىسى ءبىرجانعا بىلاي دەپ تيىسەدى:
اعاەكە-اۋ، قىمىز قويدىق الدىڭىزعا،
ونەرگە تۇسپەي جاتىپ سالدىڭىز با؟
ويلاماي قوناق ءجايىن سالدىقپەنەن
پالەگە اشىلماستاي قالدىڭىز با؟
ب ءى ر ج ا ن:
شىراعىم، اربىرەۋگە-اق ونەر كەرەك،
تۋىپسىڭ قاراكەكتەن ءبارىن، زەرەك،
الدىڭعى اپاڭىز-اق ايتا تۇرسىن
بۇل كۇندە ءدال سەنىكى تىم ەرتەرەك.
ق ى ز :
اعاەكە-اۋ، جۇرگەن جەرىڭ كۇندە جيىن،
سالعالى شىعىپ پا ەدىڭىز ەلگە تىيىم.
ءسوزدى ىزدەپ قايسىمىز قاڭعىپ ءجۇرمىز،
بولىپ پا جاستاي ايتقان سودان قيىن.
ب ءى ر ج ا م:
سوزىڭە، جارىقتىعىم، جاڭا قاندىم،
بار بولسا تاعى سويلە بۇدان ءدامدىڭ.
ۇياتتان جاس باسىڭنان ءوزىڭ-اق كەش،
بالامەن سويلەسۋگە مەن ۇيالدىم.
ك ى ز :
مۇنىڭنىڭ ءسوزى قايدا اقىن دەسەڭ،
مىنەزى شودىر ەكەن ماقۇل دەسەڭ،
بايقاپ كور قۇربىڭىزدى دا، اعاەكەجان،
مەنى جاس، شەشەمدى قاتىن دەسەڭ.
سول كۇنى نايمان-ماتايدا مامان دەيتىن اتاقتى باي-فەودالدىڭ بالاسى تۇرىسبەك سارانى اۋىلىنا قوناققا شاقىرىپ، ولەڭ، ءان ايتقىزىپ، ساۋىق قۇرىپ جاتىر ەكەن. ءبىرجان سارانى تۇرىسبەكتىكىنە ىزدەپ بارادى. ول كەزدەگى اۋىل ادەتىندە كەلگەن قوناق ءۇي سىرتىنان: «سويلەس!» — دەپ داۋىستايدى. سوندا ءۇي يەسىنەن بىرەۋ سىرتقا شىعىپ قوناقتان ءجون سۇراسىپ، ۇيىنە تۇسۋگە ىزەت-ىلتيپات بىلدىرەدى.
ءبىرجان اقىن بولعاندىقتان مۇنداي «سويلەستى» ارينە، جاي قارا سوزبەن ايتپايدى. ءبىراق، بۇل قاتارداعى قاراپايىم اقىن ايتا سالاتىن «سويلەس» ەمەس، سەبەبى بۇل ۇيدە اتاقتى اقىن سارا وتىر. ونىمەن بىرگە ءبىرجان ءۇشىن جاناق، ورىمباي، كەنشىمباي سياقتى ارقانىڭ اتاقتى اقىندارىن جەڭگەن اقىن سارا ءقاۋىپتى. ولاي بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟
سوندىقتان ءبىرجان وسى «سويلەس» ۇستىندە سارانىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، شوشىتىپ، ىقتىرىپ الۋ كەرەك. سول سەبەپتى ءبىرجان «سويلەس» ولەڭىنىڭ ءوزىن ەكپىنمەن باستىرمالاتا ايتىپ، بىلاي دەيدى:
بۇل ۇيدە سارا بار ما، شىقسىن بەرى،
ىزدەگەن كەلىپ تۇرمىن ءبىرجان سەرى،
جولىقپاي ءسوزى وكتەمدى جۇرگەن شىعار،
اۋلىندا تۇرىسبەكتىڭ ولەر جەرى.
بارابار ءسوزى تەڭدەس ادام بولسا،
كوڭىلىمنىڭ تارقاۋشى ەدى سوندا شەرى،
سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلىمىن
ارعىننىڭ التاي-قارپىق اقتان كەرى.
قىرىنداي جەلدى كۇنگى اسپاندايمىڭ
داۋىسىمنىڭ كوتەرىلە شىقسا تەرى.
بايقاعام جەر شاماسىن مايتالمانمىن
جاسىمنان ماعلۇم ماعان قىز نە دەرى.
التىننىڭ كۇمىسپەنەن ناقىسىنداي،
ءمىنى جوق بىزدەن شىعار ءسوز بەدەرى.
شاتىر تىك، كوكمايساعا، ءبىر تايدى سوي،
كەشىكپەي شىقسىن ۇيدەن بولسا ونەرى.
اقيىق مۇزبالاقپىن جەرگە تۇسپەس،
كەڭ قولتىق ارعىماقپىن قولتىعى ىسپەس،
باسايىن اپتىعىمدى تەز شىق، سارا،
سەن تۇگىل اكەڭدەيمەن بولدىم ىستەس.
وسى ۇيدە سارا بارما، وتىر نەعىپ،
قارسى ۇشپاي توتى قۇستاي قانات قاعىپ؟
جەلقوبىز جەز تاعالى ەگىرەۋمىن،
قارا تەر شىققان سايىن كەتەم اعىپ.
ارقانىڭ كەڭ دالاسىن جاڭعىرىقتىرىپ، وزەگىن سولقىلداتقان ءبىرجاننىڭ داۋىلدى داۋىسى سارانى سەسكەندىرەدى: ول اپتىعىپ، العاش ۇندەي الماي قالادى. سوندا تۇرىسبەكتىڭ ءىنىسى ەسەنبەك كەلىپ ساراعا بىلاي دەيدى.
شىراعىم، ارعىنعا وراي بار عوي نايمان،
بالا ەدىڭ اتاعىڭدى جۇرتقا جايعان.
كەڭ جەردە كەلىستىرىپ دۋشار بولماي،
قاپىدا قاجى ۇيىنە كەلدى قايدان.
تارتىنبا ەندى، بالام، — دەدى قاجى،
ادىمىڭ ارتىق شىققان ات پەن تايدان.
انتۇرعان ءسوزى بۇزىق كورىنەدى،
بار ەدى ءبىر كىسىدەي ولەڭگە ايلان،.
اپتىققان قۋ ارعىندى ءبىر دوڭگەلەت،
اعاڭا بولسىن وسى تيگەن پايداڭ.
ونەرىن، ۇلدان ارتىق، قاراعىم-اي،
تۇرايىن مەن دە تىلەپ ءبىر قۇدايدان.
داۋىلدى داۋىستان قاشقان سارانىڭ قۇتى وزىنە قايتا ورالدى. ول قۇتتى ورالدىرعان — ەل نامىسى. سارا ءبىرجاننىڭ «جازى-قىسى ىزدەگەن، ماتايدىڭ بۇلبۇل قۇسى». سارانىڭ نامىسى — ءوز باسىنىڭ نامىسى عانا ەمەس، بارلىق نايمان ەلىنىڭ نامىسى. ول نامىستى ءبىرجانعا جىبەرسە، جالعىز سارا ەمەس، بارلىق نايماننىڭ جاعاسى جىعىلادى. مىنە، وسى وي سارانىڭ قاشقان قۇتىن قايتارىپ، ول اقىندىق قايراتىن بويىنا جيناپ، جىگەرمەن سىرتقا شىعادى.
ءبىرجان «قىزدى قاتتى سىيلايدى»، سوندىقتان ول سارانى كورگەن سوڭ قۇرمەت قىپ اتتان تۇسەدى. ءبىراق اتتان ءتۇسۋى تۇسكەنمەن، ساراعا كىشىرەيىپ بارۋدى ار كورىپ ءبىرجان تۇرادى. سارانىڭ دا وعان كىشىرەيە قويعىسى كەلمەيدى. سوندا ءبىرجان:
وسى ما ەدى، ماتايدىڭ بۇلبۇل قۇسى؟
كوپ سۇراپ جاڭا تاپتىم جازى، قىسى!
اۋەلى قازاقشىلاپ كورىسەيىك.
جارقىنىم، بەرىرەك كەل جاسىڭ كىشى.
بالاسىڭ مەنەن گورى جاسىڭ كەيىن،
ەجەلدەن مەنىڭ ءسوزىم قىزعا بەيىم.
بەرى كەل، امانداسام، سارا جازعان،
توقتالىپ بوگەلەسىڭ نەگە كەيىن؟
مەن ءبىرجان، قىزعا بارمان اياعىمنان،
شىن قىزسام داۋىرلەيمىن باياعىمنان،
بەرى كەل، ۇرعاشىلىق قىلما، جانىم،
داندەمە نايمانداعى ساياعىڭنان.
نايماننىڭ بولادى ەمەن قىزى نادان،
ۇلگىسىز نەتكەن حالىق ءتۇرى جامان،
اعاعا ءىنى كەلەر ءبىزدىڭ ەلدە،
كوپ بوپ پا سۇراسۋعا ەسەن-امان.
بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن
سەن تۇگىل سەنەن ارتىق قۇمار ماعان.
جالىمنان ۇستاعان قىز ارمان قىلماس،
ادام دەپ ءسوز ايتامىن سارا، ساعان.
المايتىن ەركەك ءتىلىن جىنىڭ بار ما،
ادام دەپ ءسوز ايتامىن سارا، ساعان.
قازاق ادەتىندە جاسى ۇلكەننىڭ جولى ۇلكەن، جاسى كىشى جاسى ۇلكەنگە بارىپ امانداسۋعا مىندەتتى. بۇدان سارا توسىلادى. ءبىراق بۇل ونىڭ جەڭىلۋى ەمەس، ەگەر ايتىسپاي جاتىپ سوزدەن توسىلسا، سارانىڭ اقىندىعى قايدا؟ سوندىقتان سارا دالەل ىزدەپ، ول دالەلدى يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىنان تابادى. پايعامبارلاردىڭ تاريحىن ايتاتىن «ءقيسساسۇل — «ءانبيا» اتتى كىتاپتا ادام-اتا حاۋا-اناعا كىشىلىك قىپ بۇرىپ بارعان. ءىس جۇزىندە ايەلدى كۇڭ عىپ ۇستاعانمەن، مۇسىلمان، شىعىس ەلى ايەلدىڭ جولىن ۇلكەن كورەدى. سارا وسىنى تايانىش قىپ ءبىرجانعا بىلاي دەيدى:
ەي، ءبىرجان، كىمگە ءدارى اماندىعىڭ،
ءسوز بىلسەڭ بۇلدا سەنىڭ جاماندىعىڭ.
«ءقيسساسۇل — ءانبيانى» كورمەپ پە ەدىڭ،
دەلق ۇلى، ماعلۇم بولدى ناداندىعىڭ.
ادامدى توپىراقتان جاراتقان حاق،
ءبىلىنسىن ناداندىعىڭ بۇل سوزگە ب ا ق،
حاۋاعا بۇرىن بارعان ادام-اتا،
جوق پا ەدى ەستىگەنىڭ مۇنى دا، اقىماق.
دانىشپان بىلگىش پە دەپ ويلاۋشى ەدىم،
ارعىن دا جۇرەدى ەكەن جوقتى ماقتاپ.
نايماندا ەكى ءجۇزدى نار كەسكەنمىن،
جەلكەڭدى قيماق ءۇشىن قويعان ساقتاپ.
توزاڭىڭ اندا-ساندا ءبىر بۇرق ەتەر،
ساباسام بەيپىل ءتىلدى ەكى جاقتاپ.
كەلدىڭ بە كۇن كورگەلى، قۇردىم ارعىن،
جيناۋعا سىنىق مالتا نايماندى اقتاپ.
ارتىڭنىڭ اشىلارىن ءبىر بىلەرسىڭ،
كورپەڭدى جامىلساڭشى بويعا شاقتاپ.
كەتەرسىڭ جەرگە كىرىپ، جىندى انتۇرعان،
شىن قازسام ءاستى-ۇستىڭدى جەزدەي قاقتاپ.
ەمەس پە دەلقۇلدىعى ءبىرجان سالدىڭ،
كىسىسىن جەڭەتۇعىن جاڭا تاپتى-اق
تالپىنعان جاس بالانىڭ بىلەگىندەي
قولىمنان ۇستاتپايمىن سەن يتكە، ءاپپاق.
بۇلار، ارينە، ءبىرجاندى اشىندىراتىن سوزدەر. ايتىستا سارانىڭ سوزدەن وڭاي الدىرمايتىندىعى العاشقى ادىمىنان-اق بايقالدى. ەندەشە نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇرىننان كەلە جاتقان ايتىستا وڭاي ءبىر ءادىس بار. ول، ەگەر قىزعا قالىڭ بەرگەن كۇيەۋ جامان بولسا، سونى بەتىنە باسۋ. ايتىسار الدىندا اقىنداردىڭ وزىنە قارسىلاردىڭ كەمشىلىكتەرىن، مىندەرىن اشكەرە ەتەرلىكتەي دەرەكتەر جيناۋى داعدىلى جاعداي. ءبىرجان دا ساراعا كەزدەسەردەن بۇرىن ونىڭ كەمشىلىك، وسال جاقتارىن سۇراستىرا كەلگەن. سارانىڭ، «ءمىنى» قالىڭ بەرگەن كۇيەۋى جيەنبايدىڭ جاماندىعى، ونى ءبىرجان ەستىگەن. ايتىستا اقىننىڭ قايسىسى دا قارسى جاعىن تەز جەڭگىسى كەلەدى. ولاي بولسا كوپ توقتالۋدىڭ قاجەتى جوق، بار ءمىنىن تەز ايتىپ، تەز جەڭۋ كەرەك. ءبىرجان وسىلاي ىستەپ سارانىڭ «ءمىنىن» بەتىنە باسادى.
مىڭ جارىم جىلقى بىتكەن قوجاعۇلعا
سويلەتكەن سەنى نايمان بالاپ ۇلعا
اسىقتاي اق جامبىنى اسپانعا اتتىم
قىزىعىپ جۇرگەنىم جوق الار پۇلعا.
كۇشىگىنەن اسىراعان ولەكسەڭدەي،
ازعىنداپ شوكتىڭ، سارا، جىلدان جىلعا،
قىرسىعىڭ ءوز باسىڭنان ارىلعان جوق،
مارجانداي كەسەلىڭدى تىزسەم قىلعا.
قولىڭدى ۇستاتپايتىن ەركە بولساڭ،
كەلىمسەك اكەڭ بەردى نەگە قۇلعا؟
سوزىڭە تاڭ قالامىن شىداي الماي
ايتقانىم كەتتى ساعان ۇناي الماي.
كوزىڭدى كۇشىك قۇرلى ءبىر اشپاسسىڭ،
قورتيعان شىرىگىڭدى قۇداي الماي.
ەسەككە قوساقتاۋلى ءبىر قاشىرسىڭ،
كۇڭ سىرىن كوپكە جايار شىداي الماي.
جارايدى، جانىم سارا، سويلەر ءسوزىڭ،
سۇيەنگەن قىزىل تىلگە شىن سورلى ءوزىڭ،
قالماقتاي قولعا تۇسكەن ىقتيارسىز،
ءتورت بولار قۇلعا بارساڭ ەكى كوزىڭ.
كوز جەتپەس اندەرىمنىڭ ورىسىنە
قۇدايدىڭ ريزامىن بەرىسىنە،
سەكىلدى قورتىق تايىنشا بارماق بايىڭ،
ءبىر قويدىڭ سىيار تۇلىپ تەرىسىنە.
الىستان تىلەپ ۇشقان ءتۇز قۇسىنداي
ءبىرجاننىڭ جۇرت تان؛ قالار كەلىسىنە،
قايعىلى قارا كەمىك بايتال تۇگىل،
ارعىماق ات شىداماس جەلىسىمە.
بايگە ات تا سەرپىنىمدى شالمايتۇعىن،
ءارقاشان جۇرت تاڭ قالعان جۇرىسىمە،
مويىنىم جۇزگەن قۋداي يىلەدى،
ورتا ءجۇز ءان شىرقاسام سۇيىنەدى.
ارعىننىڭ جالعىز تونى قولعا تۇسسە،
ءتورت نايمان ورتا بويلى كيىنەدى.
نايماندا بايلىق بار ما ءبىزدىڭ ەلدەي،
جۇرسەم دە كۇن كورەمىن مۇندا كەلمەي،
قىز ءسوزىن كەك كورمەيتىن شايتانىم بار،
ونىمدى تاستامايمىن ءوزىم ولمەي،
اتادان ءبىرجان سال بوپ تۋدىم ارتىق،
ۇرانىم ءار قارقابات، التاي-قارپىق،
اققۋمەن اسپانداعى ءان قوسامىن
قوزعاسام اششى كۇيدى تۇپتەپ تارتىپ.
قىرمىزى اسىل بەكزات ونەرىم بار،
سامعايمىن بايگى اتىنداي ارتىپ-ارتىپ.
قىز ءيتتى سىيلايتۇعىن ءبىر مىنەزىم،
كەتەر ەم، ەركەك بولساڭ ءبىر-اق تارپىپ.
كوكشەتاۋ دۋانىنا داڭقىم بارعان،
مەن ءبىرجان التىن تاۋدان ايقىندانعان،
ەسىتكەلى، سارا، سەنى ءۇش جىل بولدى،
سەرى ەدىم توڭىرەككە قانات جايعان.
تۇلكىنىڭ جۇگىرىسىن قىران بايقار،
ويلاساڭ ءسوزىڭ ەمەس ماعان ايتار،
قاندى كوز ماي جەي العىش اقيىقپىن،
سەن تۇگىل قاسقىر كورسەم ءبىر-اق شايقار،
تۇستىكتەن جۇرت تاڭ قالار كورگەنىمە،
جەڭبەسەم قۋانبايمىن كەلگەنىمە،
اق مارال، وسى جولى قۇتىلىپ كەت،
ارعىننىڭ دۋشار بولدىڭ مەرگەنىنە،
وزىمدەي ءبىر باستى ادام ءسوز بىلمەيدى،
قۇدايدىڭ ريزامىن بەرگەنىنە.
اپشىڭنىڭ قۋىرىلىپ قاي كەتكەنى،
وتىرىك ەنتەلەتىپ جەلگەنىمە.
قىز ءسوزى باتقان سايىن جانىم كىرەر،
قاراماي قاتتى سويلە ولگەنىمە.
كوزىمنىڭ كوكشەتاۋدان قىرى ءتۇستى،
قاپتاعاي اتالىقتا جۇرگەنىمدە.
باسايىن بولساڭ دا ايۋ اپتىعىڭدى،
قويمايمىن جامان قۇسشا كورگەنىڭە.
ءبىرجان سارانىڭ كۇيەۋىن قانشا جامانداعانمەن ونىڭ ءاز باسىن كەمىتپەيدى، قايتا ونى قاستەرلەپ، كوتەرمەلەيدى. «كوكشەتاۋ دۋانىنا داڭقىڭ بارعان» — دەپ سارانىڭ اتاعى بارلىق قازاق دالاسىنا تاراعانىن ايتادى؛ «تۇلكىنىڭ جۇگىرىسىن قىران بايقار» — دەپ وڭايلىقپەن الدىرمايتىنىن ايتادى، «جارايدى جاننان ارتىق سويلەر ءسوزىڭ» — دەپ اقىندىعىنا رازى بولادى، «اق مارال، وسى جولى جىعىلماي قايت» — دەپ ارداقتايدى. ءبىرجاننىڭ سارادان بارلىق تابار «ءمىنى»، «كەمشىلىگى» — كۇيەۋىنىڭ جاماندىعى. وعان سارا ەمەس، زامان ايىپتى ەكەنىندە ءبىرجاننىڭ جۇمىسى قانشا؟ وعان سارانى جەڭۋ كەرەك.
«سارا دا «كۇيەۋىم جاقسى» — دەپ تالاسا المايدى. جاماندى — جاقسى دەپ قالاي تالاسسىن! اياعىنا تۇسكەن قالىڭ مالدىڭ تەمىر تۇساۋىن ۇزەم دەپ قالاي ايتسىن! ۇزۋگە ءالى كەلە مە؟ سوندىقتان سارا ءبىرجاننىڭ بۇل «ايىبىنا» تۋرا جاۋاپ بەرمەي، جالتاققا سالادى. ءبىرجاننىڭ ەلى مەن ءوز ەلىن سالىستىرىپ، تاقىرىپتى باسقا جاققا اۋدارادى.
ءبىرجانعا قايتارعان جاۋابىندا سارا دا ءبىرجاننىڭ قارا باسىن سىيلاپ قاسيەتتەپ:
ەي، ءبىرجان، جاسىڭ ۇلكەن، ءوزىڭ اعا،
قىمباتتىعىڭ بەلگىلى بىلسەڭ باعا! —
دەپ ارداقتايدى دا، سودان كەيىن: —
قامىستى تەرەڭ كەلدىڭ سۇقسىرىمىن
قاڭعىرعان ىلدىرمەيمىن قارشىعاعا! —
دەپ، كۇيەۋى جونىندە جەڭىلسە دە، ەلىن تايانىش ەتە سويلەيدى.
ەجەلدەن سەن بەلگىلى جەلدى كورىك،
تاڭ قالام ساۋلەتىڭدى سەنىڭ كورىپ،
سەنى ايداپ اجالىڭا الىپ كەلگەن،
قۇت مامان، ەر شەرۋباي قاسىڭا ەرىپ،
سويلەتپەي شىعا سالا كەتتىم دەرسىڭ،
ءتۇرىمدى بايقاتايىن سويلەپ بەرىپ.
قارنى اشقان قىرسىعى بار ەركەك مىسىق،
ساسىق دەر اۋزى جەتپەي مايدان جەرىپ.
كەزدەسپەي مەن سىقىلدى ونەرپازعا،
داندەمە جۇرگەن كۇننەن تەزەك تەرىپ.
ولەڭدى قولقا قىلساڭ اعىتايىن؛
سامارقان جىبەگىندەي وننان ءورىپ.
انشەيىن سىپايى دەپ قيماي تۇرمىن
كوزىڭدى ءتورت قىلار ەم يتتەي كورىپ.
ءتىلىڭدى تارتا سويلە، ءبىرجان باتىر،
جاراماس جۇدەپ قايتساڭ ىزدەپ كەلىپ
تارتىلىپ تارازىعا تەڭ كەلمەسسىڭ،
تىرىلسەڭ ەرتەڭ كەشكە، بۇگىن ءولىپ.
بۇدان ءارى قاراي ەكەۋى دە ەلدەرىنىڭ كۇشىن، بايلىعىن سالىستىرادى. بۇل ماسەلەدە سارا ءبىرجانعا الدىرمايدى، كەيدە تەڭ، كەيدە اسىپ ءتۇسىپ وتىرادى، ەكى جاعى دا ءوز ەلىنىڭ بايىن ماقتاپ، قارسى ەلىنىڭ بايىن جاماندايدى، مىندەرىن قازبالايدى. وسىدان بارىپ، باسقا ايتىستارداعى سياقتى وبەكتيۆتى تۇردە ەكى جاقتىڭ دا بايلارى مەن اكىمدەرىنىڭ قاناۋشىلىق قىلىقتارى اشىلىپ، حالىق الدىندا جاماندىقتارى جاريالانادى.
وزگە سوزدەن توسا الماعان ساراعا ءبىرجان كۇيەۋى تۋرالى قايتالاپ ەسكەرتەدى:
جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن، سارا،
ەل قامىن ءوزىڭ تۇگەل جەگەن، سارا،
مىرزاڭدى يت جيەنباي مۇندا شاقىر،
ۇيالىپ بوگەلەسىڭ نەدەن، سارا؟
سارا بىرجانمەن تالاسپاي، اعاسى ەسەنبەك قاجىعا ءسوز سويلەيدى. بۇل ءسوز سارانىڭ: زورلىقشىل، قالىڭمالشىل، ايەل تەڭدىگىن تابانىنا باسقان قاناۋشى تاپقا، ۇستەم زامانعا ايتقان ۇكىمى، سۇم زاماننىڭ قارا كۇيەسىن، سول زاماننىڭ ءوز بەتىنە جاعۋى ءتارىزدى. ەسەنبەك قاجىعا سارا بىلاي دەيدى:
ادامعا جول بەرمەگەن قايران ءتىلىم،
كۇنى ءوشىپ، قور بوپ ءوتتى-اۋ، قىزىل گۇلىم،
سىزدەردەن ۇيالعاننان ۇندەمەۋشى ەم،
ەسەككە قوساقتاۋلى ءوتتى-اۋ كۇنىم.
التايدىڭ ساڭلاعىمەن سويلەسسەم دە،
جوق ەكەن جۇيرىك يتتەي ولسەم قۇنىم.
