ارقاعا ساياحات
ساياحاتتار
ارقاعا ساياحات
I. «پوبەدامەن»
1952 جىلدىڭ يۋل ايىنىڭ باسى.
ارقاعا ساياحات جاساۋعا نيەت ەتتىك. ءبىراق، قانداي كولىكپەن؟
قازاقتا «سۋ اتاسى — بۇلاق، ءسوز اتاسى — قۇلاق، جول اتاسى — تۇياق» دەگەن ماقال بار.
فرانسيادان جەتى ەسە ۇلكەن قازاق دالاسىندا، روسسياعa باعىنعانعا دەيىن، مالدىڭ تۇياعىنان تۇسەتىن جولدان باسقا جول بولعان جوق. اربانىڭ دوڭعالاعىنان تۇسەتىن جولدى، قازاق دالاسىنا، ءبىرىنشى رەت، ىشكى روسسيادان كوشىپ كەلگەن ورىس جانە ۋكراينا شارۋالارى ءتۇسىردى. اتتى ارباعا جەگەتىن سايمانداردى قازاق، ءبىرىنشى رەت، — ورىستان كوردى. سوندىقتان دا، ول سايمانداردىڭ ءبارى قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيزم زاڭىنا لايىقتالىپ ورىسشادان الىندى، ماسەلەن: حومۋت — قامىت، ۆوججا — بوجى، سۋپون (قامىتتىڭ تاماق باۋى)، دۋگا — دوعا، شلەيا-شىليا، پوسترومكا — پوسترومكا، كنۋت — قۇنىت، تاعى باسقالار.
تەمىر جول قازاق دالاسىنا وتكەن عاسىردىڭ اياق شەنىنەن كەلە باستادى، ءبىراق، ورتالاپ ەمەس، جاعالاپ: ماسەلەن، — ۋفا، چەليابينسك، قورعان، پەتروپاۆل، ومبى ارقىلى جۇرەتىن سولتۇستىك جول؛ ورىنبور، اقتوبە، قىزىلوردا، تاشكەنت ارقىلى جۇرەتىن وڭتۇستىك جول. بۇلاردان باسقا، قازاق دالاسىنىڭ كەي جەرىنە XIX عاسىردا كونسەسسيا اشقان اعىلشىن كاپيتاليستەرى: قارساقپاي — جەزقازعان، قاراعاندى — سپاسوۆكا، پاۆلودار — ەكىباستۇز... دەگەن سياقتى، جان-جاعىنا بايلانىسى جوق، ەنى تار، شولتيعان قىسقا جولدار سالىپ، ءالسىز كىشكەنە زاۆودتارىنا كەن تاسىعان...
تەمىر جولدى ترانسپورتتىڭ «قۇدايى» دەسەك، بۇل «قۇداي» قاناتىن قازاق دالاسىنا سوۆەتتىك داۋىردە عانا جايدى. جيىرماسىنشى جىلدىڭ العاشقى جارتىسى — پەتروپاۆلدان اقمولاعا سوزىلعان جولدى بەردى، ەكىنشى جارتىسى — ارىستان نوۆوسيبيرسكىگە سوزىلعان تۇركسيبتى بەردى؛ وتىزىنشى جىلدار — اقمولانى قاراعاندىعا قوستى، اقمولانى قارتالىعا قوستى، قاراعاندىنى قارساقپايعا قوستى؛ سوڭعى جىلدار — مويىنتىنى شۋعا قوستى، اقمولانى پاۆلودارعا قوستى، قانداعاشتى گۋريەۆكە قوستى، ەلەكتى ورالعا قوستى... كازىر، وسى قارقىندى تاعى دا وركەندەتە ءتۇسىپ جاتىر...
تەمىر جول عانا ما، ءقازىر قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن كەزىپ جاتقان؟ كەڭ دالانىڭ اسپانىن ايقىش-ۇيقىش شولىپ جۇرگەن اۋە ترانسپورتى شە؟... اۆتوموبيلدەر شولىپ جۇرگەن تاستى جانە دالا جولدارى شە؟.. وسىلاردىڭ قايسىسىمەن ساپار شەكسەڭ دە، ءقازىر ەركىڭ!..
ءبىراق، ءبىز 1952 جىلى ارقاعا جاسايتىن ساياحاتقا «پوبەدامەن» جۇرمەك بولدىق. ولاي ۇيعارعان سەبەبىمىز — تەمىر جولمەن جۇرسەڭ، جول بويىنىڭ عانا دۇنيەسىن تەرەزەدەن كورەسىڭ. سامولەتكە مىنسەڭ، جول بويىن اسپاننان بۇلدىر شولاسىڭ. اتپەن جۇرۋگە الىس جول، مارشرۋتىمىز: الماتى — شۋ، مويىنتى — قاراعاندى، اقمولا — كوكشەتاۋ، ايىرتاۋ، پرەسنوگوركوۆ، پەتروپاۆل، ومبى — پاۆلودار، باياناۋىل — قارقارالى، شىڭعىستاۋ — اياگوز تالدىقورعان — الماتى... كارتاداعى ماسشتابپەن تۋرا جولدارىن ولشەگەندە دە، بۇل اتالعان مارشرۋت، كەمىنە جەتى-سەگىز مىڭ كيلومەتر... وعان ات شىداي ما؟.. ىلاۋلاتىپ جۇرسەڭ، سۋىت جانە توقتاۋسىز ءجۇرىپ، كۇنىنە سەكسەن كيلومەتردەن العاندا دا دا ءجۇز كۇن كەرەك بولار ەدى... ال، اۆتوموبيلمەن جۇرسەڭ، جەردى ءارى تەز ۇتاسىڭ ءارى ەركىن، كولىكتە ەمەس، وزىندە بوپ، كوپ دۇنيەنى كورەسىڭ...
سونىمەن، ءبىز وزىمىزگە تاۋەلدى كوك ءتۇستى «پوبەدامەن» جولعا شىقپاق بولدىق.
ماشينانىڭ سپيدومەترى ۇيدەن شىققاندا 13 582 كيلومەتردى كورسەتكەن ەدى ەكى جارىم ايداي ءجۇرىپ، وكتيابردىڭ ورتا كەزىندە الماتىعا ورالعاندا 23 426 كيلومەتردى كورسەتتى. سوندا، ءبىز ۇيدەن شىعىپ، قايتىپ ورالعاننىڭ ەكى اراسىندا، 9 944 كيلومەتر جەردى ۇتىپپىز.
بۇل، ارينە، ۇزاق ساپار. 56 كيلومەترسىز 10000 كيلومەتر جۇرگەندە، ءبىز، ارينە، كوپ دۇنيەنى كوردىك. ءبىراق، ۋاقىتتىڭ ازدىعىنان كورگەننىڭ بارىنە مول توقىراپ، سىعالاي قاراي العان جوقپىز. (ولاي قاراۋعا ايلاعان ەمەس، جىلداعان ۋاقىت كەرەك بولار ەدى). ءبىزدى اسىرەسە، سەنتيابردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان كەيىنگى ۋاقىت قىسىڭقىراپ كەتتى. بۇل كەزدە ءبىز پاۆلودار توڭىرەگىندە ءجۇر ەك. وعان دەيىن ءبىزدى مازالاماعان اۋا رايى، پاۆلودار تۇسىندا كەنەت بۇزىلدى دا كۇزدىڭ اباي اتايتىن «ءتۇسى سۋىق سۇر بۇلتى اسپاندى قاپتاي» باستادى. ەكىباستۇز تۇسىندا بۇل بۇلت كۇن تاۋلىگىنە توپەپ جاۋىپ بەرىپ، ماشينامىزدىڭ دوڭعالاعى سازدان اينالماي قالدى. سول ازاپقا ۇشىراعان، ءبىز، ەكىباستۇزدان شىعا، ءسۇر بۇلتتان الماتىعا قاراي ىعىسا قاشىپ وتىردىق. بۇنىڭ جولشىبايعى دۇنيەنى كورۋگە اسەرى دە ءتيىپ، ماتەريالى باي جەرلەردىڭ كوبىنە ءاتۇستى عانا سوعىپ كەتتىك.
دەگەنمەن، وسى جولدا توقىراي كورگەندەردەن، وقۋشى كوپشىلىكتىڭ الدىنا بىرنەشە كارتينالارىن تارتقالى وتىرمىز. داعدىلى ءوتىنىشتى بۇل جولى دا ايتامىز: بۇل وچەركتiڭ دە كەمشىلىگىن كورسەتىپ، تۇزەسۋگە جاردەمدەسكەن وقۋشىلارعا كۇن بۇرىن العىس.
ءىى. جولاتاسى
ءبىز تاڭ بىلىنە جولعا شىقتىق. بەتىمىز — شۋ ستانسياسى.
الماتىدان شىعا، الاتاۋدى جيەكتەي باتىسقا قاراي تارتاتىن تاس جولمەن جۇرگەن ماشينا، شۋعا بارۋ ءۇشىن، تەمىر جولدى وتار ستانسياسىنان كەسىپ ءوتۋ كەرەك. وتار مەنى وزىنە اسىقتىرا تارتادى دا، ويتكەنى وندا مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىمنىڭ ءبىرى، اتاقتى حالىق اقىنى كەنەن ازىربايەۆ تۇرادى.
1884 جىلى تۋعان كەنەن اعاي، قوڭىر ۇلكەن كوزدى، سوپاقتاۋ ۇزىن بەتتى، قوڭقاق زور مۇرىندى، قالىڭ اق مۇرتتى، دوڭگەلەك اق ساقالدى، جاۋىرىنى بالكىم قۋشىقتاۋ بيىك دەنەلى — وتە كوركەم جانە سىمباتتى ادام. ءبىراق، ونىڭ كەسكىنى عانا سىمباتتى ەمەس، مىنەزى دە وتە سۇلۋ. جاسىنان حالىقتى كوپ ارالاپ، سىپايىلىق ساندەرىن بويىنا تۇگەل سىڭىرگەن ول، ءار كەزدە دوس-جارانىن جارقىن جۇزبەن قارسى الىپ، «اسىنا» دا تويعىزادى، «قاسىنا» دا تويعىزادى. جىلى قاس-قاباقپەن قارسى العان ادامىنا، ونىڭ ەرەكشە تارتاتىن سىيى — اندەرى. كوركەم قوڭىر داۋىستى ول، ەسىن بىلگەلى ونداپ ەمەس، جۇزدەپ جيناعان حالىق اندەرىن ايتۋمەن عانا قاناعاتتانباي، وز جانىنان دا جەتپىس-سەكسەن ءان شىعارىپ، حالىققا ول اندەرى سۇيكىمدى تۇردە تاراپ كەتكەن ادام. — ونىڭ رەپەرتۋارىنداعى بۇل اندەرى ءبىر ەمەس، بىرنەشە كۇن تىڭداۋعا جەتەدى جانە ورىنداۋى كوركەم بولعاندىقتان، قانشا تىڭداساڭ دا بۇل اندەردەن جالىقپايسىڭ، ءبىر تىڭداعان ءانىڭدى قايتا تىڭداۋعا قۇمارتاسىڭ، ويتكەنى، كەنەن ءاربىر ءاندى شىققان تاريحىمەن ايتادى، ول تاريحتاردىڭ ءارقايسىسى، ءبىر قىزىق پەسا.
بۇل ساپاردا دا مەن، قۇرمەتتى كەنەن اعايدىڭ كوركەم اندەرىن تىڭداۋعا قۇمارتىپ كەلەم. ءبىراق، ونىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمدە كەلەدى. جۋىق ارادا عانا الماتىعا كەلىپ قايتقان كەنەن اعاي، مەنىڭ ساپارعا شىعاتىنىمدى ەستىگەننەن كەيىن:
— وتار ستانسياسىنا جەتەر الدىندا «79» اتالاتىن رازەزد بار، سوندا مەنىڭ ءارى قۇرداسىم، ءارى بالا كۇننەن بەرگى دوسىم، تۇركسيب تەمىر جولىنىڭ بويىنداعى اتاقتى - جول قاراۋشى1 بايكەنوۆ ءيمانالى بار، كوپتى بىلەتىن كەڭەسشىل ادام، تۇركسيبتىڭ بار تاريحى الاقانىندا، تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى ونى «جول اتاسى» دەسەدى، جولدا سوعان سوق تا، مەنى شاقىرتىپ ال، ءبىر كۇن ماجىلىستە بىرگە بولايىق، — دەگەن.
بايكەنوۆتىڭ اتى گازەتتەردە، اسىرەسە تۇركسيبتىڭ ءوز گازەت! — «تەمىر جولشى دا» كوپ كەزدەسەتىن گازەتتەر ونى ۇلگىلى، داڭقتى تەمىر جولشىنىڭ بىرەۋى عىپ كورسەتەتىن. سونداي ادامدى كورۋ جانە سويلەسۋ، اسىرەسە، كەنەن مىنەزدەگەننەن كەيىن كورىپ سويلەسۋ، ماعان، ارينە، قىزعىلىقتى.
79-رازەزگە ءبىز كۇن كوتەرىلە جەتتىك. از ءۇيلى اۋىلدىڭ العاش جولىققان ادامىنان سۇراستىرساق، بايكەنوۆ جول قاراۋ قىزمەتىندە ءجۇر ەكەن. ول قىزمەتتەن مەنىڭ ازداعان مالىمەتىم بار: تەمىر جولدىڭ ءون-بويىن جول قاراۋشىلار كەزەكپەن ۇزدىكسىز باقىلايدى دا، رەلس سىنۋ، ۆينت بوساۋ، شپال قوزعالۋ سياقتى كەمشىلىكتەر بولسا سيگنال جاساپ، تەز تۇزەتتىرەدى...
سول قىزمەتىندە جۇرگەن بايكەنوۆتىڭ ءبىز جون سۇراعان ادام، «اناۋ جۇرگەن» دەپ قاراڭداعان جوباسىن كورسەتتى. ول ادام، اشىق كۇننىڭ كوزىنە شاعىلىسىپ ءتوستابانى جارقىراعان جولدىڭ ءون-بويىن قۋالاي اياڭداپ، ءالسىن-السىن ەڭكەيەدى دە، وڭ قولىنا ۇستاعان قارۋمەن ەكى جاعىنداعى رەلستى كەزەك-كەزەك سوعادى.
ءبىزدى ول وسى قىزمەتىنىڭ ۇستىندە قارسى الدى. ماشينامەن دەڭگەيلەپ كەپ تۇسىنا توقتاپ، جاياۋ ءتۇسىپ بەتتەگەندە، ول جۇمىسىنان بوگەلىپ، جادىراڭقى جۇزبەن قاراي قالدى: ورتا بويلى، تىعىرشىق دەنەلى، كۇنگە كۇيگەن قوڭىر ءوڭدى، قارابۋرىل ساقال-مۇرتىن قىسقارتا قىرىققان ادام. ەگەر بايكەنوۆ وسى بولسا، «قۇرداسپىن» دەگەن كەنەننەن، بۇنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى الدەقايدا جاس. بۇل شاماسى، قىرىقتىڭ ىشىندە دەپ مولشەرلەيتىن كىسى. ءبىز تايانا ول::
— وۋ، جولداس جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ، كەلىپ قالدىڭىز با؟ — دەپ وڭ قولىنداعى بالعاسىن سول قولىنا ۇستاي، بيىك جولدان تۇسە بەردى.
— مەنى قايدان بىلەسىز؟- — دەدىم مەن، كۇلە سويلەي، قولىمدى ۇسىنىپ.
— كوزىمىز بار ەمەس پە؟ كورمەيمىز بە؟ — دەدى ول كۇلىپ، قولىمدى الىپ، — كوشەدە، جينالىستا كورىسكەنىمىز بىلاي تۇرسىن، مەنىڭ سىزبەن بىرگە تۇسكەن كارتىشكەم دە بار!..
— قايدا؟.. قاي جەردە؟..
— سەمەي جاقتان جانە لۋگوۆوي جاقتان سالىنعان تۇركسيبتىڭ 1930 جىلى تۇيىسكەنى ەسىڭىزدە شىعار. سول تۇيىسۋگە بايلانىستى، قازىرگى «ءبىرىنشى الماتى» اتالاتىن ستانسيانىڭ دەپوسىندا سالتاناتتى ءماجىلىس بولعانىن بىلەسىز بە؟
— بىلەم.
— ءسىز سوندا، تۇركسيبكە ارنالعان «قارا ايعىر»2 دەگەن ولەڭىڭىزدى وقىدىڭىز با؟
— وقىدىم.
— سول جولى، پرەزيديۋمدە بىرگە وتىرىپ بىرگە تۇسكەن كارتىشكەمىز، مەنىڭ ۇيىمدە ساقتاۋلى.
يمانالىگە ءبىز كەزەگى بىتكەن كەزدە جولىعىپ تۇر ەكەمىز. ءبىزدىڭ جول جايىمىزدى سۇراپ العاننان كەيىن::
— ىزدەپ كەلە جاتقان كەنەنىڭىز ۇيىندە، — دەدى ول، كۇلە سويلەپ، — كەشە عانا بارىپ قايتتىم. جاسىندا جىگىتشىلىكتى كوپ جاساپ، وي-قىرعا كوپ جورتقان شىركىننىڭ اياعىنا، قارتايعاندا اقاۋ تۇسكەن بە، قالاي، قىس بويى تىزەسىنەن باسىر بوپ جاتىپ، كوكتەم تۋىپ، كۇن قىزا عانا ءتاۋىر بولعان. سونىسىنا قورعالاپ قالعان با، نەمەنە، اتقا ول ءقازىر، بۇرىنعىسىنداي كوپ مىنبەي، ناسيقاسىنىڭ قاسىندا قيسايىپ، دومبىراسىن تارتىپ جاتادى.
— سو كىسىگە بارمايمىز با؟ — دەدىم مەن.
— بارۋعا دا بولادى، — دەدى ءيمانالى، — ءبىراق، — دەدى ول جىميىڭقىراپ، — جازۋشى دەگەندەرمەن، مەن ارالاسقان كىسى ەمەسپىن، سوندىقتان ولاردىڭ بەرەگەن، نەمەسە، ساراڭ ەكەنىن بىلمەيمىن، ال، اقىن دەگەندەردىڭ اۋەنى مەن ءانى باي بولادى دا، داستارقانى شاعىنداۋ كەلەدى... سوندا دا، بارا قالساق ءشاي تاۋىپ بەرەر، ماسەلە وندا ەمەس، ۇيىمە ول دا كوپتەن بەرى كەلگەن جوق ەدى، ءسىز اتىمەن كەلمەگەن ادامسىز، ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق، كەنەندى الدىرايىق، ءسويتىپ، ول زار جاققا ءبىراز ءان سالدىرىپ، ويناپ، كۇلىپ وتىرايىق...
— جۇمىسىڭىزدان قالدىرامىز عوي ءسىزدى.
— قالمايدى جۇمىس. ەرتەڭ دەمالىسىم. ءتۇنى بويى ءماجىلىس قۇرامىز.
ءيمانالى ءبىزدى كوندىردى. ماشينانى ءبىز كەنەنگە جىبەردىك تە، ءوزىمىز يمانالىمەن ونىڭ ۇيىنە قاراي جاياۋ جۇردىك.
ولاي ەتۋىمىزدىڭ سەبەبى دە بار: قىزمەت جونىنەن الىپ قاراعاندا، ءيمانالى ۇلكەن ەمەس، «كىشكەنە» كىسى. تۇركسيب تەمىر جولىن قولىنان سالىسقان ونىڭ، جول سالىنىپ بولعاننان بەرگى قىزمەتى، ۇزىن تۇرقى بەس كيلومەتر عانا جولدىڭ بويىن باقىلاپ، كەمشىلىگى بولسا تۇزەتتىرۋ.
ءبىراق، «كىشكەنە» قىزمەت پە، وسى؟
— اعىپ كەلە جاتقان جولدىڭ بويىندا، — دەيدى ءيمانالى، — رەلستىڭ سىنىق سۇيەمدەي جەرى شاتىناپ تۇرسا، توڭكەرىلەدى دە تۇسەدى. ونىڭ اتى — جۇزدەگەن ادامنىڭ قازاعا ۇشىراۋى، ميلليونداعان سومدىق مۇلىكتىڭ ناۋىت بولۋى!..
— سونداي شىعىنعا ۇشىراۋدىڭ تالاي رەتى كەلىپ قالادى، — دەيدى ءيمانالى.
— ءبىراق، — دەدى ول جىميىپ اپ، — ءتاۋباسىن ىشىنە قوسا ايتقاندا، جيىرما جىلدىڭ ىشىندە، مەن كۇزەتكەن جولدىڭ بويىندا ءبىر رەت تە كرۋشەنيە3 بولىپ كەرگەن ەمەس.
— قالاي، سوندا؟ — دەيمىن مەن، قالجىڭداپ، — سىزگە سىنبايتىن تەمىرلەر مەن توزبايتىن شپالداردى4 بەرە مە ىلعي؟
— نەگە ءويتسىن، — دەيدى ءيمانالى، — «ولمەيتۇعىن ءومىر جوق، سىنبايتۇعىن تەمىر جوق» دەمەي مە بۇرىنعىلار؟ نەگە سىنباسىن تەمىر؟.. وسى رەلستەر ومىرىلىپ تا، جارىلىپ تا جاتادى... بولتتاردىڭ دا بوسايتىنى، ۇشىپ كەتەتىنى ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. شپال دەگەن — اعاش قوي. ىستىقتى-سۋىقتى، جاڭبىرلى-شاشىندى اۋا رايىنا كوپ كەزدەسەتىن ول تەز ءشىريدى. ونىڭ جارىلۋى دا، ومىرىلۋى دا وڭاي... تەمىر تۇگىل، اعاش تۇگىل ناسىپقا5 سالعان توپىراق تا توزادى. ونى قار مەن جاڭبىردان بولعان دىمقوس توزدىرادى... ءبىزدىڭ مىندەت — وسىنىڭ ءبارىن كەزىندە ءبىلىپ، كەزىندە تۇزەتتىرىپ تۇرۋ.
— بۇل ءبىلۋدىڭ وڭايى دا، قيىنى دا بار، — دەپ جالعاستىرادى، ءيمانالى ءسوزىن، — ناسىپتىڭ بوساعان جەرىن تابۋ وپ-وڭاي،- — ءبىر پوەزد ءجۇرىپ كەتكەندە-اق، ول تۇس ويپاتتانا قالادى. شپالدىڭ دا سىنعان، جارىلعان جەرى كوزگە تەز كورىنەدى. ال، رەلس شە؟ ول وتە ۇرى ماتەريال؟..
— قالايشا؟
— رەلس، ادەتتە، قوسپا تۇسىنان سىنادى. ونىسى زاڭدى دا. ءجۇرىپ جاتقان پوەزدىڭ سانسىز دوڭعالاقتارىنىڭ كۇشى، ەكى رەلستىڭ قوسىلعان جەرىنە قاتتىراق تۇسەدى، ويتكەنى، — تەمىر ىستىقتا ۇزارىپ، سۋىقتا قىسقاراتىن بولعاندىقتان، رەلستەردىڭ قوسپاسىندا، ۇزارعاندا سىعىلىسىپ قالماۋ ءۇشىن، ەكى ەلىدەي اشىق جەر قالادى عوي؛ ءوتىپ جاتقان پوەزدىڭ دوڭعالاعى، ادەتتە، وسى كەزەڭدى جەرگە قاتتى ۇرادى دا، رەلستىڭ باسىن ومىرىپ جىبەرەدى. ونى كورۋ وڭاي...
— قيىنى نەدە، سوندا؟
— قيىنى — رەلستىڭ ۇزىن تۇرقىنان جارىلاتىنى بولادى. كوبىنەسە، ول كوزگە تۇسەتىن ۇستىڭگى جاعىنان ەمەس، كوزگە تۇسپەيتىن استىڭعى جاعىنان جارىلادى.
— ونى قايدان بىلەسىزدەر؟
— ماسەلە وسىندا، — دەيدى ءيمانالى، — مەن دومبىراشى ادام ەمەسپىن، — دەيدى ول جىميىپ اپ، — ال، مەنىڭ قۇرداسىم كەنەن، دومبىراشى.
— ول كىسىنى نەگە ەسكە الدىڭىز؟ — دەيمىن مەن، ءيمانالىنىڭ رەلستەن دومبىراعا نەگە اۋىپ كەتكەنىنە تۇسىنبەي.
— ەسكە العانىم، — دەيدى ول، جىميا ءتۇسىپ، — دومبىراشى كىسى عوي، دومبىرا شەكتەرىنىڭ كۇيىندە تۇرعان-تۇرماعانىڭ دومبىرا پەرنەلەرىنىڭ ورنىندا تۇرعان-تۇرماعانىڭ دومبىرانى قولىنا اپ، قاعىپ جىبەرگەندە بىلە قويادى.
— ارينە، — دەيمىن مەن.
— اركىم ءوز قىزمەتىنىڭ دومبىراشىسى بولادى ەكەن، شىراعىم، — دەيدى ءيمانالى كۇلكى كەسكىنىن سالماقتاندىرىپ، — ماقتانعانىم ەمەس، وسى رەلس دەگەننىڭ بابىندا تۇرعان-تۇرماعانىڭ مەن ونى بالعامەن قاعىپ قالعاندا-اق بىلەم. وقىماعان اداممىن «قالاي بىلەسىن؟» دەسەڭ، مەن ساعان ايتىپ جەتكىزە الماس ەم، ءبىراق، مەن، سونى بىلەم!..
— قالاي، سوندا دا؟..
— رەلستىڭ ءوزى ايتىپ تۇرادى. ءبۇتىن رەلسپەن، كەمشىلىگى بار رەلستىڭ داۋىسى ەكى باسقا. ءبۇتىنىن سوقساڭ، دىبىسى قاعىلعان قوڭىراۋ سياقتانىپ، دىرىلدەي ۇزاققا بارىپ باسىلادى، ال، سىنىعى نە جارىعى بار رەلستى سوقساڭ، دىبىسى ۇزاماي قاقالا قالادى. سول مىلقاۋ دىبىستان جارىعىن نە سىنىعى بارىن، نەمەسە، شپالىنا يا ناسىپىنا اقاۋ تۇسكەنىن بىلە قوياسىن: سىنىق بولسا — داۋسى ءدۇڭق ەتە قالادى، جارىلسا — شىڭىلداي قالادى، بولتى بوساسا — سوققان رەلسىڭنىڭ دىبىسى ەكىنشى رەلسكە تۇتاسپاي شولاق قايىرىلادى، شپالى نە ناسىپى بوساسا — رەلستىڭ دىبىسى كۇڭگىرلەپ كەتەدى...
— مىناۋىڭىز ءبىر شيەلەنىسىپ جاتقان مۋزىكا عوي! — دەدىم مەن كۇلىپ.
— ەندى قالاي؟ — دەدى ءيمانالى، — رەلستى، ادەتتە «تەمىر جولدىڭ كۇرە تامىرى» دەيتىن كورىنەدى عوي. سونىسى راس تا. رەلسسىز پوەزد ادىمىن اتتاي الا ما؟.. رەلسكە اقاۋ ءتۇسۋ، پوەزدىڭ قاتەرگە ۇشىراۋى ەمەس پە؟.. جاسىراتىنى جوق، كرۋشەنيەلەر بولىپ جاتپاي ما ءار جەردە... شامالعان تۇسىندا بولعان ءبىر كرۋشەنيەنى ءوزىم دە كوردىم!.. ولگەن ادامدار مەن بۇلىنگەن مۇلىكتەردى كورگەندە، يمانىم قاسىم بولىپ، توبە-شاشىم تىك تۇردى. سودان بەرى، رەلسكە ءتىپتى دە سىعالاي قارايتىن بولدىم.
— سولاي سىعالاپ قاراعان كەزدەرىڭىزدە، قاتەرلى جاعدايدىڭ كەزدەسكەن ۋاقىتى بولدى ما؟ — دەدىم مەن، ەرەك¬شە ۇشىراسقان جاعدايلاردى بىلگىم كەپ.
— نەگە بولماسىن؟ كۇن سايىن بولماعانمەن، ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى، ونداي جاعدايلار. كەيدە ماڭدايىڭنان تەرىڭ شىعا قىسىلاتىن كەزدەرىڭ دە بولادى.
— سونداي كەزىڭىزدىڭ ءبىرىن ايتىڭىزشى!
ءيمانالى ويلانعانداي از توقتادى دا:
— مىناداي ءبىر جاعداي كەزدەسكەن ەدى، — دەپ باستادى اڭگىمەسىن، 41-جىلدىڭ قىسى. ەكى تاۋدىڭ كەزەڭىنە بىتكەن وسى ءبىر جازىقتىڭ كەي جىلعى قىسى قاتتى دا، بوران-شاشىنى كوبىرەك تە بولادى. 41 جىلدىڭ قىسى بۇل ارادا سونداي، قاتتىراق بولدى...
— الماتىدا سولاي بولدى ول.
— سونداي قىس. ءتۇن. بوران بوپ تۇر... جولدى باقىلاۋ جۇمىسىنا شىقتىم. بريگادادا بەس ادام. مەنەن باسقالارى ايەل... تەمىر جولدىڭ ورتاسىمەن ءجۇرىپ، ەكى جاقتاعى رەلستى بالعامەن سوققىلاپ كەلەم. دىبىستارى جاقسى... كەي جەردە بالعامدى قايتالاي سوعام... رەلستىڭ دىبىسى ويداعىداي شىققانعا قۋانام... ءبىر كەزدە، جۇرەگىم دۇرسىلدەي قالدى...
— نەگە؟!.
— ءبىر رەلستىڭ دىبىسى قۇلاعىما شىڭ ەتە قالدى... ونىڭ اتى — جارىقشاعى بولۋى!.. باسىما كيگەن قاسقامنىڭ ماڭدايىندا ەلەكتر فونارى بار... قولىمدا دا بار ول... ەكەۋىمەن شىڭىلداعان رەلستىڭ ءون-بويىن كەزەك-كەزەك قارايمىن — كوزگە تۇسەتىن ەشتەڭە جوق!.. سەرىكتەرىم دە قارايدى، — ولاردا ەشتەڭە كورە المايدى... رەلس ءبۇتىن سياقتى... بالعانى قايتا سوعام، كۇدىگىم كۇشەيە تۇسەدى، ساۋ رەلستىڭ داۋسى ەمەس!.. ەندى قايدا، مۇنىڭ اقاۋى؟..
— باسە، دەيمىن-اۋ! — دەدىم مەن دە، ءيمانالىنىڭ حالىنا تۇسە عاپ...
— ءبىر ءادىسىم بولۋشى ەدى، — دەدى ءيمانالى، — نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ەگەر رەلستىڭ ۇستىنە قۇم سەۋىپ، قۇمنىڭ ۇستىنە باقىر ساپ بالعامەن باقىردى ۇرساڭ، سىنىعى بار جەردى تاۋىپ بەرەدى...
— قالاي؟!.
— رەلستىڭ سىنباعان جەرىندە شىڭگىر اششى شىققان باقىردىڭ داۋسى، سىنعان جەرىندە كۇڭگىر ەتىپ ساقاۋلانا قالادى.
— اپىراي، ءا؟!. نەلىكتەن ەكەن ول؟..
— قايدام!.. ماعان سونى ورىستىڭ ءبىر قارت تەمىر جولشىسى ايتقان ەدى... تاجريبەدە ونىسى راس بوپ شىقتى...
— ءيا، سونىمەن...
— سونىمەن، باقىر ساپ ۇرعاندا، رەلستىڭ اقاۋلى ەكەنىنە كوزىم جەتتى... استىڭعى جاعىندا جارىعى بارى انىق... ءبىراق، قانداي جارىق؟.. سىزات قانا ما، بولماسا، شاتىناۋ ما؟ — ونى انىقتاۋعا ۋاقىت جوق...
— نەگە؟..
— مەزگىل مولشەرىن بىلەم، كەشىكپەي پوەزد كەلۋگە ءتيىستى... جاي پوەزد ەمەس، اسكەرلەر مىنەتىن ەشەلون!.. ولار مايدانعا باراتىندار... مايدان اسا قىزىپ جاتقان... جاۋ شەكارادان الداقاشان ءوتىپ، بەرى قاراي، موسكۆاعا قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان كەز... جان مۇرىننىڭ ۇشىندا!.. موسكۆانى جاۋعا بەرمەۋ ءۇشىن، جاۋدى كەيىن شەگىندىرۋ ءۇشىن، سوۆەتتىڭ ەر ازاماتى كەۋدەسىندەگى جانىن ءۇزىپ بەرۋگە دايار ەكەندىگىن كورىپ ءجۇرمىن... سولاردىڭ بىرەۋى — ءوزىممىن... ماعان وتاننىڭ تاپسىرعانى — تەمىر جولدىڭ بەس كيلومەترلىك جەرىن باقىلاۋ، سول ارادان پوەزداردى توقتاۋسىز، امان ەتكىزۋگە جاعداي جاساۋ... ال، پوەزدار شە؟.. ول كەزدىڭ پوەزدارى كوبىنە مايدانعا قاجەتتى قۇرالداردى، ازىق-تۇلىكتەردى، اسكەرلەردى تاسيدى... ولاردى امان وتكىزۋ — مايدانعا جاردەم بەرۋ...
— سونىمەن نە ىستەدىڭىزدەر؟ — دەدىم مەن، اقاۋى بار رەلستىڭ جايىن تەزىرەك بىلگىم كەپ...
— حال قيىن بولدى!.. قيىن بولعاندا، ارينە، اقاۋى بار رەلستى بىلگەن سوڭ، پوەزدى توقتاتۋ وڭاي، — قىزىل فوناردى جاعىپ جولعا ءىلىپ قويساڭ، ونى اتتاپ ەشبىر پوەزد ەتپەيدى...
— قيىندىق نەدە سوندا؟
— قيىندىق، — پوەزدىڭ توقتاپ قالۋىندا. سوعىس كەزىندە، پوەزدى، اسىرەسە، — سوعىس ەشەلونىن قانشا ۋاقىتقا توقتاتساڭ، سونشا ۋاقىت جاۋعا توتەپ بولۋدى توقتاتۋ دەگەن ءسوز...
— راس! — دەدىم مەن ريزا بوپ كەتىپ، — ال، سونىمەن قايتتىڭدەر؟
— سونىمەن، قىزىل فوناردى جاعىپ، جولعا ءىلىپ قويدىق دا، اقاۋى بار رەلستى اۋىستىرۋ جۇمىسىنا كىرىستىك.
— جاڭا رەلستى قايدان تاپتىڭدار؟
— وسى ءبىر تۇستىڭ شپالدارىن اۋىستىرۋ ماسەلەسى قوزعالىپ، ماتەريالدارى ۇيىلگەن ەدى، قاجەتى بوپ قالۋى مۇمكىن دەپ، ازداعان رەلس تە قويىلعان ەدى.
— جاقسى بولعان ەكەن!..
— اقاۋ تابىلعان جولدى تۇزەتۋ مىندەتى، — رەمونت بريگاداسىنا جۇكتەلەدى. ونداي بريگادا وتاردا. ول، مەن باقىلايتىن تۇستان ون كيلومەتردەي. وعان بارىپ، رەمونت
بريگاداسىن شاقىرعانشا، ەشەلون كەلىپ قالادى... سونى ويلادىق تا، رەمونتتى ءوزىمىز جاساۋعا كىرىستىك...
— تەحنيكاسىن بىلەسىز بە ونىڭ؟
— تۋركسيبتىڭ توپىراعىن سالىسقان كۇننەن باستاپ، كوزىم رەلس سالۋمەن شىعىپ كەلە جاتقان ادام ەمەسپىن بە؟.. ماقتانعانىم ەمەس، وتە جاقسى بىلەم ونى...
— ءيا، سونىمەن؟..
— سونىمەن، «اقاۋى بار-ay» دەگەن رەلستى جالما-جان اعىتىپ اپ، ورنىنا جاڭاسىن سالىپ جاتقاندا، الىستان ارقىراعان پاروۆوز داۋسى دا ەستىلدى. جالت قاراسام، كوزى جارقىراعان پاروۆوز، الماتى جاقتان ايداپ كەلەدى... كوپ ۆاگوندار تىركەپ كەلە جاتقانى، پوەزدىڭ جەردى دۇڭكىلدەتكەن سالماق دىبىسىنان سەزىلەدى...
— جاڭا باستاپ پا ەدىڭىزدەر جۇمىستارىڭىزدى، الدە دەندەپ پە ەدىڭىزدەر؟..
— جاقىنداپ قالعامىز. ءبىراق، پوەزد دەگەن كەرەمەت ەمەس پە... داۋسىن قۇلاق ەستىر جەردەن لەزدە اعىزىپ كەلىپ قالماي ما؟.. سونىسىن بىلە تۇرا، سەرىكتەرىم اسىعايىن دەپ ەدى، مەن «اسىقپاڭدار!» دەدىم...
— نەگە؟
— شالاعاي ىستەگەنمەن بولمايدى... ورنىقتى ىستەۋ كەرەك... قايتا-قايتا ىستەپ جۇرەمىز بە ونى؟.. ولاي ىستەۋگە ۋاقىت بار ما؟.. لەك-لەگىمەن پوەزدار ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتپاي ما؟ ەندى، بارلىق پوەزدى بوگەگەنشە، ءبىر پوەزدى ۇزاعىراق بوگەپ، جاڭا رەلستى تياناقتى عىپ ورناتۋ كەرەك ەمەس پە؟
— ارينە.
— مەن جاڭا رەلستى سولاي ورناتپاق بولدىم. جاڭا رەلستى بۇرىنعى رەلستەرگە ەكى جاقتان دا قوسىپ، بولتتارىن بۇراپ بوپ، شەگەلەرىن دە دەندەپ قاققان كەزدە، ارقىراعان پوەزد اعىزعان قالپىمەن جاقىنداپ كەلدى دە، داۋسىن ۇدەتە شىعارعان قالپىمەن، باياۋلاپ كەپ، قىزىل فونار جاققان جەرگە توقتادى... الدەكىمدەر جۇگىرىپ تۇسە باستادى.. وندا مەنىڭ جۇمىسىم قانشا... ماعان جاڭا رەلستى تەز ورنىقتىرۋ كەرەك تە، توقتاعان پوەزدى تەز وتكىزۋ كەرەك...
— سول نيەتپەن، — دەدى ءيمانالى، يىعىنا سالىپ كەلە جاتقان بالعاسىن كوتەرىپ اپ، — شپالعا شەگەنى وسىلاي التەي قاعىپ جاتقانىمدا قاسىما بىرنەشە سولدات پەن وفيسەرلەر كەلدى. «بۇل نە؟» دەدى ولار. «كورمەي تۇرسىزدار ما، نە ەكەنىن؟» دەدىم مەن، جۇمىسىمدى دوعارماي...
— ءجونىڭىزدى ايتساڭىز بولماي ما؟..
— وعان ۋاقىت بوپ جاتىر ما؟.. تاعى ءبىر ماقتانىپ قويايىن، — دەدى ءيمانالى ماعان كۇلە قاراپ، — جاسىمنان جۇمىس ىستەگەن كىسى، قولىم قارۋسىز بولمايتىن: شپالعا بىرەۋلەردىڭ ون ۇرىپ ارەڭ كىرگىزەتىن شەگەلەرىن، مەن بالعامەن قۇلاشتاي ەكى سوققاننان قالدىرمايتىنمىن... قاسىما كەلگەن سولداتتار مەن وفيسەرلەرگە نە ىستەپ جاتقانىمدى از سوزبەن عانا ءبىلدىرىپ، ءىسىمدى ورىنداي بەرىپ ەم، «شەگەنى ءبىز دە قاعىسايىق» دەستى ولار... «ءوزىم دە قاعام» دەدىم مەن،..
— ولار جاردەمدەسسە تەزىرەك بىتىرمەيسىز بە؟
— ارينە. ءبىراق، ساپاسى، مەن قاققانداي بولمايدى عوي...
— نەگە؟
— ءار نارسەنىڭ ءادىسى بار. ونىڭ اتى — داعدىلانۋ... شپالعا شەگە قاعۋ — مەنىڭ داعدىلانعان ءىسىم. مەن قاققان شەگە، تۋرا بارىپ ورنىعادى، ال بىلمەگەن كىسى قاقسا، شەگە جان-جاققا بۇلتىڭداي كىرىپ، شپالعا تىك جانە تىعىز بارىپ وتىرمايدى، ەندەشە ول، تولقىعىش تا بولادى. سوندىقتان، شپالدىڭ شەگەسىن كىم كورىنگەن قاقپايدى، تەك قاعۋ ءادىسىن العان ادام عانا قاعادى...
— تۇسىنىكتى... ءيا، سونىمەن؟..
— پوەزدى ۇزاق توقتاتقان جوقپىز. ول نە بارى ون مينۋتتەي عانا كىدىردى. جاڭا رەلستى ءبىز ورنىقتىرىپ بولعان كەزدە، وتار جاعىنان درەزينامەن رەمونت بريگاداسى دا كەلىپ قالدى...
— قايدان بىلگەن ول؟..
— جولعا قىزىل فونار جاعىلعاننان جانە شي قامىس ستانسياسىنان شىققان پوەزدىڭ كەشىگۋىنەن... ولار كەپ توقتاعاندا، مەن شپالعا سوڭعى شەگەنى قاعىپ جاتىر ەم...
— ونى قاعىپ بوپ، — دەدى، ءيمانالى، سول ساتتەگى شاتتىعىن كوز الدىنا كەلتىرگەندەي جايراڭداعان جۇزبەن، — توڭىرەگىمە. قاراسام، ناق قاسىمدا ءبىر گەنەرال تۋر... مەن وعان «جول جوندەلدى، جۇرۋىڭىزگە بولادى!» دەگەن راپورت بەردىم... ول نە حال بولعانىن بىلگىسى كەلگەنىن ايتتى.. رەمونت بريگاداسىنىڭ باستىعى، سۋىرىلعان ەسكى رەلستى قاراسا، استىڭعى جاعى ۇزىننان جارىلعان ەكەن... پوەزد وتۋگە ول جارامايدى ەكەن... سول ارادا كرۋشەنيە بولۋى ءسوزسىز ەكەن... سونى كورگەن گەنەرال، راحمەت ايتتى دا، — دەدى ءيمانالى تەز قالتاسىنان جۇقا مەتالل ساعاتتى سۋىرىپ، — «ومىرلىك ەسكەرتكىش بولسىن» دەپ، ماعان وسى ساعاتتى سىيعا تارتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كەتتى ولار... مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان ءبىر ەشەلون اسكەر ەكەن...
— مايدانعا بارا جاتقانىن قايدان ءبىلدىڭىز؟..
— سول ەشەلوننىي، ءبىر وفيسەرىنەن، ايعا جاقىن ۋاقىتتان كەيىن حات الدىم... ەشەلون بىزدەن وتكەن قالپىمەن تۋرا بارىپ ۋكراينا مايدانىنا كىرىپتى... ۇرىستان كەيىن گەنەرال مەنى ەسكە الىپ، حات جازدىرىپتى...
عاجاپ بولعان ەكەن!.. مۇنداعى جۇرت ءبىلدى عوي، ول ءىسىڭىزدى؟
— قاي جۇرتتى ايتاسىز؟ — دەدى ءيمانالى
— ماسەلەن، — تۇركسيب باسقارماسىنداعىلار؟
— ءبىلدى. ەرتەڭىنە مەنى الماتىعا، تۇرسكيب باسقارماسىنا شاقىردى. بارسام، ساياساتتىق ءبولىمنىڭ باستىعى پولياكوۆ جولداسقا جولىعۋ كەرەك ەكەن...
— پولياكوۆ كىشىپەيىل كىسى ەكەن. «تەمىر جولشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى تىنيكين ىبىرايكە ەكەۋمىز كابينەتىنە كىرگەندە، ول ۇشىپ تۇرەگەپ قارسى الدى دا، قولىمدى سىلكىلەي ۇستاپ العىس ايتا باستادى. سوز جوباسىنا قاراسام كەشەگى اسكەري ەشەلوندى امان وتكىزگەنىمدى ءبىلىپ قويىپتى. قالاي تەز بىلگەنىنە، مەن تاڭدانىپ ەم، — «مەن تۇگىل موسكۆا دا، ناركوم دا ەستىپ، سىزگە العىس ايتىپتى» دەپ، پولياكوۆ ماعان ناركومنىڭ تەلەگرامماسىن كورسەتتى...
— جولىعۋىمىز ءبىرىنشى رەت بولعانمەن، — دەپ جالعاستىردى ءيمانالى ءسوزىن — پولياكوۆ جولداس مەنى وتە جاقسى بىلەدى ەكەن. جۇمىس جايلارىمدى كەڭەسە كەلىپ، ول ماعان ەكى جاڭالىق ايتتى: ءبىرى — ءبىزدىڭ رازەزدە ءبىر ديستانسيانىڭ جول باقىلاۋشىلارىنىڭ سلەتىن وتكىزىپ، مەنىڭ تاجريبەممەن ولاردى تانىستىرماق ەكەن؛ ەكىنشىسى ماعان الدە نە انكەتالاردى تولتىرتپاق ەكەن. سوڭعىسىن «نە ءۇشىن كەرەك؟» دەپ سۇراسام، ىبىرايكە ماعان تومپاق ۇلكەن كوزىن كۇلىمسىرەتە قاراپ قويادى دا، «وردەنگە ۇسىنۋ جابدىعى عوي دەيمىن، اقساقال» دەيدى... ءبىراق، قاعازدى تولتىرىپ جاتقان ءوزى... ماعان تەك سۇراۋلار عانا بەرەدى... ال، سلەت دەگەنگە مەن اۋەلى قارسى بولدىم...
— نەگە؟
— سلەتكە الپىس شاقتى كىسى جينالاتىن سياقتى، ولارعا نەمدى ايتام مەن، سوندا؟
— ءىس تاجريبەڭىزدى ايتاسىز دا...
— كوز بەن قۇلاقتى عانا قاندىرۋدىڭ نەسى تاجريبە؟
— يمەكە-اۋ، سول عوي «تاجريبە» دەگەن؟ كوزى قانىققان، ءادىسىن العان ءىس قوي ول «تاجريبە؟»
— قايدام؟.. ءسوز دەگەنگە شورقاق بولۋشى ەدىم، ءوزىم... الپىس كىسى تۇگىل، التى كىسىنىڭ الدىندا ءسوزىمدى دۇرىستاپ ايتا المايتىن ەدىم... جانە قانداي ءسوز ول، از كىسىنىڭ الدىندا ايتىلاتىن سوزدەر؟.. «وت باسى، وشاق قاسى» دەگەن سياقتى، ۇساق جابدىقتىڭ اڭگىمەلەرى ەمەس پە؟.. سونداي كىسى، الپىس ادامدىق جول باقىلاۋشىلاردىڭ الدىندا ءىس تاجريبەسىنەن ءسوز سويلەسىن!.. وعان ءداتى شىداۋ وڭاي بوپ پا؟
— قيىن بولعانمەن دە كوندىڭىز عوي سوعان؟
— كونبەس ەركىڭە قويايىن دەپ تۇر ما، سەنىڭ؟.. «وتكىزۋ كەرەك، اقساقال!» دەپ پولياكوۆ وتىرىپ الدى، ونى ىبىرايكە دە قولدادى... سونان سوڭ، امال جوق — كوندىم...
— ءيا، سونىمەن؟..
— ءبىر كۇنى، ەكى جاعىمىزدان دا cay ەتىپ جول باقىلاۋشىلار كەلە قالدى... الپىستاي كىسى!.. پولياكوۆ پەن ىبىرايكە دە كەلە قالدى... «گازەتتەن كەلدى» دەگەن ءۇش-تورت كىسى ءجۇر... «كينوعا تۇسىرەمىز» دەپ تە بىرەۋلەر كەلىپتى... ارتيستەر دە كەلە قاپتى... سولارعا قاراپ، — دەدى ءيمانالى كۇلىپ اپ، — «ال، ءيمانالى، بەكىن ەندى!» دەدىم وزىمە... «تاۋەكەل دەپ ءتۇس ورتاعا... بىلگەنىڭدى ايت كوپكە!.. — دەدىم...
— ءيا، سونىمەن؟..
— سول كۇنى ەرتەدەن كەشكە دەيىن ولار مەنىڭ ءىس تاجريبەممەن تانىستى... مەن ويلاعام، «ءبارىمىزدى كلۋبقا جينايدى ەكەن دە، مەنى سويلە دەپ تەرلەتەدى ەكەن» دەپ. ولاي بولعان جوق... مەن ولاردى باستاپ، جولدىڭ ءوزىم باقىلايتىن جەرىنە الىپ باردىم دا، كەم-كەتىگىن قالاي تاباتىنىمدى ايتىپ بەردىم. بۇل كەڭەس ۇزاق كۇنگە كەتتى. جۇرتتىڭ سۇراۋىن، مەنىڭ جاۋابىمدى الماتىدان كەلگەن ءبىر جاس جىگىت جازا بەردى. الدەنەشە جەردە كينوعا دا، سۋرەتكە دە تۇستىك... ءسويتىپ، كەشكە رازەزگە ورالعان سوڭ، ءبىر سەمىز قويىمدى سويىپ قوناعاسى بەردىم دە، ءتۇنى بويى ءماجىلىس قۇردىم. وتاردان كەنەندى الدىردىم. ول كەلگەنشە قوناقتارعا ارتيستەر قىزمەت ەتتى...
ەسىمە تۇسە كەتتى: الماتىدا مەن، بايكەنوۆ جولداستىڭ رازەزىندە بولعان وسى سلەتتى تۇسىرگەن كينو-جۋرنالدى كورگەم. سوزىنە قاراعاندا، ءدالىن تۇسىرگەن دە قويعان!.. الىستى جاقىنداتىپ جىبەرۋ — كينو ونەرىنىڭ داعدىلى ءىسى. اتالعان جۋرنالدىڭ اياق جاعىندا، بايكەنوۆ ءيمانالى جولداسقا 1942 جىلدىڭ كوكتەمىندە لەنين وردەنى بەرىلگەندىگى دە كورسەتىلگەن...
ودان كەيىن، بايكەنوۆ جولداسقا، 1945 جىلى ءبىر رەت، 1951 جىلى ءبىر رەت، ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى بەرىلىپتى. بۇلاردىڭ قاتارىنا «داڭقتى تەمىرجولشىنىڭ» ەكى-ۇش زناچوگى، ءار كەزدە بەرىلگەن بىرنەشە مەدالدار قوسىلعاندا، يمەكەڭنىڭ كەۋدەسى ناگرادقا سيمايدى....
— سونداعى بار ەڭبەگىم، — دەيدى ءيمانالى، — ارتىعى، كەمى جوق، تەمىر جول بويىنىڭ بەس كيلومەترىن-اق باقىلاۋ...
باقىلاۋدا كەزدەسكەن قيىنشىلىقتار تۋرالى، ولاردى قالاي جەڭۋ تۋرالى ءيمانالى تاعى دا تولىپ جاتقان قىزىق اڭگىمەلەردى ايتىپ كەتەدى... ونىڭ ءبارىن تىزۋگە قالىڭ كىتاپ كەرەك بولار ەدى... بۇل ارادا ايتارىمىز، — ءيمانالى قارتتىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ وتىرعاندا كەلەتىن وي، «ول — شىنىندا دا جول اتاسى ەكەن!..»
ءىىى. «سۋ اتاسى»
قازاقتا «سۋ اتاسى سۇلەيمەن» دەگەن ءسوز بار. بالا كەزىمدە مەن «سۋعا اتا» بوپ جۇرگەن «سۇلەيمەن» كىم ەكەن دەپ ويلايتىن ەم. كەيىن، سونداي اتا بارىن ءوزىم دە كوردىم، ول — ەڭبەك ەرى، سسسر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى كۇرىش وسىرۋدە دۇنيە جۇزىلىك رەكورد جاساعان ىبىراي جاقايەۆ.
ىبەكەڭ مەنىڭ ەسىمە، ارقاعا ساياحات جاساپ بارا جاتقان جولى تاعى دا ءتۇستى.
ءبىز تەمىر جولدى بويلاي وتىرىپ، بىرلىك اتالاتىن ستانسياعا جەتتىك. وسى ارادان مويىنتى — شy تەمىر جولى باستالادى، بىزگە سونى بويلاي ءجۇرۋ كەرەك.
بىرلىكتىڭ جان-جاعى قاپتاعان ەگىن ەكەن، ءبارى دە سۋارمالى ەگىن. سۋدى شۋ وزەنىنەن تارتقان ارىقتان ىشەدى. سولاردى ارالاي جۇرگەن جولمەن كەلە جاتىپ، ءبىز ءبىر تۇستا توقتاي قالدىق.
— وسى ارا ەگىن بە، الدە شۋدىڭ جايىلىمىنان شىققان شالعىن با؟ — دەدى جولداسىم.
— مەنىمشە، بۇل كۇرىش، — دەدىم مەن، — سۋدىڭ تەكشەلى اتجاپتارىمەن كەلىپ جاتقان سوعان ۇقسايدى.
ماشينادان ءتۇسىپ بايقاساق، پىسۋگە تايانعان كۇرىشتىڭ ساباعى جانتايا جىعىلىپ قاپتى. ولاردى دا جانە تۇرەگەپ تۇرعاندارى دا كۇرىشكە كوزى قانىققان كىسى عانا تانيتىن، قانىقپاعان كىسى، باشكە قۇراقتارمەن، ولەڭ-شوپتەرمەن ساپىرىلىسىپ ارالاس شىققان كۇرىشتى تانىپ الا الار ەمەس.
جىعىلىپ جاتقان بەرەكەسىز كۇرىشتى ءبىز ارالاپ جۇرگەندە، الدەقايدان شاپقىلاپ كۇزەتشى دە كەلە قالدى. قارتاڭداۋ، قارابۋرىل ساقالدى ول:
— ۋا، نە ىزدەپ جۇرسىزدەر مۇندا؟ — دەدى، اتىن ەنتەلەتە بىزگە جاقىنداپ.
— كۇرىش ىزدەپ ءجۇرمىز، — دەدىك ءبىز قۋلانىپ.
— ىزدەگەنى قالاي؟ — دەدى ول، ءبىزدىڭ قالجىڭعا تۇسىنبەي.
— كۇرىش ەككەن جەر مە، وسى؟
— كورمەي تۇرسىڭدار ما؟
— بىزگە كۇرىش كورىنىپ تۇرعان جوق، قامىس پەن شوپ قانا كورىنىپ تۇر...
قارت ءالى دە قالجىڭعا تۇسىنبەي «نەگە جوق كۇرىش؟..» دەپ اتىنان تۇسە قالدى دا، جانتايىپ جاتقان كۇرىش ساباعىنىڭ ءبىر ۋىسىن جۇلىپ اپ بىزگە كورسەتتى. ساباقتار جىڭىشكە ءارى قۋقىلدانىپ كەۋىپ قالعان، جاقسى كۇرىشتىڭ ساباعى، ءدانى پىسكەندە دە كوگىلدىرلەۋ بولۋعا ءتيىستى. دانىنە كەلسەك، قاز-قاتار ءتىزىلۋدىڭ ورنىنا، قۇمعا شىققان شوپتەي، سوبىقتىڭ ءار جەرىنە بىتىراي ءبىتىپتى.
— مۇنىڭ گەكتارىنان قانشا كۇرىش الادى؟ — دەگەن سۇراۋعا،
— تورت-بەس سەنتنەر الاتىن بولار، — دەدى قارت...
ىبىراي جاقايەۆ وسى ارادا كەپ ەسكە ءتۇستى. ول 1948 جىلى، سىرداريا بويىنا ءوز قولىنان ەگىپ كۇتكەن ون گەكتار جەردىڭ بارىنەن، ورتا ەسەپپەن 124 سەنتنەردەن العان.
شۋدىڭ سۋى بۇل ولكەنى سىرداريادان كەم ازىقتاندىرمايدى... جەر جاعدايى دا سىر بويىمەن بىردەي، مۇندا ەگىنگە قۇنارلى بوزعىلت ءتۇستى ماي توپىراق... كۇن رايى دا بۇل ارادا سىرعا ۇقساس — مۇندا دا كۇرىشكە قاجەتتى ىستىق كۇن كوپ.
ەندەشە، ماسەلە نەدە؟ ماسەلە، ارينە، جەردى دۇرىستاپ كۇتە بىلۋدە، تۇقىمدى تازالاپ سەبە بىلۋدە، ەنگەن تۇقىمدى بابىن تاۋىپ ەسىرە بىلۋدە.
وسى جوننەن، ىبەكەڭ نە ىستەيدى ەكەن، سوعان ءبىر ۇڭىلەيىك.
1949 جىلدىڭ كوكتەمى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىندا، قىزىلتۋ كولحوزىندا تۇراتىن ىبىراي جاقايەۆتى ىزدەپ بارا قالدىق. شيەلىدەن قىزىلتۋعا اتتانار الدىندا، رايكومنىڭ بىزبەن بىرگە بارۋعا جينالعان سەكرەتارى:
— تاڭ جاڭا سىبەرلەپ كەلە جاتقانمەن، ىبەكەڭدى ۇيىنەن تابا الماسپىز،' — دەدى بىزگە. — ول ءوزى باسقاراتىن ەگىستىڭ ماڭىندا تۇنەپ جۇرگەن بولار.
— ارينە، — دەدى، اۋداندىق اگرونوم التىنبەكوۆ، — ەگىن باسىندا جۇرۋىنە داۋ جوق، ءبىراق ول، بۇگىن ءوز ۋچاستوگىنىڭ ماڭىندا بولماس، داۋلەشوۆا ۇلداردىڭ ۋچاستوگىندە بولار.
— ۇلدار كىم؟
— ىبەكەڭنىڭ زۆەنوسىنان وتكەن جىلى ءبولىنىپ، وزىنە مەنشىكتى زۆەنو قۇرعان ادام. ونداي شاكىرتتەرى، اۋدانداعى 24 كولحوزدىڭ ون توعىزىندا قۇرىلعان. ءبارى دە وزدەرىن «جاقايەۆشىلار» دەپ اتايدى. جاقايەۆ ولاردى ارالاپ، نۇسقاۋ بەرىپ جۇرەدى. جىل سايىن كوكتەمدە، ولارمەن ءماسليحات ەتكىزىپ، تاجريبەلەرىن اۋىسادى. بۇگىن ۇلداردىڭ ۋچاستوگىندە بولاتىن سەبەبى، وندا اعاشتىڭ قوپارىلماي جاتقان ءبىراز ەسكى تۇبىرلەرى بار ەدى، ىبەكەڭ سولاردى قوپارىسۋعا جاردەمدەسەم دەپ جۇرگەن...
— ءتۇبىرسىز جەر جەتپەي مە؟
— جەتەدى. ءبىراق اناۋ — توپىراعى قۇنارلى جاقسى جەر...
ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك.
التىنبەكوۆتىڭ ايتقانى ءدال كەلدى: ىبىراي، شىنىندا، ۇلداردىڭ ۋچاستوگىندە تۇبىرلەردى قوپارىسۋ جابدىعىندا ءجۇر ەكەن. الدە نە زاماندا، الدەكىمنىڭ باقشاسى بولعان بۇل ورىننىڭ اعاشتارى ەرتە زاماندا كۇيىپ، ورنىندا تۇبىرلەرى قالعان ەكەن، ولاردىڭ ءبىرازى قوپارىلعان كۇيىندە، تەڭكيىپ جاتىر....
تاعى ءبىر ءتۇبىردى قوپارۋ جابدىعىندا جۇرگەن ىبىرايدى، بەت-اۋزىن، ءۇستى-باسىن شاڭ باسقاندىقتان، ءبىز العاش تانىماي قالدىق. قىسقا اماندىقتان كەيىن:
— ال، كانە، اكەلىڭدەر، تەمىر ارقاندى! — دەدى ول سەرىكتەرىنە.
بىرنەشە ادام جۋان تەمىر ارقاندى جازدى دا، ءبىر ۇشىن كۇرىلدەپ تۇرعان تراكتورعا بايلاپ، ەكىنشى ۇشىن، تاربيعان تامىرلارىمەن تۇتاس العاندا، شوكە ءتۇسىپ جاتقان بۇيىگە ۇقساعان قۋ تۇبىرگە بايلادى.
— ال، تارتىڭدار، ەندى! — دەدى ىبىراي.
تراكتورشى گازدى بەرىپ قالعاندا، كۇرىلدەۋى ۇدەپ كەتكەن تراكتور، تۇرباسىنان قارا-قوشقىل قويۋ ءتۇتىندى لىقىتا الدەنەشە رەت اتقىلاپ جىبەردى دە، جالپاق تەمىرلەردەن قۇرالعان ۇزىن تابانى جىبىرلاي، قوزعالا جونەلدى.
تۇبىرلەر تەز جۇلىنىپ كەتە قويعان جوق. تەمىر ارقانمەن تارتقان تراكتوردىڭ ىرقىنا كونگىسى كەلمەگەن ول، بۇراتىلعان جۋان تامىرلارىن كورە سوزىپ، تۇرىپ العىسى كەلدى...
— سىرەسكەنىڭمەن بولماس، — دەدى كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى ابدىماۋلەنوۆ، تۇبىرگە كۇلە قاراپ، — سەن تۇگىل، سەنى ەگىپ وسىرگەن بايدى دا ءتۇپ تامىرىمەن جۇلىپ قۇرتىپ جىبەرگەمىز...
سوزا تارتقان تراكتور، قاپتاعان قالىڭ تامىرلارىن كەيىن سۋىرا، كەيىن ۇزە، ءتۇبىردى قوپارىپ الىپ شىقتى...
— ءبىر جۇك ماشيناعا مول جۇك-اۋ، مىناۋ!، — دەستى اركىمدەر.
بەت-اۋزىن شاڭ باسقان موسقال ايەل، تۇبىرگە قاراپ، سازدانعان تەرىن ساۋساعىمەن ماڭدايىنان سىپىرىپ جىبەردى دە:
— بارلىعى 35 ءتۇبىر ەدى بۇل ارادا، ەڭ سوڭعىسىن قوپاردىق ولاردىڭ. ەندى ورنىنداعى شۇقىرىن تەگىستەۋ كەرەك تە، جەردى ايداۋ كەرەك. داۋلەشوۆا ۇلدار وسى ايەل ەكەن. ولاردىڭ تاماقتانىپ دەم الاتىن مەزگىلى ەكەن. جۇرتتى ۇلدار ءوزىنىڭ كانال جاعاسىنا جاساتقان قوسىنا الىپ بارىپ، اڭگىمەنى ساسكەلىك استىڭ توڭىرەگىندە سويلەسىپ كەتتىك.
بۇل ارادا كۇرىشتەن مول ءونىم الۋدىڭ تاريحى قالاي باستالعانىڭ رايكومنىڭ سەكرەتار! قىزىق اڭگىمە تۇرىندە قولىڭا قوندىرىپ بەرەدى، سوندا باس گەرويى، بولسا-بولماسا دا ىبىراي جاقايەۆ.
كۇرىشتەن مول ەنىم الۋ يدەياسى ىبىراي جاقايەۆتا، اۋىل شارۋاشىلىعى كولحوزدانعان جىلداردان-اق باستالادى. ءومىر بويى كەتپەنشى بوپ ەڭبەك اتقارعان ول، كۇرىش تۇقىمدارىنان بۇل ارادا قاندايى قالاي وسەتىندىگىنە كوزى قانعان ادام. جاقسى ەگىن — جاقسى تۇقىمنان عانا وسەدى. سونى بىلگەن ىبىراي، كولحوزدىڭ العاشقى جىلدارى ازداپ ەككەن كۇرىشىن قاراپ جۇرەدى دە، قايداعى جاقسى وسكەن، ءدانى تولىق سوبىقتاردى قىرقىپ اپ، قالتاسىنا سالا بەرەدى. وسىلاي جيناعان تولىق ءدان، العاشقى جىلى ءبىر قاپ بولادى. ەندى وسىنى ءوندىرۋ كەرەك.
بىرلەسكەن ەڭبەككە كولحوزشىلار جاتتىعىپ بولعانشا، ءبىراز جىلدار وتكەنىن ءبىز بىلەمىز. ىبىرايدىڭ جيناعان جاقسى داندەرىن جەكە ەگىپ، ەرەكشە كۇتۋ ىسىنە كولحوز العاش كوڭىل بولە قويمايدى...
ءبىراق ىنتالى ىبەكەڭ بۇعان مويىماي، ۇلى وتان سوعىسى باستالار جىلى، جىلدىڭ باسىندا اۋداندىق باسقارۋشى مەكەمەلەرگە ارىز بەرىپ، مول ونىمشىلەر زۆەنوسىن قۇرۋدى سۇرانادى. ونىڭ بۇل تىلەگىن اۋدان دا، كولحوز باسقارماسى دا قابىلداپ، سول جىلدىڭ كوكتەمىندە جاقايەۆتىڭ توعىز ادامنان قۇرالعان زۆەنوسى ىسكە كىرىسەدى. زۆەنو باستىعى ءوزى بولادى. عىلىمدىق جاعىنان جاردەم بەرۋ مىندەتىن اۋداندىق اگرونوم اناس التىنبەكوۆ الادى.
العاشقى جىلى ءونىم، بەس گەكتاردىڭ، ءارقايسىسىنان 44 سەنتنەردەن تۇسەدى. بۇل توڭىرەكتە ول جىلى ەگىن شىعىمدى بولعانمەن، مول ونىمشىلەردەن باسقالار گەكتارىنان ون بەستەن عانا الادى.
ىبەكەڭ مۇنىمەن قاناعاتتانبايدى. ءوزى كۇتەتىن ۋچاستوكتىڭ ءونىمىن جىلدان-جىلعا ارتتىرا وتىرا، ول 1948 جىلى، كۇرىش وسىرۋدە جەردىڭ تاريحىندا بولماعان تابىسقا جەتەدى — ون گەكتاردىڭ ءارقايسىسىنان 124 سەنتنەردەن الادى، كەي جەكە گەكتارلار 160 سەنتنەردەن بەرەدى. بۇل دۇنيە جۇزىلىك رەكورد!..
بۇل تابىسقا ىبەكەڭ عانا ورتاق ەمەس، ونىڭ زۆەنوسىنداعى بارلىق ادام دا ورتاق. ىبىرايدان ۇلگى العان ولاردىڭ ءارقايسىسى، از جىلدا كۇرىش وسىرۋشىلەردىڭ شەبەرىنە اينالىپ كەتەدى. سوندىقتان، 1946 جىلى مول ونىمشىلەردىڭ جەكە زۆەنوسىن قۇرىپ ارالبايەۆ ساعىندىق شىعادى، 1947 جىلى دچۋلەشوۆا ۇلدار شىعادى، 1949 جىلى، زۆەنونىڭ ەڭ جاس مۇشەسى، كومسومولكا — پاتان ايمانوۆا شىعادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇستازدارىمەن جارىسىپ، ءجۇز بەن ءجۇز ەلۋ سەنتنەر اراسىندا استىق سۋىرىپ وتىرادى... وسى ۇلگىمەن بۇل اۋداننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قىزىلوردا وبلىسىنا قارايتىن اۋدانداردىڭ كوبىندە مول ەنىم الۋشىلار زۆەنوسى قۇرىلىپ، ءبارى دە ىبىراي جاقايەۆتىڭ ادىسىمەن زور تابىسقا جەتەدى... ول زۆەنولار ىبەكەڭدى اعاشتىڭ جۋان دىڭگەگىنە، وزدەرىن سوتايا شىققان بۇتاققا سانايدى...
ال، ەندى، وسىنشا مول ونىمگە جەتكەن ىبىراي جاقايەۆتىڭ ءادىسى قانداي دەگەن سۇراۋ تۋادى عوي؟.. سۇراستىرا كەلسەك، ىبىرايدا ادەتكە اينالعان ونداي ءادىس بار دا ەكەن. ىبەكەڭنىڭ وزىنەن سۇراساڭ، ول ادىستەرىن بىلايشا باياندايدى:
«ءبىرىنشى، دەيدى ول — ارعىماقتان ەسەك تۋمايدى. ەگەر جاقسى ەگىن العىڭ كەلسە، جاقسى تۇقىم سەپ».
«ەكىنشى، دەيدى ول، — ءدان بالا سياقتى. ونى جاقسى انا عانا تاربيەلەپ وسىرە الادى».
«ءۇشىنشى، ءداننىڭ، اناسى — جەر».
«ءتورتىنشى، انا بالاسىن جاقسى ءوسىرسىن دەسەڭ، سەن انانى دا جاقسى كۇت».
«بەسىنشى، بىركەلكى كۇرىش ءونىمى، تەگىس جەرگە عانا شىعادى، ويتكەنى، كۇرىش سۋدا عانا وسەتىن داقىل، سۋ تەگىس جەرگە عانا تەگىس جايىلادى»...
«التىنشى، ادام سياقتى، ەگىن دە تازا سۋدى تىلەيدى. ساسىعان نە ەسكىرگەن سۋدان ادام سياقتى ەگىن دە اۋىرادى. ەندەشە، كۇرىشكە ۇنەمى تازا سۋ بەرىپ تۇرۋ كەرەك. ول ءۇشىن، كۇرىشكە كۇندە جاياتىن سۋدى، كۇندە اعىزىپ جىبەرىپ، جاڭا سۋ جايىپ تۇرۋ كەرەك».
«جەتىنشى، وسە باستاعان كەزدە، كۇرىشتىڭ ساباعىنان نازىك نارسە جوق. ول، ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن دە نازىك. ءبىراق، ول، وڭاي ۇزىلە قويمايتىن، سوزىلعان نارسە، ونى تامىرىمەن عانا ءۇزىپ الاسىڭ. جەر نەعۇرلىم دىمقىل بولسا، كۇرىشتىڭ تامىرى سوعۇرلىم مىقتى كەلەدى».
«سەگىزىنشى، كۇرىشتىڭ ساباعى، تەبىندەگەننەن ءبىر اي كەيىن عانا تىك تۇرا الادى. ءدان شىعاتىن «قۇلاعى» دا وسى كەزدەن باستاپ اشىلادى. ودان كەيىن، ونىڭ «قۇلاعىنا» سۋ جىبەرمەۋ كەرەك، ەگەر سۋ كەتسە «ساڭىراۋ» بوپ قالادى، انىقتاپ ايتقاندا، جاقسى ءدان بەرمەيدى».
«توعىزىنشى، بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن ارامتاماق وسىمدىك كۇرىشتىڭ، ىشىندە دە بار. مىسالى، ءشيىن. ەگەر كەزىندە وتاپ تاستاماساڭ، ول كۇرىشكە دەگەن ازىقتىڭ ءبارىن جەپ قويادى. ءتۇر جاعىنان ونى كۇرىشتەن ايىرىپ الۋ قيىن. ءبىراق، سورايىپ بوسقا وسەدى دە، باسىندا ءدان بولمايدى. ونى كۇرىشتەن ايىرا ءبىلۋ، كەزىندە جۇلا ءبىلۋ، كۇرىششىلەردىڭ باستى مىندەتى».
«ونىنشى، كۇرمەك شە؟ ول كۇرىش تۇقىمداس وسىمدىك. ونىڭ ءدانى دە بار. ءبىراق، قانداي؟ — قاتىڭقى كەلگەن كىپ-كىشكەنە. ازىق جوقتا ول دا تاماق. ال، ازىق باردا، تۇككە كەرەگى جوق وسىمدىك. ول دا كۇرىشكە ارالاسا قالىڭ شىعىپ، وعان كەرەكتى ازىقتى جەيدى دە، اش قالدىرادى... ونى دا كەزىندە قۇرىتۋ كەرەك».
«ون ءبىرىنشى، جاقسى ەگىن وسىرۋمەن عانا مول ءونىم الا المايسىڭ. كۇرىش دەگەن قۇيىلعىش داقىل. پىسكەننەن كەيىن توگىلىپ تۇسە باستايدى. ونى تەز جيناپ الۋ كەرەك».