سىزدەرگە سەنەتۇعىن سورلى باسىم،
كەلگەندە جيەنبايعا شىقپايدى ءۇنىم.
ءبىرجانعا شاقىرىپ كورسەت جيەنبايدى،
كىم سىرتتان مەنشىكتەنبەس تەگىن بۇلدى،
ۇياتتان كىسى ولمەيدى ساعى سىنار،
قايتەيىن قۇداي قوسىپ، يەم قىلدى.
ءيتىڭدى كەلمەسە دە كەلتىر بايلاپ،
ولمەيىن قاپا بولىپ كۇندە قايناپ
اعالار ناسىلىڭە دۇرىس بولسا،
قۇدايعا تاپسىرامىن «قاپتاعايلاپ».
قاجى اعا، كورىپ كەلدىڭ حاقتىڭ ءۇيىن،
مەن تۇگىل بوتەنگە دە زورلىق قيىن،
جيەنباي ەرىم بولىپ تۇرار ما ەكەن،
كۇنىندە تاڭدا ماحشار بولسا جيىن.
باسىمدى اش، كوڭىلىمدى الا قىلماي،
كەتسەڭ، دە وكپەلەيمىن بالا قىلماي.
ايتەۋىر سالەم ايتىپ شاقىرتايىن.
ءبىرجانعا ءوزىمدى-وزىم تابا قىلماي.
سالەم دە جيەنبايعا، كەلسىن جاتپاي،
كەلۋگە شوشىنادى نەدەن باتپاي؟
اركىمنىڭ قولدا بارى وزىنە التىڭ
ءبىرجانعا ءبىر تىرناعىن تۇرمىن ساتپاي.
تەز كەلىپ امانداسسىن ءبىرجان سالعا،
كورىنسىن ايباتتانىپ ارعىن شالعا،
قويادى اركىم تەكە ءوز ىلاعىن،
ايتەۋىر مەنى ساتىپ الدى مالعا.
قىلماسىن دوس «جيەكەم» سوزگە سىنىق،
«ءشارباتتان اعىپ جاتقان ءسوزى تۇنىق»،
قامالدان تارتىنبايتىن عازيز «ەرىم»،
كولگە كەپ ءتۇسىپ كەتسىن كوزىن جۇمىپ.
«اسىلىم» قۇداي بەرگەن ءوز باعىما،
«تەل كەلمەس» جەتى ءبىرجان تىرناعىنا.
نايماندا ۇلى داريا «ساياق كەرىم»،
بالىق بوپ ىلىنگەنمىن قارماعىنا.
بەسىننەن قالماي كەلسىن جانى بولسا،
بوگەلمەي جەتەكتەرسىڭ ءالى بولسا
سۇراعان ەلدەن قايىر كەدەي ءبىرجان،
الماي ما، مەندەي قىزدى مالى بولسا؟
كورىنسىن ساياحاتپەن مەنىڭ «سەرىم».
سول ەدى «قۇداي قوسقان» بارار جەرىم.
كەرەيگە قوناق اسى تاي اكەلسىن،
«تالاپتى» اتىمتايداي جومارت «ەرىم».
سارا «سەرىم»، «قۇداي قوسقان»، «تالاپتى»، «ەرىم» — دەگەن سوزدەردى شىن كوڭىلىمەن ايتىپ وتىرعان جوق. ىزامەن، اشۋمەن، كەكپەن ايتىپ وتىرعانى وز-وزىنەن بەلگىلى.
جيەنباي جونىندە سارا ءبىرجاننان جەڭىلەدى. ادەتتە جەڭگەن اقىننىڭ ماساتتانۋى بار. ءبىرجان جەڭگەنىنە ماساتتانبايدى، الاتاۋدىڭ «اق مارالىن» ارام وقپەن اتىپ تۇسىرگەنىنە ول رەنجيدى. وزگە سوزدەن جەڭىلمەي، كۇيەۋىنىڭ جاماندىعىنان جەڭىلگەن سارانى ءبىرجان ايايدى، ول سارانى «جەڭدىم» دەپ مۇقاتۋ ورنىنا، دوستىق ءسوزىن ايتادى، ەرەگىسپەن رەنجىتكەن كوڭىلىن اۋلاۋعا تىرىسادى.
شىراعىم، سارا، سەندەي تۋماس بالا،
شەشەڭنەن تۋارمىسىڭ مۇنداي دانا!
وبالىڭ ەسەنبەك پەن تۇرىسبەككە
كۇيەۋىڭ جامان ەكەن، ەي بەيشارا!
ەل-جۇرتىڭ قورىقپايدى ەكەن كوز جاسىڭنان،
سان جۇيرىك كورىپ ەدىم مەن جاسىمنان،
كەمىتەر دۇشپان، شىركىن قاي جەرىڭدى،
ادامزات وزار ەمەس ءبىر باسىڭنان.
جىبەرمە جيەنبايعا شاقىرۋدى،
ونەرسىز ۇيدە بىلەر «اھ» ۇرۋدى،
قۇر قايتار جىگەرىڭدى كورگەننەن سوڭ،
الدىرما جىگەرى جوق كاپىرىڭدى.
كۇيەۋىڭ جامان بولسا ويام كوزىن،
سالەممەن شاقىرتاسىڭ كەل دەپ ءوزىڭ،
سىرىڭدى بىلدىرمەي-اق ايتساڭ-داعى،
جاماندى جاقسى قىلعان ەسىل ءسوزىڭ.
ماقتاماي كورسەت كوزگە كەلتىرىپ-اق،
سوزبەنەن جۇدەتتىڭ عوي ءولتىرىپ-اق،
ۇيالماي وسى توپقا كەلەر مە ەكەن،
ونەرسىز جىگەرى جوق جەتپەگىر-اق.
«جيەنبايدى شاقىر» دەگەن ءسوزدى ەسەنبەككە كەكەتىپ ايتىپ تۇرعان سارا ءوزى اشىپ، «كۇيەۋىنىڭ» قانداي «قاسيەتى» بار ادام ەكەنىن بىلاي سيپاتتايدى:
قاجىەكە-اۋ، كىسى جىبەر بالاڭىزعا،
كورسەتپەي جىگىتتى ۇرلاپ قالامىز با،
سىرتىنان ماقتاسام دا كەرەك بولدى،
ءازازىل بولدى ءبىرجان ارامىزعا.
ءوزىڭنىڭ قۇلا جورعاڭ بارسىن وعان،
جيەكەم «قالماق ەرىن» سالسىن وعان،
ءبىرجاندى ءبىر قاققاننان قالدىرماس ەم،
قۇدايىم مەنى قايدان قوستى سوعان؟!
قۇنجيىپ مىنەر قۇلا جورعا بارسا،
كەلە الماس سول شىرىگىڭ قورعالاسا،
ماسقارا راس ءبىزدى سوندا قىلار،
قورس ەتىپ «بارمايمىن» دەپ ۇيدە قالسا.
كىسى ەمەس ول نامىستى ۇققانداي-اق،
ەربيەر يەسىز تاۋدان شىققانداي-اق،
كۇجىرەيىپ جاۋىرىنى كەلەر مە ەكەن،
ون ماتا ارقاسىنا تىققانداي-اق.
بار ەدى ۇلى-قىزىڭ، ەي، قاجى-اعا!
قالدىم عوي ءبىرجان دەگەن بەيمازاعا،
سىزدەردىڭ بولىپ تۇرعان زامانىڭدا،
دەنى ساۋ كەز كەلمەدىم ءبىر تازاعا.
«ارعىندى ءبىر دوڭگەلەت» دەپ ەدىڭىز،
Meن تۇگىل جۇرتتىڭ قامىن جەپ ەدىڭىز
مەككەدە زيارات قىپ «بالتوللاعا»،
باعىما امان-ەسەن كەپ ەدىڭىز.
كورمەيسىز مەنىڭ نەگە كوز جاسىمدى؟
وسىمەن توقتاتىلىپ ءسوز باسىلدى،
جيىلعان قاپتاعايدىڭ ماناپتارى،
ولجاما ايىرىپ بەر ءوز باسىمدى.
سويلەدىم ارعى-بەرگى ءسوزدى تەرىپ،
ەشنارسە ويلاماۋشى ەم ءسىزدى كورىپ،
كەلگەندە جيەنبايدان بوسقا ولەرمىن،
ءبىرجاندى توقتاتىڭىز سىيىن بەرىپ.
«جەڭىلدىم» دەپ سارانىڭ ءوزى ايتقان سوڭ، ماتاي ەلى ءبىرجانعا بايگە ۇسىنىپ، ات، شاپان، تاعى سونداي تارتۋ-تارالعى سىيلار بەرەدى. سەرىلىكپەن «اسىقپاي اق جامبىنى اسپانعا اتىپ» جۇرگەن، ولەڭ مەن انىنەن، حالىقتىڭ ساۋىعىنان باسقانى قاجەت كورمەيتىن مال جينامايتىن مىندەتى — مال جيىپ بايۋ ەمەس، حالىققا انىمەن قىزمەت ەتۋ دەپ ۇققان ءبىرجان بايگەنى نە قىلسىن.
ءبىرجان جەڭگەنىنە، بايگە العانىنا ماساتتانبايدى، بايگەنى الىپ كەتە بارمايدى، ول سارانىڭ باس بوستاندىعىنا قايعىرىپ، سونى ناقتاپ كەتۋدى ويلايدى.
سويلەيدى سوندا ءبىرجان نايمان جاققا، —
ۇمىتپان، سارا، سەنى ەشۋاقىتتا!
تەڭەلگەن سوزگە جەتىك ەسىل كوزەل (عازەل)
كورەمىن قايتا اينالىپ قايسى شاقتا؟
سويلەگەن التىنداي عىپ ءسوزدىڭ جەزىن،
سىناسىپ سان جۇيرىكپەن كوردىم ءوزىم،
سايراعان بەينە ۇجماقتا بۇلبۇل قۇستاي
ۇقساتتىم سارا سۇلۋ ايتقان ءسوزىن.
«قاج» بارعان قاپتاعايدىڭ ارىستانى،
جالعىز سەن وسى كۇندە دانىشپانى،
وزىڭە قۇداي بەرىپ تۇرعان كەزدە،
دۇشپاننىڭ توپ ەتەدى الىسقانى.
ەسەنبەك جوققا ساتپا اسىلىڭدى،
سىيلاي كور قىز دا بولسا ءناسىلىڭدى،
جاقپاسا «ارعىن جوقتى ايتتى» دەرسىڭ،
ۇلگى قىپ قۇلاعىڭا ال وسىنىمدى!»
جالپى «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» جالعىز مازمۇن جاعىنان عانا ەمەس، جوعارىدا ايتىلعانداي، ءتۇر جاعىنان دا قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن الادى. بۇل ايتىستا، بۇرىنعى ايتىستارداعىداي، ماعىناسىز، الا-قۇلا ولەڭ كەزدەسپەيدى. «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» اقىلمەن ولشەنىپ شىققان، ىشىندە كولدەنەڭ، ارتىق ءسوز جوق، — جازبا ادەبيەتىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرى سياقتى. وزگە ايتىستاردىڭ كوبى سيۋجەتتىك جاعىنان ءبىرىڭعاي كەلە بەرمەيدى. كوپ ايتىستا اقىندار ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپ، بىرەسە ءدىندى، بىرەسە عۇرىپتى، بىرەسە ماحابباتتى ءسوز عىپ، پىكىرىن بىردە اشىق، بىردە جۇمباقتاپ ايتىپ، ايتىستىڭ مازمۇنىن شۇبارلاپ جىبەرەدى. ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا وسىنداي سيۋجەت شۇبارلىعى جوق. بۇل ايتىستىڭ وزەگى بىرەۋ عانا، ول — قالىڭ مالدى اشكەرەلەۋ. وسى تاقىرىپتى ايتىسۋشى ەكى اقىن دا دۇرىس الىپ شىعادى. ايتىستىڭ مازمۇنى حالىقتىڭ ويىن تولعاندىراتىن تاقىرىپقا قۇرىلعاندىقتان ءتىلى دە تازا، كوركەمدىك جاعىنان دا جوعارى دارەجەدە.
ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىندا وبراز وزگەشەلىگى دە ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى ءومىرىن، تۇرمىسىن، سالتىن ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنداعىداي انىق كورسەتە العان شىعارما ول زاماندا بولعان جوق.
سوندا دا ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنا اڭشىلىق پەن مالشىلىق تۇرمىستان الىنعان سالىستىرمالى تەڭەۋلەر، وبرازدار كوپ قولدانىلادى. ءبىرجان ءوزىن جۇيرىككە، جورعاعا تەڭەپ، ولەڭىن جۇيرىكتىڭ شابىسىنا قىران بۇركىتكە تەڭەپ وتىرادى.
«قاندى كوز ماي جەپ العىش اقيىقپىن،
سەن تۇگىل قاسقىر كورسەم ءبىر-اق شايقار»، —
دەيدى. بۇلاي دەۋى ءوزىنىڭ العىرلىعىن ايتقانى. ادەتتە، اڭعا سالاردا، بۇركىتتى اشىقتىرۋ ءۇشىن وعان «اقجەم» بەرەتىنىن اڭشىلىققا قاتىستى جوعارىدا ايتتىق. قاندى، مايلى ەتتى جەسە، بۇركىت توياتتاپ، اڭعا تۇسە قويمايدى، سەلقوس ۇشادى، نە اڭدى قۋماي وتىرىپ قالادى. قاندى، مايلى ەتتى جەپ اڭ الاتىن قۇستى اڭشىلار وتە سيرەك كەزدەستىرەدى دە، ونى اسا باعالايدى. ءبىرجاننىڭ «قاندى كوز ماي جەپ العىش اقيىقپىن» — دەۋى وسىدان. بۇل ونىڭ «باپ تالعامايتىن جەڭبەي قويمايتىن اقىنمىن» دەگەنى.
ءبىرجاننىڭ بۇل وبرازىنا سارانىڭ قارسى قوياتىن وبرازى — ۇيرەك.
«قامىستى تەرەڭ كولدىڭ سۇقسىرىمىڭ
قاڭعىرعان ىلدىرمەيمىن قارشىعاعا»، —
دەيدى ول. ۇيرەك، بىلاي قاراعاندا، اقىنعا ولقى سياقتى، ال شىنىندا بۇل وتە تابىلعان وبراز. ارينە، ءار تەڭەۋدىڭ كەلىسىمى بولۋى، وقۋشى ناناتىن تەڭەۋى بولۋى ءتيىس. اباي اتتىڭ قۇلاعىن «قامىس قۇلاق» دەپ قيعان قامىسقا تەڭەمەي، «بۇتاق قۇلاق» دەسە ەشكىم نانباس ەدى. سول سياقتى دەنە كۇشىن ەرلەرمەن سالىستىرىپ، اڭ العىش قىرانمىن دەسە، سارا سياقتى XIX عاسىرداعى اۋىلدىڭ قىزىنىڭ بويىنا لايىق بولماس ەدى.
«قامىستى تەرەڭ كولدىڭ سۇقسىرىمىن» — دەگەن ءسوز ساراعا ەكى جاقتان ۇنايدى: ءبىرىنشى — سۇقسىر ۇيرەك دەگەنى، كىشكەنە جانە ۇشقىر ۇيرەك، ونى قارشىعا مەن لاشىننىڭ ەڭ ۇشقىرى عانا الادى، شابان قۇسقا ول ۇستاتپايدى. سۇقسىر وتە ساق ۇيرەك. ول كوبىنە كۇندىز كولدىڭ تەرەڭىندە ءجۇزىپ، تۇندە، ىڭىردە عانا ۇشادى. كولدىڭ تەرەڭىنەن ۇيرەك ەشۋاقىتتا قىران قۇسقا الدىرمايدى، ول سۋعا سۇڭگىپ كەتەدى. مىنە، بۇل سيپاتتىڭ ءبارى ساراعا كەلەدى.
ارينە، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنداعى مازمۇندىق جانە كوركەمدىك قاسيەتتەردىڭ ءبارىن بۇل وچەرككە سيعىزۋعا بولمايدى. سوندىقتان مۇنى ازىرگە وسىمەن اياقتايمىز.
* * *
ايتىس جانرىنىڭ ىشىندەگى ءبىر كولەمدى سالاسى — ادەت-عۇرىپ ايتىستارى. ايتىستىڭ بۇل ءتۇرى ءوزارا ءتۇرلى تاراۋعا بولىنەدى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك:
«جار-جار» ايتىستىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان ءتۇرى جانە سيپاتى جاعىنان ونشاما وزگەرىسكە ۇشىراماعان سياقتى. «جار-جار» قىزدى ۇزاتار الدىندا بولاتىن ايتىس. قىزدىڭ تويى بولىپ وتكەن سوڭ، توي تارايتىن كەزدە بوزبالالار قىز وتىرعان ۇيگە كەلىپ، ۇزىكتىڭ جابىعىن تۇرەدى دە، ۇزاتىلاتىن قىزعا ولەڭمەن قوشتاسادى. بوزبالانىڭ قوشتاسىپ ايتقان ءاربىر اۋىز ولەڭىنە ۇزاتىلاتىن قىز جاۋاپ بەرەدى. ولاردىڭ قوشتاسۋ ولەڭى (جار-جار) بىلاي بولىپ كەلەدى:
ب و ز ب ا ل ا:
قارا-ناسىر زامانداس،
قارا-ناسىر جار-جار-اۋ!
قارا ماقپال ساۋكەلە
شاشىن، باسار جار-جار-اۋ!
مۇندا اكەم قالدى دەپ،
قام جەمەڭىز جار-جار-اۋ!
جاقسى بولسا قايىن اتاڭ
ورىن باسار جار-جار-اۋ!
ق ى ز:
ەسىك الدى قارا سۋ
مايدان بولسىن جار-جار-اۋ!
اق ءجۇزىمدى كورگەندەي،
اينام بولسىن جار-جار-اۋ!
قايىن اتاسى بار دەيدى،
بوزبالالار جار-جار-اۋ!
اينالايىن اكەمدەي،
قايدان بولسىن جار-جار-اۋ.
وسى قالىپپەن جىگىت:
«قارا-ناسىر» دەپ باستاپ، قىز
«ەسىك الدى» — دەپ باستاپ جىگىت تە، قىز دا، قىزدىڭ تۋىسقاندارى مەن كۇيەۋدىڭ، تۋىسقاندارىن ءبىر-بىر اۋىز ولەڭمەن ايتىپ شىعادى. بوزبالانىڭ ولەڭىندە «اكەڭنىڭ ورنىن قايىن اتاڭ باسادى، اعاڭنىڭ ورنىن قايىن اعاڭ باسادى، ءىنىڭنىڭ ورنىن قايىن ءىنىڭ باسادى، ءسىڭلىڭنىڭ ورنىن قايىن ءسىڭلىڭ باسادى، ۋايىم جەمە» دەگەن سوزدەر ايتىلادى. قىز بۇل جۇباتۋلاردىڭ بارىنە قارسى بوپ، قايىن جۇرتىنىڭ ەشقايسىسى دا ءوز تۋىسقانىنداي بولمايتىنىن ايتادى.
«جار-جاردىڭ» ەسكى زاماننان وزگەرمەي كەلگەن مۇنان باسقا ءۇش ءتۇرى بار. بەرتىن كەزدە، اقان سەرى تاعى سونداي اقىنداردىڭ شىعارعان «جار-جارلارى» بار، ولار جاتتاندى ابدەن قالىپتاسقان تەكستەر ەمەس، جاڭا سوزبەن، جاڭا مازمۇنعا قۇرىلعان. ال، ەسكى «جار-جاردىڭ» ءبىر قالىپتان وزگەرمەۋىنە عاسىرلار بويى كوشپەلى تۇرمىس قۇرىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ جاعدايى دا سەبەپ بولۋ كەرەك.
قازاق ەلىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرمىسىنا، ادەت-عۇرپىنا كىرگەن وزگەرىس، قازاق حالقى روسسياعا باعىنىپ، روسسيا كاپيتاليزمىنىڭ ىقپالىنا تۇسكەننەن كەيىن عانا بولادى. ايتكەنمەن، ەسكى اۋىلداعى پاتريارحالدىق-فەودالدىق سالت-سانانىڭ كوپ تارماعى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن كەلۋىندە تالاس جوق. ادەت-عۇرىپ ولەڭدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە «جار-جاردىڭ» نەلەر زامان وزگەرمەۋىنە سەبەپ وسىنداي جاعداي دەپ تۇسىنگەن دۇرىس.
ايتىستىڭ ءبىر ءتۇرى — قىز بەن بوزبالانىڭ ولەڭمەن ازىلدەسۋى. مۇنداي ايتىس كوبىنە ەل اۋىزىندا ايتىلىپ جۇرگەن جاتتاندى ولەڭدەردەن قۇرالىپ، ايتىس ۇستىندە، ونىڭ مازمۇنىنا، تاقىرىبىنا قاراي كەيبىر شۋماقتار ءيا جولدار جاڭادان شىعارىلىپ، وزگەرىپ وتىرادى.
قايىمداسۋ ايتىسىنىڭ باسى قىز-بوزبالانىڭ جاستىق ازىلىنەن باستالعانمەن، اياعى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەگە سوعادى. بۇعان بىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىك. ماسەلەن، كۇيكەنتاي قىز بەن وسپانتاي اقىننىڭ ايتىسىنىڭ باسى ازىلمەن بىلاي باستالادى:
ج ءى گ ءى ت:
باسى التىن ولەڭىمنىڭ، باقايى جەز،
كەز بولدىڭ ارىپتەسپەن وڭىنان تەز:
ىزدەگەن سۇراعانعا دۋشار بولسا،
ءارتۇرلى ويدا جۇرگەن ايتىلار ءسوز.
ق ى ز:
سىرتى التىن ولەڭىمنىڭ، ءىشى كۇمىس،
شابىستا، جەلىستە بار، جورعا ءجۇرىس.
جان جەتپەس جەلىسىمە caي جەلگەندە،
جارايدى توتەپ بەرسە ءبىزدىڭ ءبىلىس...
جاستىق ءازىلى وسىلاي باستالىپ، ءبىرازدان كەيىن ءبىر-بىرىنىڭ ءمىنىن ايتۋعا، ءجونى كەلسە سىقاقتاۋعا اينالادى.
قىز:
ساقالىڭدى ايناعا كورشى قاراپ،
تۋ قۇيرىقتان ماڭىزدى تورت-بەس قاداق،
اۋلىڭداعى باقالعا كۇزەپ ساتساڭ،
التى سابىن بەرەدى؛ جەتى تاراق.
ج ءى گ ءى ت:
ولاي دەمە، اقىن قىز، ءتىلىڭدى تارت،
تولىپ جاتىر اۋلىڭدا ساقالدى، قارت،
تۇگەنباي، تۇگەلبايدىڭ، يزەلبايدىڭ،
سىپىرىپ جاقسى بولسا ساقالىن سات.
ق ى ز:
كەڭىردەكتەي كەتپەننىڭ ۇڭعىسى بار،
ءبىزدىڭ ەلدە ساقالدى مىڭ كىسى بار.
باتارىڭنان ساقالىڭ ەرتە شىققان
كۇزەتەتىن سوندىقتان قىلمىسى بار...
ايەل مەن ەر ادامداردىڭ ايتىسى وسىلاي ويىن - كۇلكى، ءازىل-وسپاقتان باستالعانمەن، ايەل تەڭدىگى ۇستەمدىك قۇرعان زامانداعى ايەلدىڭ اۋىر تىرشىلىگى، ايەل كۇيبەڭى ۇيدە وتەتىندىگى ءسوز بولماي قالمايدى. بۇعان ءتابيا مەن ومارقۇلدىڭ ايتىسى دالەل بولادى:
ت ءا ب ي يا:
جىلاۋدى، جىراۋ قىلىپ مەن ايتامىن
وزىڭدەي زامانداسقا كوپ ايتامىن.
ۇل بولسام وزىڭدەي بوپ جۇرمەس پە ەدىم،
ارمانعا ءوزىمدى ايتپاي،نەنى ايتامىن.
و م ا ر ق ۇ ل:
ادامدار زەرەك بولماق اقىلى مول،
قاجىما، اقىل، قايرات ايتقانىم سول،
ەلىڭە بارعان جەردە ەلەۋلى بوپ،
حالقىڭا قادىرمەندى قالاۋلى بول!
ت ءا ب ي يا:
جارايسىڭ، بارەكەلدى، زامانداسىم،
قۇمعانداي كۇزەتەرمىز وتتىڭ قاسىن.
ەلەۋلى ەلگە كەلگەن، ءبىر كەلىن دەپ،
ۇستاۋعا قيماس ءسىرا ەلدىڭ باسىن.