«ون ەكىنشى، مۇنىڭ ءبارى ەرىنبەي جانە ءادىسىن ءبىلىپ ەڭبەك اتقارۋدان عانا ەنەتىن جەمىس».
«ون ءۇشىنشى، ءبىلىپ ەڭبەك اتقارۋ دەگەن — عىلىم مەن تاجريبەنىڭ بىرلەسە، تۇتاسا قىزمەت اتقارۋى دەگەن ءسوز».
«ون ءتورتىنشى، ءونىمدى ەڭبەك اتقارام دەسەڭ — كوپكە سۇيەن. سونىڭ ءتىلىن تاۋىپ، سوعان قىزمەت اتقارتا ءبىل».
«ون بەسىنشى، كوپتى ۇلگىلى بولسىن دەسەڭ، ونىڭ الدىندا ءوزىڭ دە ۇلگىلى بول»...
بىرنەشە كۇننەن كەيىن، اۋدان ورتالىعىندا كۇرىششىلەردىڭ ءماسليحاتى بولدى، سوندا ىبەكەڭ كۇرىش ەسىرۋدىڭ الداعى مىندەتتەرى تۋرالى بايانداما جاسادى. ماسليحاتقا وبلىستىڭ جانە اۋداننىڭ ءبىرتالاي عىلىمي قىزمەتكەرلەرى قاتىناستى. بۇل جولى ىبەكەڭ، جوعارىدا اتاعان ادىستەرىنە تاعى دا تولىپ جاتقان جاڭالىقتار قوستى...
سول سوزدەرىن تىڭداپ وتىرعاندا ماعان كەلگەن وي: «جەردى، سۋدى پايدالانۋ ىسىندە، بۇل كىسى قالاي كوپ ءبىلدى!..»
مەن عانا ەمەس، وسىلايشا كوپ ادام ويلايدى ەكەن. ولاردىڭ ءبىر اۋىزدان ايتارى - — «ءبىزدىڭ زامانداعى سۋ اتاسى سۇلەيمەن — وسى ىبەكەڭ!»
ىبەكەڭ ول جىلى 56 جاستا. سوۆەت وكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى ءومىرىن جالشىلىقتا ەتكىزگەن ول ءوز وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، اقىل-ويىن، كۇش-قۋاتىن سوسياليستىك قۇرىلىستى وركەندەتۋگە ىنتالانا جۇمسادى دا، زور تابىستارعا جەتكەندىگى ءۇشىن، وتانىمىزداعى ەڭ قۇرمەتتى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلدى...
ول سوۆەتتىك ازات جەردىڭ ادال بالاسى دا جانە ونى تاربيەلەي بىلەتىن ادال اتاسى دا.
IV. كارىم مىڭبايەۆتىڭ كەڭەسىنەن
ءبىزدىڭ ويىمىز، — بىرلىكتەن شىعا، ارقاعا بەتپاق دالا ارقىلى اسۋ ەدى. ونىڭ ءساتى تۇسپەدى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، كنيج-دىڭ بازاسى — «ۇلانبەل»، «بىرلىكتەن» 150 كيلومەتردەي؛ جولدا ەل جوق، ارا-تۇرا، جەڭىل ماشينانى قيىنشىلىقپەن ەتكىزەتىن قۇمدار، جولدان جاڭىلتاتىن ءىزسىز اق تاقىرلار، شۋدان تارامداناتىن سازدى وزەكتەر بار. بۇل شاق، جۇرتتىڭ ۇلانبەلگە از قاتىناساتىن كەزى. ەگەر جالعىز ءجۇرىپ، جولدا ماشينا الدەقالاي بۇزىلسا، ادامنىڭ شولدەن ءولۋى مۇمكىن. ونداي وقيعالار بۇرىن عانا ەمەس، كەيىن دە كەزدەسكەن، سوندىقتان جولاۋشىلار قوماقتالا، توپتالا جۇرەتىن بولعان.
بىزگە ونداي جۇرگىنشى كەزدەسپەگەندىكتەن، امالسىز مويىنتى — شۋ تەمىر جولىن بويلاپ، ەلدى ولكەمەن جۇرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل تەمىر جول، بەتپاق دالانىڭ شىعىس جاعىن قىرقالاي جۇرەدى ەكەن. سونى جيەكتەي ءجۇرىپ كەلە جاتىپ بەتپاق جاققا كوزىڭدى سالساڭ، ۇشى-قيىرسىز جازىق دالا... شىركىن، ارالار ما ەدى ونى!..
بەتپاق دالاعا ءبىز سونشاما نەگە قۇمارتامىز؟
ول — ارقا اتالاتىن قازاقستاندىق جوننىڭ بالقاش سىرتىندا جاتقان قۇلاي بەرىسىندەگى كەڭ ءشول دالا.
شىعىستان باتىسقا سوزىلعان ۇزىن تۇرقى 450 كيلومەترلىك، كۇنگەيدەن تەرىستىككە سوزىلعان كولدەنەڭى 400 كيلومەترلىك جالپى الابى 150 مىڭ شارشى كيلومەترلىك، ون بەس ميلليون گەكتار جەرى بار، ءبىر وزىنە، قازىرگى ەكى اۆستريا ەركىن سياتىن بۇل شەل دالا، ەۆروپاعا ءبىر كەزدە اركتيكا قانداي قورقىنىشتى جۇمباق بولسا، سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن قازاققا دا سونداي قورقىنىشتى جۇمباق بوپ كەلدى.
وعان بەتپاق دالانىڭ اتى دا كۋا. بىرەۋلەر «بەتپاق» دەگەن ءسوزدى، ارابتىڭ «باد-باحىت» (باقىتسىز) دەگەن سوزىنەن شىققان دەسەدى. ول قاتە. نەلەر عاسىر بويىنان اينالا كوشكەن كەڭ دالاعا قازاقتىڭ ارابشا ات قويۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ وزىندە «بەتپاق» دەگەن بايىرعى ءسوز بار، ونىڭ ماعىناسى بەتسىزدىك. ۇياتسىز، بەتسىز ادامدى، اسىرەسە ايەلدى، اۋىلدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن «بەتپاق» دەپ سوگۋى، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادامنىڭ بارىنە ءمالىم. بۇنىڭ ارعى نەگىزى «بەت» جانە «ب ا ق» دەگەن سوزدەن قۇرالۋ كەرەك. بەتى — كادىمگى بەت؛ ال، «ب ا ق» دەگەنى — باعۋ، ياعني — قاراۋ. «بەتپاق» دەگەن ءسوز «بەت باقتىرمايدى»، «بەت قاراتپايدى» دەگەن ۇعىمنان بولۋ كەرەك، ويتكەنى، بەتپاق دالانىڭ توڭىرەگىن مەكەندەگەن قازاق ەلىن سان عاسىردىڭ بويىنا بەت باقتىرماي، ياعني، ىشىنە كىرگىزبەي كەلگەنى راس.
نەگە بەت باقتىرماي كەلدى ول؟..
بەت باقتىرماعان سەبەبى — 150 مىڭ شارشى شاقىرىمنىڭ بويىندا، نە وزەن، نە كول، نە بۇلاق جوق، قۇدىقتىڭ سۋى جيىرما-وتىز مەترلىك تەرەڭنەن شىعادى، كەيدە ودان دا الىسقا كەتەدى، كەي جەردەگى قۇدىقتىڭ سۋى اششى... اۋا رايى: جاز ەرەكشە ىستىق، قىس ەرەكشە سۋىق.. مال وتى قار سۋىمەن كوكتەمدە عانا شىعادى دا، يۋن-اۆگۋست ايلارىندا ىستىقتان قۋراپ كەتىپ، كۇزگى جاڭبىردا عانا كوكتەيدى... ەندەشە، ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى مال شارۋاشىلىعىمەن عانا كۇن كورەتىن كوشپەلى اۋىل، وندا قالاي مەكەندەمەك؟..
ءبىراق، بەتپاق دالانى اينالا بىتكەن، كوشپەلى ەلدىڭ مەكەندەۋىنە اسا قولايلى جەرلەر بار: مىسالى، شەلدىڭ كۇنگەي-باتىس جاعىنداعى قۇمعا كەپ، اتاقتى شۋ وزەنى سىڭەدى. سىڭگەن جەرىنە دەيىن ونىڭ ونەبويى، اسىرەسە قۇمعا تاقالا جايىلعان جەرى عاجاپ كەڭ شابىندىق، تا، جايىلىم دا. سوڭعى كەزدىڭ، ەسەبى بويىنشا، شۋدىڭ تومەنگى جاعىنان شىعىمدى جىلدارى شاپقان شوپپەن ءۇش ميلليونعا جاقىن مالدى قىستاي اسىراپ شىعۋعا بولادى.
شۋ وزەنى كوپ تىرەلىپ، ارجاعى بۇيراتتالىپ كەتەتىن ۇزىن تۇرقى جۇزدەگەن، كولدەنەڭى ونداعان كيلومەتردى الاتىن مويىنقۇم شە؟.. ونىڭ ونەبويى مالدىڭ جازى، قىسى جايىلۋىنا ەركىن جەتەتىن اششىلى-تۇششىلى وت... وندا سەمىرگەن مال، قازاقشا ايتقاندا «جونىنان جارىلادى»، «ايعىرعا قارىستان ارتىق قازى بىتەدى»، «قوشقارعا سۇيەمنەن ارتىق سۇبە» بىتەدى، «مال ەتىنىڭ اسىلدانۋى سونداي، مايى اۋزىڭا سالدىرمايدى».
بەتپاق ءشولىنىڭ تەرىسكەيىن الىپ جاتقان ارقا — جۋسانى، يزەنى ارالاسقان قالىڭ سەلەۋ مەن جاباعىداي ۇيىسقان بەتەگە... وندا كوكتەمدە سۋلانىپ، جاز كەبەتىن وزەندەر دە بار...
وسىنداي مەكەندەر بولا تۋرا كوشپەلى ەل بەتپاق دالاعا نەگە قۇمارتقان؟ نەگە قۇمارتادى؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن، مەن العاش مارقۇم كارىم مىڭبايەۆتان ەستىگەن ەدىم.
1948 جىلدىڭ كۇزىندە، قىزمەت بابىمەن ۇشقان سامولەتتىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنان قازا تاپقان بۇل جولداس، بەتپاق دالانىڭ جاسىرىن سىرىن العاش اشقان ادامنىڭ بىرەۋى.
بۇكىلوداقتىق لەنين اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ كارىم مىڭبايەۆ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ پرەزيدەنتى بولاتىن...
1906 جىلى، كەدەي سەميادا تۋعان ول، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىن قۇرۋدا بەلسەنە قاتىناسقان كوممۋنيست اعاسى تۇرىسپەك مىڭبايەۆتىڭ تاربيەسىندە ءوسىپ، اگرونوميا عىلىمىندا جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الادى. ودان كەيىن كاۋچۋك ماسەلەسىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان ول، اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ دوكتورى دەگەن دارەجەگە جەتەدى. قازاقستاندا ميچۋريندىك عىلىمدى تاراتۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولعان مىڭبايەۆتى اكادەميكتەر قاتتى باعالاپ، ونىمەن جەكە باسى دوس بوپ كەتەدى...
1923 جىلدان كومسومول قاتارىندا، 1940 جىلدان پارتيا قاتارىندا بولعان ول، ۇلى وتان سوعىسى باستالعان كەزدە لەنينگرادتا عىلىمي قىزمەتتە جۇرەدى دە، قالانى جاۋدان قورعاۋعا قۇرىلعان حالىقتىق قوسىنداردىڭ قاتارىنا كىرىپ، جىلدان ارتىق ۋاقىت مايداننىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارىندا بولادى.
1942 جىلى، مايدان قىزمەتىنەن بوساعان مامانداردىڭ ىشىنە جولداس مىڭبايەۆ تا قوسىلىپ، قازاقستانعا عىلىمدىق قىزمەتىن اتقارۋعا قايتادى. اۋىلشارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنا پرەزيدەنت بولۋى سودان كەيىن...
وسى قىزمەتىندە جۇرگەندە، ول جوعارىدا ايتىلعان ايانىشتى قازاعا ۇشىرادى...
كارىم مىڭبايەۆ مەنىڭ جاقىن دوستارىمنىڭ ءبىرى بولاتىن. بيىك، سوم، بالۋان دەنەلى، قوڭىر، سۇلۋ كەسكىندى ونىڭ مىنەزى دە اقجارقىن: وتىرىكتى، كولگىرسۋدى، ەكىجۇزدىلىكتى بىلمەيتىن ويىنا كەلگەن ءسوزدى تۋرا ايتاتىن، ىسكە شەبەر، سوزگە العىر، ۋادەگە بەرىك، دوسقا مەيىرىمدى، ءار كەز شىندىقتى عانا سۇيەتىن ار-ۇياتى تازا، نامىسقور ادام ەدى. ول ءوزى قۋعان عىلىمعا عانا ەمەس، ادەبيەت، يسكۋسستۆو سياقتى مادەنيەت جۇيەلەرىنە جەتىك، ولاردى كوپ وقىعان، كوپ كورگەن، ءاربىر وقىعانى، كورگەنى تۋرالى ءوزىنىڭ ايقىن، اشىق جانە تەرەڭ كوزقاراسى بار ادام... ونىڭ بۇل كوزقاراسى، ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتاتىن. عىلىمنىڭ بولسىن، مادەنيەتتىڭ وزگە جۇيەلەرىنىڭ بولسىن، بارىنە دە ول پارتيالىق كوزبەن قارايتىن.
ول يسكۋسستۆو قايراتكەرلەرىمەن، جازۋشىلارمەن ءجيى كەزدەسۋدى، ولارمەن ماجىلىستەس بولۋدى ۇناتاتىن ەدى. سوندىقتان، ول، كەيدە، اكىمشىلىك نەمەسە عىلىمدىق ىستەرىمەن جولاۋشى شىعاتىن بولسا، قاسىنا ارتيستەردەن، نە جازۋشىلاردان كىسى ەرتىپ الا كەتۋدى سۇيەتىن.
ءبىر كۇنى ول مەنىڭ ۇيىمە تەلەفون سوقتى دا. كنيج6 اتالاتىن شارۋاشىلىعىنا بىرگە بارىپ قايتۋدى ۇسىندى.
— قۇپ بولادى، — دەدىم مەن.
كنيج-عا ءبىز كارىمنىڭ «گازيگى» مەن كەتتىك. ول شارۋاشىلىق الماتىدان ءجۇز كيلومەتردەي جەردەگى كۇرتى وزەنىنىڭ بويىندا بولادى ەكەن. تاس جولمەن باتىسقا تارتقان ءبىز، الپىس شاقىرىم جەردەگى لەنين اتىنداعى كولحوزدان تۋرا تەرىسكەيگە قاراي كەتتىك. تاعى جيىرما كيلو¬مەتردەي جۇرگەندە، الدىمىزدان كىشىرەك وزەنشە، ونىڭ بەرگى قاباعىندا كنيج-دىڭ شوشقا فەرماسى كەزدەستى.
تاسىپ جاتقان كىشكەنە وزەنشە ماشينانى وتكىزبەيتىن بولعان سوڭ، ارجاعىنا سالت كەتەتىن بولدىق.
كارىم ات قۇمار جىگىت. شارۋاشىلىقتارىندا جۇرگەن قىزمەتكەرلەرىنە ول جورعا، جۇيرىك سياقتى كوركەم اتتاردى مىنگىزەدى. شوشقا فەرماسىنىڭ باستىعى زاۆادا دەيتىن ۋكراينالىق جىگىت ەكەن. قازاق ءتىلىن قازاقتان كەم بىلمەيتىن بۇل جىگىتتى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الدىندا، ءوزىم تۋعان ولكەدە، قوي ءسوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى بوپ جۇرگەن كەزىندە كورگەم. ەندى ول كنيج-عا كەلىپ، ەكى قىزمەتتى بىردەي اتقارىپ ءجۇر ەكەن: ءبىرى — فەرماعا باستىق، ەكىنشىسى — ىسىنە بايلانىستى عىلىمدىق ديسسەرتاسياعا ماتەريال جيناۋ.
كارىمنىڭ اسا جاقسى كورەتىن كنيج داعى ءبىر قارا جورعاسى، ءساتى ءتۇسىپ، زاۆادينىڭ ۇيىنە كەلە عاپتى. ونىڭ وزىندە بۋرىل جورعا بار ەكەن. ەكى جورعامەن، كارىم ەكەۋمىز، ايلى تۇندە ءارى قاراي ساپار شەكتىك: قارا جورعا مەندە، بۋرىل جورعا وندا.
— قارا جورعا، — دەدى كارىم ماعان اتتاناردا، — بۋرىلدى شاڭىنا دا وتىرعىزبايدى، سىزگە ونى سىي قوناق رەتىندە عانا مىنگىزەم. جالعىز-اق شارتىم — قىزا جورعالاعاندا، باسى تەمىردەن دە قاتتى: اۋىزدىقتى تىستەپ الا تارتقاندا، بەت العان جاعىنان بۋرا المايسىڭ؛ بەتتەگەن جاعىندا ءدوڭ تۇرسىن، ەر تۇرسىن قارامايدى، ىرعىپ ارجاعىنا ءبىر-اق تۇسەدى... سونىسىنا شىداساڭىز عانا ءمىنىڭىز!..
— وقاسى بولماس، — دەدىم مەن كۇلىپ، — ماڭدايىما جىلقى بىتپەگەنمەن، بالا كۇنىمنەن بايلاردىڭ جىلقىسىن باعىسىپ، ءار مىنەزدى جىلقىعا تاقىمىم ۇيرەنگەن، تاۋەكەل دەپ كورەرمىن!..
ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. سەمىزدەن جاراپ جۇرگەن قارا جورعا، شىنىمدا جەلوكپە جىلقى ەكەن. سۋدان، شىعا:
— ال، ساكە، — دەدى كارىم، — اي جارىق، الدىمىزدا سارا جول. ويى-قىرى كوپكە دەيىن جوق. ازداپ تاقىم جازامىز دا؟
— بولسىن!
تارتا جونەلدىك. قارا جورعا شىنىندا ەكپىندى ەكەن، «ھايت!» دەپ تەبىنىپ جىبەرگەننەن-اق، دەدەكتەپ ۇشتى دا كەتتى. باسىنىڭ قاتتىلىعى دا راس ەكەن. ەركىنە جىبەرسەڭ، تىزگىندى سۇزە تارتىپ بەتى اۋعان جاققا الىپ كەتەتىن. ءبىراق، مەنىڭ دە «ەركەك» دەگەن اتىم بار ەمەس پە؟ باسىنا ەرىك العىسى كەپ، تىزگىندى باسىن يزەي تارتقان كەزدە، اۋىزدىقتىڭ ەكى جاعىنان شاۋجايلاي ىرعاڭقىراپ جىبەرىپ ەم، «اقىلدى» ات، الپامساداي ەركەكتى بەتىمەن ۇشىرا الماسىن بىلگەندەي، ەندى قايتىپ اۋىزدىقتى سۇزگىلەگەن جوق...
ىرقىما كوندىرگەن اتتى ءبىراز ۋاقىت بار پارمەنىمەن جورعالاتىپ، «تىنىستايتىن كەزىڭ دە بولعان شىعار» دەگەن ويمەن ارتىما قاراسام، كارىم دە ەكپىندەتىپ جاقىن كەلەدى ەكەن. ات تۇياعىنىڭ دۇسىرىنەن شامالايمىڭ — جورعالاپ كەلە جاتقان جوق، شاۋىپ كەلە جاتىر!.. اتىمدى تەجەيىن دەسەم، ۇرىپ كەتەتىن...
اتىمدى ەرەگىسە جورعالاتىپ تاعى دا ءبىراز جەر كارىمگە شالدىرماعاننان كەيىن:
— ۋھ، ساكە، ايالداڭىز! — دەگەن داۋسى ەستىلدى ونىڭ.
قىزىپ العان اتتى، تەز تارتىپ توقتاتا قويۋعا بولمايدى. ولاي توقتاتۋدان، اتتىڭ قاراوكپە اۋرۋىنا شالدىعۋى مۇمكىن... مەن جورعانى باياۋلاتىپ بارىپ، اياڭ-جورتاققا تۇسىرگەندە، تاناۋلارى ۇستانىڭ باسقان كورىگىندەي، ەكپىندەي پىسىلداعان كارىمنىڭ بۋرىلى دا جاناسا بەردى.
— اپىر-اي! — دەدى كارىم، قاتارلاسقاننان كەيىن، — مىنا قارا جورعا سۇمدىق ەكەن عوي. بۇگىن كوردىم عوي، مۇنىڭ، جەل جەتپەيتىن جورعا ەكەنىن...
— قالاي؟ — دەدىم مەن، جورعانىڭ بار ءجۇرىسىن كورسەتكەنىمە ءماز بولعان داۋىسپەن.
— مەنىڭ استىمداعى — جورعاسىمەن قاتار، جارىستا بايگە الىپ جۇرگەن جۇيرىك جىلقى. جورعاسىمەن ىلەسە المايتىن بولعان سوڭ، بارلىق شابىسىنا سالىپ ەم، وندا دا جەتكىزبەدى قارا جورعا. مىنا تۇرىنە قاراعاندا، ساعاتىنا قىرىق شاقىرىمدى بۇل ەركىن الادى ەكەن!..
ودان ءارى بۇلكىل جورعامەن كەتتىك. كارىمنىڭ ودان ارعى كەڭەسى، قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ تۋرالى بولدى.
— قازىرگى ماسەلە، — دەدى ول، — مالدىڭ باسىن كوبەيتە بەرۋدە عانا ەمەس، ونىڭ ساپاسىن دا ارتتىرۋدا...
كنيج وسى ماقساتپەن ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. وندا سسسر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، الدەنەشە وردەندى، اۋىر شارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير الەكساندروۆيچ بالمونت باسقارعان، ءبىر توپ عىلىمي قىزمەتكەرلەر ەڭبەك اتقارادى.
كوپ جىلدىق تاجريبەنىڭ ارقاسىندا ولار شىعارعان مال تۇقىمىنىڭ اتى: «بيازى ءجۇندى قازاق قويى».
بالمونت باسقارعان توپتىڭ تابىستارىن ايتا كەلە، قازاق دالاسىنا كەڭ جايىلعان بۇل تۇقىمنىڭ ءمىنىن الدىنا سالا سويلەيدى.
— بۇل تۇقىمنىڭ الدى جاقسى باستالدى، — دەيدى ول، — ساۋلىقتىڭ ءتىرى سالماعى جەتپىس كيلوعا، قوشقاردىڭ ءتىرى سالماعى ءجۇز ون كيلوعا جەتتى. قازاقى قويدان ول ەكى ەسەگە جاقىن كوپ، ءجۇنى دە العاش قويۋ بولدى. ءقازىر سالماق جاعى ساقتالدى، ءبىراق ءجۇن جاعى سۇيىلىپ، ءارى ساپاسى كەمىپ كەلەدى...
— نەگە؟
«بۇل قويلار جازى-قىسى جايىلىممەن عانا كۇن كورەدى» دەگەن قاتە ۇعىنىستان، سول ۇعىنىستىڭ سالدارىنان قىسقى قوراسى مەن ءشوبىن دايارلاماۋدان، سودان بارىپ قويدىڭ قىستان جۇدەپ شىعىپ، قارا كەمىك بولۋىنان...
وسىدان، قويدىق قوراسى جانە جەمى تۋرالى ءسوز باستالىپ كەتتى. بەتپاق دالا ماسەلەسى دە سوندا كەپ شىقتى.
— مال باسى رەسپۋبليكامىزدا جىل ساناپ كوبەيۋدە، — دەدى، كارىم، — جايىلىمدار ءقازىر كوپ جەردە جەتپەۋگە اينالدى... قورا-قوپسى دەگەنىمىز كوپ جەردە جوق. بۋلاردىڭ ءبارى، عىلىمدى دا، تاجريبە ادامدارىن دا قاتتى ويلاندىرادى...
— ماسەلەن؟
— ماسەلەن — بەتپاق دالا.
مەن بۇل سوزگە قۇلاعىمدى تۇرە قويدىم. ويتكەنى، وتكەن 1947 جىلدىڭ جازىندا، كارىم باستاعان عىلىمي ەكسپەديسيانىڭ بەتپاق دالانى بىرنەشە اي ءجۇرىپ ارالاپ كەلگەنىنەن حابارىم بار. ءبىراق، نەلەر ىستەپ كەلگەنىن سۇراۋعا ءساتى تۇسپەي جۇرگەن. ەندى ءساتى تۇسە قالدى. سوزگە شەبەر مىڭبايەۆ، قىزعىلىقتى تۇردە اڭگىمەسىن باستاي جونەلدى.
بەتپاق دالانى كورۋگە، مەن بالا كەزىمنەن قۇمارتتىم، — دەپ باستادى ول ءسوزىن...
— نەگە؟ — دەدىم مەن.
— مەنىڭ تۇرىسبەك دەگەن اعام بولعانىن بىلەسىز.
— بىلەم: ءوزى شالا ساۋاتتى باتىراق بولا تۋرا، ول 1917 جىلى جەرگىلىكتى سوۆدەپتى ۇيىمداستىرۋعا ارالاسقان، ارتىنان كولچاك ۇكىمەتىنىڭ اباقتىسىنا ءتۇسىپ، ودان قاشىپ شىققان ادام عوي...
— سول قاشقان بەتىندە ول نۇرا بويىنداعى ەلىمىزگە كەلدى دە، ودان اۋليە-اتادا قۇرىلعان سوۆەت وكىمەتىنە قوسىلۋ نيەتىمەن، سول جاققا باراتىن بىرنەشە ادامعا قوسىلىپ سالت ءجۇرىپ كەتتى... ءبىزدىڭ تۋعان جەردە دە سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن قايتىپ كەلگەن اعايدان سۇراساق، ولار اۋليە-اتاعا تارتقان جولىندا، بەتپاق دالانى باسا جۇرگەن ەكەن...
— شولدەن قورىقپاعان با؟
— باستاۋشىلارى بولعان. باستاۋشىلارى بەتپاقتىڭ قاي جاعىنا شىعام دەسە، دە كوزىن جۇمىپ تاباتىن قۋ ەكەن. جولشىباي ولار شولدە ولگەن حايۋاندار مەن ادامداردىڭ تالاي جەردە قۋراعان سۇيەكتەرىن دە كەزدەستىرىپتى... «ەگەر باستاۋشى بولماسا، — دەيدى اعاي، — ءبىز دە قاڭعىپ ولەتىنبىز، ويتكەنى سۋسىز ميداي دالا، بەلەستەنگەن ادىرلار بىرىنە-بىرى ۇقسايدى،.. جول جوق... باسقا بەلگى جوق...»
— سولاي دەسەدى، — دەيمىن مەن، باسقا ءبىر اڭگىمەلەردى ەسكە ءتۇسىرىپ...
— ول كوپ كەڭەس، — دەيدى كارىم، — مەن قىسقاسىن ايتايىن: سونىمەن، اعايدىڭ ايتۋىنان، «مەن دە سول دالانى كورسەم-اۋ» دەپ ارمان ەتەتىن ەم. كورۋدىڭ ءساتى — 1947 جىلى عانا ءتۇستى.
— ءبىز قارۋلانىپ شىقتىق، — دەپ جالعاستىرادى كارىم ءسوزىن،- — بىرنەشە جۇك ماشينامىز بار، ولارعا ارتقان تاماقتارىمىز، قارۋ-قۇرالدارىمىز، ماشينالارىمىزدىڭ سايماندارى، مايلارى بار سۋ قۇياتىن سيستەرنالارىمىز بار... بارلىعى جيىرمادان اسا كىسى بار...
— چەليۋسكين جورىعى سياقتى عوي، مىناۋ! — دەيمىن مەن كۇلىپ.
— ەندى قالاي؟ — دەيدى كارىم سالماقتى كەسكىنمەن، — بەتپاق دالا دا وسال جاۋ ەمەس. ول دا تالاي ادامنىڭ قانىن جۇتقان... سونىمەن ءبىز الماتىدان شۋ ستانسياسىنا باردىق. ودان ءارى ۇلان-بەل اتالاتىن جەرگە تارتتىق. ول شۋ وزەنىنىڭ تەرىسكەي جاق بەتىندە.
بۇدان ءارى، كارىم ەكى ايلىق ساپارلارىندا كورگەن-بىلگەندەرىن سويلەپ كەتەدى. ونىڭ ءبارىن تىزە بەرۋدىڭ بۇل ارادا ەكى جاقتان قاجەتى جوق: بىرىنشىدەن — بەتپاق دالا تۋرالى، ول دالاعا شەككەن ساپارى تۋرالى كارىم جازعان «بەتپاق دالا» اتتى مونوگرافيا بار؛ ەكىنشىدەن — كارىمنىڭ بەتپاق دالادا كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ ءبارىن سيپاتتاۋعا قالىڭ كىتاپ كەرەك بولار ەدى، بۇل قىسقا وچەركتىڭ مىندەتى ول ەمەس.
جالپىلاپ قىسقاشا ايتقاندا، كارىمنىڭ (جانە باسقا ەكسپەديسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا) شۋ وزەنىنىڭ، شۋ ستانسياسىنان قۇمعا بارىپ جوعالعانعا دەيىنگى 600 كيلومەترلىك ەكى جاق ولكەسى دە كوپ زاماندار سۋارىپ ەگىن الاتىن تاناپتار بولعان. كارىمنىڭ جوبالاۋىنشا، بۇل سۋارىلعان جەرلەردىڭ جالپى كولەمى ءجۇز مىڭ گەكتارعا بارادى. سۋارۋ ءتارتىبى، ورتا ازيا ۇلگىسىمەن، ارىق قازۋ ارقىلى ىسكە اسقان. ەگىستىك تاناپتاردىڭ كولەمى، ءوزارا ءارقيلى، ون گەكتارلىق تا، ءجۇز گەكتارلىق تا، مىڭ گەكتارلىق تا جەر بار. بۇل جەردىڭ يەسى بايلار بولعانعا، ەگىندەرىن باتىراقتار سالعانعا ۇقسايدى. سۋدى وزەننەن كوپ جەردە شىعىرمەن كوتەرگەن. جەردى «وماش» اتالاتىن اعاش سوقامەن ايداعان، كولىگى بولسا-بولماسا دا تۇيە مەن وگىز...
جەرگىلىكتى بايلاردىڭ سۋ ارقىلى ەڭبەكشى كوپشىلىكتى قالاي قاناۋ، ەڭبەكشىلەردىڭ وعان قالاي قارسىلىق ءبىلدىرۋى تۋرالى، كارىم مىڭبايەۆ تومەندەگىدەي اسا ءبىر ايقىن فاكتىنى كەلتىرەدى: شۋ وزەنىنىڭ اياق تۇسىنداعى شولگە، 1903 جىلى بارعان ەكسپەديسيا بۇرعى سالادى دا، 213 مەتردەن سۋدىڭ كوزىن تابادى. جەر استىندا قىسىلىپ جاتقان سۋ كوزى اشىلعاننان كەيىن ىتقىپ سىرتقا شىعىپ، فونتانداي ۇزدىكسىز اتقىلايدى دا تۇرادى.
وسى سۋعا سەيتقالي دەيتىن جەرگىلىكتى باي يە بولا كەتەدى بۇل سۋدان ول وزىنەن باسقانىڭ اقىسىز-بۇلسىز مالىن دا سۋارتپايدى، ىشەرمەندىك تە سۋ بەرمەيدى. ءبىر قورا قويدىڭ ءاربىر سۋ ىشكەن اقىسىنا ءبىر قويدان الادى دا وتىرادى... كۇن سايىن سولايشا سۋ ىشەتىن قورا قويلار، بۇلاي الىم الۋعا شىداي ما؟ باي ادام شىدار، كەدەي قالاي شىدايدى؟..
شىداماعانىمەن امال جوق!.. ودان باسقا جەردە، بۇل ماڭايدا سۋ جوق... سونداي امالسىزدىقپەن پايدالانىپ، سەيتقالي كەمەلىنە كەلە الىم-سالىق الماي، جەردەن اتقىلاپ جاتقان سۋدان ەشكىمگە تامشىسىن دا تاتىرمايدى...
وسىعان كەكتەنگەن ەل، سەيتقالي ۇزاپ كوشكەن ءبىر شاقتا، سۋ اتقىلاپ جاتقان جەردى، الدەنەشە كۇن ازاپتانىپ، تەرەڭىنە دەيىن تاس توگىپ بەكىتىپ تاستايدى... ونى اشۋعا سەيتقاليدىڭ دا، ەشكىمنىڭ دە ءالى كەلمەيدى...
«ءسويتىپ، ورىس ەكسپەديسياسى اشىپ بەرگەن تابيعاتتىڭ ەن بايلىعى جابىلىپ قالادى، ونى اشۋدىڭ ەندى عانا مۇمكىندىگى بار» — دەيدى كارىم.
اۋىزشا ايتۋىنا دا، كىتاپقا جازۋىنا دا قاراعاندا، قارۋلانىپ-اق بارعانمەن، كارىمنىڭ ەكسپەديسياسى، بەتپاق شەلىنىڭ «جان باسپاعان» قالىڭ ىشىنە كىرمەي، بۇرىنعى بەلگىلى جولدىڭ بويىن قۋالاپ جۇرگەن سياقتى. قاي حان جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، تاشكەننەن اۋليە-اتانى (قازىرگى جامبىل) شۋ وزەنىنىڭ ۇلان-بەل تۇسىن، ودان ءارى قارمانشيتى، بولات تاۋلارىن باسىپ، اقتاۋ، ورتاۋدى باسىپ اقمولاعا، ودان كوكشەتاۋ ارقىلى ومبىعا تۇسەتىن حان جولى اتتى ەسكى جول بار. بۇل جول بەتپاق دالانىڭ شىعىس جاق جيەگىنە جاقىنداي جۇرەدى. ەرتە كەزدە، ارقادان شۋعا، شۋدان ارقاعا قۋلاعان كوشپەلى ەلدەر، وسى جولمەن جۇرەتىن بولعان، ويتكەنى، بۇل جولدىڭ بويىندا سيرەك كەزدەسەتىن بۇلاقتار، ەلدىڭ ءوزى قازعان قۇدىقتار بار. قۇدىقتار مەن قۇلاقتاردى قۋالاي جۇرەتىن بۇل يرەك جولدىڭ ۇزىن تۇرقى 600 كيلومەتردەي بولۋ كەرەك. كارىمنىڭ ەكسپەديسياسى دا نەگىزىندە وسى جولدىق بويىن قۋالاعان... بەتپاقتىڭ جان باسپاعان باتىس جاق قالىڭىنا ەركىن سۇڭگىمەگەن. ونىڭ سەبەبى، بىزگە ءمالىمسىز.
ءار كەزدە، ءار مولشەردە قۇرىلىپ جۇرگەن ەكسپەديسيالاردىڭ ىشىندە، بەتپاق دالانى وزگەسىنەن كوبىرەك كەزگەن ادام — موسكۆا پروفەسسورى دميتريي يۆانوۆيچ ياكوۆليەۆ جولداس. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا دا، بەتپاقتى ءالى تۇگەل ارالاپ كورگەن ەشكىم جوق...
ارالاعان جەرلەرىنەن العان اسەرلەرى تۋرالى ايتقان ۇزاق اڭگىمەلەرىن تىڭداعاننان كەيىن، مەن كارىمگە قورتىندى ەسەبىندە ءبىر سۇراۋ بەردىم:
— قىسقاشا ايتقاندا، بەتپاقدالانى جانداندىرۋ ءۇشىن نە كەرەك؟
— سۋ عانا كەرەك، — دەدى كارىم. — سۋ بارسا، ونىڭ ءون بويىنداعى ون بەس ميلليون گەكتار جەردىڭ ءبارى دە ىسكە اسادى. وعان ەگىستىڭ دە بار ءتۇرىن، اعاشتىڭ دا بار ءتۇرىن وسىرۋگە بولادى. ميلليونداعان مالدىڭ جايىلىمىن دا جاساۋعا بولادى. وسىلاردىڭ بار تەتىگى سۋدا. سۋ بولسا، بەتپاقتىڭ شولىندەي توپىراعى قۇنارلى جەر جوق.
— سۋ ماسەلەسى شە؟
— ول ازىرگە ەڭ اۋىر ماسەلە. ءبىر جوبادا ەرتىستى بۇرىپ، قاراعاندى ارقىلى سارى-سۋ وزەنىنە قۇيۋ بار. ول ىسكە اسا قالعان كۇندە دە، بەتپاقتىڭ باتىس-تەرىسكەي جاعىنان ەكى-ۇش ميلليون گەكتارلىق پۇشپاعى عانا سۋارىلادى...
— شۋدى بۇرسا شە؟
— ونىڭ سۋى، ءوزىنىڭ ەكى جاق كەڭ ولكەسىن سۋارۋدان اسپايدى...
— سوندا نەمەن سۋارىلماق؟
— گەوگرافيانى بىلەسىز عوي؟ — دەدى كارىم كۇلىپ، — جەر شارىنىڭ قۇرعاعىنان سۋى الدەقايدا كوپ ەمەس پە؟ قاي ءشولدى سۋارساڭ دا جەتپەي مە سول سۋ؟.. ءبىراق، ونى تولىق پايدالانۋعا، ءبىزدى قورشاعان كاپيتاليزم دۇنيەسى ءبىراز بوگەت بوپ وتىر... جەر جۇزىندە كاپيتاليزم ءبىتسىن. سودان كەيىن ساحارا، گۋبي، بەتپاق دالا سياقتى جەر شارىنداعى كەڭ شولدەردى قالاي سۋارار ەكەمىز!..
— سونىمەن، بەتپاق دالانىڭ ءۇستى، بۇگىنگى كۇن ءۇشىن نەسىمەن حات؟
— ماسەلەنى شۋدان باستايىق. شۋ وزەنىنىڭ بويى، مالدىڭ قىستاۋىنا اسا قولايلى. جىل جاقسى بولسا، مال ونىڭ قامىسىمەن دە قىستان كۇيلى شىعا بەرەدى. ال، جازدى كۇنى، ول اراعا كوپ مال قويۋعا بولمايدى.
— نەگە؟
— بىرىنشىدەن — مال جايلاسا، شابىندىق جەر بولمايدى، جايلاماسا — ميلليونداعان توننا شوپ شابامىز. بۇل ماڭايدا، راديۋسى بەس ءجۇز كيلومەتردە، مۇنداي شابىندىعى بار جەر جوق. ءشوبىن تۇگەل شاۋىپ السا، شۋدىڭ بويىنا، ميلليونداعان مالدى قىستان اسىراپ شىعۋعا بولادى. مالدى جاز وندا جايلاتپاۋدىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا، ەكىنشى سەبەبى — جاز ايلارىندا شۋ بويىنىڭ ماساسى مەن سوناسى كوپ. ولار مالدى، اسىرەسە، تۇيە مەن جىلقىنى ءولتىرىپ جىبەرەدى... بۇرىنعى كوشپەلى ەلدىڭ دە شۋدا جاز وتىرمايتىن سەبەبى سول بولعان. ولار جازعىتۇرى قار ەري باستاعان كەزدە، قاردى قۋالاپ، ارقاعا قاراي كوشكەن دە، كۇز قاردان قاشىن شۋعا كوشىپ، قىس تۇسە شۋدىڭ جاعاسىنا كەپ بەكىگەن...
— سوندا، بەتپاق دالانىڭ ءمانى نەدە بولعان؟
ونىڭ ءمانى — اپرەل، ماي ايلارىندا، قاردىڭ سۋىمەن بەتپاقتىڭ بويىنا جۋسانى مەن ىراڭى ارالاس قالىق ءشوپ شىعادى. مالعا ول مىڭ دا ءبىر اس؛ سول قاردىڭ سۋى، يۋن ايىنا دەيىن ساياڭداردا قاق بولىپ تا جاتادى، وزەكتەردە وزەن بولىپ تا اعادى، ول، ارينە، مالعا دا، ادامعا دا سۋسىن؛ وسى وسىمدىك پەن وسى سۋدى شۋدان ارقاعا كەشكەن ەل تولىق پايدالانادى، ەكى ايدا ولار ارقاعا ەركىن جەتەدى...
— ارقاعا نەگە كوشەدى؟..
— و نە دەگەنىڭىز، ساكە-اۋ؟! — دەدى كارىم كۇلىپ. — كورگەن جەرىڭىز ەمەس پە، ارقا. «بەتەگەسى بىلەكتەي، باتتاۋىعى جۇرەكتەي!» دەپ پوەزياعا شىققان جەر ەمەس پە ول؟.. «قۇداي» ۇرعان ءبىر قۇرعاقشىلىق جىلى بولماسا، يزەنى، جۋسانى ارالاس شىققان سەلەۋى مەن كودەسى تەڭىزدەي تولقىپ جاتپاي ما؟.. ءون-بويى تولعان بۇلاقتار، وزەندەر ەمەس پە ونىڭ؟.. تۇلابويى مالدىڭ قۇتىنا تولعان تاۋلارى بار ەمەس پە ونىڭ؟.. ماساسى مەن سوناسى دا جوق ەمەس پە؟.. ۇنەمى جاندى جايلاندىراتىن سامالى سوعىپ تۇرماي ما؟.. مال باققان ەل، ونداي جەردى جايلاماعاندا نەنى جايلايدى...
— قىستاپ نەگە قالمايدى؟ — دەدىم مەن.
— قىسى قاتتى عوي ارقانىڭ، — دەدى، كارىم. — جىل جاقسى بولسا قۇبا-قۇپ قوي، جۇتشىلىق بولسا، كوپ مال كۇن كورىپ شىعا المايدى عوي وندا...شابىندىق جەرى از... قىستىڭ قالاي بولاتىنىن كىم بولجاي الادى... سوندىقتان، بۇرىن دا كوشپەلى ەلدەر ارقانى جازداي جايلاپ، كۇزگە قاراي، نە شابىندىعى مول سولتۇستىككە قاراي، نە شۋ مەن سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىنا قاراي كەشىپ كەتكەن. ءالى دە مال باققان ەل سويتەدى. كۇزگە قاراي، جاڭبىر بەتپاقتا دا بولادى. ىستىق ايلاردا وسىمدىگى كۇيىپ كەتكەن بەتپاقتىڭ ءشوبى، كۇزگى جاڭبىردان تاعى كوگەرەدى، تاعى دا قاقتارعا، سايلارعا سۋ جيىلادى، ءسويتىپ، شۋعا ەلدىڭ ساسپاي كوشۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى... ەندەشە، بەتپاق دالانىڭ كوكتەمدە دە، كۇزدە دە مال شارۋاشىلىعىنا پايداسى كوپ...
— تۇسىنىكتى، — دەدىم مەن، — ءبىراق، كوشپەلى ەلدىڭ بۋلاي پايدالانۋ ەجەلگى داعدىسى بولسا، عىلىمعا ول ءمالىم داعدى بولسا، بۇل بەتپاق دالاعا ءقازىر ەكسپەديسيا شىعارىپ زەرتتەۋدەن ماقسات نە؟
— ماقسات: اۋاسىن، جەرىن، سۋىن وسىمدىگىن زەرتتەۋ، ءسويتىپ بولاشاعىن جوبالاۋ... بۇل ماسەلەگە ءبىز ەندى عانا كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا ونى ءبىزدىڭ تىڭنان زەرتتەۋىمىز جانە سوۆەتتىك عىلىمنىڭ جولدارىمەن زەرتتەۋىمىز كەرەك...
كارىم ول جوندەگى كوپ ماتەريالداردىڭ جايىن ۇزاق بايانداپ كەتتى...
ءبىر كەزەڭدە كارىم اقبوكەندى اڭگىمە عىپ كەتتى.
— بۇكىل جەر شارىندا، اقبوكەننىڭ ءۇش-اق جەردە بارىن بىلەسىز بە؟ — دەپ باستادى بۇل اڭگىمەسىن.
— جوق، — دەدىم مەن.
— ول سولاي: بەتپاق دالا، باتىس قازاقستانداعى نارىن قۇمىندا جانە مونگوليادا... وسى ۇشەۋىنەن باسقا جەردە اقبوكەن جوق. اڭشىلاردىڭ جوبالاۋىنشا، بەتپاق دالادا ون مىڭعا جاقىن اقبوكەن بولۋعا ءتيىستى... ءبىز ءوزىمىز تۇتاس جايىلىپ جۇرگەن بەس جۇزدەيىنە عانا كەزدەستىك...
— قۋدىڭىزدار ما؟..
— ميلليونداعان جىلداردى اتتاپ، ءبىزدىڭ داۋىرگە ازايىپ جەتكەن مامونتتىق ءداۋىردىڭ وكىلىن اتۋ، ارينە، ايانىشتى، دەگەنمەن، «ۇشقان قۇستان باسقاعا جەتكىزبەيدى» دەپ اڭىز قىلاتىن جۇيرىك اڭدى ماشينامەن قۋۋ دا قىزىق!..
— ارينە...
— مەنىڭ مىنگەنىم «گازيك».. بابىنداعى جاڭا ماشينا. قاسىمدا بەگالين بايقادام دەگەن قارت اڭشى بار. بەتپاقتىڭ دالاسىن تۇگەل كەزىپ، الاقانىنداي، بىلەتىن ادام. ءبىز ونى باسشىلىققا العامىز ايتۋىنشا قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن مەرگەن... ءبىز ونى قۇرمەتتەپ «بايەكە دەيمىز... مىلتىقتى مەن دە ءبىر كىسىدەي اتا الام با دەيتىن ەم، ول ءتىپتى سۇمدىق ەكەن: اسپاندا شىرىلداعان ءبوزتورعايدى جالعىز وقتى شيتىمەن تۇسىرەدى. ودان باسقا مىلتىقپەن اتپايدى... سونىمەن شۋدان بۇرىلىپ، بەتپاققا شىققان بەتىمىزدە الدىمىزدان الىستا بۇلدىراپ، قىراتتا جيىلعان بىردەمەلەر كورىندى، «اقبوكەن دەدى بايەكەڭ ەلەڭدەي عاپ. «كىسى كورمەگەن بوكەندەر ەكەن — دەدى ول، — ايتپەسە ىعىسىپ قاشار ەدى!..» ءبىز جاقىنداي، بوكەندەر قاشا جونەلدى... «ول جاقتا تاستاق جەر بار، بوكەن سوعان پانالاۋعا تىرىسادى...»
— قۋىپ كەپ بەردىك! — دەدى قىزۋ قاندى كارىم، كوتەرىلە سويلەپ. — مۇنداي ۇشقىر بولار ما!.. ساعاتىنا 50-60 كيلومەتر الىپ كەلە جاتقان ماشيناعا شالدىرار ءتۇرى جوق!.. اپپاق تاڭدارى جارق-جۇرق ەتىپ زىمىراپ بارادى!.. «بۇلار شاپپايدى،... تەك جەلەدى، — دەدى بايەكەڭ. — قازىردە ولار جەلىپ بارادى... «سول ارادا ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» دەگەن ولەڭىندەگى «شاپقان اتقا جەتكىزبەس بوكەن جەلىس» دەگەنى ەسىمە ءتۇستى... مىنا بوكەندەر، ات تۇگىل ماشيناعا دا جەتكىزەر ەمەس، قازىرگى جەلىسىندە، شاماسى، ساعاتىنا 70-80 كيلومەتردى ەركىن الىپ بارا جاتىر!..
— عاجاپ ەكەن!..
— ءبىز جەتكىزبەيدى دەپ ساسايىق دەسەك، «ساسپاڭدار، — دەيدى بايەكەڭ، — وكپە-باۋىرى بار، ايىر تۇياقتى قارا مال ەمەس نە، ءبىرازدان كەيىن الدىرادى ول!..»
- سونىمەن، جەتە الدىڭدار ما؟ — دەيمىن مەن اسىعىپ.
— شاماسى جيىرما-وتىز كيلومەتردەي جەردەن سوڭ، الىستاعى سايعاقتاردى ماشينا ۇتا باستادى... تاعى ءبىر ون بەس، جيىرما شاقىرىمنان كەيىن جاقىنداي باستادى... ءبىراق، ءبىز تۇرا قۋماي، بايەكەڭ سىلتەگەن جاققا قاراي قيعاشتاپ كەلەمىز... ول قۋلىعىمىزدى اقبوكەن سەزگەندەي، الدىمىزدان كەسە-كولدەنەڭدەپ جولعا تالاسۋعا اينالدى...
ال، ەندى، — دەدى سول كەزدە بايقادام قارت، مۇنىڭ بىر-ەكەۋىن اتىپ الۋ كەرەك، ايتپەسە الدىمىزدان ەتىپ العاننان كەيىن، ولار بۇيراتقا كىرەدى دە، ودان كەيىن الدىرمايدى...»
— اتتىڭ با سونىمەن؟
— مامونت ءداۋىرى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. قىزىپ كەتىپپىن... ءۇش اۋىز مىلتىعىم بار ەدى، سونىمەن، كولدەنەڭدەي بەرگەن اقبوكەندەردى تارتىپ-تارتىپ جىبەردىم... جاقىن-اق جەر!.. مىقتاپ-اق كوزدەگەن سياقتى ەدىم!.. دەنەم دە نىق تۇرعان سياقتى ەدى، ءبىراق، قۇلاعان سايعاق جوق!.. تاعى اتام، تاعى قۇلامايدى!.. ماشينانى توقتاتايىن دەسەم، ۇزاپ كەتەتىن... نە ىستەۋ كەرەك؟..
— بەگالينگە «ات!»دەۋ كەرەك قوي.
— ءوزىم دە ءسويتتىم. ول اعىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ ۇستىندە، تۇرەگەپ، ۇزاڭقىراپ بارا جاتقان بوكەندەرگە قاراپ، ءشيتىسىن تارتىپ جىبەرىپ ەدى، ءبىر سايعاق بۇكتەلىپ كەپ ءتۇستى!..
— بارەكەلدى!..
— تاعى دا اتايىن دەپ ەدى، اتتىرمادىق. جىعىلعان، بوكەنگە كەلسەك. وق قۇلاق شەكەدەن ءتيىپتى. كان ساۋلاپ جاتىر. سايعاقتىڭ اياقتارى عانا قيمىلدايدى.
— ءسويتىپ، — دەدى كارىم كۇلىپ، — ميلليونداعان جىلدار ءومىر سۇرگەن بەيباقتىڭ اجالىنا سەبەپ بوپ، باۋىزداپ الدىق!..
— شىركىن، مەرگەن ەكەن-اۋ! — دەيمىن مەن...
— كىسىلىگىن قايتەرسىڭ! — دەيدى كارىم. — ولەردەي دوس بوپ كەتىپ ەم. ساعىنىپ ءجۇرمىن، سول كىسىنى...
كارىمنىڭ وسى كەڭەسىن تىڭداعان ادام، بەتپاق دالانى كورۋگە قالاي قۇمارتپاس!
ودان كەيىن دە مەن بەتپاق دالا تۋرالى كوپ كەڭەستەر ەستىدىم، كوپ ماتەريالدار وقىدىم. سولاردىڭ ءبارىن جيناعاندا ايتىلعان ءسوز — بەتپاق دالانىڭ مەڭگەرىلە باستاۋى. وندا كازىر كارىم مىڭبايەۆتىڭ اتىنا قويىلعان تاجريبە ستانسياسى بار. «ۇلان-بەل» دەگەنىمىز سول. ستانسيا اسىل تۇقىمدى مال تۇلىكتەرى مەن ەگىس داقىلدارىنىڭ تۇرلەرىن بەتپاق دالاعا وسىرۋدە كوپ تاجريبەلەر جاساپ، عاجاپ تابىستارعا جەتىپ ءجۇر. كولحوزدار مەن سوۆحوزدار دا بەتپاق دالانى شارۋاشىلىعىنا پايدالانادى. عىلىم ورىندارى، اسىرەسە تاۋ كەنىن زەرتتەۋشىلەر، ءشول دالانىڭ، استىنان نەلەر قىمبات مۇلىكتەردى تابۋدا... سونىمەن قىسقاسى، بۇرىن ءتۇسىن سۋىتىپ ماڭىنا ادام بالاسىن جولاتپايتىن بەتپاق دالا، كازىر وعان ءيىپ، يەسى سول ەكەنىن تۇسىنە باستادى. ونىڭ ادامعا وسى باعىنعانى — باعىنعان!.. ادام ونى جىل ساناپ گۇلدەندىرە تۇسەدى!..
V. شاحتەردىڭ سەمياسى
بىرلىكتەن ءبىز ويىسىپ مويىنتى — شۋ تەمىر جولىنا جەتتىك تە، ودان ءارى سونى بويلاپ كەتتىك. تۇرقى الدەنەشە ءجۇز كيلومەترگە سوزىلعان تەمىر جولدى، حالىق وز كۇشىمەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جىلدارىندا باستادى. ءبىز كورگەن كەزدە جۇك پوەزدارى ءجۇرىپ، قاراعاندىنىڭ كومىرىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك قالالارىنا جانە ورتا ازيا قالالارىنا تۋرا تاسۋعا كىرىسكەن ەكەن. ونىڭ شارۋاشىلىق ءمانى اسا زور ەكەنىنە بۇل وچەركتە توقتاۋدىڭ قاجەتى جوق.
جولاۋشىلار پوەزى مويىنتى — شۋمەن ءالى جۇرمەگەن. جاڭادان سالىنىپ جاتقان ستانسيالار مەن رازەزدەردىڭ كوبىندە، ءالى حالىق از. دەگەنمەن، بۇرىن بەتپاق دالانى ەرنەۋلەپ، قۇلازىپ جاتاتىن، قوش سۇرلەۋىنەن باسقا جولى جوق، تۇراقتى مەكەن جاساعان ادامدارى جوق بۇل جەردە، كازىر قايناعان ءومىر!
ءبىر تاۋدى ساعالاپ كەلە جاتىر ەك، بىزگە قارسى بەتتەن جۇك پوەزى كورىندى... الدەنەگە ارقىراپ دىبىس بەرگەن ونىڭ ۇنىنە تاڭدانعانداي، كوز جەتەر جەردەگى تاستاققا ءبىر توپ حايۋان ويناقتاپ شىعا كەلدى. بينوكلمەن قاراساق — ارقارلار ەكەن!.. ولار ادىرايا از قاراپ تۇردى دا، دۇركىرەي ءارى قاراي قاشتى...
«بۇل نە؟!.» دەپ تاڭدانىپ باراسىڭ-اۋ، ءا؟ — دەدى، بىزگە ەرىپ كەلە جاتقان قارتاڭ ادام كۇلىپ ارقارلارعا. — اسىقپاساڭ، ءالى ۇيرەنەرسىڭ شىراعىم!..
ارجاعىندا كوپ ۇزاماي، ءبىز بالقاش كولىنىڭ باتىس جاق جاعاسىنا جەتتىك. سامولەتتەن قاراعاندا، ەكى جاق جاعاسى دا كورىنەتىن بۇل كولگە جەردەن قاراساڭ، ۇشى-قيىرى جوق كوك تەڭىزگە ۇقسايدى ەكەن. جانە ءبىر عاجابى — باتىس جاعى قاپتاعان ارال. قازاقتار ونى «مىڭ ارال» دەيدى ەكەن. ارالداردىڭ ءبارى الىستان سۋدا ءجۇزىپ بارا جاتقان كەمەگە ۇقسايدى... توقتاپ كورۋگە ۋاقىتىمىز تىعىزىراق...
بالقاشتان ءبىز مويىنتى ستانسياسىنا تارتتىق. جاڭا جولدىڭ ءون بويىنا قونىستاپ جاتقان ەلدىڭ ءار سەلو، ءار اۋىل، ءار رازەزد، ءار ستانسياسىنان كوركەم ادەبيەتكە تولىپ جاتقان تەما تابىلاتىن. مىنە، قايدا، جازۋشىنىڭ كورەتىن جەرلەرى!..
مويىنتىدان ءارى، قاراعاندى — قارساقپاي تەمىر جولىن بويلاپ كەتتى. بەتىمىز — قاراعاندى. بۇل جاعالاپ كەلە جاتقانىمىز قازاقستانعا ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ سىيلاعان جولى!..
ەرتەرەك مەڭگەرىلگەن بۇل جولدىڭ بويىندا، نەلەر عاجاپ زاۆودتار دا ورناپ قالعان، نەلەر عاجاپ قالالار وسكەن!
قاراعاندىعا ءبىز تۇندە ۋسپەن زاۆودى جاعىنان كەلدىك. بۇل ءبىر عاجاپ كورىنىس. ەرتە زاماندا يت-جون اتالاتىن بۇل ارانىڭ بەلەستى ءشول دالاسىن، ريەۆوليۋسيادان بۇرىن تەك كوشپەلى اۋىلدار عانا باسا كوشىپ، تۇراقتاپ مەكەندەگەن ەشبىر ەل بولمايدى ەكەن.
بەلەستىڭ استىندا كومىر بارى، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن ءمالىم بوپ، كاپيتاليستەر تابىلعان كومىردى الۋعا تەز كىرىسكەنمەن، 60-70 جىلدىڭ بويىندا الىنعان كومىر، كازىرگى مەحانيكالانعان ءبىر شاحتانىڭ ءبىر جىلدا العان كومىرىنە جەتپەيدى.
قاراعاندى كومىرىن الۋعا، سوۆەت وكىمەتى، شىن ماعىناسىندا، 1930 جىلدان باستاپ كىرىستى. جىلىنا وتانعا ميلليونداعان توننا كومىر بەرەتىن بۇل ءوندىرىس، كازىر سوۆەتتەر وداعىنىڭ ءۇشىنشى كومىر وشاعى سانالادى، ونىڭ، كازىر بارلىق شاحتالارى دا مەحانيكالانىپ، كومىردى قازۋدى دا، تىسقا شىعارىپ، ۆاگوندارعا تيەۋدى دە ەلەكتر قۋاتىمەن قارۋلانعان ماشينالار اتقاردى.
«قاراعاندى» اتالاتىن ءوندىرىستى تۇتاس العاندا، 65 مىڭ شارشى گەكتار جەردى الىپ جاتادى. سونشا كەڭ كولەمدى جەردىڭ ساي-سالاسىنا، ءوندىرىس جاعدايىنا بايلانىستى بىرنەشە كوركەم قالالار، پوسەلوكتار ورناعان، ولاردىڭ ءبارى ەلەكتر قۋاتىمەن پايدالانىلادى.
قاراعاندىنى مەنىڭ ءبىرىنشى رەت كورۋىم — 1933 جىلى. ول كەزدە ءالى قارقىنداپ ۇلگەرمەگەن ءوندىرىستىڭ شاحتى سانى دا قازىرگىدەن الدەقايدا از، قالا كولەمى دە الدەقايدا كىشى بولاتىن. ەلەكتر ستانسياسى قازىرگىدەن الدەقايدا ءالسىز بولعاندىقتان، ول كەزدە شامداردىڭ سانى ءارى از، ءارى ساۋلەسى كومەسكى بولاتىن.
ەندى شە؟..
ۋسپەن زاۆودى جاقتان كەلەتىن جول، قاراعاندىعا بايداۋلەت تاۋىنىڭ جوتاسىنان قۇلايدى. سول جوتاعا، 1952 جىلدىڭ جازعى تۇنىندە شىعا كەلسەم، «جەردىڭ ءجۇزى، كۇننىڭ كوزى» دەگەندەي، الدىمىزداعى بەلەستى دالانىڭ ىلدي ءورى، سول تۇنگى اشىق اسپاندا جالتىراعان قالىڭ جۇلدىزدان دا قالىڭ ەلەكتر شامىنا تۇنىپ تۇر!.. نە دەگەن كوپ، نە دەگەن جارىق، ساۋلە بۇل!..
«جۇرمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ» دەگەندەي، جەردەگى جۇلدىزداردىڭ قالىڭ ىشىنە سۇڭگىگەن ءبىز، قالاعا تۋرا كىرىپ كەتە المادىق. ايقۇش-ۇيقىش جولداردىڭ بىرەۋى ءبىزدى اكەپ، قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە كىرگىزدى... قايداعى ورمان بۇل؟!. بۇنداي ورمان، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، بۇل ماڭايدا جوق ەدى عوي؟.. ارالاپ كەرسەك، اعاشتارى جۋانداعان جىنىس!.. و، عاجاپ!.. از جىلدا جەر مۇنشا وزگەرەدى ەكەن-اۋ!..
ارتىنان بىلسەم، بۇل ورمان، قالانىڭ ورتالىق پاركى ەكەن. سوۆەتتىك قاراعاندى قۇرىلىسى باستالعان كەزدە، 275 گەكتار جەرگە تىگىلگەن جاس اعاشتار، كازىر جۋان اعاشتى وسىنداي جىنىسقا اينالىپ كەتكەن. قاسىندا كەلى بار...
قايداعى كەل بۇل؟
وسى ارادا بۇرىن «سوقىر» اتاناتىن كىشكەنە وزەنسىماق بولعان. ونىڭ قانداي وزەن ەكەنىن اتى-اق كورسەتىپ تۇر. جازتىتۇرىم وزەنگە قاردىڭ سۋى جينالادى ەكەن دە، كوپىرشىپ تاسىعان بوپ، يۋنگە جەتپەي ارناسى اڭىرايىپ قۇرعاپ قالادى ەكەن.
«سوقىردى» سوۆەت ۇكىمەتى، قاراعاندىنى اشقان جىلى بوگەيدى دە، ىركىلگەن سۋىنان، جوعارىدا اتالعان كەل جاسالادى. بۇل كەلدى قاراعاندىلىقتار قالجىڭداپ، كىشى تەڭىز دەيدى. ۇلكەن تەڭىزى دە الىس ەمەس، — قالانىڭ تەرىسكەي جاعىندا، 20 كيلومەتر جەردە.
ول — نۇرا وزەنىن بايلاۋدان جاسالعان «تەڭىز». ونىڭ كولەمى «ات شاپتىرىم» ەمەس، «ماشينا شاپتىرىم». تەرەڭدىگى وتىز-قىرىق مەتر. بۇكىل قاراعاندىنى ازىرگە سۋسىنداتىپ تۇرعان وسى «تەڭىز»...
بۇل تەڭىزدىڭ جاعاسىندا بۇكىل قاراعاندىعا ەلەكتر قۋاتىن بەرەتىن گەس جانە قازاقستاننىڭ تەمىر قورىتۋداعى ماقتانىشى — تەمىرتاۋ مەتاللۋرگيا زاۆودى قىزمەت اتقارادى...
قالانى ءبىز پارك كۇزەتشىسىنىڭ سىلتەۋىمەن تاپتىق. بۇل — جاڭا قالا. ونى مەن، 1941 جىلى، قارت اقىن دوسكەي الىمبايەۆتىڭ توقسان جاسقا تولعان تويىنا بارعاندا كورگەم. ءقازىر قالا، ودان الدەقايدا كەڭىگەن... كوپ ەتاجدى، نەلەر عاجاپ ۇيلەر سالىنعان... كوشەلەرىن بويلاي ەككەن اعاشتار قالىڭداپ عاجاپ اللەيالارعا اينالىپ كەتكەن!.. قىسقاسى، بۇل قالا. موسكۆانىڭ ءساندى ورامدارىنا ۇقسايدى...
ەرتەڭىنە ءبىز دوسىمىز ءباشىر نۇرماعانبەتوۆتى ىزدەپ كەتتىك، باسشىمىز — «سوسياليستىك قاراعاندى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بەيسەنعالي تايقۇمانوۆ جولداس.
الماتىدا دا، موسكۆادا دا كەزدەسىپ جۇرەتىن جولداس نۇرماعامبەتوۆتى، اتقاراتىن ەڭبەگىنىڭ ۇستىندە، ءۇي تۇرمىسىندا كورۋ، ماعان ارمان سياقتاناتىن. سول ماقساتپەن ىزدەگەن ونىڭ كىم ەكەنىن وقۋشىلارعا قىسقاشا تانىستىرا كەتەيىك.
1914 جىلى كەدەي سەميادا تۋعان ول، ەرەسەك جاسقا جەتكەننەن كەيىن، اۋەلى ەرتىس بويىنداعى پاروحود قىزمەتىندە، ودان سەمەيدەگى ەت زاۆودىندا جۇمىسشى بوپ ەڭبەك اتقارادى دا، 1937 جىلى قاراعاندىعا كەلىپ، شاحتى جۇمىسىنا ورنالاسادى. سودان بەرى شاحتىدان قول ۇزبەي كەلە جاتقان ول، سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا «بيس — 31» اتالاتىن شاحتىنى باسقارادى. وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى مەملەكەت الدىندا جىل سايىن ابرويمەن اتقارعاندىعى ءۇشىن، 1950 جىلى ۇكىمەت وعان، ەڭبەك مايدانىنداعى ەڭ بيىك دارەجە — سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن بەرەدى. قۇرمەتتى شاحتەر مەملەكەتتىك ج:شە پارتيالىق باسقارۋ ىستەرىنە دە ارالاسادى. سوڭعى بىرنەشە جىلدا ول قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىنە مۇشە.
ءبىزدى نۇرماعامبەتوۆتىڭ ۇيىنە باستاپ اپاراتىن تايكۋمانوۆ بەيسەنعالي جولداس قاراعاندى وندىرىسىندە نە حالدار بولىپ جاتقانىن كۇن سايىن باقىلاپ، گازەتىنە جازىپ وتىرعان ادام عوي، سوندىقتان:
— ءباشىردىڭ بيىلعى جوسپارى قالاي ورىندالىپ جاتىر؟ — دەسەك:
— ول جوسپارىن ورىنداۋ ءۇشىن عانا جارالعان كىسى، — دەيدى، بەيسەنعالي قالجىڭدى داۋىسپەن، — ول ءۇشىن «ورىنداۋ» دەگەن ءسوز ەمەس، «اسىرا ورىنداۋ» — ءسوز.
بەيسەنعالي قويىن كنيجكاسىن الدى دا، بيىلعى يانۆاردان باستاپ، اۆگۋستقا دەيىن نۇرماعامبەتوۆ ءباشىردىڭ ايلىق جوسپارىن قالاي ورىنداعان سيفرىن كورسەتەدى. بۇل سيفرلاردا «110»نان بەرىسى جوق، ارجاعى «220».
— ءبىزدىڭ ءباشىر وسىلاي! — دەيدى، بەيسەنعالي جىميىپ قويىپ.
ءباشىردى ءبىز باسقاراتىن شاحتىسىندا جولىقتىردىق.
كومىر شاحتىسىن مەنىڭ ءبىرىنشى رەت كورۋىم 1928 جىلى بايقوڭىردا. اتاقتى جەزقازعان ءوندىرىسىنىڭ جانىندا اشىلعان بۇل كەندە، كەمىر قىرتىسىنىڭ قالىڭدىعى جارتى مەتردەن تومەندەي بەرىپ، كەي جەرى سىنىق سۇيەمدەي عانا بولىپ قالادى. قاراعاندى اشىلماعان كەزدە، قارساقپاي زاۆودىنا وسى كومىر دە كەرەك بوپ، 1928 جىلى مەن بارعاندا، جۇمىسشىلار الىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق، قالاي؟ كەي جەردە كومىردى جامباستاپ جاتىپ شابۋعا تۋرا كەلەدى جانە وزگە قۇرالمەن ەمەس، قايلامەن. ول، بەسجىلدىقتاردىڭ باستالماعان كەزى.
...ەندى، بەسجىلدىقتار جەمىسىن مول بەرگەن كەزدە، قاراعاندى شاحتەرلارىنىڭ ىشىنە تاۋ كومبايندارى كىرىپ، بۇرىنعى قولمەن سوعاتىن قايلانىڭ قىزمەتىڭ قيمىلى ودان مىڭداعان ەسە قۋاتتى ماشينالار اتقارىپ جاتىر، سونداي ماشينالار ءباشىر نۇرماعامبەتوۆتىڭ شاحتاسىندا كومىردى ۇزدىكسىز وندىرەدى.
بۇل دا عاجاپ كورىنىس: 1933 جىلى قاراعاندىعا بارعاندا، شاحتاعا مەن «باديا» اتالاتىن زور اعاش شەلەككە ءمىنىپ تۇسكەن ەدىم. ول قولدان بۇراعان تەمىر ارقانمەن كوتەرىلىپ تۇسەتىن ەدى. شاحتاعا تۇسەتىن ۇڭگىر كوردەي قاراڭعى دا. تاستاي قاراڭعىلىقپەن ۇزاق ۋاقىت تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقان ادامنىڭ، قورقىنىشتى كوزى ەمەس، دەنەسى سەزىپ، «قايدا بارىپ قيرار ەكەم!» دەگەن قورقىنىش پايدا بولاتىن.
شاحتانىڭ ىشىنە تۇسسەڭ دە سول قاراڭعىلىقتا. قولىڭا ۇستاتقان كەروسين فونارمەن تار شاحتانى بويلاي جۇرگەندە، الدىڭنان ادام يتەرگەن، نە ات سۇيرەگەن كومىر تيەۋلى ۆاگونەتكالار كەزدەسەتىن... الدەقايدا كومىردى قول قايلامەن شاۋىپ جاتقاندارعا بارساڭ، كرەپكە ىلگەن كەروسين فوناردىڭ، كۇڭگىرت جارىعىمەن، ەكى ۇشى دا ءسۇيىر قايلانى، جىلتىلداعان كومىر پلاستاسىنا دامىلسىز مىقشيا ۇرعان شاحتەردىڭ ءونىمسىز ەڭبەگىنە جانىڭ اشيتىن.
ەندى شە؟..
ەندى شاحتاعا ەلەكتر ليفتىمەن تۇسەسىڭ. ونىڭ تازالىعى دا، جىلدامدىعى دا، موسكۆا گوستينيسالارىنداعى ليفتتەرگە ۇقسايدى...
شاحتانىڭ ىشىنە تۇسسەڭ، ول دا ەلەكترلەنگەن ءبىر كەڭ ساراي. تىزبەكتەلگەن ۆاگونەتكالار، كومىردى ءقازىر ەلەكتر كۇشىمەن عانا تاسيدى. كولبەي جاسالعان شاحتالاردان تىزبەكتەلىپ وزدەرى شىعىپ جاتادى، تىك شاحتالاردا دا ماشينالار كوتەرەدى...
كومىردىڭ قازىلىپ جاتقان جەرىنە بارساڭ، بۇكىل دەنەسىمەن تۇتاسا قيمىلداپ جاتقان تاۋ كومبايندارى. ولار كومىردى قازىپ جاتقان سياقتى ەمەس، «كومىر» اتالاتىن جەردىڭ وزەگىن ۇزدىكسىز جانە مول تارتا سورىپ جاتقان سياقتى. سوعان قاراپ تۇرىپ، تاپقىش ادام ويىنىڭ،، كومىرگە ارناپ شىعارعان بۇل قۋاتىنا قايران قالاسىڭ دا تۇراسىڭ!..
ادامنىڭ ەڭبەگىنەن تۋعان ماشينا اتاۋلىنىڭ قۋاتى جەتكەن مولشەردە قيمىلداپ، قىزمەتتى ءونىمدى اتقارۋ تەتىگى ادامنىڭ وزىندە عانا. ادام باسقارماي، ءوز بەتىمەن قيمىلداپ ماشينا تەز ارادا تاس-تالقان بوپ قيرار ەدى. ماشينا اتاۋلىنىڭ بۇلىنبەي دۇرىس قىزمەت اتقارۋى — ونىڭ كۇتىمىن دە، تەتىگىن دە بىلۋدەن.