و م ا ر ق ۇ ل:
ارداقتاپ ءادىل كۇتسەڭ اتا-انانى،
بار ەدى جاقسى-جاقسى باتالارى،
ۇياتتى يمانىنداي كۇتكەن كەلىن،
حالقىنا قالاۋلى بوپ اتانادى.
اكەسىنىڭ «التىن بوساعاسىن» اتتاعان قىزدىڭ كەلىنشەك بولعاننان كەيىن كورەتىن كەمشىلىگىن، تەڭسىزدىگىن سيپاتتاي كەلىپ، ءتابيا قىز الداعى كۇندە قالىڭ مالدىڭ، زورلىعىمەن تيگەلى وتىرعان كۇيەۋىن بىلاي سۋرەتتەيدى:
كۇيەۋدىڭ دە ءولىپتى بالاسى اشتان،
سونداي جەرى بولماسا كۇيە قاستان؛
توعىز تازدىڭ اۋىلى اتانادى،
قۇرت جايلاعان قىپ-قىزىل جالتىر باستان.
ەڭ كەنجەسى بولادى ماعان كۇيەۋ،
ءىرىڭ اعىپ تۇرادى ساماي شاشتان.
اشتان ولگەن اكەڭە ول نە ايتادى،
تويىپ ءولدى قوڭقاباي دەيمىن استان.
و م ا ر ق ءۇ ل:
ولەڭ قۇراپ ايتۋعا كەندە ەمەس ەم،
ءسوز ىلەسىپ بارادى جونەلمەسەم،
تاز بولۋعا تاقالىپ قالعان شىعار،
ەرتە بارىپ كەنجەنى ەمدەمەسەڭ.
ت ءا ب ي يا:
جۇگىرمەك قايدان كەلدىڭ سەنىڭ ءوزىڭ،
وتكەندەي قوس وكپەدەن ايتقان ءسوزىڭ،
قۇرت جايلاپ ول شىركىندى قۇداي السا،
اشىلار ما ەكەن دەيمىن ەكى كوزىم.
و م ا ر ق ۇ ل:
تىم اسىپ ءسوز سويلەمە، زامانداسىم،
الپىسقا ولمەي جاسىڭ امان بارسىن،
ءىنى ولسە، اعا مۇرا، ولە بەرسە
تاز باستىڭ توعىزىن دا تامامدارسىڭ.
بۇل ءسوزدى ومارقۇل ءتابياعا مازاقپەن، كەكەتۋمەن ايتىپ وتىرعان جوق. جانى اشىپ، اياپ، ءتابيانى ەمەس امەڭگەرشىل، قالىڭمالشىل، زورلىقشىل زاماندى سوگىپ وتىر. سەبەبى، تاڭداعان جارىن ءسۇيۋ جاعىنان ومارقۇلدىڭ ءوزى وڭىپ وتىرعان جوق. ءتابيا ولەڭىنىڭ ءبىر جەرىندە:
جۇرەگىم اينىعاندا قۇسىق بولدى،
اۋزىما سەكەم الىپ ۇشىق تولدى.
وكپەمە مەنىڭ قۇداي تازدى جازدى،
قاتىنىڭ نەگە سەنىڭ پۇشىق بولدى؟ —
دەگەن سۇراۋىنا ومارقۇل قىسىلىپ، بىلاي دەپ جۋا جاۋاپ بەرەدى:
سەكىلدى تاۋعا بىتكەن جالعىز ارشا،
تازدارعا جارار ەدى پۇشىق بارسا،
مەندە جوق ساعان جەتەر قالىڭ داۋلەت،
سوندا دا سەن جوق ماعان امال قانشا!
بۇل ارادان ەسكى اۋىلداعى ەكى قايشىلىقتىڭ بەتى اشىلادى: بىرەۋى، قالىڭ مالىن تولەگەن قىزدى كارى دەمەي، كەم دەمەي، كىم بولسا سول الا الادى؛ ەكىنشىسى، قانشا جاقسى جىگىت بولعانمەن، ەگەر مالى جوق كەدەي بولسا، ول سۇيگەنىن ەمەس، كەز كەلگەنىن الادى. وسى حال ومارقۇل مەن ءتابيانىڭ باسىنا بىردەي تۋعان.
ادامنىڭ كەدەي بولۋ سەبەبىن دە، ءتۇز-دامى جاراسىپ ءبىرىن-بىرى سۇيگەن ەكى ادامنىڭ بىر-بىرىنە قوسىلا الماۋ سەبەبىن دە ومارقۇل مەن ءتابيا وزدەرىنىڭ ءبىلىم دارەجەسىنىڭ جوقتىعىنان تەرەڭ تۇسىنە المايدى. ويتكەنى ولار مۇنىڭ ءتۇپ تامىرى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن انتاگونيستىك قوعام قايشىلىقتارىنان تۋىپ وتىرعانىن بىلمەگەنى ءمالىم. ونىڭ ۇستىندە ءدىن شىرماۋىندا بولعان بۇل جازىقسىز جاندار تەڭسىزدىكتىڭ ءبارىن تاعدىردان، جازمىشتان دەپ تە تۇسىنەدى.
ءبىراق ولار بۇل تەڭسىزدىكتىڭ، تامىرى قاناۋشى تاپتىڭ توپىراعىندا وسەتىنىن پراكتيكالىق ءومىر جۇزىندە جۇرەكپەن سەزىپ، تۇسىنەدى. سوندىقتان ولار ءوز باستارىنىڭ مۇڭىن زاماننىڭ مۇڭى كورىپ، بىلاي دەسەدى:
و م ا ر ق ۇ ل:
اركىمدەر تۋعان ەلىن ەل قىلىپ ءجۇر،
ءبىرىن بەك، ءبىرىن باتىر، ەر قىلىپ ءجۇر.
بىرەۋگە مال مەن باستى تەگىس بەرىپ،
بىرەۋدى قارا جەرمەن تەڭ قىلىپ ءجۇر.
بىرەۋدىڭ قاراباسى قازىنا بوپ،
حالقىنا ايتقان ءسوزىن ەم قىلىپ ءجۇر،
كەيبىرەۋ قالت-قۇلت ەتىپ جانىن باعىپ،
كەيبىرەۋ جان باعا الماي ماڭگىرىپ ءجۇر.
بولعاندا بىرەۋ جارلى بىرەۋ جالعىز،
بىرەۋدى اسپان كوكتەي كەڭ قىلىپ ءجۇر
بىرەۋدىڭ قىلعان ءىسىن وڭالتپاستان،
كوز جاسىن كول داريا سەل قىلىپ ءجۇر.
قۇداي دا قۋدىڭ جاعى بولدى بىلەم،
بىرەۋدى بىرەۋگە اكەپ جەم قىلىپ ءجۇر،
كەيبىرەۋ وتىرىك ايتىپ وسەك تاسىپ،
جالعانعا جانىن بەرىپ سەندىرىپ ءجۇر
حالىقتىڭ قامىن ويلار ادىلەت جوق،
كونبەسكە كومەسكى ءومىر كوندىرىپ ءجۇر.
ت ءا ب ي يا:
التى اي قىس، التى ايىڭدى جاز قىلىپ ءجۇر،
بىرەۋدەن كەيبىرەۋدى از قىلىپ ءجۇر.
قاراساڭ قالپى جامان زامانانىڭ،
بىرەۋدى بىرەۋ ارباپ ازعىرىپ ءجۇر.
بىرەۋدىڭ قارىنى توق، قارا باسى،
قايدا اۋسا، سوندا كەتىپ قاڭعىرىپ ءجۇر.
ءالدىنىڭ قاتىنى ولسە ايعا تولماي،
توسەگى جاساڭعىراپ جاڭعىرىپ ءجۇر.
اق مايعا كوكىرەگى بايدىڭ ازىپ،
جۇرەگىن كەمباعالدىڭ سوزدىرىپ ءجۇر.
بىرەۋدىڭ مۇرنى پۇشىق، اياعى اقساق،
سوقىرعا سۋ قاراڭعى ناز قىلىپ ءجۇر.
و م ا ر ق ۇ ل:
بايعا جالپاق، باتىرعا قوشەمەت كوپ،
تەسىگىن تەڭىن قوستاپ تىعىندايمىز،
مالدىعا مالسىز كىسى جاعىنۋدا،
جالمانىپ الدەكىمدەي قىدىرمايمىز.
قىبىرلاپ قۇمىرىسقاداي ءومىر بويى،
قىزمەت سولارعا ىستەپ جىبىرلايمىز،
قۋ دەسە، بۇزىق دەسە، انە بىرەۋ
جەتكىزىپ ماقتاعانداي جىمىڭدايمىز.
ايتىسىن ازىلمەن باستاپ، اياعىن مۇڭدى دراماعا اينالدىرعان ومارقۇل مەن ءتابيا سوزدەرىن مىناداي وكىنىشپەن اياقتايدى.
و م ا ر ق ۇ ل:
قانعانداي بولدى قۇلاق كوپكە، جانىم
قايتالىق عافۋ ەتسەڭ سوكپە، جانىم.
جاقسى ايتتىق، جامان ايتتىق ءبارى جەل ءسوز،
ەتپەيسىز وعان بولا وكپە، جانىم.
ايەلدىڭ ءبىلىمدىسى ەر سىيلايدى.
ەرىڭدى اياق استى ەتپە، جانىم.
ەسىكتە ەل سىيلاعان قالماس دەيدى،
كوكىرەككە ارۋاقتى تەپپە، جانىم.
ەسىڭدە قاشان بولسىن وسى بولسىن،
ۇمىتىپ ۇزاق ۋاقىت كەتپە، جانىم.
ويىڭدى ۇيقى-شۇيقى بەردىم دەگەن،
ءسوزىڭدى ەستىرتىپ كەت، كوپكە، جانىم.
جانە دە ءبىز كورگەنشە قوش امان بول،
كۇيەۋجان ماڭدايىنا تەپپە، جانىم!
ت ءا ب ي يا:
ماڭدايعا جازىلدى عوي نەدە بولسا،
بولسا دا جامان-جاقسى كوندىم دەيمىن.
تىلەگەن مەنەن قولدان وسى بولسا،
شىن بەردىم تىلەگىڭدى سەنگىن دەيمىن.
اۋىلعا جۇرە كورگىن، كەلىپ، كەتىپ
كوڭىلدى كوتەرەلىك ەلىكتەتىپ،
جەتكىزبەس قوس اتتىعا وتكەن ءومىر،
بارادى ءوتىپ دۇنيە كەلىپ، كەتىپ.
ەرىممەن قۇشاقتاسىپ دوس بولىڭىز،
دوس بولساڭ قولقالاسپاي بوس بولىڭىز،
تاعىسىن تاعى بولسا جولىعارمىز،
تاعى دا جولىققانشا قوش بولىڭىز!
كۇيكەنتاي قىز بەن وسپانتاي اقىننىڭ، ءتابيا قىز بەن ومارقۇل اقىننىڭ ايتىستارىنا ءبىز بۇل وچەركتەردە ەكى سەبەپپەن تولىق توقتادىق:
بىرىنشىدەن، ادەت ايتىستارىنىڭ باسىنا «جار-جاردى» ادەيى قويعان ەدىك. «جار-جار» دا ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ ءوز ءۇيىن، ءوز تۋىسقاندارىن كۇيەۋىنىڭ ۇيىنەن، كۇيەۋىنىڭ تۋىسقاندارىنان ارتىق كورەتىندىگى بايقالاتىن ەدى دە، نەگە ولاي بولاتىن سەبەبى اشىلمايتىن ەدى. كۇيكەنتاي مەن وسپانتايدىڭ، اسىرەسە ومارقۇل مەن ءتابيانىڭ ايتىستارىندا كومەسكى ويدىڭ بەتى ايقىن اشىلادى. ارينە، ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى قازاق ايەلى ەرمەن بىردەي تەڭ پراۆولى بولا الماعان، ايتكەنمەن، ءۇي تۇرمىسىندا قىزدى تۋىسقاندارى بۇلا عىپ ۇستايدى. قالىڭ مالى تولەنىپ، اكەسىنىڭ ۇيىنەن كەتىپ، كۇيەۋدىكىنە بارعاننان كەيىن، بايلاردىڭ كەلىنى بولماسا، كەدەيدىڭ كەلىنى شىن ماعىناسىنداعى تەڭسىزدىككە تۇسكەن. قوعامدىق-الەۋمەتتىك تۇرمىستاعى تەڭسىزدىگىمەن قاتار، ايەل ءوزىنىڭ جەكە تۇرمىسىندا دا كەمشىلىك كورگەن.
ەكىنشىدەن، ومارقۇل مەن ءتابيانىڭ ايتىسىنا ۇقساس ايتىس قازاقتا وتە كوپ. ولاردىڭ بارىنە توقتالۋعا مۇمكىن بولماعاندىقتان وسى سياقتى ايتىستاردىڭ ىشىنەن بىرەر ايتىستى عانا الىپ، تالداۋدى جون كەردىك. بۇل ەكى ايتىستا ءازىل دە، شىندىق تا، قۋانىش تا، قايعى دا بار. جانە بۇلاردى شىن ماعىناسىنداعى حالىق ايتىسىنىڭ ايقىن ءستيلى ساقتالعان. ومارقۇل مەن ءتابيانىڭ ايتىسى — قايىمداسۋدىڭ كلاسسيكالىق ءتۇرى. بۇل ايتىستى تولىق وقىعان كىسى، ونىڭ ساياسي جانە كوركەمدىك ماڭىزى زور ەكەنىن ايقىن كورەدى.
* * *
ايتىس جانرىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى جۇمباقپەن ايتىسۋ. بۇل ايتىس ەكى ءتۇرلى بولادى: بىرەۋىندە ەكى اقىن جۇمباقسىز جاي ايتىسىپ وتىرادى دا ارا-تۇرا جۇمباقپەن بىر-بىرىنە سۇراۋ بەرىپ، وعان جۇمباقپەن جاۋاپ قايتارادى، ەكىنشىسىندە ايتىستى جۇمباقپەن باستاپ، جۇمباقپەن اياقتايدى.
جۇمباق ايتىسىندا دا مازمۇن جاعىنان جاتتاندىلىق ازداپ كەزدەسكەنىمەن، ءتۇر جاعىنا كەلگەندە وتكەن وقيعالاردى قايتالاۋ كوپ قولدانىلمايدى. سەبەبى جۇمباقپەن بەرگەن سۇراۋ ويدا جوق جەردە كەنەتتەن قويىلادى دا، وعان ىركىلمەي، تابان اۋزىندا جاۋاپ بەرۋ قاجەت بولادى.
جۇمباق ايتىسى — ايتىستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى. ايتىستىڭ بۇل ءتۇرى جالعىز اقىندىقتى عانا ەمەس، ونىمەن بىرگە اقىلدىلىقتى، تاپقىرلىقتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا ەكى اقىن ايتىسا وتىرىپ، جاي سوزبەن ءبىرىن-بىرى جەڭە الماعان جاعدايدا جۇمباق ايتىسىنا كوشىپ، ءوز اقىلدىلىعىن، تاپقىرلىعىن سىناسادى. جۇمباق ايتىسىنىڭ تاقىرىبى تولىپ جاتقان تاراۋعا بولىنەدى. الايدا ولاردىڭ ءبارىن تالداۋعا مۇمكىن ەمەس، ءبىز ونىڭ نەگىزگى. سالالارىنا عانا توقتالامىز.
اسەت اقىن مەن رىسجان (قىز) اقىننىڭ ايتىسىندا، رىسجان اسەتكە ءتورت ءتۇرلى جۇمباق ايتىپ، ءبارىن دە اسەت شەشەدى.
رىسجان:
...جانەدە ءبىر بايتەرەك شىققان بيىك،
كورىنەر كولەڭكەسى كوككە ءتيىپ،
جەمىسى ماۋەسىمەن جاراسۋلى،
سەنىمدى سەگىز بۇتاق تۇرعان ءتيىپ...
ءا س ە ت:
...سۇراساڭ ءادىل كەڭەس كوپكە جەتكەن،
كوڭىلىڭدى ءسوز كەمتىگى وكپەلەتكەن.
بايتەرەك جاپانداعى اق پاديشا،
كوڭىلى ۇلىقتىقپەن كوككە جەتكەن.
ۇلىق تاقتان تايمايدى حالىققا جاقسا،
قاتىن بايعا ەركەلەر بالا تاپسا،
يىلگەن سەگىز بۇتاق — سەگىز سانات،
جايىلعان جاپىراعى قاعاز اقشا...
وتىز، قىرىقتاي قۇزعىندار — ەلۋ باسى،
ءۇش جىلدا، ءنار تاتقانى ون بەس تەڭگە،
سايلاۋدا شارىن سالىپ سونى الادى
ولارعا نە پايدا بار ونان وڭگە...
رىسجان:
قوس اينەك شىنى دا ەمەس، تەمىر دە ەمەس،
شىن ادام تۇزەتە الماس بولسا كومەس.
اشىلىپ-جابىلادى پرۋجينامەن،
ول ءوزى قىمبات نارسە، تەگىن ەمەس...
ءا س ە ت:
ءتۇپ-تۇزۋ وقتان وتكىر ايتقان ءسوزىڭ،
وسى كوپ ءسوز شەشۋى جالعىز ءوزىڭ،
قوس اينەك شىنى دا ەمەس، تەمىر دە ەمەس،
اشىلعان قان تامىردان ەكى كوزىڭ...
رىسجان:
ءاس-اعا سىرتىڭىزدان كوپ ەستۋشى ەم،
حالىق جالعان ايتپاسا نەگە ەستۋشى ەم،
بۇتىپ-شاتقان اقىننىڭ ءبىرى مە دەپ،
كۇناڭدى بولە-جارا جەپ ەستۋشى ەم،
جۇمباعىمنىڭ ايتايىن ءۇشىنشىسىڭ
ءسوزىمدى تۇگەلدەپ بەر جەتسە كۇشىڭ...
ارىقتاپ ءبىر تۇيە ءولدى جەتىپ اجال،
التى باتپان مايى بار بەزبەنگە سال،
سۇيرەگى جەردەن، كەكتەن تابىلمايدى،
ءبىلدىڭ بە مۇنىڭ ءوزى قايدا ولگەن مال،
ارتىلعان مارتەبەڭىز تالاي جۇرتتان،
كورگەن جوق ءسىزدى سوگىپ بىرەۋ سىرتتان،
الگى التى باتپان تۇسكەن مايدىڭ،
ساناساڭ ءار باتپانى جەتى بۇتتان.
ءا س ە ت:
رىسجان، بۇلبۇل قىزسىڭ جاننان اسا،
سويتسە دە ءبىر سىرىن، بار مەنەن تاسا.
مەنەن وزگە ءبىر ادام تابا المايدى،
مۇنى دا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ويلاماسا.
دومبىرا ساعان ەرگەن بۇلبۇل ەكەن،
رىسجان قارا سوزگە قىرعىن ەكەن.
ارىقتاپ وتتاي الماي ولگەن تۇيەڭ،
اقىلمەن ابايلاسام ءبىر جىل ەكەن.
ول تۇيەڭ ارىق ەمەس، سەمىز ەدى،
حالىققا ءتۇرلى نىعمات جەگىزەدى،
جىلدى ءولتىرىپ، وتىرىك ارىقتاتىپ،
وسىنشا جالعان سەنىڭ نەڭىز ەدى.
بولادى وسىلايشا ءسوزدىڭ جايى،
اقىننىڭ جارامايدى قۇر ايعايى،
الگى التى باتپان تۇسكەن مايىن،
ساناۋلى ءبىر جازداعى، جازدىڭ ايى.
تاماشا تاپقان ءسوزدىڭ بار ما ءمىنى،
بولادى وسىلايشا ءسوزدىڭ شىنى،
ءار باتپانى جەتى بۇت دەگەن ءسوزىڭ،
ورالعان ءبىر جۇمانىڭ جەتى كۇنى.
رىسجان:
باعىما بۇلبۇل اسەت بولعان اقىن،
كىم سوگەر ورتا ءجۇزدىڭ قولقاناتىن.
ءسوز كوشەسىن قىدىرعان كورەگەنسىڭ.
جەرىڭ جوق، ءبىر ءمۇدىرىپ تولعاناتىن.
ماسەلە ءبىر-اق اۋىز جۇمباق قالدى،
ورىن جوق ونان ءارى زورلاناتىن
التى مىڭ جان يەسى حايۋاناتتار،
ولاردىڭ قانداي ادام قويعان اتىن...
ايتپاسسىز اعات سويلەپ بىلسەك قاتا،
اقىن دەپ ەلىم ماعان بەرگەن باتا.
الەمدى ون سەگىز مىڭ ۇشكە ءبولىپ،
ات قويعان ءوز ويىمەن ادام اتا...
رىسجان مەن اسەتتىڭ جۇمباق ايتىسىنان ءۇزىندى كەلتىرگەن سەبەبىمىز مۇندا بىرنەشە ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى.
ءبىرىنشى جۇمباقتا پاتشالىق قۇرىلىس ءسوز بولادى دا، اۋىلداعى ۇساق اكىمدەر: ستارشىن، ون باسى ت. ب. سىنعا الىنادى. جۇمباقتى ايتۋشى دا، شەشۋشى دە ولاردى اتاپ قانا قويماي، حالىقتى قاناپ وتىرعانىن قۇزعىن مەن كۇشىگەندەي جەمتىكشىل سۇم عىپ كورسەتەدى.
ەكىنشى جۇمباق — ادامنىڭ مۇشەلەرى تۋرالى، ءۇشىنشى جۇمباق — جىل مەرزىمدەرى تۋرالى، ءتورتىنشىسى — الەم دۇنيەسى تۋرالى. ولاردا ادام نەمەسە تابيعات كورىنىستەرى عانا سيپاتتالادى دا، فيلوسوفيالىق تۇجىرىم كەزدەسپەيدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ ەرەكشەلىگى، اقىننىڭ سول كورىنىستەردى شەبەر تۇردە جۇمباق ارقىلى جەتكىزىپ، قيىن جۇمباقتى قينالماي، تاپقىرلىقپەن تەز شەشۋىندە. بۇل جۇمباقتاردىڭ ايتىلۋى مەن شەشىلۋىندە اقىندىقپەن قاتار ۇلكەن تاپقىرلىق جاتىر.
اسەت پەن رىسجاننىڭ جۇمباقتارىنداعى سارىن قوجاحمەت پەن اۋباكىردىڭ جۇمباقتارىندا دا بار. قوجاحمەت اۋباكىرگە التى جۇمباق ايتسا، ول ءبارىن دە شەشەدى. وسى التى جۇمباقتىڭ تورتەۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىسىنا، ونىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتى جايىنا ارنالعان. ءبىراق قوجاحمەت پەن اۋباكىردىڭ جۇمباعىندا پاتشا ۇكىمەتىڭ ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن اشكەرەلەۋ باسىم. بۇلاردىڭ جۇمباقتارى حالىقتىڭ ساياسي نارازىلىعىنان شىققاندىعى كورىنەدى، بۇل جۇمباقتاردىڭ مازمۇنىنان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى وشپەندىلىك لەبى اڭعارىلادى. اۋباكىر مەن قوجاحمەتتىڭ پاتشا ۇكىمەتىن اشكەرەلەۋگە قۇرىلعان جۇمباقتارى ءتۇر جانە مازمۇن جاعىنان اسەت پەن رىسجاننىڭ جۇمباقتارىنا ۇقسار بولعاندىقتان، ولاردىڭ تەلەگراف تۋرالى جۇمباعىن عانا مىسالعا كەلتىرەيىك.
قوجاحمەت:
جاپانعا بىتكەن قۋ اعاش،
كوگەرمەيتىن قۇر اعاش.
استى توپىراق ءۇستى تاس.
ءبىر بۇتاعىن بايقاساڭ
پەتەربۋرگپەن شامالاس
ءبىر بۇتاعىن قاراساڭ
بۇحارامەن قارالاس.
ءوزىن ادام كورمەيدى،
ءتىرى جانعا جولاماس،
سويلەسەدى ەكى ادام،
بىرەۋىنىڭ جانى بار،
جانى جوق دەسەم جاراماس،
جانى بار دەسەم بىرەۋىن
قىلىشپەن شاپسا قاناماس...
ءا ۋ 6 ءا ك ءى ر:
التىنشى ايتقان جۇمباعىڭ
تەلەگراف اعاشى،
قاسىنا بارساڭ كورىنەر،
تەمىرىنىڭ قاراسى.
كومگەن جەرى توپىراق،
باس جاعىنا قاراساڭ
شىنىدان بولار مۇرجاسى.
شىڭىلداتىپ قاققان سوڭ
ءتىرى جانعا جولاماس،
ءسوزىڭنىڭ سەنىڭ ءبارى راس...