ءبىزدىڭ ءباشىر وسىنداي ادام ەكەن. 1946-جىلدان بەرى ول باسقارىپ كەلە جاتقان «دونباسس» اتتى كومباين، قاجەتتى رەمونتتان باسقا ۋاقىتتا، نە قاقالىپ، نە تۇرىپ قاپ كورمەيتىن. بۇنداي كومبايندى، بايقوڭىر سياقتى جۇقا قىرتىستى كومىرگە اپارىپ سالسا، ارينە، ءدال مىناداي ءونىم بەرە الماس ەدى. قاراعاندى شاحتىسىنداعى كومىردىڭ قالىڭدىعى مەتردەن باستاپ، ءارى قاراي جوعارىلايدى. ودان كومىر ءوندىرۋ، كومباينعا قانداي ىڭعايلى، قانداي جەڭىل... وسىنداي جاعدايدا كومىر وندىرگەن ءباشىردىڭ نورماسىن ارتىعىمەن ورىنداماعان كۇنى جوق. كەيدە ول، بەس-التى نورما دا بەرىپ جىبەرەدى. ونىڭ سوسياليستىك ەڭبەك ەرى دەگەن زور داڭققا جەتۋى دە، ۇنەمى قارقىندى قيمىلداۋىنان...
سوسياليستىك قوعامنىڭ ءسوزى: «وندىرە ەڭبەك اتقار دا، مادەنيەتتى تۇر». وسى ۇراننىڭ ىسكە اسقانىن ءبىز ءباشىردىڭ ۇيىنەن دە كورەمىز. قىزمەت ورنىنا جاقىن جەردەن بەرىلگەن ونىڭ پاتەرى — تورت-بەس بولمەلى جەكە اعاش ءۇي. ايەلى راحيما، بۇل ۇيدەگى بولمەلەردى ساندەپ جيعان. ولاي جيناۋعا، جاساۋ، جيھازى جەتىپ تە جاتىر.
زامانىمىزدىڭ باقىتتى بالالارىن ءبىز بۇل ۇيدەن دە كورەمىز. ءباشىردىڭ 13 جاسار ۇلكەن بالاسى نۇرانيا جەتىنشى كلاستا ۇزدىك وقيدى. جەتى جاستاعى گاۋھاريا مەكتەپكە الداعى كۇزدە بارماق. ءۇش جاستاعى سەرىك، بالالار باقشاسىندا.
بۇل باقشا، ءباشىر ءۇيىنىڭ قاسىنداعى كەڭ پاركتىڭ ىشىندە. شاحتەرلەردىڭ 250 دەي جاس بوبەكتەرىن تاربيەلەيتىن باقشادا، ءباشىر، بەيسەنعالي ۇشەۋمىز بارساق، سەرىك تىنىس ساعاتىندا ەكەن. تاربيەسى، كۇتىمى جاقسى سابيلەردىڭ ءبارى دە، بەتتەرىندە قانى ويناعان كورىكتى، بالتىرلارى بەسىكتەي ەتجەڭدى... تارتىپكە باعىنىپ قالعان ولاردىڭ ءبىرازى ءبىز كورگەندە ۇيقىدا، ال ەندى ءبىرازى، كوزدەرىن اشىپ-جۇمعانمەن، قيمىلسىز جاتىر...
قاراعاندىدا بالانىڭ دەمالىسى وسىنداي بولسا، ۇلكەندەردىڭ دەمالىسى قانداي؟
قاراعاندىدا وتىزدان استام كلۋب بار، ولاردىڭ ءبارى دە ەڭبەكشىلەردىڭ دەم الۋ جاعدايىنا لايىق سالىنعان. سولاردىڭ ىشىندە، ەڭ كورىكتىسى بوپ، جاڭا قالادا «شاحتەرلەردىڭ مادەنيەت سارايى» تۇرادى. ارحيتەكتورلىق كوركى كوزدى تۇندىراتىن بۇل سارايدىڭ جۇزدەن اسا مادەنيەت بولمەلەرىن تالداپ ايتپاعاندا، ءۇش زالىن سيپاتتاپ ەتۋگە كوپ بەتتىك ءسوز كەرەك بولار ەدى. مىڭ كىسىلىك ورنى بار ۇلكەن زالدىڭ توبەسىندەگى جالعىز ليۋسترانىڭ عانا باعاسى 340 مىڭ سومدىق. لەكسيالىق زالعا 400 كىسى سيادى. زالداردىڭ دا، بولمەلەردىڭ دە بارىنە بارقىت ورىندىقتار قويىلعان، تەرەزەلەرىنە تورعىن جىبەكتەن پەردەلەر قويىلعان، قابىرعا مەن تەبە كوركەم كەستەلى بوياۋمەن، ويۋلارمەن بەزەنگەن، كىسى جۇرەتىن جولدارعا كىلەمدەر توسەلگەن... وتىز بەس مىڭ تومدى كىتابى بار وقۋ زالىنا، جىبەك جامىلتقىلى ستولدار، ورىندىقتار قويىلعان...
مىنە، وسى سارايعا دا، باسقا كلۋبتارعا دا، قاراعاندى حالقى كەش بولسا جينالىپ مادەنيەتتى دەم الادى. قاراعاندىنىڭ وزىندە ورىس جانە قازاق درامالىق تەاتر، 16 جەردە كينوتەاتر جانە فيلارمونيا بار. بۇلارعا قوسا، ارعى شەتى موسكۆادان، بەرگى شەتى الماتىدان تەاترلار نەمەسە جەكە ارتيستەر كەلىپ گاسترول جاساپ جاتادى، سوندىقتان قاراعاندى كلۋبتارى ساۋىق كەشىنسىز تۇرمايدى.
ءبىزدىڭ ءباشىر ساۋىقشىل كىسى ەمەس ەكەن. كوپ كونسەرتكە، كەيدە سپەكتاكلگە ونى ەركە قىزى نۇرانيا اپارادى ەكەن. بۇل جولى ونى مادەنيەت سارايىنا ءبىز اپاردىق. مۇندا ۋكراينادان كەلگەن ءبىر تەاتر «چەريەۆيچكانى» كورسەتتى. موسكۆا، الماتى تەاترلارىن تۇگەل كورگەن ءباشىر، تەاتر دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى، ءجۇرىپ جاتقان سپەكتاكلدى جاقسى ۇعادى... وپەرانى ول راحاتتانىپ تىڭدادى...
ول ءبىزدى ەرتەڭىنە ۇيىنە «ءدام اۋىز تيۋگە» شاقىردى. كۇن جەكسەنبى بولعاندىقتان، كىشكەنە سەرىكتەن باستاپ بار جانى تۇگەل ەكەن. جاسالعان داستارقان ۇستىندە، ءبىرىنشى توستى ايتۋ رەتى ماعان كەلدى. مەن ايتاتىن ءسوزدى، ءومىردىڭ ءوزى اۋزىما سالىپ تۇر، ول سوسياليستىك قۇرىلىس ىشىندە جاساعان، ەڭبەگى ازات ادامنىڭ باقىتى. بۇل جاعىنان قاراعاندا، ءباشىردىڭ سەمياسىنان باقىتتى كىم بار!.. وسى سەميا ارقىلى، بۇكىل سوۆەت ادامدارىنىڭ باقىتىن كوز الدىما ەلەستەتكەن مەن، سول جايلاردى ايتا كەپ، توستىنى باقىتتى سەميا ءۇشىن كوتەردىم!
VI. تۋعان اۋىلدا
قاراعاندىدان ءارى، ءبىز نۇرا وزەنىن بويلاپ كەتتىك تە، اقمولا قالاسىنا قوزىكوش تۇسىنان بارىپ كىردىك.
قوزىكوش دەگەنىمىز — ەسىل مەن نۇرا وزەنىنىڭ بۇيىرلەسە جاقىندايتىن تۇسى. بۇل ەكى ارانىڭ جىراقتىعى قانشالىق ەكەندىگى اتىنان دا كورىنىپ تۇر، ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنان ەكىنشى وزەنگە قوزىمەن كوشىپ كۇندەلىك ۋاقىتتا جەتۋگە بولادى.
قازاقتىڭ اتاقتى اندەرىنىڭ بىرەۋى «كوكجەندەت»، قازىرگى اتاقتى انشىلەرىمىزدىڭ بىرەۋى قوسىمجان باباقوۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى قوزىكوش بويىندا تۋعان.
— بەلگىلى ءانشى، اقان سەرىنىڭ «كوكجەندەت» دەگەن لاشىنى بولعان ەكەن، — دەيدى قوسىمجان، — سول قۇسىنا وسى ارادا، ىڭىردە ۇيرەك ىلدىرەم دەپ ءجۇرىپ ايرىلىپ قاپتى دا، قايتىپ تابا الماپتى. «كوكجەندەت» ءانىن سوعان ارناپ شىعارىپتى.
— وعان دالەلىڭىز؟
— ءبىرىنشى — كوزىمەن كورگەن قارتتاردان ەستىدىم، ەكىنشىدەن، ءاننىڭ:
سۋسىلداپ سوقىر ۇيرەك ۇشار كەشكە،
كوكجەندەتىم تۇسەدى سوندا ەسكە
ايرىلىپ كوكجەندەتتەن قاپيادا
سوزىلىپ ارەڭ جەتتىم قوزى-كوشكە. —
دەگەن ءسوزى قۋا.
قوسىمجان قاراعاندىدا تۇرادى. كوپتەن سىيلاسىپ، دوس-جار بوپ جۇرگەن ادام، بىزبەن ءبىراز جەر ساياحاتتاپ قايتۋدى وتىنگەنبىز دە، ول بىزبەن بىرگە اتتانعان.
سوڭعى جىلداردا، اقمولا وبلىسىنىڭ وزگە وبلىستارعا ۇلگى بولعان ءبىر ماسەلەسى، — قولتاباندى سۋارما. ول — كوكتەم كەزىندە تاسىپ، جاز ايلارىندا قۇرعاپ قالاتىن سايلاردى بوگەپ، سۋىن ەگىندىك جانە شابىندىق جەرگە جايىپ پايدالانۋ... اقمولا كولحوزشىلارى باستاعان بۇل يگىلىكتى ءىس، قازاقستانعا تۇگەل جايىلىپ، ەگىندىك، اسىرەسە شابىندىق جەردى مولايتۋعا وراسان كوپ كومەك جاساپ كەلەدى..
ءبىز سوققان كەزدە «قوزىكوشتىڭ» ەكى جاعى دا قولدان قۇيعان سۋدىڭ جەمىسىن ورىپ، ەسىلدىڭ دە، نۇرانىڭ دا قالىڭ شالعىنىن شاۋىپ جاتىر ەكەن، قۇرالى — ءوزى جۇرەتىن ءشوپ ماشيناسى.
شوپ ماشينا» دەگەندى مەنىڭ العاش كورۋىم 1912 جىل. ول كەزدە «ماككورميك» جانە «ديرەنگ» اتالاتىن ماشينالاردى پاتشالىق روسسيا شەتەلدەن الاتىن بولسا، ولاردى وگىزدەر مەن اتتار سۇيرەسە، ەندى بەسجىلدىقتاردان تۋعان ءۇيدىڭ وتاندىق «ساموحودكا» كولىكسىز جۇرەدى!..
سۋ جايىلعان ەسىل ولكەسىندە بيىل دا شابىندىق ورايدى ەكەن. نۇرا ولكەسى دە سونداي. كولحوزدارمەن سوۆحوزداردىڭ، قاز-قاتار شۇبىرعان ساموحودكالارى، بيىكتىگى ادامنىڭ بەلۋارىنان كەلەتىن شالعىندى شەتىنەن كەرتە جىعىپ جاتىر. ولاردىڭ سوڭىن الا شۇبىرعان تىرناۋىشتار، ىسىرىپ اپارعان شوپتەرىن يتارقالارعا ۇيە تاستاپ جاتىر...
دەگدىدەن يتارقالاردى، جەرگىلىكتى شەبەرلەردىڭ قولدارىنان جاسالعان مايا-ۇيگىشتەر تاۋ-تاۋ عىپ ءوسىرىپ جاتىر!.. دالا — قىزعان ەڭبەك!..
كۇن بويى ءشوپتىڭ شابۋى، جيۋى، ءۇيۋى، مايالاۋى سياقتى قارقىندى ىستەردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، كەشكە ءبىز، پىشەنشىلەردىڭ قوسىنا قوندىق.
كوپتەن بەرى اقمولادان قاراعاندىعا كوشكەن انشىلەرى، — قوسىمجاننىڭ داۋسىن جەرلەستەرى ساعىنعان ەكەن.
اندەردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە قازاق اندەرىنىڭ جالپىعا ورتاق ەكەنى راس. اندەر قوسىمجانعا دا سولاي. ول قازاق اندەرىنىڭ ءبارىن دە ايتادى. جانە باپپەن ايتادى. بەرتىنىرەك كەپ، كومپوزيتور ورلوۆتىڭ، كونسەرتتىك بريگاداسىنا ارالاسقان ول، نوتاعا دا ۇيرەنىپ، سوعان سۇيەنۋ ارقىلى، نوتاسى بار اندەردىڭ ءبارىن دە ايتىپ بەرەدى.
سويتە تۇرا، اقمولالىقتاردىڭ دا، قوسىمجاننىڭ دا ەرەكشە جاقسى كورەتىن «اقمولالىق اندەرى» دە بار، ولار، مىسالى: «ءشامسى-قامار»، نەمەسە عازيز شىعارعان اندەردىڭ ءبارى. ءاندى ورىنداۋعا اسا شەبەر قوسىمجان، بۇل اندەردى قوڭىر، ادەمى داۋسىمەن ەكپىندەي ايتىپ بەرگەندە، اقمولالىقتار جەلىگە ايقايلاپ، ىرعاقتى جەرلەرىندە بالقىپ بارىپ قاتادى دا قالادى!..
اركىمگە تۋعان جەرى قىمبات. جولشىبايعى قىزعان ەڭبەك، شاتتىق تۇرمىستاردىڭ ءبارىن كورگىڭ كەلسە، جىلجي الاتىن ءتۇرىن، جوق. ولاي ەتەم دەسەڭ، وسى ماڭايدا قىستايتىنسىڭ.
ءبىراق، ءبىز ويتپەدىك. ارقانىڭ قىر جونىنان اسقاننان كەيىن-اق، جىلى لەبى مۇرىنعا كەلگەندەي بولعان تۋعان جەر، قاراعاندىدان شىققان سوڭ-اق، «تەزىرەك جەتە گور!» دەپ شاقىرا بەردى...
اقمولادان شىعا، بۇل داۋىس ءتىپتى ۇدەپ كەتتى. «قالاي اتتاپ وتە الار ەكەنسىڭ!» دەگەندەي، جولدا مۇنارتىپ كوكشەتاۋدىڭ توعاي جامىلعان سانسىز تاۋلارى تۇر، كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەگەن سۋلارى يرەڭ قاعىپ شالقار كولدەرى جاتىر... ولاردا ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز دە كوپ... ءبىراق، تۋعان جەر، كوركەمدىك جاعىنان ولارعا تالاسا الماعانمەن، ىستىقتىق جاعىنان الدەقايدا ارتىق سياقتى... ول اناڭ سياقتى سەنىڭ. اجارى قانداي بولسا دا، تۋعان انادان ىستىق نە بار ادامعا!..
تۋعان جەرگە جاقىنداعان سايىن، ماشينامىزدىڭ ءجۇرىسى ەكپىندەي ءتۇستى... ماشينا ەكپىنىنەن دوڭگەلەنە زىرلاعان جەر، «تۋعان ولكەڭە تەزىرەك جەتكىزەيىن» دەگەندەي، كەڭ دەنەسىن جيىرا تۇسكەن سياقتاندى...
و، تۋعان جەر؟..
Miنe، ءبىز، تۋعان جەرگە تايانىپ تا قالدىق. ونىڭ ءاربىر ىلديى، ءورى، سايى، سالاسى، ءدوڭى، ويپاتى اعاشى، الابى، كولى، تومارى... ءبارى... ءبارى مەنىڭ الاقانىمدا!.. الىستان كورىنگەن ونىڭ ءاربىر ورنى، ماعان، كەلۋىمدى كۇتە ساعىنىپ تۇرعان ءبىر تۋىسىما ۇقسايدى!..
قوستاناي وبلىسى، پرەسنوگوركوۆ اۋدانىندا ءسابيت اتالاتىن كولحوز، 1951 جىلعا دەيىن: جالتىرشا، وكتيابر، جاڭا جول، ءسابيت اتالاتىن ءتورت كولحوزدان تۇرادى. ءقازىر ولار، ءبىر كولحوزدىڭ ءتورت بريگاداسى.
بۇل كولحوزدىڭ تاريحىنان بىرنەشە ءسوز: 1723-جىلى بولاتىن «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» جۇتىندا، سىر بويىندا كوشىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ەل دە، قازىرگى مەكەنىنە اۋىپ، روسسياعا ەركىمەن ءبىرىنشى بوپ قوسىلعان اۋىلداردىڭ قاتارىنا كىرەدى.
كەنەسارى 1840 جىلداردىڭ باسىندا روسسياعا قوسىلدىڭ دەپ، ءبىزدىڭ اۋىلداردى شابادى دا. سول جولى قۇنانباي، تانجارىق، تاعى بىرنەشە ادامدار كەنەسارىنىڭ نايزاسىنان قازا دا تابادى.
قوسىلعان ەلگە، پاتشا وكىمەتى، جەرگىلىكتى فەودالدىڭ ءبىرى ەسەنەي ەستەمەسوۆتى سۇلتان — پراۆيتەل قويادى.
مىڭداپ مال بىتكەن، پاتشا وكىمەتىنەن چين، شەكپەن العان، مەكەندەۋگە كەڭ جەر كەستىرىپ العان ونىڭ جالعىز قىزى بولادى دا، ۇلى بولمايدى. وسى قىز، ەسەنەيدىڭ قولىندا ءتىلماش بوپ تۇرعان تىلەمىس ساپاقوۆ دەگەن ادامنىڭ تورسان اتتى بالاسىمەن كوڭىل قوسىپ، اكەسى ولگەننەن كەيىن قوسىلادى. مال-مۇلىك تورساننىڭ قولىندا قالادى.
تورسان دا پاتشا وكىمەتىنىڭ وڭ كوزى بولدى. ونىڭ ءوزى دە، شاقان، شەري اتالاتىن بالالارى دا الدەنەشە جىل بولىس بوپ، ەڭبەكشى كوپشىلىكتىڭ قانىن بورسىقتاي سوردى.
ەسەنەيدەن تورسانعا مۇراعا قالعان جەردىڭ ۇزىندىعى قىرىق-ەلۋ، كولدەنەڭى جيىرما-وتىز شاقىرىم جەر، جانە ورماندى، كولدى، قارا توپىراقتى، اسا قۇنارلى جەر. بۇل جەردى شەت-بۇشپاقتاپ بەرتىندە پەرەسەلەن — ۋچاستوكتەرى الدى، ال، قاراماعىندا قالعان جەرگە، تورسان ۇلىقساتسىز ءبىر قادا قاقتىرعان جوق، ءبىر سىلتەم شوپ شاپتىرعان جوق.
قارت ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قاراماعىنداعى قالىڭ اعاشتان بىرەۋ ءبىر بۇراۋلىق شىبىق كەسسە، ەسەنەي سول قۇراۋ سىنعانشا، وعان دۇرە سوقتىرادى ەكەن. تورسان دا جەردى سولاي قاتال باقتىرعان ادام.
سوۆەت وكىمەتى ورناي، تورساننىڭ شۇرايلى جەرىنە كەدەيلەر يە بولدى. پارتيانىڭ باستاۋى بويىنشا، جەرگە يە بولعان كەدەيلەر، بۇل ماڭايدا ءبىرىنشى بوپ 1926-جىلى ارتەل ۇيىمداستىردى. ارتەلدىڭ ىرگەسىن قالاعان بەيسەك تاپەلوۆ، يساقمەت مىرزاقانوۆ، رايىسقالي سۇلەيمەنوۆ، ۇل بەكىشوۆ، يساقمەت بەيسەنوۆ، ساعيت جولانوۆ سياقتى قارتتار ءالى ءتىرى، ولار بۇل اراداعى ەلدىڭ دە، كولحوزدىڭ دا ءتىرى تاريحى.
بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان بۇل ادامداردىڭ تاريحىن مەن جاقسى بىلەم. ارىرەسە، — بەيسەكتىڭ تاريحىن. ونىڭ اكەسى تاپەل، شەشەسى دامەتكەن، اعاسى قوشپان ريەۆوليۋسيادان بۇرىن ءومىر بويى تورسان بايدىڭ جالشىلىعىندا بولىپ، ەسىگىندە ەلدى. قايراتتى، ءتىلدى تۋعان وجەت بەيسەك تورسان ءۇيىنىڭ قورلىعىنا توزبەي بالا جاسىنان كاسىپ ىزدەپ سىرتقا كەتتى دە، ورىس كۋلاكتارىندا جالشىلىقتا ءجۇردى. ودان قورعان قالاسىنا بارىپ جۇكشى بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ول 1916 جىلدىڭ موبيليزاسياسىنا ىلىگىپ، مايدانعا كەتتى.
مايداننان 1917 جىلعى فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن قايتقان ول، اۋىلعا ريەۆوليۋسيالىق رۋحتى الا كەلدى. «جەر بايدىكى ەمەس، كەدەيدىكى» دەگەن ءسوز بۇل ارادا العاش سونىڭ اۋزىنان شىقتى. كەدەيلەر بۇل سوزگە ەلەڭ ەتە قالدى دا، بەيسەكتىڭ توڭىرەگىنە ۇيىمداسا باستادى. وعان ەڭ العاش سەرىك بولعان رامازان ەرەجەپوۆ (1889 — 1938). تۋعان جەرىندە سوۆەت وكىمەتى ورناعان كۇننەن پارتياعا كىرگەن رامازان، كەدەيلەردى پارتيا قاتارىنا تارتا باستادى، ولار پارتيا ياچەيكاسىن قۇردى. ياچەيكا اۋىلداعى تاپ تارتىسىنا جەتەكشى بوپ، ۇكىمەتتىڭ، پارتيانىڭ ۇراندارىن ىسكە اسىرۋعا جاردەم بەردى.
رامازان، بەيسەك، ەكى يساقمەت، بەيسەمبى، تاعى سولارعا ەرگەن كەدەيلەر، اۋىلدا اشىلعان ساۋاتسىزدىقتى جويۋ مەكتەبىنەن حات تانىدى. گازەت، جۋرنال، كىتاپ وقۋعا ءالى كەلگەن ولار، ساياسي ساۋاتىن دا اشىپ، سوسياليزم قوعامىن قۇرۋدىڭ ءمان-جايىن ۇقتى، جەكە شارۋا مەن سوسياليزم قۇرۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى، سوندىقتان،1926 جىلى سەگىز ءۇي ارتەل بوپ ۇيىمداستى. وكىمەت ولارعا جاردەم بەردى...
— بايلار دا قاراپ قالعان جوق — دەيتىن ەدى رامازان مارقۇم، — ولاردىڭ: «ارتەل بولساڭ وزىندىك تۇگىن، بولمايدى، مال دا، جان دا، توسەك-ورىن، اس-سۋ دا، ەڭ اياعى ايەلىن، دە ورتاق بولادى» دەگەن ۇگىتىنە كەدەيلەر سەنىپ، العاش ارتەلگە كىرمەدى. ءبىراق، بۇل قاشقالاقتاۋ ۇزاققا سوزىلعان جوق. العاش «مويىن قوس» اتالعان سەگىز ءۇيلى ارتەل وكىمەتتەن ون گەكتارلىق جەرگە تۇقىم الدى، سوقا-سايمان الدى، ءسويتىپ سەپكەن ەگىنىمىز جاقسى شىعىپ، استىققا مولىقتىق تا قالدىق. ارتەلدەن تىسقارى استىقسىز وتىرعان كەدەيلەردىڭ كوزى ەندى قىزىعا باستادى، بىرتىندەپ ارتەلگە تارتىلا باستادى...
— ويتپەگەندە شە ،دەيتىن رامازان، — ءوزىڭ بىلەسىڭ بۇل اراداعى 200 ءۇيلى سىيباندا، سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن، Topساننان باسقا ەگىن سەبەتىن ادام اتىمەن جوق ەدى عوي. استىق دەگەن، كەدەيگە ەڭ قات دۇنيە بولۋشى ەدى. ءبىزدىڭ سەگىز ءۇيلى ارتەل العاشقى جىلى ەككەن ون گەكتاردان مىڭ بۇتقا جاقىن استىق الدى. ەندەشە، استىقسىز وتىرعان كەدەيلەر قالاي قىزىقپاس!..
سەگىز ءۇيلى ارتەل جىل سايىن مولايا كەپ، اقىرى، 1929 جىلى كولحوزعا اينالدى...
وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا، بۇل كولحوزدىڭ مال شارۋاشىلىعى كازىر الدەقايدا مولايعان، ءبىراق، كورشىلەس اۋقاتتى كولحوزدارمەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا تومەن. بۇعان كولحوز باسقارۋشىلارىنىڭ وزدەرى دە مويىنداپ، الداعى كولحوزدارمەن قاتارلاسۋدى وزدەرىنە مىندەت كورەدى.
ازىرگە، بۇل كولحوزدىڭ ماقتانىشى مال ەمەس، ەگىن. جوعارىدا 1926-جىلى قۇرىلعان ءبىرىنشى ارتەلدىڭ ون-اق گەكتار بيداي سەپكەنى ايتىلدى. كازىر كولحوز ءۇش جارىم مىڭ گەكتارداي جەر سەبەدى. ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان جىلى، بۇل سەبىلگەن جەردىڭ ءار گەكتارىنان كولحوز ورتا ەسەپپەن توعىز سەنتنەردەن العان. شىعىمدى گەكتارلار 25 سەنتنەردەن بەرگەن. كولحوز ودان دا مول ەنىم الۋدى ماقسات ەتەدى، ويتكەنى جاعدايىندا ونداي استىق الۋعا مۇمكىن، كەي ءبىر شىعىمدى جىلداردا بۇل ارانىڭ گەكتارىنا 40 سەنتنەردەن كەلەدى.
سىبىرلىك ولكەگە جاتاتىن بۇل ارانىڭ جەرى ءدوڭى، ويى ارالاسقان ويپاتتى كەلەدى. دوڭدەرىنە، ادەتتە قايىڭ، تەرەگى، تال، شىلىگى ارالاسقان قالىڭ ورمان ەسەدى. ساي-سالالارىندا كولدەر كوپ بولادى. ورمانداردىڭ، كولدەردىڭ ارالىعىنا كەرىلە بىتكەن كەڭ جازىقتاردىڭ كولەمى، كەيدە مىڭ گەكتاردان اسادى. ول ولكەلەردىڭ قۇنارلى قارا توپىراعىنىڭ قالىڭدىعى كەيدە مەترگە جەتەدى، ەڭ جۇقا جەرى جارتى مەتر. وسىنداي جازىقتا، تراكتورمەن جەر ايداۋ قانداي تاماشا!..
ونداي جەرلەر ءبىز بارعاندا ايدالىپ تا جاتىر ەكەن. جايقالعان جالپاق ەگىن دالاسىن، كوسىلگەن قالىڭ ورماندى ارالاپ كەلە جاتساڭ، كەنەت الدىڭنان قارا ماقپالداي قۇلپىرعان، و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز جەتپەيتىن ەگىندىك كەزدەسە كەتەدى. بۇ شەتىندە تۇرىپ، و شەتىنە قاراي كوز جۇگىرتسەڭ، تۋىرىلىپ جاتقان قاپ قارا بورازدالار، كەڭ دالاعا جابا سالعان قارا بۇيرا قوزىنىڭ ولشەۋسىز زور سەڭسەڭىنە ۇقسايدى... نە دەگەن قالىڭ قارا توپىراق!.. نە دەگەن كەڭ بورازدا!.. جىرتىلعان ۇشى-قيىرسىز بۇل دالانىڭ بولاشاعىنا كوز جىبەرسەڭ، الدىڭا جايقالعان قالىڭ ەگىننىڭ ەلەسى كەلەدى... قانشا مول قازىنا ول!..
ءبىراق، بۇل كولحوزدىڭ (ول ماڭايىنداعى وزگە كولحوزداردىڭ دا) جەر بايلىعى „تۇگەل پايداعا اسىپ جاتقان جوق. 37 مىڭ گەكتار جەردىڭ ازىرگە ءۇش جارىم مىڭى عانا ەگىن پايداسىنا اسادى. كولحوزشىلاردىڭ ايتۋىنشا، 20 مىڭنان استام جەرگە ءالى سوقا تيمەي تىڭ جاتىر. «شىركىن، سونىڭ ءبارىن ەكسە!» دەپ ارمان ەتەدى كولحوزشىلار...
قۇنارلى جەرگە، جاڭبىرلى جىلى شوپ تە عاجاپ شىعادى: دوڭەسىنە — قاۋ، ىلديىنا — جوڭىشقا... كولحوزدىڭ وتىزدان استام ماشيناسى تەگىس ءجۇرىپ كەتسە، وي مەن قىرعا جۇزدەگەن ءجيى مايا تۇرعىزادى... سوندا دا كەڭ جەردىڭ مول پىشەنىنىڭ مۇرتىن سىندىرا الماي، قالىڭ شابىندىعى جاباعىداي ۇيىسقان نەلەر ولكەلەر قالىپ قويادى... جاڭبىر بولماسا دا، ۇقىپتىلىق جاساسا، بۇل ارانىڭ مالى قىس جۇتاۋعا ءتيىستى ەمەس، ويتكەنى، ونداعان كولدىڭ توڭىرەگىنە جايىلا شالعىن وسەدى. كەي كولدەر جاز قۇرعاپ قالادى، سولاردىڭ ءون بويى تۇنعان شابىندىق. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كولحوزى بۇل بايلىققا سوڭعى جىلدارى كوڭىل ءبولىپ، ءوز مالىنان ارتىلعان ءشوبىن، وتى تاپشى كولحوزدارعا ساتىپ، كوپ پايدا جاسايدى ەكەن.
ەگىن شارۋاسى دا، مال شارۋاسى دا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بۇل كولحوز، قۇرىلىس جاعىنا ماقتانا المايدى. 120 سيىرلىق ءبىر بازانى، كولحوز سابان كىرپىشتەن 1951 جىلى عانا سوققان. وعان دەيىن بارلىق مالى سۋىق، قولايسىز قورالاردا تۇرىپ كەلگەن. كازىر دە مالىنىڭ كوبى سونداي قورالاردا تۇرادى. اعاش ءۇي بۇل كولحوزدا بىرەن-ساران عانا كەزدەسەدى. وزگەلەرىنىكى — تەرەزەلەرى كىشكەنە، ەڭسەسى الاسا، ءىشى تار، كوبى ساكىسىز شىم ۇيلەر.
مەكتەپ بۇل كولحوزدا كوپتەن جاساپ كەلەدى. سوڭعى جىلداردا ون جىلدىققا ارنالعان مەكتەپتىڭ «قارت ءمۇعالىمى» اتالاتىن حاميت اعاي ماحمۋتوۆتىڭ الدىنان، وسى وچەركتى جازىپ وتىرعان، ادامنان باستاپ، ونداعان ادام شارۋاشىلىقتىڭ، ءوندىرىستىڭ، مادەنيەتتىڭ، پارتيا، سوۆەت قىزمەتتەرىنىڭ كادرلارى بوپ، رەسپۋبليكامىزدا تاراپ ءجۇر. ءقازىر مەكتەپتە ون بەسكە جاقىن جوعارعى ءبىلىمدى مۇعالىمدەر بار.
كولحوزدا راديو دا، تەلەفون دا، پوچتا دا، از كويكالىق بولعانمەن، اۋرۋحانا دا بار...
مەن كولحوز باسقارماسىنىڭ بىرنەشە ماجىلىسىندە بولدىم، بىرنەشە بريگادانى ارالادىم. سوندا كورگەنىم: ءار ادامنىڭ تورەشىسى سوسياليستىك سانا. ءار ادامنىڭ ءبىر عانا ماقتانىشى بار، ول — سوۆەتتىك ازامات ەكەندىگى؛ ءار ادامنىڭ ءبىر عانا ىنتالانىپ اتقاراتىن ءىسى بار، ول سوسياليستىك قۇرىلىس، ءار ادامنىڭ باعاسىنا ءبىر عانا ولشەۋىش بار، ول — ءونىمدى ادال ەڭبەك...
37 مىڭ گەكتارلى كولحوز جەرىن، كەيدە ماشينا، كەيدە اتپەن، كەيدە جاياۋ، مەن تۇگىن دە تاستاماي، تۇپ-تۇگەل ءسۇزىپ شىقتىم. كەڭ جەردىڭ قاي تۇكپىرىن ارالاساڭ دا، ەلمەن جارىسا ەسىپ كەلە جاتقان ولكەنى كورەسىڭ: كوپ ولكەدە جايقالعان ەگىن، جىرتىلعان جەر، كوپ ولكەدە ۇيىلگەن مايالار، شوشاقتار، شومەلەلەر، جينالعان يتارقالار... ءبىراق، بۇنىڭ ءبارى ويدىم-ويدىم... سولاردىڭ اراسىندا وراقتىڭ ءجۇزى، سوقانىڭ ءتىلى، مالدىڭ تۇياعى تيمەگەن تۇستار تولىپ جاتىر...
تۋعان جەر قانداي ىستىق!.. ونى ارالاۋ قانداي قىزىق!.. ۋا، تۋعان جەر...
VII. «بايان» كولحوزى
تۋعان جەردى، تۋعان ەلدى جاقسى كورگەنىڭمەن، ونىڭ، كەمشىلىگىمەن كەلىسۋگە بولمايدى. مەن تۋعان اۋىلدىڭ كولحوزى، جىل ساناپ ىلگەرى ورلەپ كەلە جاتقانىمەن، ءالى الدىڭعى قاتاردان ورىن الا العان جوق.
ءبىراق، وزات كولحوزدار بۇل ماڭايدا جوق ەمەس. مىسالعا، ءبىزدىڭ اۋىلدان الپىس-جەتپىس شاقىرىم جەردە تۇراتىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، پرەسنوۆ اۋدانىنداعى بايان كولحوزىن الايىن. بۇل كولحوز، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كولحوزىمەن ءبىر كەزدە ۇيىمداستى. جەر جاعدايلارى بىردەي. ءۇي ساندارى دا شامالاس. ۇكىمەتتىڭ جاردەمى ەكەۋىنە دە بىردەي بەرىلەدى. سويتە تۇرا، ءبىزدىڭ اۋىلمەن سالىستىرعاندا، بايان قالا سياقتى كورىنەدى.
نەلىكتەن بۇلاي؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن بەرەردەن بۇرىن، بايان كولحوزىنىڭ ىشكى ومىرىنە ۇڭىلەيىك. ول ءۇشىن بايانمەن قاشاننان تانىسقانىمدى وقۋشىلاردىڭ الدىنا ەلەستەتە كەتەيىن.
بۇدان 35 جىل بۇرىن، 1918 جىلدىڭ كۇزىندە وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن، قىزىلجارعا (پەتروپاۆل) ساپار شەكتىم. ول كەزدە قازىرگى بايان كولحوزىنىڭ ورتالىعى ورناعان جەردە بويى بيىك بولماعانمەن، جۋاندىعى كىسىنىڭ قۇشاعى جەتپەيتىن جالعىز قايىڭ تۇراتىن. قايىڭدى قورشاعان قالىڭ زيرات ەدى...
...1930 جىل. مەزگىل — مايدىڭ اياعى.
وقۋدىڭ، قىزمەتتىڭ جاعدايلارىمەن تۋعان ەلدەن ۇزاپ شىعىپ، ساعىنعان ەلدى كورۋگە دەمالىسقا كەلەم، استىمدا اۆتوموبيل.
«ءار كىمنىڭ ءوز تۋعان جەرى ىستىق» دەسەدى. ول راس. ءبىراق، تۋعان جەر بولعاندىعىنان عانا ەمەس، مەن تۋعان ولكەنىڭ كوكتەم ايلارىندا كوز تىككەن ادامنىڭ دەلەبەسىن قوزدىرارلىق اسا ءبىر كوركەمدىكتەر، دەم تارتقاندا جاندى راحاتتاندىراتىن اسا ءلاززاتتى ءبىر لەپتەرى بولادى: ەرسىلى-قارسىلى ىرعالىپ تەڭسەلگەن شالعىننىڭ اراسىنان الدەنە ءتۇستى گۇلدەر جارق-جۇرق كورىنەدى دە جاسىرىنادى، جاسىرىنادى دا كورىنەدى؛ تەڭسەلە تولقىعان توتى ءتۇستى قالىڭ شالعىننىڭ قاي جاعىنا كوز تىكسەڭ دە، الىستاعان سايىن كومەسكىلەنىپ، ارعى شەتى ساي-سالادا يرەلەڭدەي تولقىعان كوگىلدىر ساعىم، ساعىمنىڭ ارجاعى سيرەك اقشا بۇلتتى اسپانمەن تۇتاسىپ كەتەدى؛ سول اينالا تولقىعان ساعىمنىڭ بەينەسىنە قاراپ تۇرساڭ، توڭىرەگىندە شوقتالا وسكەن ورماندار، يا، الدەقايدا وتىرعان اۋىلدار تەڭىز ۇستىندە قالقىپ، وزىڭە قاراي كەلە جاتقان سياقتانادى؛ كوزىڭە نە شالىنسا، سونىڭ ءبارى جۇپار بۇرىككەندەي، قوڭىر سامالدى اۋادان جانىڭنىڭ ءلاززاتتاناتىنى سونداي، — دەمدى ۇنەمى ىشكە تارتۋدى تىلەيسىڭ سىرتقا دەم جىبەرگەندە وكىنگەندەي بولاسىڭ...
تۋعان ولكەنىڭ وسىنداي ءبىر اسا كوركەمدەنەتىن شاعىندا كەلە جاتىرمىن. مارشرۋتىم: بەسكول، نادەجەنكا، بوگوليۋبوۆ، ورنەك، التاي-مۇرات، قورجىنكول، جەكەكول، مايبالىق، ءوز اۋىلىم.
كورجىنكولدىڭ (سپاسوۆكا) «گ» ارپىنە ۇقساس كوشەسىن باتىسقا قاراي جارىپ وتكەننەن كەيىن، مەنىڭ ەسىمە بايان ءدوڭى ءتۇستى. ول — الدىمىزدا سوناۋ ساعىمدانىپ كورىنگەن ورماننىڭ، ارجاعىندا. سول ماڭايدان حات جازىپ تۇراتىن ءبىر جولداسىمنىڭ حابارىنشا، بايان دوڭىنە، وتكەن كۇز تۇرعىن ەلدەن ۇيىمداسقان ءبىر اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلى، وسى جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ قونىس سالماق.
بايان ءدوڭىنىڭ بەرگى بەتى — قالىڭ قارا اعاش. سول اعاشتان ارعى اشىققا شىعا كەلگەنىمىزدە، الدىمىزدا ساعىمدانا دوڭكيگەن ءدوڭنىڭ جان-جاعىنان ۇستىنە شۇباي شىعىپ جاتقان كوپ اربالاردى، ۇستىندە ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان كولىكتەر مەن ادامداردى كوردىك. جەل الدىمىزدان ەدى، شاق-شۇق شاپقان اعاشتاردىڭ داۋىسى ەستىلەدى، كۇنگە شاعىلىسقان بالتالاردىڭ، جارقىلدارى كورىنەدى.
دوڭگە جاقىنداساق، شۇباعان كولىكتەردىڭ تاسىعاندارى قۇرىلىس سايماندارى، اسىرەسە، اعاشتار. دەڭگە شىقساق، باياعى، ءوزىم بۇدان ون ەكى جىل بۇرىن كورەتىن «بايان بەيىتىن» ورتاداعى الاپقا باستاپ، شىعىستان باتىسقا قاراي كوسىلە بىتكەن ءدوڭنىڭ قىرقا جونىن بويلاپ، ورتاسى كوشەلەنە، بىرنەشە اعاش ءۇيدىڭ ىرگەلەرى كوتەرىلىپ قاپتى، بىرنەشە اعاش ءۇيدىڭ سايماندارى، بولاشاق جۇرتتىڭ ورىندارىنا ءۇيىلىپتى. سالىنىپ جاتقان دا، سالىنعالى جاتقان دا اعاش ۇيلەردىڭ قاستارىندا شوشايىپ ءبىر-بىر قاراشا كيگىز ۇيلەر تۇر.
ءبىز جۇرتتىڭ كوبىرەكتەۋ جينالعان ءبىر تۇسىنا توقتاي قالدىق. سول ارادا، اق كوبىگى شىعىپ، بۇيىرلەرىن سوعا ەنتىككەن، تارانتاسقا جەگىلگەن اتتار تۇر. تارانتاستىڭ توقىما كەڭ قورابىندا ەكى جاس جىگىت وتىر، وزگە توپ سولاردى قورشاپتى.
ماشينا كوپ توقتاعان سوڭ توپتىڭ كوڭىلى بىزگە ءبولىندى. تارانتاستان ءتۇسىپ ەكى جاس جىگىت دە كەلدى: بىرەۋى، — قالىڭ قاباقتى، دوڭگەلەك كەسكىندى، قارا تورى، بىرەۋى، — قىر مۇرىندى، اشىق ءوڭدى اققۇبا. ءجون سۇراسساق، قارا تورى — ارتەلدىڭ پرەدسەداتەلى يساباي كامەن ەكەن، اققۇبا ارتەلدىڭ ەسەپشىسى سەكسەمباي تۇرالين ەكەن.
قازەكەڭنىڭ جولاۋشى كورسە «ءدام تات» دەيتىن ادەتى. جەڭىلىسكەن سوڭ-اق:
— قانە، يساباي، بىزدىكىنە اپار، بۇل كىسىلەردى، — دەدى، ءتۇرى يسابايعا ۇقساستاۋ، شوقشا ساقالدى ادام.
«مۇنىسى كىم؟» دەگەندەي، ءبىز وعان قاراپ ەك:
— اناۋ يسابايدىڭ مەن اكەسىمىن، — دەدى قارت، — اتىم — قالى.
قاسىندا اعاش ءۇي قيىلىپ جاتقان كيگىز ۇيگە بىزبەن بىرگە يساباي، قالى، سەكسەمباي جانە بىرنەشە ادام كىردى.
ارتەل جايىن سۇراستىرعاندا، ءسوزۋار قالى جاۋاپتى وزگەسىنەن گورى بۇرىنىراق ايتىپ قالادى:
— بۇل ارتەلدىڭ اتى «بايان»- — دەيدى قالى، — وسى ءدوڭنىڭ اتى بايان ەدى دە، قازاقتىڭ «بايان»، «باياندى بولسىن» ي گەن سوزدەرى جاقسى سوزدەر عوي. جاقسى تىلەۋمەن ۇيىمداسقان سوڭ، ارتەلىمىز باياندى بولسىن دەپ، اتىن «بايان» قويىپ ەك تە.
— ءۇي ساندارىڭىز قانشا؟
— ەلۋگە جاقىن بار عوي دەيمىن، بالالار، ءا!
— قىرىق سەگىز، — دەدى يساباي. — ماڭايداعى وزگە ارتەلدەردىڭ ءبىرازى وسىندا قوسىلماق.
— كيمەلەي بەردى دەپ سوكپە، شىراعىم، — دەدى قالى. مىنا بالالارعا ەندى كوشىپ ءجۇرۋدى قويىپ، ءبىرجولا ىرگە تەبەمىز دەيسىڭدەر عوي. ويتەتىن بولساڭدار، قوقىرسىپ شىم ۇيدە وتىرماي، ايتا قارارلىقتاي عىپ، ءۇي باسى ءبىر-بىر اعاش ءىش قيعىزىڭدار — دەدىم. بالالار: «ونى ىستەر ەك، ازىرگە كۇشىمىز كەلە مە»، دەپ ەدى، «وكىمەتتىڭ ءوزى ەمەس پە، جاقسى تۇر دەپ جاتقان، — دەدىم مەن، — قارىزعا بولسا دا اقشا سۇرامايسىڭدار ما؟» ايتقانىم كەلدى، سۇراعان ەكەن، سەكسەمباي شىراعىم ايتىپ جىبەرشى، نەمەنە دەپ ەڭدەر وكىمەتتىڭ بەرگەن اقشاسىن؟
كرەديت، — دەدى سەكسەمباي جىميىپ.
يا، سول — دەدى قالى، — ونىمەن دە قويماي، اعاش تا بەرىپ جاتىر وكىمەت، تەبە جاباتىن قاڭىلتىر دا، شەگە، شىنى دا بەرىپ جاتىر. وكىمەت سۇراعاننان تارتىنىپ جاتقان جوق. سونىمەن، نە كەرەك، ماقتاندى دەسەڭ دە ايتايىن، شىراعىم، كەشەگى بايلار زامانىندا، بايدىڭ بايى-اق وتىراتىن ەدى اعاش ۇيدە، ەندى، مىنە، ارتەلدىڭ بارلىق مۇشەسى ءبىر-بىر اعاش ءۇي قيعىزىپ جاتىر.
ارتەل سول جىلى 50 گەكتار عانا ەگىن سەپكەن ەكەن. ون بەس شاقتى وگىز، جيىرما شاقتى اتتان باسقا، ورتاقتاسقان مال جوق ەكەن. مادەنيەت ورنىنان — سول جىلى باستاۋىش مەكتەپتە 4 بولمەلى عانا ءۇي سالىنادى ەكەن.
جاس «بايان» ارتەلىنىڭ، وقتاي ءتۇزۋ، كەڭ كوشەسىنىڭ، ەكى بەتىندە كەيىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، كەيىنىكى قالانباعان ىلعي اعاش ۇيلەردى تۇگەل ارالاپ شىقتىق. كوشە بۇدان 12 جىل بۇرىن كورەتىن قامىسى ورتاسىنا ساقىينالانا بىتكەن، سۋى جالتىر، ءتۇبى قايراڭ، جارى بيىك ماسا-كولىنىڭ جاعاسىنا سوزىلا تارتىلعان ەكەن. قايتالاپ ايتايىق: كوشەنىڭ ناق ورتاسىنداعى الاپتا، بۇتاعى قالىڭ جۋان جالعىز قايىڭ شىققان «باياننىڭ بەيىتى».
قايىڭنىڭ قاسىنا، «بايان بەيىتىنىڭ» باسىنا كەپ تۇرىپ بۇدان 12 جىل بۇرىن، جاڭبىرلى كۇزدە، وسى اعاشتىڭ پاناسى جەتپەي جاۋراعان قويلاردى ەسكە تۇسىردىك. سونداعى قوي كەزەگىن باققان بالا كازىرگى كولحوزدىڭ ەسەپشىسى جانە كومسومول ياچەيكاسىنىڭ سەكرەتارى سەكسەمباي تۇرالين ەكەن.
— بۇل ارتەلدىڭ اتىن «بايان» قويۋعا سەبەپشى بولعاندار، اسىرەسە، ايەلدەر، — دەيدى سەمسەمباي، — ولار بايان باياعى زاماندا ارماندا ولگەن، سول كەزدەگى كۇڭ ايەلدى ءبىزدىڭ وكىمەت تەڭدىككە جەتكىزدى، بايان سياقتى ارماندىلاردىڭ كوز جاسى دالاعا كەتكەن جوق، ەندەشە، بايان قويامىز ارتەل اتىن دەپ شۋلاستى. سولاردىڭ، ۇسىنىسىن قابىلدادىق...
— ەندى ۋادە بىلاي بولسىن، قوناق جولداس، — دەدى سەكسەمباي تۇرالين ماعان، — ءبىز وسى ارتەلدى مادەنيەتتى، باي كولحوزعا اينالدىرۋعا تىرىسايىق. ءسىز ەندى تورت-بەس جىل¬دا تاعى ءبىر كەلىڭىز، سوعان دەيىن ويداعىنى ورىنداي الماساق، جامانداپ جازۋعا ءبىز شىدادىق.
— بولسىن، كەلەم!
* * *
ۋاقىتتى مەترمەن ولشەگەندەي-اق، مەن بايانعا وسىدان كەيىن، تاعى دا ون ەكى جىل وتكەن سوڭ، 1942 جىلدىڭ كۇزىندە سوقتىم. ءبىراق، بۇل كۇز، بۇدان 23 جىل بۇرىن وسى ارادا كەزدەسەتىن كۇزدەي جاڭبىرلى ەمەس، قوڭىرسىعان قۇرعاق سالقىندى، توڭىرەكتەگى اعاشتاردىڭ جاپىراعى دا، جول جيەگىندەگى ۇشىراساتىن ەگىندەر دە سارعايعان «التىن» دەپ اتارلىق كۇز.
مەزگىل جاعدايى ايتپاي-اق ءمالىم: ۇلى وتان سوعىسى قىزۋدا. وتاننىڭ بار كۇشى، جاۋدى تويتارۋعا، جەڭىپ قاشىرۋعا، جويىپ جوعالتۋعا كەتىپ جاتىر.
بايانعا مەن ىلاۋ اتپەن كەلەم، قاسىمدا، تاۋ-اعاش كولحوزىندا بالاسى ءمۇعالىم بوپ وتىرعان اتكەلدىر دەيتىن ماعان تۋىس ءبىر شال.
ول باياندى تاۋ-اعاشتان شىعا-اق ماقتادى.
— كەرەمەت باي كولحوز، — دەپ كوتەرمەلەدى ول باياندى، قۇرىلىسى دا تاماشا! كوشەسىنە كىرگەندە كورەرسىڭ. مىنا شەتىنەن انا شەتىنە دەيىن، كوشەلەرىنىڭ ءونبويى تۇپ-تۇگەل اعاش ءۇي. استىعى دا وراسان شىعىپ تۇر ءوزىنىڭ جىل سايىن.
ءبىز بايانعا كىرگەندە، ىمىرت جابىلعان ەدى، ءبىراق، اي سۇتتەي جارىق.
كوشەنىڭ شەتىنەن كىرە، «اتكەلتىردىڭ ءسوزى راس ەكەن-اۋ» — دەپ ويلادىم ىشىمنەن. لەنينگرادتىڭ پروسپەكتىلەرى سياقتانعان تۇپ-تۋرا كەپ-كەڭ، ارعى شەتىن كۇڭگىرتتەنگەن تۇنگى اسپاننىڭ جيەگىمەن تۇتاسىپ جاتقان كوشە!..
كوشەنى بويلاي ءبىراز ءجۇرىپ كەپ، بۇرىلا ەكىنشى ءبىر كوشەگە تۇسسەك و دا ماناعىداي!.. اتكەلتىر ايتقانداي بۇل كولحوزدىڭ كوشەلەرىندە، مىجىرايعان شىم ءۇي كەزدەسپەيدى، — ءبارى — ەڭسەسى كوتەرىڭكى اعاش ۇيلەر!.. جان-جاعىنا قاراساڭ، راسىندا بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن عانا ىرگەسىن قالاعان اۋىل سياقتى ەمەس. كوپ زاماننان ورنىققان بايسالدى شاھار سياقتى. قاي ۇيگە بارساڭ دا، بويى وسە، كەربەزدەنە قارايدى.
سۇراستىرا كەپ، كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى ەگىن باسىندا ەكەنىن بىلگەن سوڭ، سەرىگىمدى ونىڭ ۇيىنە ورنالاستىردىم دا سوعان تارتتىم.
جول جوسىلىپ جۇك تارتقان كولىك.
— بۇل نە؟ — دەسەڭ، ءبارىنىڭ بەرەر جاۋابى بىرەۋ-اق:
— استىق.
— قايدا اپاراسىڭدار؟
— ماكوشىنگە.
— بۇل كولحوزدىڭ، — دەيدى مەنىڭ باستاۋشىم، — ەكى جۇك ماشيناسى بار ەدى، ولاردى ارمياعا بەردىك. ەندىگى ترانسپورت — وگىز.
— كوپ پە ەدى كولحوزدا وگىز؟
— 50 پار. ءبارى دە قۋ ءمۇيىز اتان وگىزدەر.
جول قالىڭ ەگىننىڭ اراسىنان كەپ كيلىكتى. اي اسا جارىق. ەگەر قاراڭعى بولسا، ءبىز ارالاپ كەلە جاتقان ەگىندى كولدىڭ قامىسى دەپ ويلارلىق. نە دەگەن بيىك، قالىن. ەگىن!..
الدەقايداعى ولكەنىڭ ءبۇيىرىن سولقىلداتقان تراكتور داۋسىن، ءبىز اۋىلدا-اق ەستىپ: «ۋاھ، مىناۋ «چتز» ەكەن!» دەگەمىز.
— و نەعىپ ءجۇر؟ — دەگەندە، باستاۋشىم:
— كومباين سۇيرەپ ءجۇر، — دەگەن.
ءبىز جاقىنداعان سايىن «چتز-نىڭ» كۇرىلى كۇشەيە ءتۇستى.
سوناۋ ءبىر قاراۋىتقان ورماننىڭ بەرگى باۋىرىندا دەمىنەن ۇشقىن بۇرىككەن تراكتور مەن كومبايننىڭ قاراۋىتىپ وزدەرى دە كورىندى... ولارعا تۋرا تارتۋعا الدىمىز تىرەلگەن ەگىن.
جول ءبىزدى ەگىن اراسىمەن ورماننىڭ قويناۋىنا سىرعاۋىلدان كەرتەلەپ سالعان، توبەسىنە قويان جونداپ سابان جاپقان ۇزىننان-ۇزاق، ماڭايى ەگىنگە كەرەكتى سايمانعا تولىپ، بەنزين ساسىعان سارايعا الىپ كەلدى.
جاقىنداعان ەركەكتى ايدىڭ جارىعىمەن تاني كەتتىم: انا جىلى كورەتىن قارت قالى. ءجون سۇراسىپ امانداسقاننان كەيىن:
— بالا-شاعا ەر جەتكەن سوڭ، مەن جۇمىستان قالىپ ەدىم، — دەيدى قارت، — ءوزىن، بىلەتىن يساباي رايكومنىڭ قىزمەتىندە. وزگە بالالار اسكەردە. ءبىزدىڭ كولحوزدان جاۋعا قارسى كوپ جىگىتتەر كەتتى. اۋىلداعى جۇمىستىڭ اۋىرتپالىعى بالا-شاعاعا، قاتىن-قالاشقا، ءبىز سياقتى كارى-قۇرتاڭعا تۇسكەن سوڭ، ۇيدە وتىرۋعا ۇيالىپ، مەن دە جۇمىسقا شىعىپ، بەلىمنىڭ ءبىر شويىرىلماسى بولعان سوڭ، اۋىر جۇمىسقا جاراماي، وسى كەروسين كۇزەتىندە تۇرمىن.
— قوستا كىم بار؟
— جان ادام جوق. جۇرت ءقازىر كوزدەرىنىڭ شىرىمىن كەزەكپەن عانا الادى دا، ۇيقىدان كوزى اشىلسا، جۇمىستان قول ۇزبەيدى وسى جۇمىس ىستەلمەسە، ەگىن جينالا ما، ەگىن جىينالماسا، جاۋ جەڭىلە مە؟
— راس، اقساقال.
ءبىز كومباين جاققا كەتتىك. جولدا سالت جولىققان كولحوز پرەدسەداتەلى — حاجىمۇراتتى ەرتە كەتتىك.
كومباين ءبىر ولكەنى ورىپ تاۋىسىپ، تاعى ءبىر جالپاق ەگىندى جاعالاپ كەتكەن ەكەن، گۇرىلدەگەن داۋىسى عانا ەستىلەدى، تۇرباسىنان شاشىراعان ۇشقىن عانا كورىنەدى، ءوزى كورىنبەيدى.
— الىستاپ كەتتى، — دەدى حاجىمۇرات، — وسى ارادا 120 گەكتار تۇتاس ماسسيۆ بار ەدى، سونى وراپ كەتتى، قۋىپ جەتە الماسپىز، ورالۋىن توسايىق.
كومباين جاعالاپ كەتكەن ەگىننىڭ شەتىنە ءتۇسىپ، اراسىنا كىرسەك، اۋىر باستارى قازدىڭ موينىنداي يىلگەن بيدايلاردىڭ ساباعى كىشىگىرىم ادامنىڭ بويىنان اسادى ەكەن.
— نەشە سەنتنەردەن بەرەدى، مۇنىڭ گەكتارى؟- — دەپ سۇرادىق حاجىمۇراتتان.
— 25-تەن اينالىپ تۋر.
— شىعىمدى ەكەن.
— ودان دا ارتىق كۇتىپ ەك، بۇل زالوككە سەپكەن ەگىن ەدى، ءدال كەرەك شاعىندا جاڭبىر كەمىرەك جاۋىپ، ويداعىداي بولمادى.
— ويداعىداي بولسا قالاي بولار ەدى؟
38-جىلى وسىنداي جەر 45-50 سەنتنەردەن بەردى عوي.
— بارلىق eگic كولەمدەرىڭ قانشا ەدى؟
— ءبىر مىڭ سەگىز جۇزدەي.
— وكىمەتكە قانشا بەرمەكسىڭدەر؟
— جيىرما مىڭ سەنتنەردەي.
— ەڭبەككۇنگە قانشا جوسپارلاپ وتىرسىزدار؟
— كۇنىنە بەس كيلودان كەلەدى عوي دەيمىن...
كومباين ورالعانشا، كولحوزدىڭ جالپى ءجايىن كەڭەستىك.
— باياندى بۇكىل قازاقستان كولحوزدارىنىڭ ماڭداي الدىنا تالاستىرامىز با دەگەن ويىمىز بار ەدى، سوعىس بوگەيتىن بولدى، — دەدى حاجىمۇرات، كومباين جاقىنداعان سوڭ، ءسوزىن جيناپ ايتىپ، — قولعانات بولار جىگىت از، تاجريبەگە سۇيەنگەنىم بولماسا، ءوزىم وقىماعان قاراڭعى جىگىت ەم، باي كولحوزدى جاقسىلاپ باسقارا السام جارار ەدى.
* * *
پرەسنوۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ۆلاديمير اندرەيەۆيچ ۆاسين جولداسپەن مەن 1946 جىلدىڭ اۆگۋست ايىنىڭ اياعىندا كابينەتىندە، اۋدانداعى متس ديرەكتورلارىمەن ءماسليحاتتاسىپ وتىرعاندا كەزدەستىم. ماسەلە استىق جيناۋدىڭ بارىسى تۋرالى ەكەن.
— كوكتەمدە جاڭبىر كوڭىلدەگىدەي بولماعاندىقتان، — دەيدى ۆلاديمير اندرەيەۆيچ، — -استىق بيىل ويداعىداي شىقپادى. ورتاشا شىققان استىقتى جيناۋعا كىرىسكەنىمىزگە 10 شاقتى كۇن وتكەنمەن، ءبىراز كولحوزدا بيىل سالاقتىق بولىپ وتىر. تاشكەنت، الماتى، سەمەي، ومبى، چەليابى سياقتى ءبىزدى قورشاعان بىرنەشە قالالارداعى مەتەورولوگيالىق ستانسيالاردىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، الدىمىزداعى سەنتيابردىڭ، بەسىنەن ءارى، الدەنەشە كۇنگە تۇتاسقان جاڭبىر بولماق، سوعان دەيىن ەگىندى شاۋىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك. كەيبىر كولحوز سوققان استىعىن قايدا ساقتاۋدى دا ەسكە العان جوق. استىق ساقتاۋدا بايان كولحوزىن ۇلگىگە تارتۋعا بولادى: ونىڭ پرەدسەداتەلى تۇرالين سەكسەمباي جولداس، جابىق قىرماندى جاز بويى دايارلاتىپ، ءقازىر سوعىلعان استىعىن دىمنان امان ساقتاۋعا دايار وتىر. ەڭبەك جاقسى ۇيىمداسقان كولحوزدىڭ ەگىن جيناۋ، استىق تاپسىرۋ جاعى دا جاقسى، بۇل جوننەن دە باياندى مىسالعا الۋعا بولادى.
ماسليحات بىتە، كابينەتتە ۆلاديمير اندرەيەۆيچ ەكەۋمىز عانا قالدىق. ول ءوزى كوركەم ادەبيەتتى دە كوپ وقىعان، جازۋشىلارعا ءبىرسىپىرا تىلەگى دە بار ادام ەكەن.
— بۇگىن وداقتىق ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارى تۋرالى قاۋلىسىن وقىدىم، — دەپ ءبىر قويدى، ۆلاديمير اندرەيەۆيچ، ماعان جىميا قاراپ، — قازىرگى زامان تەماسىنا جازىلعان كوركەم شىعارما ازى راس. اۋىز تولتىرا سيپاتتايتىن كولحوزدار كوپ، ماسەلەن، ءبىزدىڭ بايان...
بايان جايىن ۆلاديمير اندرەيەۆيچ كوپ جانە ماقتاي سويلەدى.
— ءبىزدىڭ اۋداننىڭ جىگىتتەرى ءوزارا قالجىڭداسقاندا، — دەدى ول، — پرەسنوۆكانى «موسكۆا» دەيدى دە، باياندى — «لەنينگراد» دەيدى. اۋدان كولەمىندە، قۇرىلىس، مادەنيەت جاعىنان، پرەسنوۆكادان سوڭ، بايانعا تالاساتىنى جوعى راس. بۇدان ون التى جىل بۇرىن جاپ-جالاڭاش تۇراتىن دوڭدە، از جىلدا وسىنداي كوركەم قالا وسسە، ول تۋرالى نەگە جازباسقا!..
ۆاسين جولداسپەن بايانعا بارۋعا كەلىستىك.
— ءسىز ونىڭ قازىرگى كۇيىنە عانا ەمەس، الداعى جاڭا بەسجىلدىقتا قالاي وركەندەۋىنە دە كوڭىل ءبولىڭىز، — دەدى ۆلاديمير اندرەيەۆيچ، — كولحوز بەسجىلدىق جوسپارىن جۋىردا باسقارما ماجىلىسىندە بەكىتىپتى، جاقىندا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىندا قارالادى. باياننىڭ پرەدسەداتەلى سەكسەمباي تۇرالين دەگەن جولداس، اقىلدى، شارۋانى اسا جاقسى بىلەتىن جىگىت...
سۇراستىرسام، بۇل تۇرالين، ءوزىم بىلەتىن تۇرالين بوپ شىقتى. ول 1942 جىلدىڭ اياعىندا تىلەنىپ ارمياعا كەتىپ، وڭ قولىنان كەمتار بوپ، 1944 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەلىپتى. سودان كەيىن ول، از كۇن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە ىستەپ، بايان كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى ۇمىتبايەۆ حاجىمۇرات اۋىسقان سوڭ كولحوزشىلاردىڭ سايلاۋىمەن بايانعا پرەدسەداتەل بولىپتى.
بايانعا ءبىز سەنتيابردىڭ التىسى كۇنى تۇندە كەلدىك. بۇگىنگى بايان — ۇزىن، تىك، كەڭ كوشەلى، جاپپاي اعاش ءۇيلى!..
ءبىر كوشەنى بويلاپ كەپ، ءۇش كوشەنى تۇتاستىراتىن الاپتى جارىپ وتتىك. كەڭ الاپتىڭ ءبىر بۇيىرىنە شۇبالتا سالعان وزىمە ءمالىم استىق سارايىنىڭ الدىندا، جاعىلعان فونارلاردىڭ جارىعىنان بىرنەشە جۇك ماشيناعا استىق تيەپ جاتقاندار كورىنەدى. بۇرىلىپ باردىق. سەكسەمباي تۇرالين ءبىزدى تاني كەتتى. قاسىندا يساباي قالين دە ءجۇر.
— سەن قايدا ەدىڭ، يساباي؟
— مەن وسى بايان سوۆەتىندە پرەدسەداتەلمىن.
— وكىمەتكە بيىل جەتى مىڭ جارىم سەنتنەر استىق بەرمەك ەك، — دەيدى سەكسەمباي، — ول استىقتى ستانسياعا جەتكىزۋدى مامليۋتكانىڭ اۆتو-كولونناسى موينىنا العان ەدى، مىناۋ ارتىپ جاتقاندار سولار.
بەس-التى جۇك ماشيناسى سارايداعى بيدايدى ەڭسەرىپ الىپ كەتتى. سول كەزدە، ءبىر كوشەنىڭ ءون-بويىن تۇتاس العان، بريچكالارعا پارلانىپ جەگىلگەن، شاڭىراق ءمۇيىز، اتان تۇيەدەي وگىزدەردىڭ دە الدى سارايعا كەپ تىرەلدى. بۇلار قىرماننان استىق تارتىپ اكەلگەندەر ەكەن.
— نەشە پار بارلىعى؟
— جيىرما بەس.
كەڭسەگە كەپ كولحوز جايىن سويلەسكەندە، سەكسەمباي تۇرالين كولحوزدىڭ بيىلعى كۇيىن سوعىستىڭ الدىنداعى — 1940 جىلمەن سالىستىرا ايتادى: ول جىلى 1818 گەكتار ەككەن ەدىك، بيىل 1925 گەكتار؛ ول جىلى 13 370 سەنتنەر استىق الىپ ەك، بيىل 18 188 سەنتنەر استىق الامىز؛ ول جىلى وكىمەتكە 6 111 سەنتنەر استىق بەرىپ ەك، بيىل — 7 114 سەنتنەر بەرەمىز؛ ول جىلى جۇمىس وگىزى 80 ەدى بيىل — 150، ول جىلى متف دا 170 سيىر بار ەدى، بيىل — 204؛ جىلقى 70 ەدى، بيىل 130؛ قوي ول جىلى 560 ەدى، بيىل — 850...
كولحوزدىڭ بەسجىلدىق پلانىمەن تانىستىق. 1950 جىلى — 2 500 گەكتار ەگىن، 4 000 گەكتار شەپ سەبىلەدى، سيىر باسى 50 پروسەنت، جىلقى — 61 پروسەنت، قوي — 108 پروسەنت ەسەدى؛ 400 تاۋىقتى، 200 قازدى قۇس فەرماسى بولادى، ارا¬نىڭ 40 ۇياسى جاسالادى...
— ءبىز ەندى المانى الماتىعا بارىپ قانا جەمەيمىز،- دەيدى سەكسەمباي جىميىپ — ءميچۋريننىڭ الما اعاشتارى ءبىزدىڭ جاققا دا كەلدى، مامليۋتكانىڭ تاجريبە ستانسياسى المانى ەسىرىپ جەپ وتىر. الداعى جىلدان باستاپ ءبىز دە ەگەمىز، 1950 جىلى بىزدە 5 گەكتار الما باعى بولادى.
1942 جىلى بارعاندا، باياننىي، سونشا كوركەم تۇرىنە جاراسىمسىز جالعىز عانا زات بار-دى، ول — مەكتەبى. مەكتەپتىڭ ءۇيى ەكى-اق بولمە ەكەن.
ەندى 1946 جىلى كەلسەك كولحوز، قاراعايدان 18 بولمەلى ءۇي سالدىرىپ جاتىر ەكەن، سايماندارى تۇگەل، وكتيابردە بىتپەك، سول ءۇي بىتىسىمەن، 7 كلاستى مەكتەپ ونجىلدىققا اينالماق، مەكتەپ قاسىندا 60 بالالىق ينتەرنات بولماق.
مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى ون ءتورت ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ قارتى — سوۆەت مەكتەبىنە 26 جىل قىزمەت اتقارعان، 52 جاستاعى حاكيم يمانوۆ.
— مەكتەپتىڭ جاڭا ءۇيى سالىنعانعا قۋانىشتىمىز، — دەيدى تاستامبەك، كۇلىمسىرەي سويلەپ، — ءبىراق، وسى كولحوزدا كلۋب جوق، كولحوزدا ەلۋدەن اسا كومسومول بارمىز. وزگە جاستار دا كوپ. ولار بوس ۋاقىتىن مادەنيەتتى ورىندا وتكىزگىسى كەلەدى.
— ءبىزدى سالاقسىماسىن دەپ ايتىپ تۇر ءمۇعالىم، — دەيدى سەكسەمباي، — ايتپەسە، الداعى جىلدا قاراعايدان قيعىزىپ، كەڭ زالدى كلۋب سالۋدى جوسپارلاعانىمىز وزىڭە ءمالىم، سوندا كىتاپحانا دا، فيزكۋلتۋرا، شاحمات بولمەلەرى دە بولماق، كينو اپپارات ورناتىلماق.
ول كۇنگى كەڭەستى سونىمەن اياقتاپ، تۇندە دەم الدىق تا، ەرتەڭىنە باي كولحوز باياننىڭ مال جايىلعان، ەگىن سەبىلگەن ولكەلەرىن ارالاۋعا اتتاندىق.
* * *
1952 جىلدىڭ جازىندا بارساق، بايان كولحوزى، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ تاعى ءبىر بيىك ساتىسىنا شىعىپتى: كولحوزدا ءجۇز كيلوۆات-ساعات كۇشى بار ەلەكتر ستانسياسى ورناپتى.
باياندا ءالى دە پرەدسەداتەلدىڭ قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان سەمسەمباي تۇرالين جولداستىڭ ايتۋىنشا، كولحوزدىڭ ەگىن سوعۋ، قوي قىرقۋ، ۇستالىق ىستەرىن اتقارۋ سياقتى جۇمىستارى ەلەكتر كۇشىمەن بىتەدى ەكەن.
كولحوزدىڭ انا جىلى بارعاندا سالۋعا نيەت قانا ەتىپ جۇرگەن كلۋبى، ءقازىر قىزمەتىن اتقارىپ جاتىر ەكەن. ەلەكتر جارىعىنا بولەنگەن ءساندى كلۋبتا كەشكە بولعان جينالىستا، ءحىح-پارتيا سەزىنىڭ ماتەريالدارى تالقىلانعان ەدى. سوندا، كوممۋنيزم تۋرالى ءسوز بولعاندا، جۇزگە جاقىنداعان ءبىر قارت سويلەپ:
— از جىلدىق قانا ءومىرىم قالدى مەنىڭ — دەدى سەزىمى تولقىعان داۋىسپەن، — ءبىراق مەن كورەم ونى. كورۋىمە كۋا، — دەدى ول توبەدە جارقىراي جانعان ەلەكترلىك زور لامپانى دىرىلدەگەن قولىمەن نۇسقاپ، — سونو-وۋ ساۋلە!.. ونىڭ قالاي جاناتىندىعىنا مەنىڭ اقىلىم جەتپەيدى. مەنىڭ اقىلىم جەتەتىنى، — وسى شامدى بىزگە لەنين جىبەردى، لەنين جولىمەن جۇرۋشىلەر جىبەردى!..
بايان كولحوزى وسىنداي!.. ونى كورگەندە، ءوزىمنىڭ تۋعان اۋلىمنىڭ دا، باسقا اۋىلداردىڭ دا كولحوزدارى وسىلاي بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
ولار سولاي بولادى دا. وعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ لەنين جولىنان اۋماي ىلگەرى ەرلەيتىن قىراعى باسشىلىعى كەپىل...
VII. سالەم، ومبى!
باياننان ءارى، ءبىز قىزىلجارعا باردىق. ول قالانى مەنىڭ شەكسىز سۇيەتىنىم جانە نەگە سولاي سۇيەتىنىم، وقۋشىلارعا بىرنەشە شىعارمامنان بەلگىلى.
سۇيگەن قىزىلجارعا مەن قۋانا كىرىپ، قۇمارلانا امانداستىم. از كۇن تۇرعاندا، ونىڭ وي-قىرىنان ارالاماعان جەرىم جوق. سوندا، ەكونوميكاسىنىڭ، ۇيلەر سانىنىڭ حالقىنىڭ بۇرىنعىدان الدەقايدا ەسۋىنە قۋانا وتىرا، ءبىر ماسەلەدە رەنجىدىم، ول، — قالانىڭ داليا كەڭۋى بولماسا، كوركەمدىك جاعىنان ءجوندى ەسپەۋى...