بۇل جۇمباقتىڭ باعاسى كوركەمدىگىنەن گورى مازمۇنىندا. مۇندا، بۇرىنعى جۇمباقتاردا (ايتىس، ءيا جاي جۇمباق بولسىن) كەزدەسپەيتىن جاڭا مازمۇن بار، ول جاڭا تەحنيكا — تەلەگراف.
جۇمباق ايتىسى جونىندەگى پىكىردى نۇرجان ناۋشابايەۆ پەن ساپارعاليدىڭ جۇمباقتارىمەن اياقتاۋعا بولادى. نۇرجان مەن ساپارعاليدىڭ جۇمباقتارىنداعى ءبىر وزگەشەلىك — مۇندا ايتىس جۇمباقپەن باستالىپ، جۇمباقپەن اياقتالادى. بۇل ايتىستا جۇمباقتىڭ ءستيلى تۇگەل ساقتالادى. ەكىنشىدەن، نۇرجان مەن ساپارعاليدىڭ بۇل جۇمباقتارى شىن ماعىناسىندا رەاليزمگە قۇرىلعان. بۇل جۇمباقتا دىنشىلدىك موتيۆ تە جوق. مۇنداعى جۇمباقتار اۋىل تۇرمىسىنىڭ شىندىعىنان الىنعان. وندا جالپى اۋىل ەمەس، روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن قالاعا، بازارعا ارالاسقان، فابريكا، زاۆود زاتتارىن مەنشىكتەنگەن، وقۋعا ارالاسقان اۋىلدىڭ تۇرمىس شىندىعى، كاسىبى، كۇن كورىسى ايتىلعان.
ءاربىر ادەبيەت جانرلارىنىڭ، ءيا سول جانردىڭ ءاربىر سالاسىنىڭ ءوز بيىگى، ءوز مارتەبەسى بولادى. جۇمباق ايتىستارىنىڭ ىشىندەگى سونداي اسقاعى وسى نۇرجان مەن ساپارعاليدىڭ ايتىسى. ايتىستار ىشىندە مۇنىڭ كوركەمدىك جانە رەاليستىك جاعىنان ەرەكشە ماڭىزى بولعاندىقتان ودان ءۇزىندىنى مولىراق الىپ وتىرمىز:
ساپارعالي:
مەن كوردىم نەشە جۇيرىك دانالاردى،
بايقاۋعا ويلادىڭ با شامالاردى،
جۇمباعىما قايتارسا دۇرىس جاۋاپ،
ءبىز دە سىناپ قارايىق بالالاردى.
نۇرجانىم، بىلدىرەيىن سىزگە تاعى
قۇس كوردىم ءوزى جانسىز ءبىر اياعى،
تەڭىزدە سالعان جولى سايراپ جاتىر،
فاھىممەن ويلاپ تاپقىن مۇنى-داعى.
ن ۇ ر ج ا ن:
ساپەكە ايتقانىڭدى ءقازىر تابام،
جانسىز قۇس ءبىر اياقتى مۇنىڭ قالام،
تەڭىز مىسال قاعاز عوي، جولىڭ جازۋ
جۇمباعىڭ وسىمەنەن بولسىن ءتامام...
ساپارعالي:
ءبىر ءۇي بار اينەگى جوق جانە ەسىگى
ىشىندە قورەك ەگەر بار ءناسىبى،
بولادى بىردە جاندى، بىردە جانسىز
ناق كوزگە كورىنەرلىك جوق كاسىبى.
ن ۇ ر ج ا ن:
دەمەيمىن بۇل ءسوزىڭدى بوس بولادى،
جۇمباقتى شەشسەم كوڭىلىم قوش بولادى.
جۇمىرتقا اينەگى جوق جانە ەسىگى،
اۋەلدە جانسىز، اقىرىندا قۇس بولادى.
ساپارعالي:
مەن كوردىم ءبىر تەڭىزدە تەمىر قايىق،
ءار پەندە پايدالاندى كورىپ لايىق.
ۇستىنە تۇندىگى جوق ءۇيدى تىگىپ،
كەتەدى ريزىقتانىپ بارشا حالىق.
ن ۇ ر ج ا ن:
داستارقان تەڭىز مىسال، قايىق پودنوس،
بۇل كۇندە جالپى حالىق قويعان ىقلاس،
شىنىاياق تۇندىگى جوق ءۇي دەگەنىڭ
ءار پەندە ريزىقتانىپ ىشپەي مە اس...
ساپارعالي:
ءبىر نارسە ءوزى جانسىز اياعى جوق
سۋ مەنەن شوپتەن باسقا تاماعى جوق.
ءىشىن اشىپ قاراساڭىز ءبىر مەزگىلدە
تۇرادى جەگەن جەمى جاباعى بوپ.
ن ۇ ر ج ا ن:
شاينەكتى ۇقساتامىن سىياعىنا،
سۋ مەنەن شاي مىسال قىلدىڭ تاماعىنا
ءىشىپ شايدى قاقپاعىن العاننان سوڭ
شاماسى ۇقساماي ما جاباعىعا...
ساپارعالي:
ءبىر قۇس بار قانات جايسا دوپ-دوڭگەلەك،
ادامنان ەشۋاقىتتا جۇرمەس بولەك،
ۇشىرسا، قوندىرسا دا ەركى ادامدا،
شىقپايدى پاناڭىزدان كولەڭكەلەپ.
ن ۇ ر ج ا ن:
مىسالى، جايسا زونتيك قۇس سەكىلدى،
تەتىگى قولدا بولعان ءىس سەكىلدى،
جاۋسا پانا، كۇن شىقسا كولەڭكەسى
دوستىعى بەينە ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى...
ساپارعالي:
ءبىر نارسە زاتى تاستان ءىشى قۋىس،
ۇستالار ىستەۋىنە قاتتى جۇمىس
وتپەيدى بالعا، پىشاق، وتكىر قىلىش
قايتادان كۇل بولادى قىلساڭ جۇعىس.
ن ۇ ر ج ا ن:
شىنىعا باسقا الماستاي تەمىر وتپەس،
ۇستالار بالعا توسپەن ىستەپ جەتپەس.
سىنسا ەگەر ءىشى قۋىس بوتەلكەلەر،
بىرىگىپ ەشۋاقىتتا قايتا بىتپەس.
ساپارعالي:
بىرنارسە ەكى ءتۇرلى زاتتان بولعان
ادامزات شىعارادى ىستەپ قولدان.
جۇمسايمىز تازالىققا ۋاقىتىمەن،
عۇمىرى اقىرىندا بىتەر سۋدان.
ن ۇ ر ج ا ن:
سابىن دەپ ويلاپ ءبىلدىم مۇنىڭ ءتۇرىن،
ەكى زات قىپ قويىپسىڭ ماي مەن كۇلىن.
عۇمىرى سۋ دەگەندە زايا بولعان
پاك قىلىپ تازارتادى ءتاننىڭ كىرىن...
ساپارعالي:
مەن كوردىم پاتشا ەلدىڭ ەلى-جۇرتىڭ
قارالار بىردەي قىلىپ باۋىر سىرتىن.
شىلدە اۋىپ، جاز ورتاسى بولعان كەزدە،
قويمايدى توبە شاشىن، ساقال-مۇرتىن.
ن ۇ ر ج ا ن:
سوقامەن جەر جىرتامىز ەگىن سالساق،
ەڭبەكسىز ەگىن بولماس قاراپ تۇرساق.
ۋاقىتى ەگىن ءپىسىپ جەتكەننەن سوڭ،
جۇلعانى ساقال-مۇرتىن ورىپ الساق...
5. ءدىني ايتىستار
قازاق حالقى يسلام ءدىنىن ورتا ازيانىڭ وزگە ەلدەرىنەن كەش قابىلداعانى جانە جالپى ءدىني سەنىمدەردىڭ پايدا بولۋى جايىندا كىتابىمىزدىڭ باس جاعىنداعى ءتيىستى تاقىرىپتار شەڭبەرىندە ءسوز ەتتىك. ەندى ءبىز يسلام ءدىنىنىڭ ايتىس جانرىنا قانشالىق اسەر ەتكەنىن اڭگىمە ەتپەكپىز.
يسلام دىنىنە دەيىنگى قازاقتىڭ سيىنعان ءدىنى — شامانيزم ەكەنىن ايتتىق، ال ونىڭ سارقىنشاقتارى قازاق اراسىندا ريەۆوليۋسياعا دەيىن ورىن الىپ كەلدى. بۇلار، جوعارىدا ايتىلعانداي، باقسىلىق، وتقا، ارۋاققا تابىنۋ؛ ءاربىر اۋرۋدىڭ ءوز قۇدايى بار دەپ ۇعىنۋ، ت. ب. تۇرىندە بولىپ كەلەدى.
نەگىزىندە باقسىلار قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن كەڭىنەن پايدالاندى. مىسالى، باقسىنىڭ سارىنى، ءتىستىڭ اۋرۋىن (قۇرتىن) ولەڭمەن شاقىرۋ، جىلان شاققاندا ولەڭمەن ەمدەۋ، بادىك ايتىسۋ، ارۋاقپەن، جىنمەن سويلەسۋ ت. ب. ايتايىق دەپ وتىرعان تاقىرىبىمىز ايتىس تۋرالى بولعاندىقتان، شامان دىنىندەگى ايتىس ءتارىزدى سارىندارعا عانا توقتالامىز.
«بادىك» شامان دىنىنە سەنەتىن قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى ۇعىمىندا «بادىك» دەگەنىمىز مالعا، ادامعا تيەتىن ىندەت اۋرۋىنىڭ يەسى، ياعني قۇدايى.
شامان دىنىندە اۋرۋدى ەمدەۋدىڭ جەكە دە، جالپى دا ءتۇرى بار. جەكە تۇرىندە جالعىز باقسى عانا ەمدەيدى، جالپى ءتۇرى كوپتەگەن بوگدە ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
باقسىنىڭ ويناۋ ءتارتىبى مىنا تومەندەگىدەي: ادەتتە باقسى ناۋقاس ادام جاتقان ۇيگە حالىقتى جينايدى دا، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايعان كەزدە، كيىز ءۇي بولسا تۇندىكتى، ەسىكتى جاپتىرىپ قويىپ، قوبىز تارتىپ سارنايدى. باقسىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ولاي سارناۋداعى ماقساتى — الدەقايدا الىستا جۇرگەن ارۋاقتاردى جانە جىنداردى جاردەمگە شاقىرۋ. ءبىراز سارناعاننان كەيىن، باقسى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءۇي ىشىندە دەنەسىن بۇرالاڭداتىپ، قارعىپ، سەكىرىپ، بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، كوزىن الارتىپ، وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ، جۇگىرىپ ءجۇرىپ سارنايدى. وسى كەزدە ول ەسىنەن تانعان بولىپ، اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتادى، ۇيدەگىلەردى سابايدى، ورىنسىز نارسەگە ۇرىنادى.
شامان ءدىنىنىڭ ايتۋىنشا، جاقسىلىق قۇدايلارى جاردەمگە كەلمەسە، باقسىدا جاۋىزدىق قۇدايىن قۋارلىق كۇش جوق. سوندىقتان باقسى سارناپ ويناعاندا، جاقسىلىق قۇدايلارىن كومەككە شاقىرادى. سارناپ ءجۇرىپ باقسىنىڭ «تالىپ» قالاتىن سەبەبى، باقسىنىڭ ۇعىمىنشا ول كەزدە باقسىنىڭ جانى مەن ءتاڭىرىنىڭ جانى بىرىگەدى دە، دەرتتىڭ قۇدايىمەن الىسىپ، ونى جەڭەدى، بۇل الىسۋ، باقسى تالىقسىپ جاتقاندا بولادى، باقسىنىڭ ەسىن جىيۋى، جاقسىلىق قۇدايىنىڭ جاماندىق قۇدايىن جەڭىپ بولعان كەزى، وسى كەزدە عانا باقسىنىڭ جانى وزىنە قايتا ورالادى. شامان ءدىنىنىڭ ۋاعىزداۋى بويىنشا، بۇل اۋرۋدى ەمدەۋدىڭ تەك باقسىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاتىسۋىمەن اتقارىلاتىن ءتۇرى.
جالپى تۇرىندە كوپشىلىك قاتىناسادى. مىسالى، قويعا سەكىرتپە، جىلقىعا جامانداتپا اۋرۋلارى ءتيىپ، سيىرعا الا وكپە ءيا قاراسان ءتيىپ، مال كوپ قىرىلا باستاعان كەزدە تابىن مالدى وتپەن الاستاپ ايداۋ، ءيا ولىكتىڭ قابىرىنا تۇنەتىپ ەمدەۋ بولعان. بۇل ەمدەۋدە باقسى عانا ەمەس، وعان كوپشىلىك ءىس قاتىناسىپ، ازان-قازان، ۋ-شۋ بوپ، مالدىڭ زارەسىن الىپ ۇركىتكەن، ونداعى ويى وتتان، شۋدان، ارۋاقتان اۋرۋدى سەسكەندىرۋ.
«بادىك» ۇعىمى وسى شامان ءدىنىنىڭ قالدىعى. ويتكەنى، قازاق اراسىنا يسلام ءدىنى تاراعان كەزدەن باستاپ «بادىكتىڭ» ءمان-ماعىناسى دا وزگەرىپ، جىن شاقىرۋ ويىنىنا اينالعان. وعان «بادىك» ايتىسىنىڭ ءوزى كۋا.
شامان دىنىندە اۋرۋدى «كوشىرۋ» دەگەن ادەت بار. وندا ناۋقاس ادامنىڭ نەمەسە مالدىڭ اۋرۋىن باسقا زاتقا «كوشىردى». ادەتتە، اۋرۋدى «كەشىرگەندە» باقسىعا ەرگەن جۇرت مالدىڭ قۋ سۇيەگىن ادەمىلەپ سىرلايدى دا، ەلدەن اۋلاق جەرگە اپارىپ تاستايدى. باقسىنىڭ ايتۋىنشا دەرت «يەسى» اۋىرعان ادامنان ءيا مالدان قۋىلعاندا جوعالىپ كەتپەيدى، ول ولۋگە ءتيىستى ەمەس. سوندىقتان، باسقا ادامعا، ءيا مالعا سوقتىقپاۋى ءۇشىن، باقسى ونى قۋ سۇيەككە بايلاپ قويۋعا ءتيىس. سول سەبەپتەن دە اۋرۋ كوشىرگەن سۇيەكتىڭ ماڭىنا ادام جولاماۋعا، مالدى دا جولاتپاۋعا تىرىسادى.
«بادىك» ايتىسىندا وسى «كوشىرۋ» بار. ءبىراق بۇل «كوشىرۋ» بەرتىندە بۇرىنعى ماعىناسىن وزگەرتىپ، جاستاردىڭ ويىنىنا اينالعان. بۇرىن، ەل شامان دىنىنە سەنگەن كەزدە «بادىك» اۋرۋدى ەمدەۋگە ارنالعان ولەڭ فورماسى بولسا، بەرتىندە اۋرۋ ەمدەمەي-اق جاستار «قىز، بوزبالا» ساۋىق رەتىندە باس قوسىپ، «بادىكتى» ويىن بارىسىندا قولدانعان، بۇرىنعى «بادىكتىڭ» ءتۇرىن عانا پايدالانىپ، مازمۇنىن وزگەرتىپ ويىن-ساۋىقتىق مازمۇن بەرگەن.
بەرتىن كەزدە، ريەۆوليۋسياعا دەيىن، مال نە ادام اۋىرماي-اق، جاستار ءوز بەتىمەن ساۋىق جاساۋعا جينالىپ، ءوزارا «بادىك» ايتىسقان، «بادىكتىڭ» ولەڭى:
ايت دەگەننەن ايتامىن-اۋ بادىكتى،
قارا ماقپال تونىم بار بارشا ءادىپتى.
وت، وتتاماي، سۋ ىشپەي جاتا بەرسە،
بادىك ەمەي نەمەنە ءبىر كادىكتى.
كوش، كەش، كوش!...
بادىك كەتىپ بارادى شاتقا تامان،
جۇگەن الا جۇگىردىم اتقا تامان.
قۇداي ايداپ بادىكتى قولعا بەرسە،
يتەرە سالار ەدىم وتقا تامان.
كوش، كوش، كوش!...
بادىك جەلدەي دەسەدى،
بادىك جەلدەي ەسەدى،
اسقار-اسقار تاۋلارعا،
اينالا سوققان قۇيىنعا
«اي، كوش» دەسە كەشەدى.
اي، كوش!
كوشەر بولساڭ، ءاي بادىك، مەكەگە كوش،
كەمپىر مىيىن مۇجىگەن شەكەگە كوش،
كوش ايلاسىن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن،
قويدان قويعا جۇگىرگەن تەكەگە كوش!...
«بادىكتىڭ» باسى وسىلاي جالپىلاپ كەلەدى دە، اياعى قىز، بوزبالانىڭ ازىلىنە اينالادى. ماسەلەن:
ج ءى گ ءى ت:
قارا تاۋىم دەگەندە قارا تاۋىم،
تاۋ باسىنان سوعادى قارا داۋىل.
ءسىزدىڭ ۇيدە ءبىر بادىك بار دەگەنگە
قاپتاي كوشىپ كەلەدى ءبىزدىڭ اۋىل.
ق ى ز:
بادىك كەتىر بارادى تاۋدان اسىپ،
تاۋدان اققان بۇلاقپەن ارالاسىپ،
ەندى ەكەۋمىز بادىكتى تاۋىپ الىپ،
شىن قۇماردان شىعايىق سابالاسىپ.
ج ءى گ ءى ت:
جەمىر بادىك دەگەنگە، جەمىر بادىك،
قۋ قىزداردىڭ شەكەسىن كومىر بادىك،
سەمىز قىزدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ،
بۇيرەك مايىن جەداعى سەمىر بادىك.
ق ى ز:
بادىك كەتىپ بارادى مەكەسىنە،
ەشكى ارىعىن بىلدىرمەس تەكەسىنە،
ونان كوشەر جايىڭدى مەن ايتايىن،
بار دا جابىس جىگىتتىڭ شەكەسىنە...
«بادىك» ايتىسى وسىلايشا قىز بەن بوزبالانىڭ جاستىق ازىلىنە اينالادى دا وتىرادى. «بادىك» ايتىسىنىڭ ناق قاي زاماندا شىققانىن انىقتاۋ قيىن. ءبىراق ول ەسكىدەن قالعان مۇرا ەسەبىندە ايتىلماي، كەيىنگى زاماننىڭ دا ادەت-عۇرپىنا ارالاسىپ، ءار زاماننىڭ ءوز تۇسىندا شىققان ايتىس ولەڭى سياقتانىپ كەتكەن. بۇل ايتىس كەيبىر اۋىل اراسىندا ريەۆوليۋسيانىڭ باستاپقى جىلدارىندا دا بولدى.
ءدىن ايتىستارىنىڭ ىشىندە، يسلام ءدىنىنىڭ اسەرىنەن تۋعاندارى دا كوپ. ونداي ايتىستاردىڭ ماقساتى — قازاق اراسىنا يسلام ءدىنىن ۋاعىزداپ، يسلامنىڭ دۇنيەگە، ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنە قاتىناسىپ، ناسيحاتتاۋ.
دىنگە سەنۋشى اقىنداردىڭ ءبىر قاتارى دۇنيەنىڭ جاراتىلۋىنا يسلام ءدىنى تۇرعىسىنان كەلىپ، ونى ايتىستىڭ تاقىرىبى ەتىپ تە الادى. مىسالى، بولىق قىز بەن ەلەنتاي اقىننىڭ ايتىسى:
بولىق:
اقىن جىگىت اتالعان ەلەنتايىم،
ونەرپازدىڭ ونەرپاز بىلەر جايىن.
جاۋاپ بەر ءبىرازىراق ءسوز سۇرايىن،
اۋەلى نە جاراتتى ءبىر قۇدايىم؟
ە ل ە ن ت ا ي:
بولىق، ماعان بەلگىلى سەنىڭ سىرىڭ،
بىزدەردەن ارتىق ەمەس ايتقان جىرىڭ.
بۇرىنعى دانالاردان ەستىگەنىم،
جەر مەن كوك جارالىپتى ەلدەن بۇرىن.
ب و ل ى ق:
ەلەنتاي، سۇراي بەرسەم ءسوزىم كوپتى.
ول كۇندە بولاتۇعىن ادام جوق-تى.
ونەرىڭ بار جىگىتسىڭ، ءوزىڭ ەپتى،
نە نارسەدەن جاراتتى جەرمەن كوكتى؟
ە ل ە ن ت ا ي: ،
قۇدايىم-اۋەلىندە جەر جاراتتى؛
دۇنيەنى ەل سىيعانداي كەڭ جاراتتى،
ءبولىپتى دا مەرۋەرتتەي ومىرىمەن
كوبىكتەن توعىز قابات كەك جاراتتى...
بۇل سياقتى ءدىني تاقىرىپتاعى ايتىستار قازاق ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋ تاريحىنداعى ءبىر ءداۋىردى كورسەتەدى. ارينە، ول تاريح ءۇشىن قاجەت ماسەلە، ءبىراق بۇل سياقتى ادەبي مۇرالار حالىقتى ءدىن ۋىمەن ۋلاعان، پروگرەسكە كەدەرگى بولعان زالالدى ادەبيەت بولعانى ءمالىم.
ءدىن ايتىسىن تاراتۋشىلار، كوبىنەسە قوجالار. وزدەرىڭ «پايعامباردىڭ اۋلەتىمىز» دەيتىن قوجالار ارابستاننان ازيانىڭ وزگە ولكەسىنە ءدىن تاراتۋعا شىققان ناسيحاتشىلار ەكەنىن وسى كىتاپتىڭ باس جاعىندا شەجىرەگە قاتىستى ايتقانبىز.
ال ايتىس جانرىندا يسلام ءدىنىڭ ونى تاراتۋشى قوجانى كەلەكە قىلعان ايتىس تا جوق ەمەس. وعان ۇلبيكە قىز بەن كۇدەرى قوجانىڭ ۇزاق ايتىسىنان كەلتىرىلگەن تومەندەگى ءۇزىندىنىڭ ءوزى-اق دالەل بولادى.
ك ءۇ د ە ر ءى :
سەكسەۋىل قۇمعا بىتكەن بەس المالى،
زيناقور ءبىر قۇدايدى ەسكە المادى.
ولەڭنىڭ بەس-التى اۋىز ارقاسىندا،
تۇسىما قىزدار كەلدى قوس المالى.
ۇ ل ب ي ك ە :
سەكسەۋىل قۇمعا بىتەر بەس المالى،
زيناقور ءبىر قۇدايدى ەسكە المادى.
تۇسىڭا قىزدار كەلدى قوس المالى
ۇستايدى قوجا قالاي اق شالمالى؟!..
قازاقتىڭ شىنجان تايىن الداپ العان،
جاھاننامعا قوجا جەتەر اق شالمالى.
ك ءۇ د ە ر ءى :
سەكسەۋىل قۇمعا بىتكەن بەس المالى،
زيناقور ءبىر قۇدايدى ەسكە المادى.
و دۇنيە بۇ دۇنيەدەن جاقسى دەيدى،
بارالىق ءبارىمىز دە جان قالمالى.
ۇ ل ب ي ك ە :
ولەڭ-ولەڭ، ولەڭ دەپ وتەر ەدى،
ولەڭ شىركىن كوڭىلدى كوتەرەدى.
بۇل دۇنيەدەن ول دۇنيە جاقسى بولسا،
ادامعا ايتپاي قوجالار كەتەر ەدى...
نەگىزىندە ۇلبيكەنىڭ كۇدەرىگە قايتارعان وسى ايتىستاعى جاۋاپتارى — ءدىندى، ءدىنشىل قوجانى ماسقارالاۋ. حالىق دانىشپاندىعىمەن ءدىننىڭ حالىققا، تۇرمىسقا جات قىلىعىن اشكەرەلەۋ. ءدىن تۋرالى ايتىستاردا ۇلبيكەدەن باسقا حالىق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى دە كوپ كەزدەسەدى.
6. دارا اقىندار
قازاقتىق كونە زاماننان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان، ءبىراق اۆتورى بەلگىسىز، ولەڭ-جىرلارىن جوعارىدا «حالىقتىق» دەپ اتادىق. دەگەنمەن ونداي جىرلاردىڭ، اۆتورلارىنىڭ ءبىرازى كەيىنگى عاسىرلاردا انىقتالىپ، ءمالىم بولا باستايدى.
بۇل اۆتورلاردىڭ كەيبىرى تاريحتا ءمالىم بولعانىمەن، كوبى حالىق اۋزىندا اڭىز رەتىندە ساقتالعان. ولاردىڭ ءومىرى، شىعارمالارى تۋرالى ناقتىلى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. ال انىقتالعان اۆتورلاردىڭ، ءبىرازىنىڭ ەسىمىن جوعارىدا «ايتىس» جايىندا ايتقاندا كەلتىردىك.
ايتىستان باسقا ولەڭ-جىرلاردا دا ەسىمدەرى ساقتالعان اۆتورلار جوق ەمەس. سول دارا اقىنداردىڭ ءبىرازىنىڭ ەسىمدەرىن اتاي كەتەيىك.
نەگىزىندە جىرلاۋلاردىڭ ءبىر قاتارى سوۆەت زامانىنا دا كەلىپ جەتتى. سولاردىڭ ىشىندەگى كوزگە تۇسەتىندەرىنىڭ ءبىرى رەسپۋبليكامىزدىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا تۋىپ-وسكەن سەڭگىرباي ۇلى مۇرىن جىراۋ (1860 — 1952). وزگە جىرلارىن بىلاي قونعاندا، ول «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» اتالاتىن جىرىن ايدان ارتىق ۋاقىتتا ايتىپ ارەڭ، تاۋىسادى ەكەن. سونىڭ شەت-جاعاسىن ءوزىمىز دە ەستىدىك. ونىڭ، جىرى دا، ورىنداۋ ءتاسىلى دە عاجاپ. ءبىراق، وكىنىشتى جەرى ونىڭ ايتقاندارىن تۇگەل جازىپ الاتىن ماگنيتوفون ول «ەزدە ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولمادى.
مۇرىن سياقتى جىراۋلار قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءار زاماندا جانە ءار جەرلەردە-اق كەزدەسە بەرەدى. ولاردىڭ ءبىرازى ءبىزدىڭ سوۆەتتىك زامانعا كەلىپ جەتكەنمەن، ءقازىر قاتارى سيرەپ بىرەن-سارانداپ قانا قالدى.
جىراۋلار ادەتتە، كونە زامان جىرلارىن بىرىنەن-بىرى قابىلداپ، اتادان بالاعا تاراتىپ وتىرۋمەن بىرگە ءوز جاندارىنان ولەڭ، جىر شىعاراتىن دا بولعان. سونداي جىراۋلاردىڭ ءبىرى جەتىسۋلىق سادىبەك مۇسىرەپ ۇلى (1885 — 1959) ەدى. بۇل جىراۋدىڭ جاز ايلارىندا جايلاۋعا شىعىپ، قىس كەزىندە اۋىل ارالاپ ءجۇرىپ جىر ايتاتىنىن ءوزىمىز دە كوردىك. ءبىر كەزدە ول «الپامىس» جىرىن ىمىرتتا باستاپ، ءتۇن ورتاسى اۋا اياقتادى. سول سياقتى جامبىل اقىن دا ءوزى شىعارعان «ءمۇيىزدى وتەگەن» جىرىن ۇزاق تۇنگە سوزاتىن ەدى. نۇرپەيىس بايعانين دا ءوزى شىعارعان «نارعىز» جىرىن ەكى-ۇش كۇن ورىندايتىن.
جىرشىلاردىڭ، ەسكى جىرلاردى ەستە تۇتۋى عاجاپ. مىسالى، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» ءبىر اي بويىنا جىرلايتىن مۇرىن ەسكى جىرلارعا سۇيەنە وتىرىپ، كوبىن ءوز جانىنان شىعاراتىن. قىرعىز اقىنى قارالايەۆ ساياقباي (1894 جىلى تۋعان) جارتى ميلليون جولعا جاقىن «ماناس» جىرىن تۇگەلىمەن قولعا قوندىرعانداي ايتىپ بەرەدى.
مۇنداي جىراۋلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى «جىر اتاسى» دەيتىن ميفتەرگە (تابيعاتتان تىسقارى كۇشتەرگە، ياعني ارۋاقتارعا) سەنەدى. جىرلارى ايتىلماي، ىشتەرى پىسقان كەزدە، ولار شابىت بەرەتىن ارۋاق ىزدەپ تاۋلاردى، ورمانداردى، جاپان تۇزدەردى كەزىپ جۇرەدى. بۇل، ارينە، دىنشىلدىك ۇعىم. ال، شىنىندا، مۇنداي ادامداردىڭ ءىرى تالانت يەسى ەكەنى ءسوزسىز.
حالىق ۇعىمىندا جىرشىلىق قابىلەتىمەن بىرگە اقىندىعى بارلار ناعىز دارىندى ادامدار سانالادى. ولار ولەڭ دە، جىر دا شىعارادى.
بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ فولكلورى (اۋىز ادەبيەتى) ليريكالىق جانە ەپيكالىق بولىپ ەكىگە بولىنەدى عوي. ليريكاسى جان سىرىن شەرتەتىن ولەڭ مەن جىرلار، ەپيكاسى وقيعالى ۇزاق ولەڭ-جىرلار. قازاق فولكلورىندا وسى ەكى ءتۇرى دە بار. ليريكالىق جىرلارعا كەيىن ورالاتىندىقتان ازىرشە ەپيكالىق جىرلارعا توقتالايىق. ول قازاقتا: تولعاۋ، ايتىس، جورىق جانە قيسسا اتالىپ تورتكە بولىنەدى.
تولعاۋ: ناقىل تولعاۋى، ەرەۋىل تولعاۋى جانە تىرشىلىك تولعاۋى بولىپ ۇشكە بولىنەدى.
ناقىل تولعاۋىندا بۇرىن-سوڭدى بولعان ونەگەلى ىستەردى جىرلاۋ ارقىلى زامانداستارىنا وسيەت ايتادى. مۇنداي تولعاۋلار جانە تولعاۋشى-جىرشىلار قازاق ادەبيەتىندە دە تولىپ جاتىر. ءبىز سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلىلەرىنىڭ ءبىرى — بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلىنىڭ تولعاۋلارىنا توقتالماقپىز.
بۇحار جىراۋ ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا، قازىرگى قارقارالى اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا قاراكەسەك رۋىندا تۋىپ-وسكەن اقىلدى، پاراساتتى، وزىنەن كەيىن كوپتەگەن ناقىل سوزدەر (تولعاۋلار) قالدىرعان جىراۋ.
بۇحار زامانىندا ابىلاي حاننىڭ باس اقىنى ءارى اقىلشىسى بولعاندىقتان مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ىستەرگە اقىل قوسىپ، ءوز اقىلىن مەملەكەت جۇمىسىن باسقارۋشى ابىلايعا ىستەتتىرۋگە تىرىسادى؛ اقىلىن الماعان جەردە ول حانعا بىلاي دەپ كۇش تە كورسەتەدى:
اشۋلانبا، ابىلاي،
كوتەرەرمىن، كومەرمىن،
كوتەرىپ قازاعا سالارمىن
وكپەڭمەنەن قابىنبا!
وتىڭمەنەن جارىلما!
باسىنا قان كوتەرگەن،
جۇرتىڭا جاۋلىق ساعىنبا.
بۇل ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، سوڭعى كەزگە دەيىن بۇحار جىراۋعا «ساراي اقىنى»، «وردا اقىنى» دەگەن اتاق تاعىلىپ كەلدى. بۇحار جىراۋدىڭ شىعارمالارىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەندە، ونداي اتاق تاعۋ دۇرىس بولماي شىعادى.
«ساراي اقىنى»، «وردا اقىنى» دەگەن تۇجىرىمداردىڭ تاريحي جاعىنان ناقتى ماعىناسى بار. وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، ورىس ادەبيەتىندە دەرجاۆيندى، قازاق ادەبيەتىندە بايتوق جىراۋدى الۋعا بولادى. XVIII عاسىردىڭ اياعىندا، XIX عاسىردىڭ باسىندا داۋرەن سۇرگەن ورىس اقىنى گاۆرييل رومانوۆيچ دەرجاۆين ەكاتەرينا II مەن I الەكساندر پاتشانىڭ تۇسىندا جاسادى. دەرجاۆيننىڭ اقىندىق قىزمەتىندەگى نەگىزگى تاقىرىبى پاتشانى، ونىڭ دارەجەسىن، ءسان-سالتاناتىن ماقتاۋ بولدى. بايتوق جىراۋ XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بوكەي ورداسىندا، جاڭگىر حانمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن. ول دا دەرجاۆين سياقتى حاندى، ونىڭ دارەجەسىن، ءسان-سالتاناتىن ماقتاۋ بولدى. پاتشانىڭ، حاننىڭ قىلىقتارىنا بۇلار سىن كوزىمەن قاراي المادى.
بۇحار جىراۋدىڭ تۆورچەستۆولىق جولى دەرجاۆين مەن بايتوققا ۇقسامايدى. بۇحار جىراۋدىڭ شىعارمالارىندا ازاماتتىق، ساياسي سارىن تەرەڭ، الەۋمەتتىك استار باسىم. ول ابىلايدىڭ ماقتاۋشىسى عانا ەمەس، سىنشىسى دا.
بۇحار جىراۋدى «وردا اقىنى»، «ساراي اقىنى» دەگىزگەن جاي ونىڭ شىعارمالارىندا ابىلاي حاننىڭ اتى كوپ اتالاتىندىعى. «بۇحار جىرلارى» دەيتىن شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى ابىلاي حانعا قاتىستى ايتىلاتىن جىرلار. وسى جىرلارعا ءاتۇستى قاراعاندا، بۇحار جىراۋدىڭ حانعا، حان ورداسىنا بايلانىستى اقىن سياقتى كورىنەتىنى راس، ءبىراق بۇعان تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، بۇحار جىرلارىنىڭ ابىلايعا قاتىسى فورما جاعىنان عانا، مازمۇن جاعىنان العاندا، ونىڭ جىرلارى ورداعا ەمەس، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تۇرمىسىنا بايلانىستى ايتىلعاندىعى بايقالادى.
بۇحاردىڭ اقىندىعى تۋرالى ءماشھۇر-جۇسىپ كوبەيەۆ بىلاي دەيدى: «ول زامانداعى جۇرتتار ونى (بۇحاردى. — س. م.) كومەكەي اۋليەسى دەيدى ەكەن. ول كىسى قارا ءسوزدى بىلمەي، تەك، سويلەسە، كومەكەيى بۇلكىلدەپ جىرلاي باستايدى ەكەن».
ءماشھۇر-جۇسىپتىڭ ايتۋىنشا، باسى ابىلاي بولىپ ءوز زامانىنداعى تورە-قارا بۇحار جىراۋدى ءسوزدىڭ عانا «اۋليەسى» ەمەس جالپى «ساۋەگەي، اۋليە» ادام دەپ باعالاعان. دىنگە سەنەتىن فاناتيزم زامانىنىڭ حان ابىلاي جورتۋىلعا شىعار بولسا، بۇحار جىراۋعا بال اشتىرىپ، ەگەر ول «اتتان» دەسە عانا اتتانادى ەكەن. ول كەزدە قازاق اراسىنان شامانيزم ءدىنىنىڭ اسەرى: جويىلماعان قازاق حالقى شامان ءدىنىنىڭ كەيبىر ادەتى بويىنشا، اسىرەسە ارۋاققا تابىنۋ، ال تالانتى ادام بولسا، ولاردا كيە (جاقسىلىق قۇدايى) بار دەپ ءتۇسىنۋ وتە كۇشتى بولعان.
«ابىلايدىڭ كيەسى سارى بۋرا ەكەن، — دەيدى ءماشھۇر-جۇسىپ، — ابىلاي جورىقتا جەڭەتىن بولسا، بۋرا جورىقتىڭ جولىنا قاراپ جاتادى ەكەن دە، جەڭبەيتىن بولسا، تەرىس قاراپ جاتادى ەكەن. بۋرا قالاي قاراپ جاتسا دا بۇحار جىراۋدىڭ تۇسىنە ەنبەي قالمايدى ەكەن».
فەوداليزم ۇستەمدىك قۇرعان كەزدەگى بۇل سياقتى ءدىني فاناتيزم، قازىرگى ساناسى وسكەن سوسياليستىك قوعام ادامى ءۇشىن ماڭعىسىز جاعداي. ءبىراق، ماسەلە، ونىڭ «اۋليەلىگىندە» ەمەس، ءوز زامانىنداعى بەلگىلى اقىن، ءارى شەشەن، اقىل يەسى ادام بولۋىندا.
بۇحاردىڭ ءومىرى تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتى وسىمەن اياقتاپ، ەندى، بۇحاردىڭ شىعارمالارىنا نەگىز بولعان، سول كەزىنە ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا توقتايمىز.
بۇحار جىرلارىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى. ول نەگىزىنەن ازاماتتىق سارىننىڭ، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ اقىنى.
XVIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا وتە اۋىر جىلدار بولدى. 1723 جىلى قۇرعاقشىلىق بولىپ، ەگىن-شوپ شىقپادى. سىر بويىن جايلايتىن قازاق ەلىنە، الداعى قىستا جۇتقا ۇشىراۋ ءقاۋپى تۋدى. وسى كەزدە الاتاۋدىڭ شىعىس جاعىن مەكەندەگەن جوڭعاريا حاندىعى قازاق ەلىن جاۋلاۋعا اتتاندى.
بۇل كەز قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ شارۋاشىلىق جاعىنان عانا ەمەس، ساياسي باسقارۋ جاعىنان داعدارىسقا ۇشىراعان كەزى ەدى. XVI عاسىردا جەكە حاندىقتاردان قۇرالىپ، ءبىر تۇتاس مەملەكەت بولعان قازاق حالقى 1717 جىلى تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن بەرەكەسىنەن ايرىلدى. تاۋكە حان كەزىندە ءجيى بولىپ تۇراتىن «كۇلتوبە باسىنداعى جيىلىس» ىدىرادى. كىشى ءجۇزدىڭ حانى — ءابىلحايىر، ورتا ءجۇزدىڭ حانى — ابىلمامبەت، ۇلى ءجۇزدىڭ حانى — باراك، اعالىق حاندىق لاۋازىمىنا تالاسىپ، ءوزارا شايناسىپ جاتتى.
قازاق حالقىنىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ السىرەۋىن، شارۋاشىلىق كۇيىنىڭ كۇيزەلۋىن كورگەن جوڭعاريا حانى سيەۆان رابتان شابۋىلعا جيىرما مىڭ، اسكەرمەن اتتاندى. جوڭعاريا اسكەرى بۇل جولى بۇرىنعىداي نايزا، ساداقپەن ەمەس، زەڭبىرەكپەن، مىلتىقپەن قارۋلانىپ، ەۆروپانىڭ اسكەري ءبىلىمىن پايدالانعان ەدى. جوڭعاريا اسكەرىن وسىلاي قارۋلاندىرىپ، جاڭا تارتىپكە تۇسىرگەن شۆەد ينجەنەرى وفيسەر يوگان گۋستاۆ رەنات بولدى. رەنات 1709 جىلى پولتاۆا سوعىسىندا روسسياعa تۇتقىنعا ءتۇستى. سودان كەيىن ول توبىلعا جەر اۋدارىلعان روسسيا گەنەرالى بۋحگولستىڭ ەكسپەديسياسىمەن ەرتىس وزەنىن بويلاي، سيبير جورىعىنا قاتىناستى. 1715 جىلى بۋحگولس جوڭعاريا اسكەرىمەن سوعىسقاندا، ءبىراز سولداتپەن بىرگە رەنات جوڭعاريا اسكەرىنىڭ قولىنا ءتۇستى. رەنات جوڭعاريادا كوپ جىل تۇرىپ جوڭعار قالماقتارىنا تەمىر قورىتۋدى، زەڭبىرەك قۇيۋدى، زەڭبىرەكتىڭ وعىن قۇيۋدى، ءوق-دارى، مىلتىق جاساۋدى ۇيرەتتى. ءسويتىپ، 1723 جىلى سيەۆان رابتان قازاق ەلىن جاۋلاۋعا وسىنداي قۇرالمەن شىقتى. قازاقتا ونداي قۇرال جوق ەدى.
جوڭعاريانىڭ قارۋلى اسكەرىنە قارسى كەلە الماعان قازاق حالقى قاتتى قىرعىنعا ۇشىرادى: جانى قىرىلدى، مالى تالاندى. جەڭىلگەن قازاقتار بىتىراپ بەتالدى قۇلا-تۇزگە قاشتى، ءبىرازى ورتا ازيا حاندىقتارىنا (بۇحارعا، حيۋاعا، قوقانعا) پانالادى. ءابىلحايىر باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارى روسسياعا پانالادى. ۇلى ءجۇزدىڭ كوپشىلىگى جوڭعاريا قول استىندا قالدى. ورتا ءجۇزدىڭ ءبىرازى سارىارقاعا، ۇلىتاۋ، اقتاۋ، ورتاۋ، ودان ءارى كوكشەتاۋعا، ەسىل، ەرتىس وزەندەرىنە قاشتى.
بۇل الاساپىراندا اكەدەن ۇل، شەشەدەن قىز، اعايىننان اعايىن ايرىلدى.
قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر جورعام بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن،
مولتىلدەپ قارا كوزدەن جاس كەلەدى...
قاي زامان، مىنا زامان — قىسقان زامان؟
باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان،
اعىلعان كوش-جونەكەي شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار-بوران قىستان جامان، —
دەگەن زارلى ولەڭدەر سول كۇيزەۋشىلىك كەزدە شىققان. جوڭعار باسقىنشىلىعىنان ارەڭ قۇتىلعان ەل، اشتان قىرىلعان. بۇل كۇيزەلۋشىلىك قازاق تاريحىندا «اق تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتاندى.
اقتابان شۇبىرىندىدا» ارقاعا كوشكەن قازاق رۋلارى (ارعىن، نايمان، قىپشاق، كەرەي، ۋاق) بىرنەشە جىل حاندىق قۇرادى. ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت ول كەزدە تۇركىستان قالاسىندا قالىپ، قاشىق جاتقان ارقاداعى ەلدى بيلەي المادى. مەملەكەت بيلىگى ءبىر قولدا بولماي، بەرەكەسىز ءوز بەتىمەن كۇن كورگەن ەلدى پاتشالىق روسسيا، جۇڭگو، جوڭعاريا ءالسىن-السىن شابا بەردى.
ارقاداعى قازاق حالقى وسىلاي اينالا تالانىپ قىسىلعان كەزدە ولاردىڭ اراسىندا ابىلاي حان پايدا بولىپ، بىتىراپ جۇرگەن حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، بىرىكتىردى، ەلدىڭ مەملەكەتتىك رۋحىن كوتەرىپ تالان-تاراجدان قۇتقاردى. سوندىقتان ابىلايدىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى وزگە حانداردان گورى ارتا تۇسەدى. ەل اۋزىندا «ابىلايدىڭ الا تۋىن الا اتتانسا، ارتىنان ەرەتىن الامانى ءبىزبىز» دەگەن اڭىز شىعادى. ول كەزدەگى ەلدىڭ ورەسى جەتپەيتىن قيىن ءىستى جۇرت «ابىلاي اسپاس اسۋ» دەپ اتايدى. ابىلايدى اقىندار ەل قامقورى عىپ جىرلايدى، سونىڭ بىرەۋى بۇحار جىراۋ.
ابىلاي كىم؟ ەلدىڭ ءبىر اڭىزىندا ابىلايدى بۇحار قالاسىنىڭ حانى — ءسۇيىنىش حاننىڭ بالاسى ەدى، دەيدى. ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى، اتاقتى وقىمىستى شوقان ءۋاليحانوۆ ابىلايدىڭ اتاسىن بىلاي باياندايدى: «ونىڭ اتاسىنىڭ اتى دا ابىلاي ەدى. ول تۇركىستان قالاسىن بيلەپ تۇردى. سوعىستا جەڭىسى كاپ بولعاندىقتان حالىق وعان «قانىشەر ابىلاي» دەگەن اتاق بەردى. ونىڭ بالاسى ءۋالي اكەسىنىڭ اتاعىنا يە بولا المايدى. كورشىلەس حاندىقتاردىڭ بىرەۋى ونى (ءۋاليدى. — س. م.) ءولتىرىپ، تۇركىستان قالاسىن الادى. 13 جاسار ابىلايدى ءۋاليدىڭ ءبىر ق ۇلى عانا ساقتاپ قالادى. سەنىمدى قۇلدارىنىڭ تاربيەسىندەگى بالانى (ابىلايدى — س. م.) الىپ، قازاق دالاسىنا شىعىپ كەتەدى. ءوزىنىڭ اتاقتى تۋىسقاندارىنان كۇدەر ۇزگەن جاس ابىلاي ارعىننىڭ قاراۋىل رۋىنداعى جاقسىلىق دەيتىن بايعا جالشىلىققا تۇرادى».
ەل اۋزىندا ساقتالعان تاعى ءبىر اڭگىمەلەردە، ابىلاي بۇحار قالاسىندا تۇرعان ءابىلپايىز حاننىڭ بالاسى، ابىلايدىڭ شىن اتى ءابىلمانسۇر. ءابىلمانسۇر 13 جاسقا كەلگەندە بۇحاردى قىزىلباس (فارسىلار) حاندىعى جاۋلايدى. ءابىلمانسۇردىڭ اكەسىن ولتىرەدى. ءابىلمانسۇردى ءبىر قۇل تىعىپ امان ساقتاپ قالادى. ول قۇل ءابىلمانسۇردى «جاقىنىڭ دەپ تۇركىستاندا تۇراتىن قازاق حانى ابىلمامبەتكە اكەلەدى. ابىلمامبەت ابىلمانسۇرمەن نەمەرە ەكەن. حان ونى جاقىندىعىنا قاراماي جۇمىسقا سالادى. ءابىلمانسۇر بۇعان نامىستانىپ، «ءوز قورلىعىنان جات قورلىعى جاقسى» دەپ، ابىلمامبەتتەن قاشىپ، قازاق دالاسىنا كەتەدى. ول كۇندە قۇلدىڭ، قۇلاعى كەسۋلى بولادى ەكەن دەيدى، «قۇلاعىن كەسپەي قۇل بولماس» دەگەن ماقال سودان قالسا كەرەك. قازاق دالاسىنا شىققان سوڭ، ءابىلمانسۇر «حان بالاسىمىن» دەمەي «قۇل بالاسىمىن» دەپ ءبىراز جۇرەدى دە، ءبىر كەزدە قۇلدىقتان قۇتىلماق بولىپ، ءابىلمانسۇر اتىن وزگەرتىپ، ءوزىن سابالاق دەپ جاريالايدى.
قازاق دالاسىنا شىققاننان كەيىن «سابالاق» اتىمەن ءابىلمانسۇر ءۇيسىن رۋىنداعى تولە بيگە جالشىلىققا تۇرادى. ودان كوكشەتاۋ كەتىپ، ارعىننىڭ جاقسىلىق رۋىنا بارىپ، ەسىل بويىنداعى داۋلەتكەلدى دەيتىن بايعا جالشى بولادى. سول كەزدە جوڭعاريا قالماقتارى ارقاداعى قازاقتاردى جاۋلاي باستايدى. ارقا قازاقتارى ۇرانداسىپ جينالىپ قالماقپەن سوعىسادى. وسى سوعىستا جاس سابالاق جاۋعا «ابىلايلاپ» ءتيىپ، باتىرلىعى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، قالماقتاردى جەڭەدى. ونىڭ قايراتىنا سۇيسىنگەن ەل، سوعىس ارتىنان سۇراعاندا سابالاق شىنىن ايتادى. سودان كەيىن ارقا قازاقتارى ءابىلمانسۇردى حان كوتەرىپ، ونى، ءوزى ۇرانعا شاقىرعان اتاسىنىڭ اتىمەن، «ابىلاي» دەپ كەتەدى، التى اق وتاۋ تىگىپ، التى قىز بەرەدى، كوپ مال ەنشى بەرەدى.
ابىلاي ءومىرىن كورسەتكەن بۇحار جىراۋدىڭ ءسوزى بىلاي كەلەدى:
مەن كورگەندە ابىلاي!
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ،
ابىلمامبەت حانعا سەن،
قىزمەتكەر بوپ تۇر ەدىڭ!
قالتاڭداپ ءجۇرىپ كۇنەلتىپ،
ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ!
مىنە، ەندى، ابىلاي،
جۇلدىزىڭ تۋدى وڭىڭنان،
جان بىتكەن ەرىپ سونىڭنان
ون سان الاش بالاسىن —
اۋزىڭا قۇداي قاراتقان،
جۋساتىپ تاعى ورگىزىپ
جۇمساپ تۇرسىڭ قولىڭنان.
اقتان بولدى كۇنىڭىز،
ارسى مەنەن كۇرسىگە،
تايتالاستى ءۇنىڭىز،
ءوزىڭ بولعان كۇنىڭدە
ءبىر كوشەگە سىيمادى
ازات ەتكەن قۇلىڭىز!