داليۋ جاعىنان، قالا مەيلىنشە سوزىلىپ باققان: باتىس جاعىندا بۇرىن «مەنوۆوي دۆور» اتالاتىن ساۋدا-ساتتىق سارايلارى، قالادان وعاش، اشىق دالا ەدى، ءقازىر قالا، «مەنوۆوي دۆورمەن» تۇتاسىپتى دا، ودان ءارى ءوربىپ، كيلومەتردەن اسا جەردەگى ەسىلدىڭ جاعاسىنان اسا قۇلاپتى؛ بۇرىن، قالانىڭ سولتۇستىك جاعىندا، قالا مەن ۆوكزالدىڭ اراسىندا ەكى كيلومەتردەي جالاڭاش جەر بولۋشى ەدى، كازىر، ول ارا دا ۇيگە تولىپتى؛ تەرىسكەي-شىعىس ارالىعىندا، تورت-بەس كيلومەتردەي وعاش تۇراتىن ەت كومبيناتى دا كازىر قالانىڭ مول ىشىنە كىرىپتى؛ شىعىس جاقتاعى وڭاشا مولانى، قالا وراپ اكەتىپتى... سونىڭ ءبارىن تۇتاس العاندا، قالا بۇرىنعىسىنان ەكى-ۇش رەت كەڭىگەن... ال، كوركەمدىگىن العاندا — باياعى قالپى: ءار جەردە سالىنعان مەكتەپتەر مەن جاڭا زاۆودتاردىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان ازعانتاي جيلكومبيناتتار بولماسا، تۇرعىن حالىققا سالىنعان ءبىر دە كەڭ، كوركەم، بيىك ءۇي جوق، بارى — تاپىرايعان كىشكەنە ۇيشىكتەر.
قالانى جاسىلداندىرۋ جۇمىسىن قالالىق سوۆەت باستاعان دا، اياقتاماي تاستاعان: كوشەلەرگە بەرتىندە تىگىلگەن شىبىقتار كۇتىمسىزدىكتەن وسپەي قاپتى، قالا ورتاسىن كورىكتەندىرىپ تۇراتىن «شالا قازاق باقشاسى» كەسىلىپ، جالاڭاشتانىپ قالىپتى.
اسفالت قالانىڭ بىرەر كوشەسىندە عانا بار، تروتۋاردىڭ كوبى ءالى باياعىداي، توزعان تاقتاي، كەپ كوشەدە ول دا جوق. كەشە اتاۋلىنىڭ جۇزدەن توقسان بەسىنە تاس توسەلمەلى، سوندىقتان جاۋىندى كۇندەرى جۇرگەن ماشينالار قازىپ، ور عىپ تاستاعان، ونداي كوشەلەردەن دىمقوس ۋاقىتتا ءى.يلىك تە، ادام دا جىلجي المايدى. كەيبىر كوشەلەردىڭ بويى تەرەڭ جىراعا اينالىپ كەتىپتى. قالادا ترانسپورت ناشار: تروللەيبۋس جوق، اۆتوبۋستار سيرەك جۇرەدى جانە اتام-زامانعى ەسكى، ءسانسىز، كىشكەنە ماشينالار، تاكسي ازعانتاي، بارى توزعان... قالالىق سوۆەتتىڭ تۇرعىن حالىققا جاساماق بولعان ءبىر «جاقسىلىعى» — ۆوكزالدان باستالعان پروسپەكتىنى بويلاي، ورتالىققا دەيىن پوەزد جۇرگىزۋ. بۇل «جاقسىلىقتىڭ» تۇرپايىلىعىن بىلاي قويعاندا، پايدا ورنىنا زالال: كوپ كوشەنى جارا سالىنعان تەمىر جولدىڭ بويىندا، اندا-ساندا عانا كولىك پەن كىسى وتەتىن كوپىر بار، كوپ كوشە وتكەلسىز، تەمىر جولعا تىرەلىپ تۇر، سونىڭ سالدارىنان، «قۇرمالدىقتار» دا ءجيى كەزدەسەدى ەكەن...
قاسىندا ەسىل سياقتى قۋاتتى وزەنى بولا تۇرا، بۇل قالادا، كوشەلەرگە جانە ۇيلەرگە دۇرىس جارىق بەرەتىن ەلەكتر ستانسياسى جوق... كوپ كوشەلەر ءتۇن مەزگىلىندە قاپ-قاراڭعى...
بۇنىڭ ءبارى نە قاراجات، نە جاعداي جوقتىقتان ەمەس، قالالىق سوۆەتتىڭ قىزمەت ىستەي بىلمەۋىنەن. قالالىق سوۆەتى قىزمەت ىستەي بىلەتىن قالالار قانداي تاماشا!.. مىسالى — ومبى.
قىزىلجاردان ومبىعا قاراي ءبىز تەمىر جول بويىن قۋا جۇردىك. بۇل ەكى ارادا، قازاقشا جولدى-وزەك اتالاتىن سايان، جاتادى. ونىڭ ءونبويىندا شۇبار اتالاتىن قايىڭدى شوق اعاشتار، جيەگى قامىستى شالقار كولدەر كوپ. كولدەردىڭ ماڭايى، ادەتتە، سورتاڭدى، اششىلى كەلەدى.
گرەيدەرلى جول، ءبىزدىڭ باعىمىزعا قۇرعاق بولدى. قىزىلجار مەن ومبىنىڭ اراسى 280 كيلومەتر. ساعاتىنا 60- 70 تەن الىپ وتىراتىن «پوبەداعا» ول قانشا جەر!..
ومبىعا جاقىنداعان سايىن، ونى تەزىرەك كورگىم كەپ، جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ بارادى...
ويتپەگەندە شە!..
مەن وعان ەكىنشى رەت، اتتاي 34 جىلدان كەيىن كەلە جاتىرمىن. ءبىرىنشى رەت، مەن وعان، 1918 جىلدىڭ كۇزىندە، كارلى جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان شاقتا، ۆاگوننىڭ توبەسىنە ءمىنىپ بارعانىم، بارا-سالا باسپانا تابا الماي ساندالعانىم، قىس بويى «قايىرشىلىقپەن» كۇن كەشكەنىم، وقۋشى كوپشىلىككە ءمالىم.
ودان 34 جىل كەيىن، مەن ومبىعا، سوۆەتتىڭ تەڭ پراۆولى ازاماتىنىڭ ءبىرى بولىپ، سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بوپ، جۇمساق تا، جىلى دا، جۇيرىك تە «پوبەدامەن» كەلە جاتىرمىن.
انە، ومبى كورىندى دە!.. سالەم، ومبى!..
ءبىز وعان كولومزين ستانسياسى جاعىنان كەپ كىردىك. كەڭ ەرتىستەن پارومدارعا وتىرعىزىلعان اعاش كوپىردەن وتتىك.
ومبىعا ءبىز كىردىك تە. مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەۋگە اينالدىم!.. بۇل — مەن بۇدان 34 جىل بۇرىن كورمەگەن ومبى سياقتى...
بۇرىن، الشاقتىعى ون كيلومەتردەن ۆوكزال مەن قالانىڭ ەكى اراسىندا، تۇرعىن جۇرت وۆوشش سالاتىن نەمەسە تۇساۋلى ات، ارقانداۋلى سيىر مەن بۇزاۋ وتتايتىن كەڭ كوگال بولۋشى ەدى. ءقازىر ول ەكى ارا تۇتاسىپ، كەڭ كوشەلى كوركەم، بيىك ۇيلەرگە تولىپ كەتكەن!..
بۇرىن ترامۆاي دەگەن بولماۋشى ەدى، ءقازىر ولار كوشەلەردى بويلاي، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتىر! 1918 جىلى قىستاي تۇرىپ، مەن ومبىنىڭ كوشەسىندە، ءاۆتوموبيلدىڭ ەشبىر ءتۇرىن دە كورگەن جوق ەدىم. «ول، تەك كولچاكتا عانا بار» دەپ ەستيتىن ەك، كوزىمىز كورمەيتىن ەدى؛ «نەگە كورىنبەيدى؟» دەگەن سۇراۋعا، «كوزگە تۇسسەم پوكۋشەنيەگە ۇشىرايمىن دەپ، كولچاك قورقادى» دەيتىن ەدى... ەندى، ءار مارقالى اۆتوماشينالار تىنىمسىز اعىلىپ، كوشەلەرگە ارەڭ سىيادى!..
ناق ومبىنىڭ ءوزى قايدان باستالاتىنىن شامالاي الماعان ءبىز، جولدا توقتاپ، الدەكىمنەن بىلمەك بوپ ەك، ول «قايدان كەلگەن ادامسىڭدار؟» دەگەندەي بىزگە ودىرايا ءبىر قاراپ الدى دا:
— ومبىنىڭ شەتى ۆوكزالدىق ارجاعىندا بەس-التى شاقىرىمنان باستالماي ما؟ — دەدى كۇلىپ، — ايتا بەرسەڭ، — دەدى ول كۇلە ءتۇسىپ، — ەرتىستەن ءوتىپ، كولومزيننەن دە ءارى كەتپەي مە؟..
ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تاني كەتتىم: باياعىدا، قالانىڭ ۆوكزال جاق شەتىندە تۇراتىن جانە كوپ قويدىڭ ىشىندەگى تۇيەدەي سورايىپ، ومبىنىڭ، سول تۇستاعى الاسا اعاش ۇيلەرىنەن وعاش تۇراتىن «ومبى تەمىر جولىنىڭ باسقارماسى»، كازىر ماڭايىنداعى بيىك ۇيلەرمەن تەڭدەسىپ قاتار تۇر...
ومبى — ءدوڭ-قالا، وي-قالا بوپ ەكىگە بولىنەدى. ەكى قالانى ورتاسىنان جارا اققان، ورىسشا وم، قازاقشا ومبى اتالاتىن وزەن، بۇيىرىنەن بارىپ ەرتىسكە قوسىلادى.
ومبى قالاسى 1714 جىلى ۋلى پەتردىڭ بۇيرىعىمەن ورناعان قالا عوي. تاريحي دەرەكتەردە قالا اۋەلى قورعان بولىپ، ومبى وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇيىلاتىن تەرىسكەي جاق جارقاباعىنا سالىنعان ەكەن. بۇل قورعان (كرەپوست) XIX عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن جاساپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان ساياسي قىلمىستىلاردىڭ، ايلاپ، جىلداپ قامالىپ جاتاتىن اباقتىسى بولعان. اتاقتى جازۋشى فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيي وسى قورعاننىڭ ىشىندە تۇتقىن بوپ وتىرعان. قورعاننىڭ كەڭ اۋلاسى ءبىزدىڭ عاسىردا بۇزىلىپ، كازىر تەك كىرەر بيىك قاقپاسى مەن جەكە كورپۋستارى عانا ساقتالىپتى...
ءحىح-عاسىردىڭ ورتا كەزىندە، ومبىدا تۇرعان سۋرەتشى گونتتان ساقتالعان بوياۋلى ءبىر سۋرەتتە، قورعاننىڭ توڭىرەگى قاراعايلى جىنىس ورمان ەكەن. وندا ايۋ، قاسقىرلار كوپ بولادى دەگەن لاقاپپەن، قارۋلى اسكەردەن باسقا جان ىشىنە كىرمەيدى ەكەن...
وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن، ءدوڭ-قالا جاقتا قورعاننان باسقا تۇرعىن ۇيلەر بولماعان. ءقازىر ول جاق ۇلكەن دە، كوركەم دە قالا بوپ كەتىپتى...
وي-قالادا، ومبى وزەنىنە بارىپ تىرەلەتىن «دۆورسوۆىي پروسپەكت» اتتى قىسقا، ورتالىق كوشە بولاتىن. ەكى-ۇش ەتاجدى ۇيلەر وي-قالادا سونىڭ بويىندا عانا تۇراتىن. ءبىر ورامدى تۇتاس العان، ءتورت ەتاجدى بۇرىنعى كادەت كورپۋسى دا سوندا.
كوشەنىڭ «دۆورسوۆىي» اتالاتىن سەبەبى — ءحىح-عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىندا، ءباتىس-سىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بوپ قىزمەت اتقارعان گورفورد، وسى كوشەدەگى كەڭ الاپقا ءۇي سالدىرىپ، ءبىر جاعىن كەڭسە، ءبىر جاعىن پاتەر جاسايدى. ماقتانشاق، باققۇمار گورفورد، بۇل ءۇيدىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا رومانوۆتاردىڭ پەتەربۋرتەگى قىسقى سارايىنا ۇقساتپاق بولادى... ءبىراق وعان ارحيتەكتور، اقشا قايدا، ماتەريال قايدا؟
دەگەنمەن، شاما-شارقىنشا، قىسى سارايعا بۇل ءۇيدىڭ ءوزىن بولماعانمەن، ەلەسىن ۇقساتقان گوسفورد، «سارايعا» ساناپ ونىڭ كوشەسىنە دە، الابىنا دا «سارايلىق» (دۆورسوۆىي) دەگەن ات قويادى.
ءقازىر قالالىق مۋزەي بولعان بۇل ءۇي، پاتشا سارايىنا تەڭەسپەگەنمەن، پروۆينسيالىق قالالارداعى كوركەم ۇيلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ مۇلىكتەرىنىڭ دە كوبى ساقتالعان. سولارعا قاراعاندا، گەنەرال-گۋبەرناتورلار دا اسا سالتاناتتى تۇرعان.
وي-قالانىڭ قازىرگى ءسانى، بۇرىن «دۆورسوۆىي»، كازىر لەنين كوشەسى اتالاتىن ازعانتاي عانا جەرىندە ەمەس، ەن بويىنىڭ بارىندە. وندا كازىر سوۆەتتىك داۋىردە عانا سالىنعان بيىك كوركەم ۇيلەردىڭ ءساندى كوشەلەرى تولىپ جاتىر!..
بۇرىنعى كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇيى، كازىر فرۋنزە اتىنداعى قىزىل تۋلى جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسى ەكەن. ومبىعا مەنىڭ بارۋداعى ماقساتىم — شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى ماتەريال ىزدەۋ عوي. ول وقىعان كادەت كورپۋسى — ەڭ قىمبات ماتەريالدىق ءبىرى. سوندىقتان، مەن، كورپۋستىڭ ارحيۆىمەن دە، ۇي-جايىمەن دە تولىق تانىستىم. وعان قوسىمشا، كازىرگى ۋچيليششەنىڭ ناچالنيگى، گەنەرال-مايور ليلەنكوۆ جولداس ماعان كورپۋستىڭ ءجۇز جىلدىق يۋبيلەيىنە ارنالىپ شىققان (1913 جىلى) قالىڭ كىتاپتى سىيلادى. سونداعى مالىمەتتەر مەن فوتولارعا قاراعاندا، كورپۋس مادەنيەتتى اسكەري مەكتەپ بولعانعا ۇقسايدى.
قالانىڭ ءبىز سىرتىمەن دە تانىستىق، اسىرەسە — سىبىرلىك اكادەميانىڭ تاجريبە ستانسيالارىمەن. ماعان سوندا ەرەكشە كورىنگەن اسىل تۇقىمدى مالدارى دا ەمەس، عىلىمعا كوپ جاڭالىق قوسقان ەگىستەرى دە ەمەس، جاتاعان وسكەن الما اعاشتارى مەن شىتىرمان بوپ وسكەن جۇزىمدەرى!..
الماتىدا، نەمەسە سول سياقتى كۇنگەيلىك ولكەلەردە الما جەمىسىنىڭ قادىرى جوق، ويتكەنى، ول كوپ تە، ارزان دا... ونىڭ كۇتىمى قىمباتقا تۇسپەيدى...
ال، سىبىردە شە؟.. اسىرەسە، — ومبىدا؟..
بيولوگيا عىلىمنىڭ الىبى يۆان ۆلاديميروۆيچ ميچۋرين المانىڭ، تاعى سونداي جەمىستەردىڭ سىبىردە وسۋ ءادىسىن دە تاپقان. ءبىراق، بۇل اسا قيىندىققا تۇسەتىن ءوسىرۋ ەكەن. سونى كورگەندە، ادام بالاسىنىڭ ويعا العانىن ىستەمەي قويمايتىندىعىنا قايران قالاسىڭ.
ءجۇزىم — الماتىعا بەرتىندە كەلگەن قوناق. ونىڭ اتا مەكەنى — ورتا ازيا جانە ودان ءارى كۇنگەيگە قاراي. وندا جيىلىگى تىزگەن مارجانداي بوپ، جۋاندىعى قوس جۇدىرىقتاي بوپ وسەتىن ءار ءتۇستى جۇزىمدەردىڭ،، ومبىداعى جەمىس باقشاسىندا وسكەن شىتىرمان اراسىنان بىرەن-ساران بوپ كوزدەرى عانا جىلتىرايدى. ادامعا ونىڭ كوبىنەن، سونداي ازى تاڭسىق ەكەن. كۇنگەي جاقتان ءجۇزىمنىڭ قالىڭ جىنىسىن ارالاپ ءجۇرىپ، اۋزىڭا ءبىرىن سالماساڭ، ومبى باقشاسىندا ءارقايسىسىن تاتقىڭ كەلەدى. تاتىپ كورسەڭ، ءدامى قىشقىل.
— نەگە؟ — دەسەڭ.
— كۇن ساۋلەسى ازدىقتان، — دەيدى باقشاشى.
ءبىراق كوپ تاتا المايسىڭ ول جۇزىمدەردى. تاتۋىڭا جەتپەيدى. جانە ولار تاتۋ، نە جەۋ ءۇشىن ەمەس، سول ارادا وسۋگە مۇمكىندىگى بارلىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن عانا ءوسىپ تۇر. سوندىقتان دا وسىرۋشىلەرى، ول ءجۇزىمدى وتە ساق باعىپ، اينالاسىنا، شىعىرشىقپەن سىمعا بايلاعان قاباعان يتتەردى، جۇگىرتىپ قويىپتى. جات ادامنىڭ ءيسىن سەزسە-اق ولار دۇرلىگە شابالانىپ، ورماندى دالانى باستارىنا كوگەرەدى...
ءبىزدىڭ وتاننىڭ قاي جەرىنە بارساڭ دا، حالىقتار دوستىعىنىڭ ءبىر عانا قالپىن كورەسىڭ — ول ءار كەزدە دوستىق قۇشاعىن جايىپ قارسى الۋ...
ءبىزدى دە ومبى سولاي قارسى الدى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى لەبەديەۆ جولداستان باستاپ، وبلىستىق ءارحيۆتىڭ ديرەكتورى كلەتكينگە دەيىن، قاجەتتى جاردەمىنەن تارتىنعان جوق. اركىم ءوز تۋعان جەرىنىڭ پاتريوتى. ومبىلىق جولداستار دا سول مىنەزىن كورسەتىپ، قالانىڭ بويىندا بار جاقسىنىڭ ءبارىن كورسەتۋگە تىرىستى. ءبىز دە ولاردى كورۋگە تىرىستىق. ءبىراق، ون شاقتى كۇندە قانشا دۇنيەنى كورىپ ۇلگەرەسىڭ!..
ودان كوپ جاتۋعا ۋاقىت مۇمكىندىك بەرمەي، وڭ شاقتى كۇننەن كەيىن، مەن پاۆلودار جاققا ءجۇرىپ كەتتىم.
جول كورسەتپەك بوپ، ءبىزدىڭ بىرنەشە دوستار، ماشينامەن قالادان ون بەس، جيىرما كيلومەتردەي شىعارىپ سالدى. ولارمەن قوشتاسقاننان كەيىن، ارتىمىزدا ۇيلەرى اعاراڭداعان كوركەم ومبى، قولىن بۇلعاپ شاقىرعانداي بوپ تۇر ەكەن. قايتا ورالىپ بارعىم كەپ كەتتى مەنىڭ وعان!... مەيىرىمدى جىلى قۇشاعىنا قايتا كىرگىم كەپ كەتتى!.. وعان بۇ جولى ۋاقىت جوق!..
ءبىراق، مەن ونداي ۋاقىتتى تابام!.. تەز ارادا ورالىپ كەلەم ساعان، سۇيىكتى ومبى!.. ازىرگە، كورىسكەنشە حوش بولا تۇر!..
IX. كوممۋنيزمنىڭ ءبىر بەرىك قازىعى
ءبىز ومبىدان، كۇنگەي-شىعىسقا سوزىلعان ەرتىستىڭ تەرىسكەي جاعىن جاعالاپ، كەرەكۋگە بەتتەپ كەلەمىز. وزەننىڭ بۇل بەتى دوڭەس، قىرات بولادى ەكەن دە، توعايلىق ويپات جاعى كۇنگەيىندە بولادى ەكەن.
كۇن رايى سالقىنداعانمەن، ءالى دە قۇرعاقشىلىق قىرات جەردىڭ قۇمداقتاۋ جولى، توسەگەن تاقتايدان دا تەگىس. توعايلىق جاققا كوزىمىز الىستان تۇسەدى: وندا ۇيىلگەن مايالار، مىڭداپ جايىلعان قوي سياقتى، ول وتكەن كوكتەمدە ەرتىستىڭ قاتتى تاسىعانىن كورسەتەدى.
ەرتىستىڭ تەرىسكەي قاباعىندا — قازاق-ورىس ستانيسالارى، كۇنگەي جاعىندا — قازاق اۋىلدارى وتىرادى ەكەن. كوپىر كوپ جەردە جوق. ەكى جاقتىڭ حالقى پاروممەن ارالاسادى...
ورىسشا پاۆلودار، قازاقشا كەرەكۋ اتالاتىن قالانى مەن بۋدان بۇرىن كورگەن ەمەن. كەشكە قاراي جەتسەك، ۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگى قاراعايدان قيىلعان، شاپ-شاعىن، تاپ-تازا عانا قالا ەكەن. كەرەكۋ دەگەننىڭ ءوزى ورىس ءسوزى ەكەن: قالا سالىناردان بۇرىن، وسى ارادا كراكوۆ دەگەن بالىقشى ورىستىڭ بالاعانى تۋرادى دا، قالانىڭ العاشقى قاداسى سول اراعا قادالعان سوڭ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندە كراكوۆ اتالىپ كەتە بارادى، قازاقتار ول اتتى ءوز سينگارمونياسىنا باعىندىرىپ كەرەكۋ دەيدى.
پاۆلوداردا ءبىز ۇزاق بولماي ءجۇرىپ كەتتىك. ەندىگى بەتىمىز ەكىباستۇز. بۇل اتتى ءوندىرىستى ەستۋىمە كوپ جىلدار بولعانمەن، كورگەلى كەلە جاتقان بەتىم وسى. قالادان شىعا ارالاپ كەتكەن قالىق توعايدىڭ كەڭ الاپتارى، ۇيىلگەن مايالارعا تۇنىپ تۋر. نە دەگەن كوپ شەپ!.. نە دەگەن كوپ بايلىق!..
مىنە، ەرتىس ولكەسىنەن ۇزاڭقىراپ بارامىز. ەندى توڭىرەگىمىز تاۋسىز، ورمانسىز كەرىلگەن كەڭ دالا. قاي جاعىنا كوز تىكسەڭ دە بەتەگە، جۋسانى ارالاس جازىق دالا الدەقايدا الىستاپ كەتىپ، توڭكەرىلگەن كوكجيەكپەن جاپسارلاسادى. كوپتەن بەرى ماۋجىراپ تۇرعان كۇننىڭ جىلى شىرايى بۇگىن وزگەرىپ، قارسى الدىمىزدان قاتاڭداۋ سالقىن جەل ەسەدى؛ اسپاندا بىتىراي كوشكەن كۇزدىڭ سۇرعىلت بۇلتى، ءار تۇستا تورلانادى دا، تارامدانا جاڭبىر توگە باستايدى. اۆتوماشينمەن الىستان ساپار شەگىپ كەلە جاتقان تۇرسىن، اينالا تورىعان جاڭبىرلى بۇلتتارعا ادىراق كوزىن تىگىپ قويىپ:
— سازداپ ءبىر جەردە وتىرىپ قالمايىق! — دەپ، ەكىباستۇزعا تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن، پەدالدى باسىڭقىراي تۇسەدى.
— ساسپاڭىز، — دەيدى، بىزگە جول باستاپ كەلە جاتقان، پاۆلودارداعى «قىزىلتۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى سىزدىكوۆ حامزا جولداس تۇرسىنعا جىميىپ قويىپ. — بۇل جولدىڭ ءۇستى ەرسىلى-قارسىلى جوڭكىلىپ جاتقان ماشينالار ەكەنىن كورمەيسىز بە، سازداپ قالساق بۋكسيرگە الار.
ءبىزدىڭ ماشينا رەلسى الدەقاشان سىپىرىلعان ەسكى تەمىر جولدىڭ تابانىمەن جارىسىپ كەلەدى. حامزانىڭ ايتۋىنشا بۇل جولدى ءبىرىنشى يمپەرياليستىك سوعىستىڭ الدىندا اعىلشىن كونسەسسيونەرلەرى سالعان. ولاردىڭ كىم ەكەندىگى تاريحي دەرەكتەردەن ءمالىم. قازاقستاننىڭ كەنى باي دالاسىنا اعىلشىن يمپەرياليستەرىنىڭ قول سوزۋى وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستالادى. جىرتقىش تىرناعىن وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى قارساقپايعا قاداعان ولار، ەكىباستۇزدىڭ باي كەنىنە ءبىزدىڭ عاسىردىڭ باس كەزىندە جەتىپ، وعان دەيىن باسقارىپ كەلگەن «ورىستىڭ اكسيونەرلىك قوعامىنان» ارزانعا ساتىپ الادى. كەن بايلىعىن تۇمسىعى تىمىسكىلەگىش اعىلشىن كاپيتاليستەرى، ولاردىڭ قازاقستانداعى قان سورعىش سۇلىگى ۋركۆارت، ەكىباستۇزدىڭ ءوز استىندا دا، توڭىرەگىندە دە تاۋسىلماس باي كەندەر بارىن بىلەدى، سو بايلىقتى جالماۋىز قۇلقىنىنا تەز تىعۋ كەرەك، قاناعاتسىز قارنىنا قۇيۋ كەرەك. وسى ماقساتپەن ىسكە كىرىسكەن ۋركۆارت، مول كەندى ماقساتتى جەرىنە تەز جەتكىزۋ نيەتىمەن، جوعارىدا اتاعان تەمىر جولدى سالادى.
ۋركۆارت وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن قۋىلادى. ءبىراق، تولىپ جاتقان جاعدايلاردىڭ سالدارىنان، ەكىباستۇزدىڭ جاڭادان ىسكە كىرىسۋى ءبىراز جىلدارعا كەشەۋىلدەيدى. تاسيتىن تۇگى جوق اعىلشىن تەمىر جولى وزىنەن-وزى توزىپ، رەلسى سىپىرىلادى. ءبىزدىڭ ماشينا جيەكتەپ كەلە جاتقان تەمىر جول تانابى وسى.
ەكىباستۇزدى جاڭادان جۇرگىزۋ ماسەلەسىن سوۆەت وكىمەتى 1948-جىلدان باستاپ قولعا الدى. ارينە، سوۆەتتىك سوسياليستىك مەملەكەت پەن ۇركەردەن اعىلشىن كاپيتاليستەرىنىڭ ءوندىرىستى قولعا الۋىندا جەر مەن كەكتەي ايىرما بار: باستاپقىسى تاۋداي، سوڭعىسى تومپەدەي. سوسياليستىك يندۋستريا اسا باي شيكىزاتتى تىلەيدى. ەكىباستۇزدا ونداي بايلىق بار-جوعىن اۋەلى بارلاپ الۋ كەرەك. سول ماقساتپەن جۇرگىزىلگەن بارلاۋ نەگىزىندە بىتكەن. بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، ەكىباستۇزداعى كومىر زاپاسى، سوڭعى تەحنيكانى قولدانعاننىڭ وزىندە جۇزدەگەن جىلدار قازىپ الۋعا جەتەدى.
جاڭا ءىرى ءوندىرىستىڭ قاجەتىن قامتاماسىز ەتۋگە تەمىر جول كەرەك. اقمولا — پاۆلودار اتالاتىن ونداي جول ءقازىر سالىنىپ ءبىتىپ، جۇك تاسۋ ىسىنە كىرىسە باستاعان. ونىڭ تىڭنان سالىنعان جول تانابى دا، جولمەن جارىسا تارتىلعان دىڭگەك قاتارلارى دا، ولاردىڭ باسىنا تارتىلعان سىم ارقاۋلارى دا، جول بويىنا ءار جەردە ورناعان جاڭا ستانسيالار مەن رازەزدەرى دە ءبىزدىڭ ماشينا سارلاپ كەلە جاتقان جولعا كەيدە جاقىنداپ، كەيدە جىراقتاپ كورىنىپ وتىرادى. تۇرسىن وعان قاراپ قويىپ:
— جاڭا تەمىر جولدى مىنا ەسكى تاناپتىڭ بويىمەن نەگە تارتپاعان؟ — دەسە:
— اعىلشىن تانابى، سوۆەتتىك جولعا تار بولعانى دا، — دەيدى حامزا جىميىپ، — سوۆەتتىك جولعا كەڭ تاناپ كەرەك بولعانى دا!..
پاۆلوداردان ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي تۋراتىن ەكىباستۇزعا جاقىنداپ كەلگەندە، جەر بەتىنىڭ بەينەسى وزگەرىسى، ويلى-قىرلى ادىرلاۋ بوپ كەتەدى ەكەن. سولاردى ارالاپ ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن، الدىمىزدان جارقىراعان كول كورىندى، ودان ءارى، ساي-سالاعا جايىلىپ كەتكەن ۇيلەر، ءتۇتىنى بۋداقتاعان الدەنە بيىك تۋربالار، قاتارلارى ايقىش-ۇيقىش سوزىلا تارتىلعان، جىپىرلاعان دىڭگەكتەر. «ەكىباستۇز» دەگەنىمىزدىڭ سىرتقى بەينەسى وسى ەكەن.
ءبىز ونىڭ ىشكى بەينەسىمەن تەز تانىستىق. ازىرگى ەكىباستۇز، — بەسىنشى بەسجىلدىقتىڭ زور ماقتانىشىنىڭ ءبىرى بولاتىن گيگانت ەكىباستۇزدىڭ قالانا باستاعان ىرگەسى عانا. ولاي دەيتىنىمىز، جۇزدەگەن جىلدارعا جەتەتىن كومىر زاپاسىن الۋدىڭ ءقازىر دايارلىعى عانا ءجۇرىپ جاتىر. قايدا، نەلەر ىستەلىپ جاتقانىڭ سول ءوندىرىستىڭ باس ينجەنەرى حيششۋك جولداس، تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-ايقىن عىپ الاقانىڭا قوندىرىپ بەرەدى. جاسى قىرىقتاردى ورتالاعان، زور دەنەلى، قىزىل شىرايلى كوركەم كەسكىندى ول، ءوندىرىس جايىن سۇراعاندا، قۋلانا جىميىپ الادى دا، ۋكرايندىق اكسەنتىمەن:
— بۇل ءوندىرىس اشىلاردا، — دەيدى، — گلاۆكادان ءتورت «ششۋكا» (شورتان) كەلگەن ەك: كاراششۋك، حيششۋك، پينششۋك، پولەششۋك. بەسىنشى «ششۋكا» بوپ ابەنوۆ دەيتىن اتشىمىز قوسىلدى. ونىڭ اتىن جۇرت ويىن عىپ — «اتششۋك» قويىپ الدى. بەس «ششۋكادان» كاراششۋك جولداس قانا اۋىسىپ، وزگەمىز ورىنشامىز، قولدان كەلگەن قىزمەتتى اتقارىپ جاتىرمىز. ءبىراق بۇل ءىستىڭ باسى عانا، زورى الدا.
حيششۋك جولداستىڭ ايتۋىنشا، ەكىباستۇزدىڭ كومىرى اشىق جىرالاردان الىنادى. ونىڭ نە ەكەنىن تۇسىندىرگەندە:
— بۇل ارانىڭ كومىرى بەتىنە جاقىن، — دەيدى حيششۋك، — جاقىن جەردەگى كەمىردىڭ ۇستىنەن جەر قىرتىسىن جىرىپ جول اشامىز دا، كومىر قىرتىسىن ادىمداعىش ەكسكۆاتورلارمەن كوسىپ الامىز.
— سوندا، قىرتىستىڭ قالىڭدىعى قانشا؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ونشا قالىڭ ەمەس، — دەيدى حيششۋك قۋلانعان كەسكىنمەن، — بىلايشا ايتقاندا، 50-60 مەترلەپ قالادى!..
گەولوگيا عىلىمىنا ونشا جەتىك بولماعانىمىزبەن مىناۋ قالىڭدىق، — اسا سيرەك كەزدەسەتىن قالىڭدىق!.. ەندەشە، ونى بارىپ كورۋ كەرەك.
اشىق جىرا ازىرگە بىرەۋ-اق ەكەن. وعان بىزگە ماركشەيدر پەترەنكو جولداس باستاپ اپاردى. كەڭ جانە تەرەڭ جىرانىڭ ەكى ءبۇيىرى باسپالداقتانا قازىلىپتى. بوزعىلت، سارعىلت ءتۇستى باسپالداقتاردىڭ تەرەڭدەڭكىرەپ بارعان تۇسىندا، شىمقاي قارا باسپالداقتار تۋر.
— كومىر قىرتىسى سول، — دەيدى پەترەنكو بىزگە. — بەت جاعىنان قاباتتاپ سىدىرماسا بولمايدى ونى. ەكسكاۆاتور ەڭ مىقتاپ كەمىرگەندە 3-4-اق مەتر قالىڭدىقتى قامتيدى، ال، كومىردىڭ قالىڭدىعى، مانا حيششۋك جولداس ايتقانداي، بۇل ارادا 50-60 مەتر.
قالىڭ كومىردى قىرتىستاي سىدىرىپ ءۇش-تورت ادىمداعىش ەكسكاۆاتور ءجۇر. ولاردىڭ سورايعان ۇزىن مويىندارى الدە نە ءبىر قۇلدىراعان ەڭىستەرگە سوزىلا بارىپ جەتەدى دە، ازۋ تىستەرى قۇلاشتاي اۋزى اڭىرايا اشىلىپ، كومىردىڭ قارا قىرتىسىن قاپسىرا كەپ اسايدى. اپ-ساتتە ۇزىن مويىن قايقايىپ قايتا كوتەرىلەدى دە، جىرادا جونىن توسىپ تۇرعان اشىق ۆاگوندەرگە اساعان كومىرىن اكەپ تاستاي بەرەدى.
— ءبىر اساعاندا قانشا اۋىرلىقتى قامتيدى ەكەن؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ءارقيلى، — دەيدى پەترەنكو، — ءۇش توننالىعى بار، بەس توننالىعى بار...
ادىمداعىش ەكسكاۆاتوردىڭ وزىمەن دە تانىستىق. سوۆەتتىك سوسياليستىك ءىرى يندۋستريانىڭ بۇل الىبىنىڭ قالاي قۇرالعانىن بايانداۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ەمەس. ونىڭ شىم-شىتىرىق تەتىكتەرىن كورگەن ادام، سوۆەتتىك تەحنيكاعا قايران قالا تۇرا، مەڭگەرۋشىلەرگە ودان دا ارتىق قايران قالادى. سيپاتتاپ وتىرعان ەكسكاۆاتورىمىزدىڭ ءىشى، ءىرى زاۆودتىڭ زور ءبىر سەحىنا ۇقسايدى. سونىڭ ءبارىن قيمىلعا كەلتىرىپ، زور ءىستى اتقارتىپ وتىرعان جالعىز-اق كىسى. پالەن توننا اۋىرلىقتى قوپارا اساپ اپ، كوتەرىپ اپارىپ ۆاگونعا تيەۋ ءۇشىن، ەكسكاۆاتوردىڭ ىشىندە بىرىنە-بىرى كومەكشى تالاي عاجاپ تەتىكتەر بار، ءبارى دە ەلەكتر قۋاتىمەن عانا قيمىلعا كەلەدى، سونىڭ ءبارىن قيمىلداتاتىن، باسقارۋشىنىڭ قولىنداعى كىپ-كىشكەنە رۋل عانا!.. ءتاسىلىن بىلەتىن ءرۋلدى باسقارۋشى رەتىن تاۋىپ قوزعاسا، زور دەنەلى ەكسكاۆاتوردىڭ ءىشى-سىرتىنا جان بىتكەندەي ساتىر-سۇتىر قيمىلعا كەپ، باسقارۋشىنىڭ ويىن ايتپاي بىلگەندەي، تىلەگەنىن ىسكە بۇلجىتپاي اسىرادى!.. نە دەگەن عاجاپ!..