بۇل جىردان ءبىز، حاننىڭ ىزىنە باس ۇراتىن جاعىمپاز، جاسقانشاق اقىندى ەمەس، وجەت، وتكىر، حاننىڭ جاقسى سيپاتتارىن دا، مىندەرىن دە اشىپ ايتاتىن اقىندى كورەمىز.
ارىستانباي اقىننىڭ ايتۋىنشا، ابىلاي 48 جىل حان بولعان:
قىلادى ماكارجادا ايلار ساۋدا،
توپ بۇزار باتىر جىگىت قالىڭ جاۋدا.
سۇراساڭ ابىلايدىڭ تۇرعان جەرى —
حان بولعان 48 جىل كوكشەتاۋدا، —
دەيدى ارىستانباي. ابىلاي 1781 جىلى ءولدى، ولاي بولسا، ونى قازاقتىڭ حان كوتەرۋى 1733 جىلى بولادى. مۇنىڭ ءجونى كەلەدى. ويتكەنى، ابىلاي ارقاعا بارىپ، 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىدان» سوڭ حان بولادى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ابىلايدىڭ روسسيا پاتشالىعىنا باعىنام دەپ انت بەرۋى 1739 جىلى.
حان سايلانىپ، ەل بيلىگىن قولىنا العاننان كەيىن، ابىلايعا زور ءقاۋىپ روسسيا مەملەكەتى تاراپىنان بولادى. ونى ابىلاي عانا ەمەس، بارلىق حالىق، اسىرەسە حالىق داناسى بۇحار جىراۋ جاقسى بىلەدى.
جوڭعاريانىڭ قازاقتان جەڭىلۋى حان سايلانعان ابىلايدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ول ەندى پاتشالىق روسسيامەن دە ايقاسىپ كورۋدى ويلاپ قول جينادى. وسى ويى تۋرالى ابىلاي جىراۋمەن اقىلداسقاندا حالىق قامقورى بۇحار جىراۋ ابىلايدىڭ روسسيامەن جاۋلاسۋىن ۇناتپايدى. كەمەڭگەر اقىن روسسيانىڭ زەڭبىرەكپەن، مىلتىقپەن قارۋلانعان اسكەرىنە قازاقتىڭ اعاش ساپتى نايزاسى مەن ساداق اسىنعان اسكەرى توتەپ بەرە المايتىنىڭ ەگەر سوعىسا قالسا، قازاق حالقى قىرعىنعا ۇشىرايتىنىن بىلەدى.
بۇحار پاتشالىق روسسيانىڭ قازاق دالاسىن الماي قويمايتىنىن كورەدى، وعان قارسى تۇرار قازاقتا كۇش جوعىن ۇعادى. قىسىلعان جىراۋدىڭ بار تاپقان اقىلى: «جيدەلىبايسىنعا كوشۋ». جيدەلىبايسىن ول كەزدە قازاقپەن ارالاسىپ جاتقان حيۋا حاندىعىنىڭ جەرى. «اقتابان شۇبىرىندىدا» ءبىراز قازاق حيۋاعا بارىپ پانالاعان. بۇحار ابىلايعا بۇل تۋرالى بىلاي جىرلايدى:
جاۋلىق جولىن سۇيمەڭىز!
مىناۋ جالعان سۇم دۇنيە
وتپەي قالماس دەمەڭىز...
مەنىڭ جاسىم توقسان ءۇش
مۇنان بىلاي سويلەۋىم،
ماعان دا بولار اۋىر كۇش.
ولەتۇعىن تاي ءۇشىن،
قالاتۇعىن ساي ءۇشىن
قىلماڭدار جانجال ەرەگىس،
بۇل قىلىقتى قويماساڭ،
قۇدايدىڭ بەرگەنىنە تويماساق،
اعاش ۇيدە كاپىر بار
كورەرسىڭ سودان تەپەرىش...
ابىلاي بۇحاردىڭ «روسسيامەن سوعىسپا» دەگەن اقىلىن الادى، ءبىراق «جيدەلىبايسىنعا كوش» دەگەن اقىلىن المايدى. كوشپەدى دەپ ابىلايدى كىنالاۋعا دا بولمايدى. حيۋانىڭ شولىمەن سالىستىرعاندا ارقانىڭ جەرى قۇنارلى، ورمانى، سۋى مول، جەرى قارا قىرتىستى. بۇل قۇنارلى جەردەن ايىرىلىپ، حيۋاعا بارعانمەن قازاق حالقىن باقىت كۇتپەيتىنىن ابىلاي جاقسى بىلەدى.
ابىلاي ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆكە 1739 جىلى «روسسياعا باعىنام» دەپ انت بەرگەنمەن، كوپ ۋاقىت باعىنباي، بويىن روسسيا ۇكىمەتىنەن اۋلاق ۇستايدى. روسسياعا باعىنام دەپ قانا ەكى ۇشتى جاۋاپ بەرەدى دە، ءوزى بۇرىنعى جاۋى جوڭعاريانى جەڭۋدى الدىنا ءبىرىنشى ماقسات قىپ قويادى. جوڭعاريامەن ول تالاي رەت سوعىسادى. ءبىر سوعىستا ابىلاي جوڭعاريانىڭ حانى قالدان سەرەننىڭ بالاسىن ءولتىرىپ، ءوزى دە قولعا تۇسەدى. قالدان سەرەن ابىلايدان «ۇلىمدى ولتىرگەن سەن بە؟» دەپ سۇراعاندا، ابىلاي: «ولتىرگەن مەن ەمەس، حالىق. مەنىڭ قولىم حالىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋشى عانا» دەپ، بۇلتارا جاۋاپ بەرەدى.
ابىلايدىڭ بۇل جاۋابىن ءادىل دەپ ساناعان قالدان سەرەن ونى ولتىرمەي، تاعى بىرنەشە كۇن ءسوزىن دە، مىنەز-قايراتىن دا سىناپ، كىسىلىگىنە رازى بولادى دا، بوساتىپ، ەلىنە قايتارادى. 1745 جىلى قالدان سەرەن ولەدى. سودان كەيىن جوڭعاريا ۇكىمەتىنىڭ السىرەپ، قالدان سەرەننىڭ بالالارى تاققا تالاسادى، قالماق حالقىنىڭ ەلدىك، مەملەكەتتىك بەرەكەسى كەتەدى. ابىلاي وسى جاعدايدى پايدالانىپ، جوڭعاريا ىشىندەگى ءوزارا رۋ ارازدىعىن قوزدىرادى دا، ونىڭ كۇشىن ونان ءارى السىرەتەدى.
ءبىراق ابىلاي جوڭعاريانى بيلەۋ ارمانىنا جەتە المايدى. السىرەگەن جوڭعاريانى جۇڭگو يمپەراتورى سيان-زۋن باسىپ الادى. 1756 جىلدان باستاپ جۇڭگو قازاق دالاسىنا كوز تىگىپ، ارانداتۋشىلىق ارەكەت جاسايدى.
بۇل كەزدە بۇحار جىراۋ «جيدەلىبايسىنعا كوشەيىكتى» تاعى دا باستايدى، ويتكەنى وعان قىتايدىڭ ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرى ءبىر سەبەپ بولسا، ەكىنشى سەبەپ، سول كەزدە پاتشالىق روسسيانىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بۇرىنعىدان دا ەتەك الۋى ەدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىن ىسكە اسىراردا زور كۇش جيناعان جەرىنىڭ بىرەۋى پەتروپاۆل (قىزىلجار) قورعانى بولدى. بۇل قورعان 1755 جىلى روسسيا پاتشاسى ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ، بۇيرىعىمەن سالىندى.
پەتروپاۆل قورعانىنىڭ سالىنۋى تۋرالى قازاق ەلىندە مىناداي اڭىز بار: ابىلاي حانعا پەتر مەن پاۆەل دەيتىن ەكى كوپەس كەلىپ — «ەسىل وزەنىنىڭ بويىنان ءبىر وگىزدىڭ تەرىسىندەي جەر بەر» دەپ سۇرايدى. ابىلاي ولاردىڭ قۋلىعىنا تۇسىنبەي، بەرەيىن دەيدى. كۋپەستەر وگىزدىڭ تەرىسىن جىپتەن جىڭىشكە تاسپا ەتىپ ءتىلىپ اكەلگەن ەكەن دەيدى. سول ءجىپتى جازىپ جىبەرگەندە، قازىرگى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ ورنىن تۇگەل وراپ الىپتى-مىس. ابىلاي الدانعانىن بىلگەنمەن، ۋادەسىن بۇزا الماي، تاسپامەن قورشالعان جەردى بەرىپتى-مىس، سول جەرگە قالا سالىنىپ، ول پەتروپاۆل اتالىپتى-مىس.
بۇل سياقتى وگىز تەرىسىنە بايلانىستى اڭىز: انگليانىڭ بۇرىنعى وتارى ءۇندىستاندا دا، فرانسيانىڭ بۇرىنعى وتارى الجيردا دا، تاعى باسقا وتار ەلدەردە دە بار. بىزگە قاجەتى ەرتەگى ەمەس، سول ەرتەگىگە بايلانىستى شىندىق.
1739 جىلى ابىلاي «روسسياعا باعىنام» دەپ ۋادە بەرگەن سوڭ، روسسيا ۇكىمەتى ابىلايدى دا، وعان باعىنعان ەلدى دە شوشىتپاي، ايلا-امالمەن باعىندىرۋدى ويلادى. سول نيەتپەن ول ابىلايدان رۇقسات الىپ، ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا پەتروپاۆل بەكىنىسىن ورناتتى. بۇل بەكىنىستى پاتشا ۇكىمەتى العاشقى كەزدە بەكىنىس دەپ اتاماي ساۋدا-ساتتىق بازارى دەپ اتايدى؛ بەكىنىسكە اسكەر اكەلسە، ساۋدا مۇلكىن كۇزەتۋشى عانا، دەپ اكەلدى.
تۇرعىن ەلدىڭ ايتۋىنشا، پەتروپاۆل بەكىنىسى سالىنعان جەردە ارعىننىڭ اتىعاي رۋىنان داۋلەتكەلدى دەگەن اۋىل وتىرادى ەكەن. ابىلاي بۇل اۋىلدىڭ جەرىن روسسياعا بەرگەن سوڭ، اۋىل وكپەلەپ، جيدەلىبايسىنعا كوشىپ كەتىپتى-مىس. بۇل تۋرالى سول كەزدەگى ءبىر اقىننىڭ مىناداي ولەڭى بار:
ابىلايدىڭ اتاسى ءابىلفايىز
حان تۇقىمى توسەنبەس ەتەك كيىز،
الىم الىپ، جاۋ جۇرتقا جەردى بەرىپ،
ابىلايعا شىقتى ما ەكى ءمۇيىز؟
پەتروپاۆلدان بۇرىن: ورىنبور، ترويسكى، ومبى، سەمەي بەكىنىستەرى سالىنۋى ءمالىم. پەتروپاۆل بەكىنىسى سولارمەن قاناتتاسادى. بۇل قالالاردىڭ ارالارىنا پاتشا ۇكىمەتى ءجيى-جيى كازاچيي ستانيسالار ورناتىپ، ولاردىڭ بارىنە قۇرالدى اسكەر توگەدى. بۇل قورعانىس ورىندارىن بەكىتىپ العاننان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى اياگوز ارقىلى قاشعارياعا كوز تىگەدى. باتىس جاق قاناتىن سىردارياعا قاراي جايادى.
ءوز زامانىنىڭ كورەگەن اقىنى بۇحار جىراۋ بۇل قۇرساۋدىڭ نە قۇرساۋ ەكەنىن بولجايدى، قازاق ەلىن وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزەر الدىندا قۇرىلعان قاقپان ەكەنىن تۇسىنەدى.
ابىلاي حان دا بۇل ءقاۋىپتى جاقسى ءتۇسىندى. ءبىراق، تۇسىنگەنمەن نە شارا! ەكى جاقتان قىسقان پاتشالىق روسسيا مەن قىتايعا شاماسى كەلمەيدى. سوندىقتان ول ەكەۋىنە دە «ساران باعىنام» دەپ ۋادە بەرىپ، ءبىراق ءوزى تىرىدە ەشقايسىسىنا دا باعىنباي، ەكەۋىمەن دە ديپلوماتيالىق ارباسۋمەن ءوتتى. ابىلاي بيلەگەن ورتا ءجۇز قازاعى روسسياعا ابىلاي ولگەننەن كەيىن، ونىڭ بالاسى ءۋالي حان بولعان كەزىندە باعىندى. بۇحار جىراۋدىڭ ابىلاي حاندى دارىپتەيتىن سەبەبى: «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن مەملەكەتتىگىنەن ايرىلىپ، توزعان ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەلىن، جەرىن قورعايتىن مەملەكەت قۇراۋىندا: زامانىنا قاراي ديپلوماتيالىق ساياسات قولدانا ءبىلىپ، ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي بىلۋىندە.
...ءبىراق بۇحار جىراۋ مۇنىمەن عانا قاناعاتتانبايدى. ول ءوزىنىڭ وتكىر جىرلارىمەن حالىقتى ۇيىمشىلدىققا، بىرلىككە شاقىرادى، حالىق تيىشتىعىن ارمان ەتە جىرلايدى.
بۇحار جىراۋدىڭ جىرلارى تۇگەلىمەن وتارشىلىق ساياساتتان شوشىنۋعا عانا ەمەس، ول ءوزىنىڭ كەيبىر جىرىندا قازاق حالقىنىڭ ىشكى تۇرمىسىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ ىشكى تىرشىلىگى تۋرالى دا كوپ ناقىل سوزدەر ايتادى. قازاق حالقىنىڭ بەيبىتشىلىك ءومىرىن بۇحاردىڭ قانشالىق تىلەگەندىگى ونىڭ مىنا جىرىنان بايقالادى.
ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر اللاعا جازباسقا!
ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر شۇعىل پاسىق زالىمنىڭ
تىلىنە ەرىپ ازباسقا!
ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ۇشكىلسىز كويلەك كيمەسكە!
ءتورتىنشى تىلەك تىلەڭىز
توردە توسەك تارتىپ جاتپاسقا!..
التىنشى تىلەك تىلەڭىز،
الپىس باستى اق وردا.
ارداقتاعان اياۋلىڭ
بىرەۋگە ولجا بولماسقا!
جەتىنشى تىلەك تىلەڭىز،
جەلكىلدەگەن تۋ كەلىپ،
جەر قايىسقان قول كەلىپ،
سونان ساسىپ تۇرماسقا!
سەگىزىنشى تىلەك تىلەڭىز،
سەگىز قيىر، شارتاراپ
جەر تۇلدانىپ تۇرماسقا!
توعىزىنشى تىلەك تىلەڭىز،
تورەڭىز تاقتان تايماسقا!
توقسانداعى قارت باباڭ،
توپقا جاياۋ بارماسقا!
ونىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ون اي سەنى كوتەرگەن،
ومىرتقاسى ۇزىلگەن،
ايازدى كۇندە ايلانعان،
بۇلتتى كۇندە تولعانعان،
تار قۇرساعىن كەڭەيتكەن،
تاس ەمشەگىن جىبىتكەن،
اناڭ ءبىر اڭىراپ قالماسقا!
ون ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ون بارماعى قىنالى،
ومىراۋى جۇپارلى،
ءيىسى جۇپار اڭقىعان،
داۋسى قۋداي ساڭقىعان،
نازىمەنەن كۇيدىرگەن،
قىلىعىمەن سۇيدىرگەن،
ارداقتاپ جۇرگەن بيكەشىڭ،
جىلاي دا جەسىر قالماسقا! '
نە دەگەن تاماشا تىلەك!
بۇل جىردا حالىق تيىشتىعىنىڭ بار سالاسى.تۇگەل قامتىلعان.
حالقىنىڭ تيىشتىعىن وسىلاي ارمان ەتكەن بۇحار بىرلىگى كەتكەن ەلدىڭ قانداي كۇيگە ۇشىرايتىنىن ناقتىلى مىسالمەن دالەلدەيدى. 1745 جىلى. جوڭعاريانىڭ حانى قالدان سەرەن ولگەننەن كەيىن، ونىڭ بالالارى حاندىققا تالاسىپ بۇلىنگەنى، الاۋىزدىقتى ابىلايدىڭ پايدالانعانى جوعارىدا ايتىلدى. بۇحار جىراۋ وسى بۇلىنشىلىكتى بىلاي جىرلايدى:
كەشە قالماق ءبۇلىندى،
بۇلىنگەننىڭ بەلگىسى.:
بۇرقان-تارقان بولىستى،
ۋاعدادان ازىستى،
بۋىرشىنداي تىلدەستى،
جاماندىقتى ىزدەستى
ءبىرىن-بىرى كۇندەستى.
بەرەكەسى كەتىپ بۇلىنگەن ەلدىڭ حال-جايىن وسىلاي بايانداي كەلىپ، بۇحار جىراۋ قازاق ەلىن بىرلىككە شاقىرادى:
بۇل-بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك،
بۇل ۇيرەكتەي بولىڭىز!
سۋدان سۋعا شۇيگۋمەن،
كولدەن كولگە قونىڭىز!
«بايلار وعلى شورالار،
باس قوسىپتى» دەسىن دە،
ماڭ-ماڭ باسىپ ءجۇرىڭىز!
بايسالدى ۇيگە ءتۇسىڭىز!
اينالا الماي ات ءولسىن،
ايىرا الماي جات ءولسىن،
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز دە ءبىر ەنەدەن تۋعانداي بولىڭىز!
تاعى ءبىر جىرىندا بۇحار جىراۋ بىرلىك تۋرالى بىلاي دەيدى:
جاقىن جەردەن ءشوپ جيسا،
جەردىڭ ءسانىن كەتىرەر.
اعايىننىڭ ارازى،
ەلدىڭ ءسانىن كەتىرەر،
ابىسىننىڭ ارازى،
اۋىل ءسانىن كەتىرەر.
بۇحار — ءدىنشىل. سويتە تۇرا ول قوجانى جاقسى، مولدانى جەك كورەدى. بۇحار جىراۋدىڭ مولدالاردى جەك كورۋىندە تاريحي سەبەپ بار: پاتشا ۇكىمەتى قازاق حالقىن وزىنە باعىندىرۋدا يسلام ءدىنىن يدەولوگيالىق مىقتى قۇرال ەتىپ پايدالاندى. ءدىن تاراتۋعا قازاق اراسىنا شىققان تاتار مولدالارى حالىقتى «پاتشا ۇكىمەتىنە باعىنىڭدار، وعان قارسى بولماڭدار» دەپ ۇگىتتەۋمەن قاتار، ۇكىمەتكە تىڭشىلىق قىزمەت اتقارىپ، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسۋگە جينالعان ەلدىڭ، ەلدى باستايتىن نامىستى ادامداردىڭ اجالىنا سەبەپ بولدى. قازاق حالقىنىڭ قامىن جەگەن نامىستى ۇلدارىنىڭ، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى جاساعان ارەكەتتەرىن مولدالار ۇكىمەتكە مالىمدەپ، قازاق حالقىنىڭ ءوز كۇشىن ەركىن جيناۋعا شاماسىن كەلتىرمەدى. تاتار مولدالارىنىڭ وسىنداي ەلگە ىرىتكى سالۋشىلىق پيعىلدارىن اڭعارعان بۇحار ولاردى جاماندادى. مولدالاردى جامانداعاندا، ءدىنشىل بۇحار ولاردى «ءدىن بۇزعىش، الداۋىش، ارام نيەت» دەپ سوگەدى. ونىڭ ول ويىن، ءبىز مىنا جىردان اڭعارامىز:
نوعايلاردى «عالىم» دەپ
اۋليەدەي باس كورەر،
نوعايلاردىڭ مولداسى،
سالدەسى بولار قازانداي،
اقىرەتكە بارعاندا
قوجالاردى قور تۇتقان
مولدالاردى زور تۇتقان
نوعايلاردى پip تۇتقان
تارتارسىڭ سوندا جازاڭدى.
ەل بىرلىگىن بۇزۋشىعا قارسى بولىپ، ەل تىنىشتىعىن ويلاعان بۇحار جىراۋ بىرلىكتىڭ تەتىگى حاندىقتا دەپ تۇسىنەدى. حانسىز ەل ەل بولا المايدى دەپ ۇعادى. ارينە، ءوز زامانىنا بايلانىستى بۇل ۇعىم ورىندى دا. ويتكەنى حاندىق قۇرىلىس ادام بالاسىنىڭ وركەندەۋ تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە كەرەكتى بولعانىن «سەميانىڭ، جەكە مەنشىكتىڭ، جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋى» دەيتىن كىتابىندا ەنگەلس اشىق ايتادى. «ونىمەن قاتار، — دەيدى ول، — حاندىق قۇرىلىس ءوز زامانى ءۇشىن پروگرەسسيۆتىك فورماسيا بولدى». ولاي بولسا، حاندىقتى جاقتاعاندىعى ءۇشىن بۇحاردى ءبىز كىنالاي المايمىز.
قوعامنىڭ ەل بيلەۋ تارتىبىنە فەوداليزم سيستەماسىن لايىق» دەپ تۇسىنگەن بۇحار جىراۋ حالىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزاتىن الەۋمەتتىك تۇرمىستاعى جامان مىنەزدەر دەپ ايىپتاپ، حالىقتى جاقسىلىققا، قوعامعا پايدالى مىنەز-قۇلىققا شاقىرادى.
ەكى جاقسى دوس بولماس،
دوس بولسا ءتۇبى بوس بولماس،
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس،
شىرنە ۇستىندە حاتى بار؛
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس،
كوڭىلىندە كىر داتى بار،
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس،
ايتىسقان ونىڭ سەرتى بار.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس،
كوڭىلىندە تۇتقىر كەرتى بار.
تاعى ءبىر ولەڭىندە بۇحار وسى پىكىرىن تەرەڭدەتىپ بىلاي دەيدى:
جار باسىنا قونباڭىز:
داۋىل سوقسا ءۇي كەتەر.
جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز.
جالامەنەن باس كەتەر.
جامانمەن جولداس بولساڭىز،
كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر.
جاقسىمەن جولداس بولساڭىز،
ايرىلماسقا سەرت ەتەر...
سىپايى سىرىن بىلدىرمەس
اقىرىن عانا بۇلك ەتەر...
قىزدا قىلىق بولماسا
قۇر شىرايدان نە پايدا؟
ساياسي اكىمشىلىكتە، ەل باسقارۋعا حاندىق سيستەما قاجەت دەپ ويلاعان بۇحار حانداردىڭ ەتەگىنە ناماز وقىمايدى، حانعا قۇلشا باعىنبايدى، ءتيىستى جەرىندە حاندى، وعان باعىنۋشى ۇلىقتاردى سىناپ، ولاردىڭ زورلىقشىل ەكەندىگىن اشىپ ايتادى. ۇيلەنۋ تۋرالى ابىلايعا ايتقان ءبىر اقىلىندا بۇحار بىلاي دەيدى:
قاتىن الما تورەدەن!
قاتىن الساڭ تورەدەن،
ەركەگى بولار جاۋ جاندى.
ۇرعاشىسى ەر جاندى،
بيلىك ايتار ۇل تۋسا،
اۋزى كەتپەس پارادان.
بۇحار جىراۋ قاناۋشى تاپ — حاندار ارقا سۇيەگەن فەوداليزمگە سىن كوزىمەن قاراپ، ونىڭ قاناعىشتىعىن، مالقۇمارلىعىن، ار-ۇياتى مالعا بايلانىستىلىعىن سوگەدى
كىسى اقىسىن كوپ جەگەن
ارام ەمەي نەمەنە؟
سىرتىنداعى قۋلىعى
امال ەمەي نەمەنە؟
سۋساعاندا بەرگەن سۋ
شەكەر ەمەي نەمەنە؟...
قايىرسىز يتكە مال بىتسە
اڭساڭ قۇرىپ كەلگەندە،
ساۋمال بەرمەس ىشەرگە..
ادامنىڭ جاقسى بولۋى — ەل قامىن؛ كوپتىڭ قامىن ويلاۋدا ەكەنىن بۇحار جاقسى بىلەدى جانە جاقسى تۋعان جىگىتتى ەل قامىن ويلاۋعا شاقىرادى:
اقسۇڭقار قۇستىڭ بالاسى،
ۇيادا التاۋ تۋماس پا؟
ۇيادا التاۋ تۋعانمەن
ونىڭ ىشىندە بىرەۋ-اق العىر بولماس پا؟
جالعىزىنىڭ بەلگىسى، —
اققۋدان جەمدى ىلمەس پە؟
بىرگە تۋعان ۇيالاس.
بىزگە ساۋعا دەمەس پە؟
ءوزى اشتان ولسە دە
ايىرىپ جەمىن بەرمەس پە؟
ءسويتىپ، جۇرگەن كەزىندە
جالعىزىنان ايرىلسا، .
توپشىدان قانات قايرىلسا
قۇس جامانى جاپالاق
0£ان دا حور بولماس پا؟
ادامزاتتىڭ بالاسى
اتادان التاۋ تۋماس پا؟
اتادان التاۋ تۋعانمەن
ونىڭ ىشىندە بىرەۋى
ارىستانى بولماس پا؟
ارىستاننىڭ بارىندا
جورعاسى بولسا ءمىنىسىپ،
تورقاسى بولسا كيىسىپ،
تولعامالى قامشى الىپ
تولعاي دا، تولعاي داۋرەن سۇرمەس پە؟...
ءسويتىپ جۇرگەن كەزىندە
ارىستاننان ايرىلسا،
قاناتى تۇپتەپ قايرىلسا
ەل شەتىنە داۋ كەلسە،
توسىپ ونى الا الماي،
الدىنا كەلگەن جاقسىنىڭ
ءقادىرىن دە بىلە الماي،
ءقادىر قۇرمەت قىلا الماي،
ارتىندا قالعان جاماندار،
باس-باسىنا توزباس پا؟
بۇحاردىڭ بۇل جىرىنان اڭعارىلاتىن ۇعىم، بىرىنشىدەن، ءاربىر ادامدى حالىققا قامقورلىققا شاقىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، اتادان تۋعان التاۋدان بىرەۋىن ەرەكشە قويۋى، تاريحتى جەكە ادامنىڭ ءرولىن دە باعالاي بىلگەندىگى.
بۇحاردىڭ كورەگەندىگى جەكە ادامنىڭ، تاريحتاعى ءرولىن باعالاۋدان عانا ەمەس، جەكەمەنشىك ۇستەم كەزدەگى ءومىر قايشىلىعىن كورۋدەن دە بايقالادى. كوپ جاساپ، قوعام ومىرىندەگى كوپ تارتىستى كوزىمەن كورگەن بۇحار جىراۋ تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسى حالىقتىڭ ماتەريالدىق تۇرمىس جاعدايى ەكەنىن جاقىن شامالايدى. جەكە مەنشىك ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە، بىرەۋدەن بىرەۋدىڭ پراۆو جاعىنان تەڭسىزدىگى — الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ەكەنىن ايقىن كەرەدى. وسى ءومىر تاجىريبەسىنەن كورگەن شىندىقتى ول بىلاي جىرلايدى:
اي نە بولار كۇننەن سوڭ،
كۇن نە بولار ايدان سوڭ،
قۇلپىرىپ تۇرعان بايشەشەك
قۋراي بولار سولعان سوڭ...
تەردە وتىرعان قارت باباڭ
تورەسىن جاڭىلار مالدان سوڭ،
توركىندەگەن بيكەشىڭ
تىركەۋسىز و دا قايتار مالدان سوڭ،
دوڭعالاق اربا جۇرە الماس
قوس ارىسى سىنعان سوڭ،
جىگىت جاقسى بولا الماس،
العانى جامان بولعان سوڭ.
قوس-قوس وردا، قوس وردا
قوسىلا قونباس مالدان سوڭ،
قوسپاق وركەش سارى اتان
قوم جاساماس مايدان سوڭ.
ءتوسى ارشىندى سۇلۋىڭ
سىلكىپ توسەك سالا الماس،
مال كەتىپ كەدەي بولعان سوڭ،
ءومىردى سىناعىش، الدى-ارتىن كەڭ شولىپ بولجاعىش اقىن تۇرمىستىڭ ءبىر قالىپتا تۇرمايتىندىعىن، وركەندەيتىندىگىن، وزگەرەتىندىگىن، العا باساتىندىعىن، بۇگىنگى جاڭا تۇرمىس ەرتەڭ ەسكىرەتىندىگىن كورىپ، ءومىر ديالەكتيكاسىن بىلايشا جىرلايدى:
اينالاسى جەر تۇتقان
ايدى باتپاس دەمەڭىز.
اينالا ىشسە تاۋسىلماس
كول سۋالماس دەمەڭىز،
قۇرساعى قۇشاق بايلاردان
داۋلەت تايماس دەمەڭىز،
جارلىنى جارلى دەمەڭىز،
جايلاۋعا كوشپەس دەمەڭىز،
جالعىزدى جالعىز دەمەڭىز،
جالعىز كوپكە تەڭەلىپ
ءبىر مايداندا سوعىسىپ
كەگىن الماس دەمەڭىز.
قۋ تاياقتى كەدەيگە
داۋلەت بىتپەس دەمەڭىز.
بۇحار جىراۋ ءوز تۇسىنداعى اۋىلدىڭ تاپ قايشىلىعىن دا، بايدىڭ كەدەيگە زورلىعىن دا، رۋشىل اۋىلدا اتاسى ازدىڭ كەمشىلىكتە بولعانىن دا، جەتىم-جەسىردىڭ كۇن كورىسى اۋىرلىعىن دا كورە بىلەدى:
ءۇي ارتىندا توبەشىك
ەرتتەپ قويعان ات بولار،
قارياسى كىمنىڭ بار بولسا،
جازۋلى تۇرعان حات بولار...
ازىڭمەن بىرگە تۋىسقان
الاشتان بەتەر جات بولار.
وتەرمەدەن كەتەر مە،
جارلى مەنەن بايعۇستار
بايدىڭ مالىن كوتەرمە!
تايىپ كەتسە تابانىڭ
شاشىڭدى بەرسەڭ جەتەر مە،
ازدىڭ ءىسى بىتەر مە،
كوپتىڭ ءىسى جەتەر مە؟!
كوپ ىشىندە ءبىر جالعىز
سويلەسە ءسوزىڭ وتەر مە؟
XVIII عاسىردا جاساعان اقىنداردىڭ ىشىنەن جىرى مول ساقتالعان بۇحار جىراۋ. بۇحاردىڭ جىرلارىن ساقتاپ، تاريح الدىندا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ادام ءماشھۇر-جۇسىپ كوبەيەۆ. وسى وچەركتە ءبىز پايدالانعان جىرلاردىڭ ءبارى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى ءماشھۇردىڭ «مەس» اتالاتىن جيناعىنان الىنىپ جاتىر. بۇحاردىڭ جىرلارىن جازعان ءماشھۇر: «بۇحارەكەڭ سويلەگەن ۋاقىتىندا، ءسوزى مۇنداي ءجۇز ەسە، مىڭ ەسە شىعار. بىزگe كەلىپ جەتكەن تامىرى عانا (ناق جەمىستى اعاشتىڭ ءوزى كولعا تيمەدى دەگەنى عوي س. م.)، — دەيدى. نەگىزىندە بۇحاردىڭ بۇل مۇرالارىن جىراۋلاردان ەستىپ، جازىپ العان قازاق جەرىندە ماشھۇر-جۇسىپتەن باسقا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم بولعان ەمەس.
شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ورىس تىلىندە جاريالانعان شىعارمالار جيناعىندا «بۇحار جىراۋدىڭ ابىلايعا ايتقانى» دەپ، ونىڭ بىرنەشە جىرىنىڭ ورىس تىلىندە قىسقاشا مازمۇنىن كەلتىرەدى (312 — 313-بەتتەر). شوقان ايتقان مازمۇندى جىرلار ءماشھۇر-جۇسىپتىڭ جيناعىندا جوق. ول جىرلار شوقاننىڭ ارحيۆىندا ساقتالۋى مۇمكىن.
بۇحار جىرلارىنىڭ تولىق ساقتالماۋى، ارينە، وكىنىشتى. ءبىراق ءماشھۇر جازىپ العان از جىرلاردىڭ وزىندە بۇحاردىڭ ءوز زامانىنىڭ ساياسي، شارۋاشىلىق، الەۋمەت تۇرمىسىنا كوزقاراسى ايقىن ساقتالعان. بۇل جىرلار XVIII عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاماشا دا قىمبات مۇرالارى. سوندىقتان دا بۇحاردان ساقتالعان جىرلاردىڭ ساياسي، تاريحي جانە كوركەمدىك باعاسى ەشۋاقىتتا ەسكىرمەيدى، ولار قاشان دا بولسا، XVIII عاسىرداعى قازاق تۇرمىسىن كوركەم تىلمەن جەتكىزگەن تاريحي شىعارما رەتىندە جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان كۇردەلى ورىن الادى.
بۇحاردىڭ بارلىق شىعارمالارىنا ءتان تاقىرىپ حالىق قامى، حالىق مۇددەسى، حالىق ماقساتى، حالىق مۇڭى. بۇحاردىڭ بارلىق شىعارماسى سول كەزدەگى حالىقتىڭ تىلەگىنەن تۋعان، ول تىلەك — قازاق حالقىنىڭ جەر بوستاندىعى، ەل بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى، تىنىشتىعى، شاتتىق تۇرمىسى.
ەرەۋىل تولعاۋلارى. دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى، ولاردىڭ ىشىندە قازاق حالقى دا حانداردىڭ، قاناۋشىلاردىڭ قورلىق-زورلىعىنا كونە بەرمەي، ءجيى-جيى باس كوتەرگەن، مۇنداي كوتەرىلىستەر كەيدە جالپى حالىقتىق قوزعالىسقا ۇلاسقان شاقتارى دا از بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى — ون توعىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا، باتىس قازاقستاندا يساتاي تايمانوۆ پەن ماحامبەت وتەمىسوۆ باستاعان كوتەرىلىس. ماحامبەت تالانتتى اقىن دا بولعان كىسى. ەندىگى از ءسوز، سول كوتەرىلىستىڭ نەلىكتەن شىعىپ، ماحامبەتتىڭ ونى قالاي جىرلاۋى (تولعاۋى) جايىندا.
1801 جىلدان باستاپ باتىس قازاقستاندا، ەدىل مەن جايىق وزەنىنىڭ اراسىندا قۇرىلعان «بەكەي ورداسى» تۋرالى، ونى باسقارعان حاندار: بوكەي، سىعاي، جاڭگىر ۇشەۋىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە استىرتىن قىزمەت كورسەتكەنى'، ول ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى ولارعا قانداي سىي-قۇرمەت كورسەتكەنى تاريحي دەرەكتەردەن ءمالىم.
گۋبەرناتور اندرەيەۆسكييدىڭ ۇيىندە تاربيەلەنىپ، اسكەري ۋچيليششەدەن مونارحيستىق رۋح الىپ شىققان جاڭگىر حاندى، پاتشا ۇكىمەتى ورىس كنيازدارىنىڭ دارەجەسىندە ۇستاعان. جاڭگىر «قازاقى» حاندارداي ەمەس، روسسيا پاتشاسىنىڭ سالتاناتىمەن تۇرۋعا تىرىسقان جانە ونىڭ حالىقتى قاناۋى وتە وكتەم بولعان.
روسسيا دۆورياندارى مەن پومەششيكتەرىنىڭ سالتىمەن تۇرعان جاڭگىر حاننىڭ زامانىندا بوكەي ورداسىندا حالىقتى اسا كۇيزەلتكەن ءبىر ماسەلە — جەر بولدى. جاڭگىردەن بۇرىنعى كوشپەلى اۋىل تۇرمىسىندا، جەكە رۋ، جەكە ادام مەنشىكتەنەتىن جەر ۋچاسكەسى بولمايتىن مال شارۋاشىلىعىمەن كۇنەلتكەن قازاق حالقىندا جەر جالپى ۇلكەن رۋدىڭ مەنشىگى سانالاتىن. ارينە، وندا دا جەردىڭ وتىڭ سۋىن كەدەيدەن گوpi بايلار ارتىق پايدالاندى.
بوكەي ورداسىنا قاراعان ەلدىڭ جەرىن جاڭگىر حان روسسيا تارتىبىمەن باسقاردى، ياعني بارلىق شۇرايلى جاقسى جەرلەردى ءوزى الىپ، وزىنە جاقتاس بيلەر مەن بايلارعا ءبولىپ بەردى. جاڭگىر حاننىڭ ءوز قاراماعىندا 400 مىڭ دەسياتيناداي جەر بولدى. ال وزىنە جاقتاس سۇلتاندارعا، بايلارعا، تورەلەرگە بىلاي ۇلەستىردى. مۇساعالي، شىنعالي ورمان بالالارىنا 700 مىڭ دەسياتينا، قاراۋىل قوجا باباجانوۆقا 390 مىڭ دەسياتينا، ءوز ءىنىسى مەندىگەرەيگە 400 مىڭ دەسياتينا، بالقى بي قۇدايبەرگەن ۇلىنا 300 مىڭ دەسياتينا، بەگالى سۋلتان بالالارىنا 200 مىڭ دەسياتينا، شوكە نۇرالىحانوۆقا (قايناعاسى) 170 مىڭ دەسياتينا... 1830 — 1845 جىلدارى حان ءوزى قالاعان ادامدارىنا 15، 17 مىڭ، دەسياتينا جەر بەردى»22.
1830 جىلى بوكەي ورداسىندا 11660 ءۇي، وندا بارلىعى 58300 جان بولعان. سولارعا بوكەي ورداسىنىڭ مالعا جايىلىمدىق، شابىندىق جەرىن بولگەندە، جان باسىنا 48 دەسياتينادان كەلەدى23. ءبىراق، جالپى ەسەپ سولاي بولعانىمەن، وسى جەردىڭ ءبارى قاناۋشى تاپتىڭ قولىنا كوشىپ، ەڭبەكشى حالىق جەردەن قاتتى تارىعادى.
بوكەي ورداسىنا قاراستى بارلىق جەردىڭ شۇرايلىسىن قازاقتىڭ ءوز فەودالدارىنا عانا مەنشىكتەنۋمەن قاناعاتتانبايدى، ونىڭ ءبىرازىن ورىس پومەششيكتەرى، كازاچيي ستانيسانىڭ اتاماندارى مەن كۋلاكتارى الادى. شابىندىققا، قىسقى قونىسقا ەڭ جايلى جەر — ورال وزەنىنىڭ، كاسپيي تەڭىزىنە قۇياتىن ساعاسى، وسى ارادا پومەششيكتەر بەزرودكو — 185 960 دەسياتينا... يۋسۋپوۆ — 114 640 دەسياتينا مەنشىكتى جەر الادى»24 .
كازاچيي ستانيسانىڭ اتاماندارى مەن كۋلاكتارى ورال وزەنىنىڭ قۇنارلى جەرىن كوشىپ بارعان ەلدەن «مال وتى ءۇشىن» دەگەن سىلتاۋمەن 1834 جىلى 7 252 سوم اقشا الادى. كاسپيي تۇبەگىنە وسىنداي كوپ شىعىنمەن عانا مالىن جايۋعا قازاقتارعا رۇقسات ەتكەن اسكەري-كازاكتار، قازاقتارعا اقىسىز-پۇلسىز جۇمىسىن دا ىستەتەدى. مىسالى، قازاقتار 1833 جىلى اقىسىز-پۇلسىز تەڭىز بەن وزەننىڭ قۇراعىنان جەردى يەلەنگەن كازاكتارعا 25 000 باۋ قۇراق ورىپ بەرگەن.
حالىقتى جەردەن قىسۋ، راقىمسىز قاناۋ مۇنىمەن عانا توقتامايدى. جاڭگىر حاننىڭ كاسپيي تۇبەگىن بيلەتىپ قويعان ادامى قاراۋىلقوجا باباجانوۆ: «1834 جىلى ورىستارعا سەندەر ءۇشىن تولەدىم» دەپ وتىرىك ايتىپ، قازاقتاردان 2000 بويداق قوي، 2 000 توقتى، مىڭ سوم اقشا الادى جانە ءى0 000 باۋ قۇراقتى تەگىن ورعىزادى»25.
1837 — 1838 جىلدارى بەكەي ورداسىندا، يساتاي — ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسى، وسى راقىمسىز ەكى جاقتى تالاۋدان تۋدى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاق فەودالدارىنا، بەدەلدى ادامدارعا ارقا سۇيەگەن جاڭگىر حان، سول كەزدە حالىق اراسىندا بەدەلدى يساتاي تايمانۇلىن دا وزىنە تىلەۋلەس، ءوزىنىڭ سويىل سوعار ءبيى ەتۋگە تىرىسقان. ءبىراق حالىق زارىن كورىپ وتىرعان يساتاي، حاننىڭ بۇل قاقپانىنا تۇسپەي، حالىقپەن حاندى جاقتاۋشىلار قارسى كەلگەندە حالىق جاعىندا قالادى.
يساتايدىڭ حالىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىن ەستىگەن جاڭگىر حان يساتاي مەن وعان سەرىك ماحامبەتتى ۇستاۋعا قاراۋىلقوجا باستاعان ءبىر توپ ادام جىبەرەدى. يساتاي مەن ماحامبەت ولارعا قارۋلى كوپ قولمەن قارسى شىعىپ بەتىن قايتارادى. كەلەسى جىلى 17 فيەۆرالدا يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىسشىلەر قاراۋىلقوجانىڭ اۋىلىن شاۋىپ، 550 جىلقىسىن، 95 تۇيەسىن جانە كوپ مۇلكىن الادى.
1837 جىلدىڭ يۋن ايىندا يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان قول نارىن قۇمىنداعى حان ورداسىنا شابۋىلعا اتتانىپ، وردانى قامايدى، حان بۇل كەزدە ءالسىز بولعاندىقتان قارسى شىعا المايدى، حاندى يساتاي باستاعان قولدىڭ ۇستاۋىنا دا، تالاۋىنا دا، ولتىرۋىنە دە مۇمكىندىك تۋادى. ءبىراق يساتاي حانمەن قان توگىسپەي-اق كەلىسپەكشى بولىپ، ول «ايتقانىما كونسە تيمەيمىن» دەپ كىسى سالادى، ساسقان حان، «ايتقانىنا كەنەم» دەپ يساتايدى الداپ، سونىڭ ارتىنان ىلە-شالا ورال قالاسىنداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىنە استىرتىن حابار ايتادى. ودان پودپولكوۆنيك گەك باستاعان كوپ اسكەر كەلىپ سوعىسادى. ءبىراق قارۋ-جاراعى باسىم گەك اسكەرى يساتاي — ماحامبەت قولىن ورال وزەنىنە قاراي ىعىستىرادى. دەگەنمەن ادام شىعىنى كوپ بولمايدى، ودان ءارى قۋۋعا قاۋىپتەنگەن گەك اسكەرى كەيىن قايتادى.
كوپ كەشىكپەي يساتايدى جاقتايتىن ەل ورىنبورداعى شەكارا اكىمدەرىنە: «حاندى ورنىنان ءتۇسىرىپ، ەل بيلىگىن يساتايعا بەر» دەگەن تىلەك قويادى، ونى ۇكىمەت تىڭداماي، يساتاي — ماحامبەت كوتەرىلىسىن كۇشپەن باسۋ قامىنا كىرىسەدى.
1837 جىلدىڭ نويابرىندە يساتاي 3 000 قولمەن حان اۋىلىن قايتا قامايدى. وسى كەزدە: ورالدان، استراحاننان، ورىنبوردان كوپ اسكەر كەلىپ، ۇلكەن سوعىس بولادى، يساتاي جەڭىلەدى. 1838 جىلى يۋل ايىندا يساتاي باستاعان قول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىمەن تاعى كەزدەسىپ، بۇل جولى يساتاي وققا ۇشادى، حالىق قىرىلادى. ماحامبەت پەن از كىسى عانا امان قۇتىلادى. يساتاي — ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسى وسىمەن اياقتالادى.
يساتاي — ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسىن جىرلاعان، كوتەرىلىستى سالقىن عانا سيپاتتاماي، حالىقتى جىرىمەن كوتەرىلىسكە شاقىرعان، جىرىن كوتەرىلىستىڭ مىقتى ءبىر قارۋى قىپ جۇمساعان اقىن — ماحامبەت وتەمىسوۆ. ول اقىن عانا ەمەس، كوتەرىلىستى يساتايمەن قاتار ۇيىمداستىرۋشى، باستاۋشى، جاۋعا قالام مەن نايزانى بىردەي سىلتەگەن باتىر، كوتەرىلىستىڭ ۇيتقىسى.
ماحامبەت وتەمىسوۆ 1804 جىلى تۋعان. ول جاسىراق كەزىندە حان ورداسىنىڭ ماڭايىندا وسەدى. حاجىم جۇمالييەۆ ماحامبەت ولەڭدەرىنە جازعان كىرىسپە سوزىندە، ماحامبەت جاڭگىردىڭ زۇلقارناي دەيتىن بالاسىنا ەرىپ، ورىنبورعا ورىسشا وقۋعا باردى دەگەندى ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس، سەبەبى، بىرىنشىدەن، جاڭگىر حان 1824 جىلى فاتيماعا ۇيلەنىپ، ودان زۇلقارناي تۋسا، سوندا 1804 جىلى تۋعان ماحامبەتتى زۇلقارنايمەن وقۋعا باردى دەۋ جاس مولشەرى جاعىنان تىم قيسىنعا كەلمەيدى، ەكىنشىدەن، ەگەر زۇلقارناي 1824 جىلدان كەيىن تۋعاندا وقۋعا 1832 — 1834 جىلدارى بارۋعا ءتيىس. ولاي بولسا، بۇل كەزدە 30 جاستاعى ماحامبەت پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اباقتىسىنان قاشادى، ەندەشە ءوزى قاشىپ ءجۇرىپ، ول زۇلقارنايعا ەرىپ، ورىنبورعا قالاي بارادى؟ ۇشىنشىدەن، ءومىربايانىنا قاراعاندا ماحامبەت بىرەۋدىڭ قاسىنا ەرىپ جۇرەتىندەي ادام بولماعان سياقتى.
ماحامبەت ءبىر ولەڭىندە: «ءبىز وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك ونىمىز اتقا مىنگەندە، جەر قايىسقان قول ەدىك»، — دەيدى. ول وننىڭ ىشىندە ماحامبەتتەن باسقا اتى بەلگىلىلەرى — بەكماعامبەت، احمەت. بەكماعامبەت حاننىڭ جاقتاۋشىسى جانە ونىڭ 12 ءبيىنىڭ ءبىرى بولعان. ال احمەت ماحامبەتتى جاقتاعان. حان ماحامبەتتى دە ءوز كىسىسى ەتۋگە تىرىسىپ، 1834 جىلى ونى ستارشينا قويىپ تا بايقايدى. ءبىراق ماحامبەت حانعا ساتىلماي، كوتەرىلىسشى حالىق جاعىندا قالادى.
1829 — 1831 جىلدارى ماحامبەت پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اباقتىسىندا جاتتى دەگەن دەرەك بار. ونىڭ سەبەبىن كەيبىر تاريحشىلار ماحامبەتتىڭ ورال وزەنىنەن بەرى قاراي جاسىرىن وتەمىن دەپ شەكارا اسكەرىنىڭ قولىنا تۇسۋىنەن ەدى دەپ ءجۇر. ول جىلدارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ورال مەن ەدىل وزەندەرى اراسىن مەكەندەگەن بوكەي ورداسىنىڭ قازاقتارىن ورالدىڭ قازاق جاعىنا قاراي وتكىزبەيتىنى، وتەمىن دەگەندى شەكارا اسكەرىنىڭ ۇستايتىنى راس؛ ءبىراق مۇنداي ادامدى ولار اباقتىعا جاپپاي، قورقىتىپ ايىپ الىپ، بوساتىپ جىبەرەتىن بولعان.
ال سول ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ماحامبەتتى ەكى جىل اباقتىدا ۇستاۋى كۇمان تۋدىراتىن جاي، سوندىقتان مۇنىڭ ءوزى باسقا ءبىر جاعدايمەن بايلانىستى بولار دەگەن وي تۋدىرادى. وسىعان قاراعاندا ماحامبەتتىڭ حانعا، پاتشاعا نارازىلىعى ەرتە باستالعانىنا دا وسى جاي سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
1837 — 1838 جىلداردا بولعان كوتەرىلىستە ماحامبەت اقىندىعىمەن قاتار اسا قايراتتى باتىر رەتىندە كوزگە تۇسەدى.
1838 جىلى يساتاي ءولىپ، كوتەرىلىستى ۇكىمەت كۇشپەن باسقاننان كەيىن ماحامبەت حيۋا حاندىعىنا بارىپ، حيۋانى باستاپ روسسيامەن سوعىسپاق بولادى. ول جوسپارىن ىسكە اسىرا الماعان ماحامبەت، ەلىنە قايتىپ، تاعى دا قازاق حالقىن كوتەرىلىسكە ۇيىمداستىرعالى جۇرگەندە 1841 جىلى قولعا ءتۇسىپ قالادى. ورىنبورعا ايدالىپ، اباقتىدا وتىرادى. بۇل جولى ونىڭ اباقتىدا قانشا وتىرعانى ءمالىم ەمەس. ءبىراق ول اباقتىدان تاعى دا قاشىپ قۇتىلادى. سودان كەيىن، ەلدى تاعى كوتەرىلىسكە ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندە 1846 جىلى جاڭگىردىڭ تۋىسى، بايماعامبەت سۇلتاننىڭ ءبىر سەنىمدى ادامى ىقىلاس دەگەن ماحامبەتتى قاپىدا شاۋىپ ءولتىرىپ، باسىن بايماعامبەتكە اكەلىپ بەرەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا ماحامبەت ارابشا جازۋ ارقىلى حات بىلگەن. ءبىراق اقىن ماحامبەت ءوزىنىڭ جىرلارىن جازدى ما، جوق پا؟ ول جايىندا ساقتالعان تاريحي دەرەك جوق. ونىڭ ولەڭدەرى اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، حالىق اۋزىندا عانا ساقتالعان. ماحامبەتتىڭ ساقتالعان ولەڭدەرى كوپ ەمەس، شامامەن مىڭ جولدان از-اق اسادى. ماحامبەتتىڭ بۇدان كوپ جىرلار قالدىرۋى دا مۇمكىن. ءبىراق ول جىرلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن.
ايتكەنمەن ماحامبەتتىڭ بىزگە جەتكەن از جىرلارىنىڭ وزىندە تاريحتى جانە XIX عاسىرداعى كوتەرىلىستەن تۋعان پوەزيانى تانۋ ءۇشىن دە ەرەكشە ماڭىزى بار.
كوتەرىلىسكە قاتىناسىپ، ونى باستاۋدىڭ ماقساتى نە ەكەنىن ماحامبەت بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقان جىرىندا بىلاي دەپ باياندايدى:
مەن، مەڭ ەدىم، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە،
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدىم
يساتايدىڭ بارىندا:
ەكى تارلان ءبورى ەدىم!
قاي قازاقتان كەم ەدىم،
ءبىر قازاقپەن تەڭ ەدىم!؟
وزدەرىڭدەي حانداردىڭ،
قارنى جۋان بيلەردىڭ،
اتانداي داۋسىن اقىرتىپ،
لاۋازىمىن كوككە شاقىرتىپ،
باسىن كەسسەم دەپ ەدىم؟!
ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي،
ەل قوندىرسام دەپ ەدىم!
جاعالاي جاتقان سول ەلگە
مال تولتىرسام دەپ ەدىم!
ەڭسەسى بيىك اق وردا،
ەرىكسىز كىرسەم دەپ ەدىم!
كەرەگەسىن قيراتىپ،
وتىن ەتسەم دەپ ەدىم!
تۋىرلىعىن كەسكىلەپ،
توقىم ەتسەم دەپ ەدىم!
تاقتا وتىرعان حانداردىڭ،
توردە وتىرعان حانىمىن
قاتىن ەتسەم دەپ ەدىم!
الديلەگەن بالاسىن،
جەتىم ەتسەم دەپ ەدىم!
حان سارقىتى — سارى بال،
سۇراۋسىز ىشسەم دەپ ەدىم!
حاننىڭ كيگەن كىرەۋكە،
ۇستىمە كيسەم دەپ ەدىم!
قانىكەيدەي كورىكتىڭدى
قالىڭسىز قۇشسام دەپ ەدىم!
وزدەرىڭدەي حانداردى
وسىلاي ەتسەم دەپ ەدىم!
ماحامبەتتىڭ بۇل جىرىنداعى سوزدەر كوپ ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن پىكىرى اشىق: حالىقتى قاناۋشى حان مەن بيلەرگە، بايلارعا قارسى ايتىلعان تولعاۋلار. جىردا ماحامبەتتىڭ الدىنا قويعان ماقساتى دا اشىق، ول حالىقتى قاناۋشىلاردى جويۋ، تۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتۋ، حالىقتى تالاۋشىلارمەن ەشۋاقىتتا كەلىسپەۋ، ولارعا ەشبىر راقىم قىلماۋ. ءسويتىپ، پاتشا ۇكىمەتى، حان، ورىس پومەششيكتەرى مەن قازاق بايلارى ءوز مەنشىگىنە العان شۇرايلى جەر «ەدىلدىڭ سي توعايىنا ەلدى قوندىرىپ»، ەركىن جايلاتۋ، جەردىڭ وتىن حالىقتىڭ مالىنا جەگىزۋ، وتارشىلدىق ساياساتتان كەدەيلەنىپ قالعان ەلدى بايىتىپ، «ەدىل بويىنا مال تولتىرۋ». ماحامبەت تاعى ءبىر جىرىندا حالىقتىڭ قاناۋشى توپقا راقىمسىزدىعىن، ونىمەن ەشۋاقىتتا كەلىسىمگە كەلمەيتىنىن بىلايشا باياندايدى:
مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدىم!
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم!
ەرەگىسكەن دۇشپانعا
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم!
جاقسىلارعا ەپ ەدىم،
جاماندارعا كوپ ەدىم
ەرەگىسكەن دۇشپاننىڭ،
ەكى تالاي بولعاندا،
ازىققا ەتىن جەپ ەدىم!
حان بالاسى اقسۇيەك
ەجەلدەن تابان اڭدىسقان
اتا دۇشپان سەن ەدىڭ.
اتا جاۋىڭ مەن ەدىم.
ماحامبەت جىرلارىندا جەر ماسەلەسى دە ايقىن ءىز قالدىرعان. ول تۋرالى ماحامبەت بىلاي جىرلايدى:
ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،
تەپتەر ءۇشىن تەبىستىك،
جايىق ءۇشىن جانداستىق،
قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق،
تەڭدىكتى، مالدى بەرمەدىك،
تەڭدىكسىز مالعا كونبەدىك.
حاننىڭ كىرگەن اق وردا
بۇزۋىن ويلاپ كەڭەستىك.
الامانعا جەل بەردىك.
اسا جۇرتتى مەڭگەردىك.
قارا قازاق بالاسىن
حان ۇلىنا تەڭگەردىك.
جەر ءۇشىن، جەردەن تارشىلىق كورگەن ەل ءۇشىن اتقا ءمىنىپ، قول باستاعان يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ كوتەرىلىس جاساۋداعى ماقساتى ءۇزىندى الىنعان جىردا ايقىن ايتىلعان. يساتاي ولگەننەن كەيىن حالىق كوتەرىلىسىن پاتشا ۇكىمەتى كۇشپەن باسىپ، ماحامبەتتى بايماعامبەت سۇلتان ۇستاتىپ العاندا، ماحامبەت بۇل ۇستاۋدان مۇقالمايتىندىعىن، جاۋىنا باس يمەيتىندىگىن، كۇنى تۋسا كوتەرىلىسكە قايتا شىعىپ، حانمەن قايتا جاۋلاساتىنىن جاسىرمايدى. ول بىلاي دەيدى:
مەن ءبىر شارعا ۇستاعان
قارا بالتا ەدىم،
شابۋىن تاپپاي كەتىلدىم،
قايراسا تاعى جەتىلدىم...
كورمەي كولمەن دەپ ەدىم،
ءوز ەركىممەن بەتىڭدى اي،
ەسىگىڭنىڭ الدىنا
ۇرماي، سوقپاي كەلتىرگەن
(ارمانىڭ بارما قۇدايعا)،
مىناۋ ماحامبەت سىندى «جەتىمدى-اي!»
ماحامبەتتىڭ پىكىرىنشە ەر ەل ءۇشىن تۋادى. ەل قامىن جەمەگەن، قاراباسىنىڭ قامىن ويلاعان ادامنان باسقاعا كەلەر پايدا جوق. ەل قامقورىمىن دەگەن ادام، ەلگە ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە قامقور بولسىن، ەلدىڭ نامىسىن ۇيدە وتىرىپ ەمەس، اتقا ءمىنىپ، حالىقتىڭ جاۋىمەن قانداسۋ ارقىلى جوقتاسىن: ولاي ىستەمەگەندەر ەلدىڭ ادال ۇلى ەمەس:
اق جۇمىرتقا، سارى ۋىز،
الپەشتەپ قولدا ەسىرگەن،
تۋعان ۇلدان نە پايدا:
قولىنا نايزا الماسا،
اتانىڭ جولىن قۋماسا!
ناعىز ادام حالىقتىڭ باسىنا قيىنشىلىق تۋعان كەزدەردە جانىن اياماي، حالىقتى سول ازاپتان قۇتقارۋعا اتسالىسقاندا عانا حالىقتىڭ ادال ۇلى بولا الادى.
وراي دا، بوراي قار جاۋسا،
قالىڭعا بوران بورار ما؟!
قاپتاي سوققان بوراندا —
قاپتاما كيگەن توڭار ما؟
تۋىرلىعى جوق تۇل ۇيگە
تۋ بايلاسا تۇرار ما؟
تۋ تۇبىنە تۇلپار جىعىلسا،
شاپاعات ءنامارت وڭار ما؟
قارىنداستىڭ قامى ءۇشىن،
قاتىن مەنەن بالا ءۇشىن،
قايرىلماي كەتكەن جىگىتتىڭ
ءوزىن كاپىر، قاتىنىڭ
تالام دەپ ايتساڭ بولار ما؟
حالىق قامىن ويلاپ اتقا مىنگەن ازاماتقا، حالىق بوستاندىعىن اپەرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. بوستاندىق جولىندا تالاي قيىن كەزەڭدەر، تايعاق وتكەلدەر، تار اسۋلار بار. ول قيىندىقتاردان باتىل قيمىلداعان ادام عانا وتە الادى.
ەرەۋلى اتقا ەر سالماي
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ىرىمەي،
التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا،
ساقال شىعىپ جات بولماي.
Aت ۇستىندە كۇن كورمەي،
اشارشىلىق شەل كورمەي،
وزەگى تالىپ ەت جەمەي،
ەر توسەكتەن بەزىنبەي،
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ ءتۇس قاشپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىر قازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە...
حالىق ءۇشىن جانىن قياتىن ادامدار، ماحامبەتتىڭ ايتۋىنشا، قيالداعى ادامدار ەمەس، ونداي ارتىق تۋعان ادامدار حالىق اراسىنان ءالى دە كوپتەپ شىعادى. حالىق تۋعىزعان ونداي جاقسى ازاماتتاردى ماحامبەت شىن ىنتاسىمەن، ءالى جەتكەنشە كوتەرە ماقتايدى. ماحامبەتتىڭ تۇسىنداعى الىق قامىن ويلايتىن جانە ونىڭ ەر جۇرەك، ادام ۇلى يساتاي ەدى. ال، يساتاي ءولىپ، كوتەرىلىستى پاتشا ۇكىمەتى مىلتىق كۇشىمەن قان-جوسا قىپ باسقاننان كەيىنگى حالىق باسىنا تۋعان اۋىر ءحالدى، قايعىلى، قارالى كۇندى ماحامبەت بىلاي سيپاتتايدى.
مۇنار دا، مۇنار، مۇنار كۇن،
بۇلتتان شىققان شۇبار كۇن،
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن،
بۋرا اتانعان شوككەن كۇن،
بۇلىقسىپ جۇرگەن ەرلەردەن
بۇرىنعى باقىت تايعان كۇن،
ساداعى بولات قىلىشتىڭ
بالداعىنان سىنعان كۇن.
قوس بايتەرەك جىعىلىپ،
جىعىلعانى ەستىلىپ،
الىستاعى دۇشپاننىڭ
قۋانىپ كوڭىلى تىنعان كۇن.
يساتايدىڭ ەلىمىن ماحامبەت، جۇرەگى سىزداي، لەبى جالىنداي قايعىرادى. يساتايعا ەرگەن حالىقتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، اياۋسىز قىرۋى ماحامبەتكە قاتتى باتادى. ءبىراق جىگەرلى، وتتى ماحامبەتتىڭ بۇل قايعىدان ۇنجۇرعاسى ءتۇسىپ كەتپەيدى، حالىق بوستاندىعىن كوكسەپ جانعان ونىڭ ءۇمىت وتى سونبەيدى. كۇشى باسىم اسكەردەن جەڭىلىستى ماحامبەت «كوتەرىلىستىڭ بىتكەنى وسى» دەپ باعالامايدى. حالىقتىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت ەتىپ، الداعى كۇندەگى حالىق كوتەرىلىسىن بىلايشا ارمان ەتەدى:
جەلپ-جەلپ ەتكەن الا تۋ جيىرىپ الار كۇن قايدا؟! ورما مىلتىق تارس ۇرىپ، جاۋعا اتتانار كۇن قايدا؟! ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگىرگەن، ەبەلەك وتقا سەمىرگەن، ارعىماقتان تۋعان اسىلدى باپتاپ مىنەر كۇن قايدا؟! ەلدەگى اسىل جاقسىدان: باتاسىن الىپ ءدام تاتىپ، تۇلكىدەيىن ءتۇن قاتىپ، بورىدەيىن جول جاتىپ، جاۋرىنىنا مۇز قاتىپ جالاۋلى نايزا قولعا الىپ، جاۋ توقتاتار كۇن قايدا؟!
ماحامبەت جورىقتىڭ اقىنى. حالىقتى قاناۋشىلار بوستاندىقتى ىقتيارىمەن بەرمەيتىنىڭ حالىق ارمان ەتكەن بوستاندىعىنا قاندى كۇرەس ارقىلى، جاۋاپ قان مايداندا جەڭۋ ارقىلى عانا جەتەتىنىن جاقسى ۇعادى. سوندىقتان، ول يساتايى ءولىپ، كوتەرىلىس باسىلىپ، باسىنا قارالى كۇن تۋعان حالىقتى جىلاۋمەن جاسىتپايدى، قايتادان كوتەرىلىسكە، قاندى مايدانعا شاقىرادى، جاۋىن جەڭبەي تىنباۋعا، بوستاندىقتىڭ ۇلى جورىعىنا، ۇلى جەڭىسكە شاقىرادى:
اينالايىن اق جايىق،
ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
ەڭكەيمەي كىرەر، كۇن قايدا؟
قارا بۇلان تەرىسىن
ەتىك قىلار كۇن قايدا؟
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
ساۋىت كيەر كۇن قايدا؟
كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا؟
تولعامالى اق مىلتىق
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا؟
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا؟
ساداق تولعان ساي كەز وق،
ماساعىنان وتكىزىپ،
باسىن كولعا جەتكىزىپ.
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟...
ماحامبەت حالىقتى قايتا كوتەرۋدى ارمان قىلىپ قانا قويمايدى، ول ەندى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا اتقا مىنەدى. ءبىراق ەڭسەسى باسىلىپ قالعان حالىقتىڭ كوتەرىلۋگە شاماسى كەلمەيدى. ماحامبەتتىڭ ويداعىسى بولمايدى. پاتشا ۇكىمەتى قۋدالاعان ماحامبەت ەلدەن ايرىلىپ حيۋاعا كەتەدى. كوزدەگەن ماقساتى ويداعىداي بولماي، ءارى ەلىن ساعىنعان ول قاتتى تارىعادى. وسى كەزدە شىعارعان جىرىندا ماحامبەت ەلىن، تۋىسقاندارىن، قاتىن-بالاسىن ساعىنىپ، كەكتى كۇڭىرەنتە، جەردى سولقىلداتا كۇرسىنەدى. ءبىراق كۇرەسشىل اقىن دا قايعىنىڭ تولقىنىنا تۇنشىقپايدى، ۇلى ارمانىنان جاڭىلمايدى، باستاعى زارىن ايتا كەلە، جىر اياعىن باياعى ارمانى — حالىقتى قاناۋشىلاردى جويۋعا اكەپ تىرەيدى. وسى ماقساتىن ىسكە اسىرۋدى ارمان ەتكەن ول ءالى دە سۇيگەن حالقىنان كۇدەر ۇزبەيدى، حالىقتى قايتا كوتەرۋ ماقساتىنان قاجىمايدى:
ابايلاماي تارىلدىم،
ارجاقتاعى ەلىمنەن.
نارىن دەگەن جەرىمنەن،
ءتىرى كەتتىم دەمەيمىن،
كەم بولمادى ولىمنەن،
تەڭىم ۇلگى المادى،
اۋزىمداعى جەلىمنەن،
ءىسىم كەتتى دالاعا،
قاشان ەتىپ شىعام دەپ،
قايعىرامىن مەن-داعى،
جايىقتان ارعى دالاعا...
قارالاي وتىن جارمادىم —
تاس قازانعا اسارعا،
ماحامبەتتەي مۇڭدىعا،
ەندى كەلەر كۇن قايدا؟
حانعا قۇرعان شاتىردى:
سۇڭگىمەن ءتۇرتىپ اشارعا؟...
حالىق ىسىنە شىن ىنتاسىمەن بەرىلگەن ماحامبەت «ەر توسەكتەن بەزىنبەي، ەرلەردىڭ ءىسى بەتەر مە!» دەگەنىمەن ونىڭ جەكە باسىنىڭ ارمانى دا جوق ەمەس. ماحامبەتتە ادامدىق ۇلكەن جۇرەك بار، ول حالىق باقىتىن راحات تۇرمىسىن كوكسەۋمەن قاتار، ءوز باسىنىڭ دا باقىتى مەن راحاتىن اسا كوكسەيدى. سۇيگەن جارىنىڭ، سۇيىكتى بالالارىنىڭ قاسىندا تىنىشتىقتا كۇلىپ-ويناپ ءومىر سۇرە الماۋىنا ول قاتتى قايعىرادى:
قوسىلعان جاستا ارۋدىڭ
كورە الماي كەتتىم قۇلاشىن،
ارپا جەمەس ارعىماق
اقسەلەۋ وتقا زار بولار،
ميۋا شەكەر جەمەگەن
العانىم مەنەن بالالارىم،
قوڭىرسىعان، دۇنيە-اي،
قوي ەتىنە زار بولار.
قاتىن قالسا باي تابار،
قارىنداس قالسا جاي تابار،
ارتىمدا قالعان اقساقال
القالاي كەڭەس قۇرعان كۇن،
اقىلمەنەن وي تابار.
كەيىن قالعان جاس بالا،
كۇدەر ءۇزىپ بىزدەردەن،
كوڭىلى قاشان جاي تابار؟...
اقسۇڭقار قۇستىڭ بالاسى،
قاسقىر تارتقان جەمتىككە،
اعارماي كوزى قونار ما؟
ەلىنىڭ، وز باسىنىڭ، ءۇي-جايىنىڭ قايعىسىن ايتىپ كۇڭىرەنگەن ماحامبەت سوندا دا دۇشپانعا يىلمەيدى. 1841 جىلى بايماعامبەت سۋلتان قاشىپ جۇرگەن ماحامبەتتى ۇستاتىپ، اباقتىعا ايداتار الدىندا ماحامبەت بايماعامبەتكە كوتەرىلىسكە نەگە قاتىسقانىن جاسىرماي ايتا كەلىپ، قولىندا تۇتقىن بولىپ وتىرسا دا، وعان بىلايشا قايرات ءبىلدىرىپ شوشىندىرادى:
..الدىڭا كەلىپ تۇرمىن دەپ،
ار، نامىسىم قاشىرمان.
سۇيەگىم تۇتام قالعانشا،
تارتىنباي سويلەر اسىلمىن.
«اي، تاقسىر-اۋ»، اي، «تاقسىر»،
بويىڭ جەتپەس بيىكپىن،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان.
ايتا كەلگەن ءسوزىم بار
نە قىلساڭ دا جاسىرمان.
شامدانسام جىعار اساۋمىن
شامىرقانسام سىنار بولاتپىن،
كور قىلاد دەپ، «تاقسىر-اۋ!»
اياعىڭا باس ۇرمان.
بايەكە «سۇلتان» اقسۇيەك
قىلارىڭ بولسا قىلىپ قال، —
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا:
باس كەسەرمىن، جاسىرمان.
حالىق بوستاندىعى ءۇشىن بولعان كۇرەستى سيپاتتايتىن XIX عاسىرداعى پوەزيادا ماحامبەت جىرلارىنىڭ ورنى ەرەكشە، ويتكەنى XIX عاسىرداعى حالىق كوتەرىلىسى كەزىندە نايزا مەن قالامىن بىردەي قارۋ ەتىپ جۇمساعان ودان باسقا اقىن جوق. كوتەرىلىستى جىرلاۋشى ءارى ءىستىڭ، ءارى ءسوزدىڭ قاجىماس قايراتىن ماحامبەتتەن وزگە اقىنداردان ازىرگە كەزدەستىرمەيمىز. شىنىندا باسقا اقىندار ەڭ ءارى كەتكەندە كوتەرىلىستىڭ جىرشىسى عانا بولادى.
ەكىنشىدەن، ماحامبەتتىڭ جىرلارى قۇل ۇستاۋشى مەن كۇل بولۋشىلاردىڭ ەشۋاقىتتا تاتۋلىققا كەلە المايتىندىعىنىڭ، قۇلدانۋشى تاپتى، قۇل بولۋشى تاپ ءبىرجولا جويماي، كوڭىلى تىنبايتىندىعىنىڭ ايقىن بەينەسى. يساتاي — ماحامبەت كوتەرىلىسى — ەشبىر ساياسي پروگرامماسىز باستالعان حالىقتىڭ ستيحيالىق كۇرەسىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ماحامبەت جىرلارىندا دا ايقىن ساياسي پروگرامما جوق. سوندا دا ماحامبەت جىرلارىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى، ستيحيالىق كۇرەس شيەلەنىسە كەلىپ، ساياسي سانالى كۇرەسكە ۇشتاساتىنىن دالەلدەيدى.
ۇشىنشىدەن، ماحامبەتتەن بۇرىن جاساعان اقىنداردىڭ بۇرىنعى باتىرلار تۋرالى ايتىلعاندارى ونىڭ جىرلارىندا كەزدەسەتىندەرى بار. ماسەلەن، ماحامبەتتىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقانى ەدىگە باتىردىڭ توقتامىس حانعا ايتقانىمەن سارىنداس، كەي جەردە ءتىپتى جولىنا جولى، ءسوزىنe ءسوزى ءدال كەلەدى. بۇدان، ارينە، ماحامبەت بۇرىنعىلاردان الدى دەگەن قورتىندى تۋمايدى. مۇنداي ۇقساستىق جالعىز ماحامبەت جىرلارىندا عانا ەمەس، اۋىز ادەبيەتى اقىندارىنىڭ بارلىعىندا دا ۇشىرايدى. مۇنداي ادەت بۇحاردا، دۋلاتتا، شورتانبايدا جانە باسقالاردا دا بار.
XVIII — XIX عاسىرلاردا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىندە، ۇلكەندى-كىشىلى تولىپ جاتقان كوتەرىلىستەر شىققان. وكىمەت XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق فەودالدارىنىڭ جاردەمىمەن ولاردى قان-جوسا ەتىپ باسىپ، كەڭ دالانىڭ ەن بويىنا اسكەرلىك قورعاندار سالىپ، حالىقتى تىرپ ەتە المايتىن حالگە كەلتىردى. سودان كەيىن قازاق ەلىن باسقارۋدى قولىنا الىپ، 1822 جىلدان باستاپ قازاق حاندىقتارىن جويىپ، دالانى دۋان (وكرۋگ) اتالاتىن اكىمشىلىككە ءبولدى. ولاردى باسقارۋعا سەنىمدى ادامدارىنان «اعا» جانە «كىشى» سۇلتاندار قويدى. سولاردىڭ ءبىرى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ بولدى.
1868 جىلى پاتشا ۇكىمەتى جاڭا زاڭ شىعارىپ، اكىمشىلىكتى روسسيا تارتىبىمەن: بولىسقا، ۋەزگە، گۋبەرنياعا ءبولدى دە، بولىستار مەن ستارشىندىققا عانا قازاقتاردى «سايلاپ»، ودان جوعارعىلارىن پاتشا چينوۆنيكتەرىنە باسقارتقان. وسىدان كەيىن قازاق ەڭبەكشىلەرى قازاق فەودالدارى مەن ورىس قاناۋشىلارىنىڭ ەكى جاقتى قىسپاعىنا ءتۇستى. وسى ءبىر تۇستاعى قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن تولعاعان ءبىرتالاي جىراۋلار دا بولدى.
You Might Also Like
-
1. 655 «اق ساۋلە التىن ءجۇزدى قۇندىز قاباق»، «ءقازىر دە قۇلاعىمدا شەككەن زارىڭ» / ا. كەنجەتاي، 2 داپتەر. (وعق).