— ءبىر دەمدە قانشا كومىر قازا الادى؟' — دەگەن سۇراۋعا:
— نورماسى 950 توننا، — دەيدى پەترەنكو، — ءبىراق، كوبى اسىرا ورىندايدى. كەيبىر ەكسكاۆاتورشى ءبىر ۆاگوندى ءۇش مينۋتتە تيەپ ۇلگەرەدى...
— كىمدەر بار ءقازىر، وندايلاردان؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ونىڭ جاۋابىن ترەستىن. ەڭبەك جانە ەڭبەك اقى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى وماشوۆ جۇمات جولداس بەرەر، — دەيدى پەترەنكو.
ول ەكىباستۇزدىڭ «ەسكى» پاتريوتىنىڭ ءبىرى ەكەن. اكەسى دە، ءوزى دە وسى ەكىباستۇزدا تۋىپ-وسكەن. بۇل كومىر وشاعىنىڭ بۇرىنعىسى دا، بۇگىنگىسى دە ونىڭ الاقانىندا، قاي تۇسىن سۇراساڭ دا قولىڭا قوندىرىپ بەرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا دا، باسقالاردىڭ ايتۋىنشا دا بۇل ءوندىرىستىڭ نەگىزگى سالماعىن كوتەرۋشى جاس جۇمىسشىلار، ولاردىڭ باسىڭقى كوپشىلىگى، ارينە كومسومولەستەر. كومسومولەس — جاستاردىڭ ىشىنەن بۇكىل ەكىباستۇزدىڭ ماقتانىشى نيكولاي كولوتيەۆ ەكەن. وتكەن جىلدىڭ وكتيابرىندە ول رەكورد جاساپ، ەكسكاۆاتورىمەن ءبىر كۇندە 3164 تەكشە مەتر كومىر قوپارعان، ءسويتىپ، بۇكىل سوۆەتتەر وداعىنىڭ بۇل جۇيەلى ىستەگى رەكوردسمەنى، — كۋيبىشيەۆ گيدرو-قۇرىلىسىنداعى ەكسكاۆاتورشى ليامكيننەن 62 پروسەنت اسىرىپ جىبەرگەن. سول ابىرويىن كولوتيەۆ جولداس ءالى ساقتاۋدا.
جۇمىسشىلاردىڭ، اسىرەسە ەكسكاۆاتورشىلاردىڭ ەكپىندى قيمىلدارىنان نەلەر عاجاپ مىسالداردى ايتا كەپ:
— قازىلىپ جاتقان جانە تىڭنان قازىلاتىن جىرالار ءالى كوپ، — دەيدى جۇمات، — سوعان ازىرشە ەلەكتر قۋاتى جەتپەيدى. ءبىز ازىرگە ەلەكترو-پوەزدىڭ قۋاتىن عانا قولدانىپ وتىرمىز، قولداعى بار تەحنيكامىزعا ول وتە تاپشى، كەيدە جەتپەي قالادى دا، پروستويلار بوپ تۇرادى.
— بۇل ۋاقىتشا قيىندىق، — دەيدى ول، — كۇشتى ەلەكتر ستانسياسىن سالىپ جاتىرمىز. ول بىتسە ەلەكتر قۋاتى جەتىپ باعادى.
ءبىزدىڭ سوۆەتتىك وتاندا بارلىق راحات ادام ءۇشىن عانا. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۋرانى — وندىرە ەڭبەك اتقار دا، مادەنيەتتى تۇر. بەسىنشى بەسجىلدىقتىڭ ءبىر ماقتانىشى — ەكىباستۇزدىڭ ەڭبەكشىلەرى مادەنيەتتى تۇرۋ ءۇشىن، ۇكىمەت بارلىق حاجاتتى شارالاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر. مىسالى، سوسياليستىك قالا جاساۋدى الايىق. بولاشاقتا رەسپۋبليكانىڭ ەڭ زور، ەڭ كوركەم قالاسىنىڭ ءبىرى بولۋعا بەت العان ەكىباستۇز قالاسىنىڭ دا ءوسۋ قارقىنى عاجاپ. كەشە عانا قۇلازىعان دالاعا بۇگىن ورناعان ءساندى ستاندارتتىق اعاش ۇيلەرىنىڭ ورتالىعىنداعى كەڭ الاپقا، ءزاۋلىم تاس ۇيلەر مەن مادەنيەت سارايلارىنىڭ قاتارلارى قالانىپ جاتىر. نە دەگەن كوپ قۇرىلىس!.. نە دەگەن كوپ مۇلىك!.. سونىڭ ءبارى ەكىباستۇزدىڭ جۇمىسشىلارى مەن ينجەنەر-تەحنيكتەرىنىڭ راحاتى ءۇشىن!..
جاڭا سالىنعان ۇيلەردىڭ ىشىندە، ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن بىرەۋى — بالالار ءياسليى. ارحيتەكتۋراسى اسا كوركەم سالىنعان بۇل ءۇي، 250 بالاعا جىلى ۇيا بولماق. ءياسليدىڭ ءىشى سوسياليستىك ارحيتەكتۋرانىڭ سوڭعى سوزىمەن بەزەنگەن. سوۆەتتىك سەميانىڭ، جاس بالاپاندارى راحاتتا وسۋگە قاجەتتى مادەنيەت جابدىقتارى تۇگەل. ياسلي ءبىرىنشى وكتيابردەن باستاپ قىزمەتكە كىرىسەدى ەكەن. ءبىز كورگەندە وعان ون شاقتى كۇن قالعانىمەن، «بۇگىن كەلسە دە دايارمىن» دەگەندەي، جىلى قۇشاعىن سابيلەرگە اشىپ تۇر.
ەكىباستۇزدىڭ ءبىز ءوندىرىس ورىندارىن دا، قالاسىن دا اسىقپاي ارالادىق. بۇل ءحىح-پارتيا سەزىنىڭ اشىلۋ دايارلىعى ءجۇرىپ جاتقان كەزى ەدى. قاي كوللەكتيۆكە بارساڭ دا، كىممەن سويلەسسەڭ دە، سەزدە قارالاتىن ماسەلەلەردەن تۇگەلىمەن حاباردار، ءبارىنىڭ دە ىنتاسى — سۇيىكتى لەنين پارتياسىنىڭ سەزىنە جاڭا تابىس، جاڭا جەتىستىكتەرمەن بارۋ.
سەزدە قارالاتىن بەسىنشى بەسجىلدىق ماسەلەسىن ەكىباستۇز كوللەكتيۆى تۇگەل تالقىلاعان، وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىن قوسقان. سونى ايتا تۇرا، ەكىباستۇزدىڭ ءاربىر ەڭبەكشىسى ەرەكشە قۋانىشتا ەكەن، ويتكەنى، بەسىنشى بەسجىلدىقتىڭ ءبىر زور جەمىسى وزدەرىنىڭ ەكىباستۇزى بولعالى تۇر، سوندىقتان ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ، ايتارى، —
كوممۋنيزم، قۇرىلىسىنىڭ ءبىزدىڭ ەكىباستۇز دا بەرىك ءبىر قازىعى، ەندەشە مەملەكەت پايداسىنا ونى تەز اسىرامىز!
X. باياناۋلى توڭىرەگىندە
ءبىز ەكىباستۇزبەن تانىسىپ ۇلگەرمەي، كۇن رايى بۇزىلا باستادى. وعان دەيىن الا-شابىر عانا بۇلت جامىلعان اسپاندى، «كۇز» اتتى ولەڭىندە اباي سيپاتتايتىن «ءتۇسى سۋىق ءسۇر بۇلت» وراپ الدى. ەرتەلى-كەشتى ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلا كوشكەن قاراسۇر بۇلت، ساقتان جولاۋشىم!» دەگەندەي، الىسىراق ءبىر تۇستاردا تىم قاراۋىتىپ، تارامدانا نوسەر توككەن بەلگىسىن كورسەتتى. بۇلاي بولۋعا مەزگىل دە جەتكەن ەدى. سەنتيابردىڭ، اياعى بولىپ قالعان.
جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بۇنىڭ ارتى ۇزدىكسىز قاراجاڭبىرعا اينالۋى مۇمكىن، وندا بىزگە قيىن، ويتكەنى — بۇل تۇستىڭ توپىراعى قۇرت-كەسەك، اششىلى شاقات بولادى ەكەن، ەگەر ونداي بالشىق سۋلانسا ماشينانىڭ دوڭعالاعىنا جابىسىپ جۇرگىزبەيدى.
سول جاعدايدى كورگەننەن كەيىن، ءبىز سۋىت جۇرۋگە ۇيعاردىق، بەتىمىز — باياناۋلى...
بۇل اتتى تاۋدى، مەن بالا شاعىمدا ەستىگەن ەدىم. سو كەزدە، مەن تۋىپ وسكەن اۋىلعا «دۇنيە-اي!» دەگەن ءان كەلدى، ءسوزى بىلاي:
باياناۋلى باسىنان بۇلت كەتپەس
قياداعى تۇلكىگە قۇسىم جەتپەس
اق وتاۋدىڭ تۇسىنان اتتاندىرىپ،
«قوش اعاتاي!» — دەگەنىڭ ەستەن كەتپەس!
باياناۋلى باسىندا بالالى قۇر،
ءبىر سۇيەيىن قالقاتاي موينىڭدى بۇر،
اۋىلىمنىڭ تۇسىنان ءان سالعاندا،
اقبوز ۇيگە سۇيەنىپ قارا دا تۇر!..
«باياناۋلى دەگەن نە ول؟»
دەپ سۇراعاندا، ۇزىن-قۇلاقتى ادامدار «تاۋدىڭ اتى» دەيتىن. «قايدا ول؟» دەسەك، «الىستا» دەپ جاۋاپ بەرەتىن. «وعان بارعان كىسى بار ما؟» دەپ سۇراعاندا، سو كەزدە جۇزگە جاقىنداپ وتىرعان توعاناستان باسقا ەشكىم ءبىزدىڭ ارادان بارماعان بوپ شىعاتىن...
ەرەسەك بوپ جىر جيناۋعا كىرىسكەن شاعىمىزدا، «باياناۋلى» اتالاتىن سەبەبى، — «قوزى — كورپەش بايان سۇلۋ» جىرىنداعى بايان سول تاۋدا تۋعان ەكەن» دەگەن دە اڭىز شىقتى...
بەرتىنىرەك، باياناۋىلىن كورگەن ادامدارعا كەزدەسكەندە، ولار «سۇلۋلىعى بۋرابايدان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس، ول — ەكىنشى بۋراباي» دەپ ماقتادى...
بۇنىڭ ءبارى، كوڭىلگە قۇمارلىق قۇياتىن سوزدەر، كورۋگە ىنتالاندىراتىن سوزدەر... ەكىباستۇزدان ءبىز بايانعا وسىنداي قۇمارلىقپەن اتتاندىق...
توقسان كيلومەتردەگى باياننىڭ جوتاسى، ەكىباستۇزدان ۇزاپ شىقپاي-اق كورىنەدى. سوزىلا بىتكەن بۇل تاۋدىڭ جوتاسى، الىستان اۋماعان بۋراباي سياقتانىپ، كوكپەڭبەك بوپ كورىنەدى.
جولدا بىزگە مايقايىڭ التىن ءوندىرىسى كەزدەستى. «ستەپنياك» اتالاتىن ءدال وسى سياقتى كەڭ بۋرابايدىڭ دا ىعىندا بار، ەكەۋىنىڭ سىرتقى تۇلعاسى بىردەي: شاحتالاردان شىعارىلعان بالشىقتار مەن پارودالار ساي-سالاعا تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن، ولاردىڭ ارالىعىندا جۇمىسشى پوسەلكەلەر!..
مايقايىڭعا ءبىز توقتاعان جوقپىز. ارالاي ءوتىپ بارا جاتقاندا كەلگەن وي: — «بۋرابايدىڭ استىندا التىننىڭ كولى بار دەسەتىن ەدى، باياناۋلىنىڭ ماڭى دا سولاي ەكەن عوي!..»
باياناۋلىنا ءبىز كۇن تۇسكە تارماسا جەتتىك. ونىڭ سىرتقى جوباسى بۋرابايعا ۇقساعانمەن ىشكى قۇرىلىسىندا كوپ وزگەشەلىك بار ەكەن. ەڭ، الدىمەن، بايان تاۋىنىڭ ءونبويى كوبىنەسە جالاڭاش تاستان قۇرالادى ەكەن، ال بۋراباي بيىكتەرىنىڭ ءبىرتالايى، قالىڭ قىرتىستى شىم جامىلادى؛ بۋرابايدىڭ توبەسىنەن تومەن تۇسكەن قاراعايلى قالىق ورمان، ەتەگى ارقىلى، جازىق دالاعا كەڭ جايىلىپ كەتەدى. باياننىڭ ورمانى الىسقا ۇزاپ بارمايدى؛ بۋرابايدىڭ سەكسەن كولىنىڭ ءبارى جىنىس ورمانمەن جيەكتەلە قورشالعان. باياننىڭ ىعىنداعى اتاقتى سابىن-كولدىڭ اينالاسى تەك قانا تىربيعان ارشاسى بار جالاڭاش تاستاق؛ بۋرابايدا كەڭ شالقار كولدەردىڭ سانى وننان اسا، باياندا ونداي كولدەر ۇشەۋ-اق: سابىنكول، جاسىباي، تورايعىر.
«باياناۋلى» اتالاتىن بۇرىنعى كازاك-ورىس (كازاچيا) ستانيساسى، تاۋدىڭ شىعىس-كۇنگەيىندەگى باۋىرىندا، توسكەيگە ورلەي سالىنعان ەكەن. ىرگەسى قالانۋىنا ءجۇز جىلدان اسقانمەن، اتاعى زور بولعانمەن ءتۇر-تۇرپات جاعىنان بۇل داعدىلى ستانيسانىڭ ءبىرى.
باياناۋلىنا قونعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، كۇننىڭ رەڭكى تۇزەلە باستاعان سوڭ ءبىز بۇل تاۋدى اينالا شولىپ ءتۇسۋدى، ودان ءارى، ەگەر اۋا رايى مۇمكىندىك بەرسە، شورمان تۇقىمى مەكەندەگەن جەرلەرگە بارىپ قايتۋدى ماقۇل كوردىك. شورمان ناعاشىسى بولعاندىقتان شوقان ءۋاليحانوۆ ونىڭ اۋىلىنا تالاي بارعان، ەندەشە مەنىڭ ونى دا كورۋىم كەرەك.
باياناۋلىنان ءبىز باسشىلىققا اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تالعات ەڭسەبايەۆتى الدىق. بايان توڭىرەگىن ول جاقسى بىلەدى ەكەن. ۇيدە كارتاعا قاراپ وتىرىپ جاساعان مارشرۋت بويىنشا، ءبىز، بىرىنە-بىرى جالعاسقان «جاقسى» جانە «جامان» اتالاتىن ەكى «اۋلا» نى دا تۇگەل وراپ تۇسپەكپىز. وسى ماقساتپەن، تاۋدىڭ شىعىس-تەرىسكەي جاعىن وراي ءجۇرىپ كەتتىك.
بۇل بەتىمىزدە ءبىز كوپ ۇزاماي، قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ قابىرىنا كەزدەستىك. ول «تورايعىر» اتالاتىن تاۋدىڭ ەتەگىندەگى، «تورايعىر» كولىنىڭ جاعاسىندا ەكەن. تاۋدىڭ بۇل جاعى، اسپانعا تىك ورلەگەن بيىك قيا تاس. تاۋدى جيەكتەي بىتكەن ۇزىنشا شالقار كول، بەلەستەردىڭ اراسىن قىدىرىپ، ارعى شەتى كورىنبەيتىن ۇزاققا كەتىپتى، ورتاسىندا، ءجۇزىپ كەلە جاتقان كەمەگە ۇقساس تاس ارال...
اقىننىڭ قابىرى بۇرىن جالاڭاش ەكەن. بەرتىندە (سوۆەتتىك داۋىردە) جەرگىلىكتى مەكەمەلەر قابىردى اينالا، سەمەنتپەن بايلاستىرىپ تاستان الاسا قورعان سوعىپتى دا، ونىڭ ۇستىنە، توبەسى شاتىرلى اعاش مۇنارا ورناتىپتى. «سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. 1894 — 1920» دەپ قۇيىلعان جازۋى بار شوگەن تاقتايشانى تەمىر قازىقتىڭ باسىنا بەكىتىپتى دە، قابىردىڭ الدىنا، تورت-بەس مەتردەي جەرگە وڭاشا قاداپتى. ونى قابىرىنىڭ باسىنا قويۋ كەرەك ەكەن.
تورايعىروۆتىڭ ءوزىن كورمەگەنمەن، شىعارمالارىنا، ءومىر بايانىنا تانىسپىز. كەدەي شارۋادان شىعىپ، جوقشىلىقپەن وقىعان ول، ورتاعا جەتەر-جەتپەس ءبىلىم الدى دا، ءوزىن حالىققا قىزمەت اتقارۋعا ارنادى. قازاق اۋلىندا قاناۋشى جانە قانالۋشى ەكى تاپ بارىن ول كورە ءبىلدى، ءوزىنىڭ ىقلاسى، تىلەگى ەڭبەكشى كوپشىلىكتىڭ جاعىندا بولدى. كەدەيدىڭ مۇڭىن جوقتاعان ول، قاناۋشىلاردى ءتىلى جەتكەنشە سوكتى، ەڭبەكشى كوپشىلىكتىڭ قاناۋدان قۇتىلۋىن ارمان ەتتى. ءبىراق، ارمانىن قالاي ورىنداۋدىڭ جولىن تابا المادى، بۇل جولدى ىزدەۋدە كاپ قاتەلىكتەرگە ۇرىندى. بۇل قاتەلىگىنەن قۇتىلۋعا جاعداي تۋىپ، سوۆەت وكىمەتى ورناعان كەزدە، جاسىنان جابىسقان تۋبەركۋلەز دەرتى ونى جەڭدى دە، 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاعا ۇشىرادى...
بارلىق ءومىربايانى، ءىسى تورايعىروۆتى شىن ماعىناسىنداعى سوۆەت جازۋشىسى بولۋعا اكەلە جاتىر ەدى، مەزگىلسىز اجال، قىرشىنىن قيىپ كەتتى!.. ول:
قاراڭعى قازاق كوگىنە،
ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام،
قاراڭعىلىقتىڭ كەگىنە،
كۇن بولماعاندا كىم بولام!.،
دەگەن ارمانىنا جەتە المادى...
قابىرىنىڭ، باسىندا تۇرىپ، وسى حالىن ەسكە تۇسىرگەندە، ادامنىڭ اۋزىنا، — «تۇرەگەل، قۇرمەتتى اقىن!.. باقىت تىلەگەن حالقىڭنىڭ باقىتقا جەتكەنىن كور!.. سول باقىتتى جىرلا!..» دەگەن ءسوز كەپ تۇرادى...
تورايعىر كەلىنەن ءارى، جول تاۋدىڭ جەلكە جاعىن وراپ كەتتى. بۇل بۋرابايعا ءتىپتى ۇقسامايدى: جەردەن تىكەيە وسكەن، ىلعي بيىك شىڭ تاس، الىستان قاراعاندا، جايىلىپ جاتقان ۋاقتى، ۇلكەندى مالدارعا ۇقسايدى. ىشىندە تۇيەگە، پىلگە، تەكەنىڭ مۇيىزىنە، شىڭ باسىندا وتىرعان قۇس، بۇعىعا، تاعى سونداي نەشە ءتۇرلى اڭعا ۇقسايتىن فيگۋرالار بار. بۋرابايدىڭ سىرتىندا مۇنداي تاستار جوق...
عاجاپ فيگۋرالاردى ارالاعان جول ءبىزدى بايان تاۋىنىڭ جەلكەسىن الا بىتكەن جاسىباي كولىنە اكەلدى. مىنە، بۇل كو-و-ول!.. ۇلكەندىك، تەرەڭدىك، مولدىرلىك جاعىنان دا، توڭىرەگىنە بىتكەن تاۋلىق، ورماندىق ءسان جاعىنان دا، بۇل بۋرابايدىڭ ەڭ سۇلۋ دەگەن كولىنە تالاسا الادى!..
بۇرىنعى زاماندا، تۇقىمىنان باي دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ چينوۆنيگى دە كوپ شىققان ايتپاكيندار مەن بوشتايەۆتاردىڭ مەنشىگى عانا بولعان بۇل تاماشا كوركەم كەلدىڭ جاعاسىندا، كازىر ەكىباستۇز، مايقايىڭ، بوزشا كەل سياقتى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جۇمىسشىلارى تىنىعۋعا سالعان نەلەر سالتاناتتى ۇيلەر بار ەكەن. ءبىز سولاردى ارالاپ جانە كالدى جاعالاپ ەكى-ۇش كۇن جۇردىك!.. قاي جەرىن قاي كەزدە ارالاساڭ دا كوز تويمايتىن كوركەمدىك... مۇنداي دا كوركەم جەر جاراتىلادى ەكەن-اۋ...
جاسىبايدان شىعا، ءبىز باتىس جاقتاعى بەلەستى كەڭ دالادان سورايا كورىنىپ تۇرعان جىلانشىق تاۋىنا تارتتىق.
جولدا كوكدومباق اتالاتىن تاۋدىڭ بيىك اسۋى بار ەكەن، قۇرعاق كۇننىڭ وزىندە ماشينا ارەڭ شىعادى ەكەن، جاڭبىر بولسا اتتاپ باسا الار ەمەس.
كوكدومباقتىڭ ارجاعى بۇيراتتى كەڭ دالا. تالعاتتىڭ ايتۋىنشا، اق كەلىن اتالاتىن شورمان قىستاۋى بۇل ارادان 50-60 كيلومەتردەي، جولدا الەكسەيەۆكا اتالاتىن ورىس پوسەلكاسى بار، سودان ۇزاماي-اق بۇرىن شورمان جەرى بولعان ولكە باستالادى...
شورمان كۇشىكوۆ قازاقتىڭ اتاقتى فەودالىنىڭ ءبىرى ەكەنى وقۋشىلارعا ءمالىم. «سىبىرلىك» اتالاتىن قازاقتار XVIII عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن روسسياعا ءوز ەركىمەن قوسىلعاننان كەيىن، پاتشا وكىمەتى XIX عاسىردىڭ باسىندا حاندىقتى جويادى دا، باعىنعان ەلدى بىرنەشە دۋانعا (وكرۋگ) ءبولىپ، باسىنا قازاقتان اكىمدەر قويادى. شورمان سول كەزدە باياناۋىل اۋدانىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى بولادى. بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، شورماننىڭ اكەسى كۇشىك شاعىن عانا داۋلەتتى، مومىن ادام ەكەن. شورمان پىسىق بوپ تۋىپ، بالا شاعىنان، باياناۋىل اۋدانىنداعى ەڭ كوپ رۋ، سۇيىندىكتىڭ ءبيى — شوڭنىڭ قاسىندا جۇرەدى دە، بيلىككە جاستان ارالاسىپ «بالا شورمان» اتالادى، ونى سۇلتان-پراۆيتەلدىككە شوڭ ۇسىنادى.
ول زاماننىڭ اكىمى پاراقور، ەل جەگىش. شورمان دا باعىنعان ەلىن جەپ تەز باييدى. ودان: «مۇسا، مۇستافا، يسا، ءاۋجان دەيتىن بالالار تۋادى. بالالارىن ول ورىس شكولىنا ساباققا بەرەدى.
شورمان جاستاي ءولىپ (37 دە)، مۇسا دەگەن بالاسى 19 جاسىندا ورنىنا سۇلتان-پراۆيتەل سايلانادى. اقىلدى، پىسىق، قۋ، ورىسشا حات بىلەتىن مۇسا پاتشا ۇكىمەتىنە جاعادى دا، چيندەر الىپ، پودپولكوۆننكتىك دارەجەگە جەتەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ونى قادىرلەۋى سونداي: 1855-جىلى ى-نيكولاي قايتىس بولعاندا جانازاسىنا شاقىرىلادى، 1856-جىلى ءىى الەكساندر تاققا وتىرعاندا، تويىنا تاعى شاقىرىلادى. سول ساپاردا مۇساعا پودپولكوۆنيكتىك چين، ەرتىپ اپارعان 13 جاسار ءىنىسى ءاۋجانعا حورۋنجي ءچينى بەرىلەدى...
باي دا بولعان، اكىمشىلىكتى دە قولىنان شىعارماعان، حالىقتى ءجۇز جىلدان ارتىق قىسىمىندا ۇستاعان شورمان تۇقىمىنا تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا كور كەلىپ، 1928-جىلى، ءىرى بايلاردىڭ قاتارىندا مال-مۇلىكتەرى تۇگەلىمەن كونفيسكاسياعا الىندى.
«شورمان تۇقىمى» دەگەنىمىز وسىلار. ەستۋىمشە، ول تۇقىمنىڭ العان جەرىندە ۇشى-قيىرى جوق. اقكەلىن مۇسانىڭ عانا مەكەنى. جەردىڭ ولاي اتالۋى — مۇسانىڭ العاشقى ايەلى اق كەسكىندى جانە سۇلۋ ادام بولعان سوڭ، كوتەرمەشىلەر «اق كەلىن» اتاعان ەكەن. سول كەلىن وسى تاۋدىڭ ەتەگىندە تۇسكەن سوڭ، جەردى كوتەرمەشىلەر اق كەلىن اتاعان. كەيىن «اقكەلىن» اتتى بولىس تا بولعان.
ءبىز اقكەلىنگە جەتتىك. ول تاۋ ەمەس بيىكتەۋ عانا ادىر ەكەن. باۋىرىندا اششى جانە تۇششى اتالاتىن ەكى وزەنشە اعادى، اتتارى دامدەرىنە قاراپ قويىلعان.
بۇرىنعى شورمان قىستاۋىنىڭ ورنىندا ەشتەڭە جوق. ونىڭ قاسىندا تەك مولالارى عانا قالعان. مولانىڭ كوپشىلىگى بالشىقتان سوققان، قاڭقايعان «ءتورت-قۇلاقتار»، ولاردىڭ، ءبىرازى وپىرىلعان. مۇسانىڭ ءوز زيراتى قالا تارتىبىنشە تەمىر توركوزبەن قورشالىپ، الدىنا ءاتى-جونىڭ ءچينىن ورىسشا، قازاقشا جازعان سۇر مراموردان تاس قويىلىپتى. ونىڭ ماڭىندا، مۇسا ۇرپاقتارىنا قويعان سونداي تاستار.
تۇششىنىڭ شورمان قىستاۋىنا جاقىنىراق جاعاسىنا، 20 جىلدىق قازاقستان اتتى كولحوز ورناپتى. بۇل پاۆلودار وبلىسىنداعى باي كولحوزدىڭ ءبىرى ەكەن، پرەدسەداتەلى ەلۋدى ورتالاعان، اقىلدى، سالماقتى، شارۋانى بىلەتىن ادام كورىنەدى. شورمان تۇقىمىنىڭ بىرەۋىندە باتىراق بولعان ول، شورمانداردى كونفيسكاسيالاۋعا قاتىناسىپ، قولىنان اتتاندىرىپتى.
پرەدسەداتەلدىڭ ايتۋىنشا، ءجۇز ون ءۇيلى كولحوزدىڭ قاراماعىندا 70-80 مىڭ گەكتارداي جەر بار، ءبىراق سونىڭ باعىڭقى كوپشىلىگى مال وتى عانا، ەگىندىك جەر ەتە از جانە ارا-تۇرا تاۋلاردىڭ بۇلاقتى باۋىرلارىندا عانا بەس، ون گەكتاردان ويدىم-ويدىم بوپ قانا كەزدەسەدى.
جەر جاعدايىنان كولحوز مالدى، اسىرەسە قويدى مول ۇستايدى ەكەن. كولحوزدا 13 مىڭ قوي بار، ونىڭ تەڭ جارتىسى، — ارقار-مەرينوس. قىسى قاتتى سىبىرلىك جەردە بۇل از قوي ەمەس. ءبىراق، جەمشوپ ماسەلەسىن ەرتە قامداپ، كولحوز جۇتقا مال بەرمەيدى ەكەن. كولحوزدا مىڭنان ارتىق جىلقى، سول مولشەردە سيىر بار. قويلار ماشينامەن قىرقىلادى.
قۇرىلىس جاعىنان كولحوز ماقتاۋلى ەمەس. ون جىلدىق مەكتەپ تە، قاسىنداعى ينتەرنات تا، از كويكالى اۋرۋحانا دا، كەڭسە مەن بايلانىس ءۇيى دە تەرەزەسى كىشكەنە، ەڭسەسى الاسا جەر ۇيلەردە وتىر. كولحوزشىلاردىڭ ۇيلەرى — جەر ۇيشىك.
«بۇل قالاي؟ دەگەن سۇراۋعا پرەدسەداتەلدىڭ تابار جاۋابى — «كولحوزشىلاردىڭ كوبى وتاردا بولادى، قىسقى ءۇيدى كۇتپەيدى».
بۇل دالەل ەمەس. شارۋاسى وسىنداي كەيبىر كولحوزدىڭ ۇيلەرى تاپ-تيناقتاي.
وتارداعى ۇيلەرى دە وڭىپ تۇرعان جوق ەكەن. جەرىن كورۋ ءۇشىن، ءبىز كولحوزدىڭ ايۋلىنىڭ قارا كولى اتالاتىن 90 كيلومەتر جەردەگى جايلاۋىنا دا باردىق. بۇل، كادىمگى «قىرىق مىڭ جىلقى تۇسسە دە ىلايلانباس» دەپ ولەڭگە شىققان اتاقتى ايۋلىنىڭ قارا كەلى. كول — شىنىندا كول-اق ەكەن. اينالاسى «ات شاپتىرىم» دەرلىك كەڭ، استى قۇم قايراڭ، ءوزى تەرەڭ، سۋى ءمولدىر جانە تۇششى. ماڭى دا مالدىڭ عاجاپ وتى ەكەن. كوپ اۋدان اينالاي جايلايدى ەكەن. وسىنداي جايلاۋدا ەرگەن مال سەمىزدىكتەن جونىنان جارىلعالى ءجۇر. باقتاشىلاردا دا توقشىلىق. كيىمدەرى جاقسى. وزدەرى كوڭىلدى. تەك، جەتىسپەيتىنى — تۇراتىن ۇيلەرى ءۇي ەمەس، قوس جانە كەرەگەسى ىدىراپ، كيىزى توزعان قوس. مالشىلاردىڭ تالابى — جىلى، ءبۇتىن كەڭ كيگىز ۇيلەر جاساۋ عانا.
«اقكەلىننەن ءبىز باياناۋلىنىڭ كۇنگەي جاعىن وراپ قايتتىق. جاماناۋلا بىزبەن ءبىراز ۋاقىت جارىسىپ وتىردى. ول — ءۇستى قاراعايلى، تاستاقتى، الاسالاۋ جوتا ەكەن. ەكى «اۋلانىڭ» تۇيىسكەن تۇسىندا «مىرزاشوقى» اتالاتىن جالاڭاش بيىك تاۋ بار.
باياناۋىل ستانيساسىنا جول بۇل جاتقان ءجالاڭتوس اتالاتىن اسۋ ارقىلى تۇسەدى ەكەن. ەل ىشىندەگى اڭىز بويىنشا قالماقتار باياناۋىلدا تۇراتىن قازاقتاردى جاۋلاپ الماق بوپ كەلگەندە، تاۋدىڭ ءۇش اسۋىن: ءجالاڭتوس، جاسىباي، كوشەت دەيتىن ءۇش باتىر قورعاپ، جاۋدى بەتتەتپەپتى. تۇرعىن ەل كۇشىن جيناپ بولعاننان كەيىن، اتالعان ءۇش باتىردىڭ باستاۋىمەن، جاۋعا قارسى شابۋىل جاساپتى دا، قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، كەيىن قاشىرىپتى. وعان كۋا، — سابىنكولدىڭ ىعىندا قالماق قىرعان دەگەن جەر بار.
باياناۋىلدان قارقارالىعا بەتتەپ شىققاندا دا ءبىز ءجالاڭتوس اسۋىنان وتتىك. الدىمىز بۇيراتتى كەڭ دالا. سوعان سۇڭگىگەن كوركەم باياننىڭ شوقتىعى بيىكتەي بەردى، كوركى ساندەنە بەردى...
— كورىسكەنشە حوش بول، كوركەم بايان!..
XI. «جارلىنىڭ» بايۋى
باياننان قارقارالىعا ءبىز بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن سالىنعان جولدىڭ تورابىن بويلاي تارتتىق. ءبىر كەزدە بۇل سوعىس جولى بولعان. كەنەسارى بانداسىن ورىس اسكەرى وسى جولدى بويلاي قۋعان. كەيىن دۋاندار قۇرىلعاندا، بۇل جول: پاۆلودار، باياناۋىل، قارقارالى، شىڭعىستاۋ، اياگوز اراسىن جالعاستىراتىن داڭعىلعا اينالعان. سول كەزدە، پاۆلوداردان 500 كيلومەتردەي قارقارالىمەن ەكى اراعا، داڭعىلدىڭ ەكى جاعىنان، اراسى ءجۇز مەتردەي جەردەن تاس ۇيىلە بەرىپتى. كەزىندە بۇل تاستاردىڭ بيىكتىگى كىسى بويىنداي ەدى دەسەدى، ءقازىر بەلۋاردان كەلەدى. اراسىنا توپىراق سالا ۇيگەن ۇساق تاستار بىر-بىرىنە كىرىگىپ، جەنتەكتەلىپ قاپتى، ادەيى قوپارماسا بۇزىلار ەمەس. اداقتالعان بۇل تاس بەلگىلەردەن، قانداي بوران سوعىپ تۇرسا دا، قانداي قاراڭعى ءتۇن بولسا دا، كوزى بار كىسى اداسار ەمەس. ءقازىر تاس بەكەتتەردى جيەكتەي تەلەگراف دىڭگەكتەرى ورناپتى.
اتاقتى بوزشاكول التىن كەنى وسى داڭعىلدىڭ ۇستىندە ەكەن. ول — ىرگەسى جاڭا عانا قالانىپ جاتقان ءوندىرىس. سويتە تۇرا، جاسالىپ جاتقان قۇرىلىستا قيساپ جوق، — از جىلدا تاماشا قالا ورناپ قالعان. جولىققان ينجەنەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ كەلەشەگى مايقايىڭنان دا، ستەپنياكتان دا زور...
بويىن قۋالاي جورتقان داڭعىل، ءبىزدى اتاقتى «قوياندى» جارمەڭكەسىنە الىپ كەلدى. ايدالادا، تالدى وزەنىنىڭ بويىندا، وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندە اشىلعان بۇل جارمەڭكەگە شىعىستان قىتايلار، كۇنگەيدەن ورتا ازيا ەلدەرى،
روسسيادان پەتەربۋرگتان بەرگى جەردىڭ ساۋداگەرلەرى كەلەتىن بولعان. سولارعا جاعداي جاساۋ ماقساتىمەن پاتشا ۇكىمەتى تالاي تاس سارايلار سالدىرعان. جارمەڭكە سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ العاشقى ون شاقتى جىلىندا دا جاساپ، كولحوزدانۋ ءىسى جاسالعاننان كەيىن توقتاعان. جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ سالاق قاراۋىنان، جارمەڭكەنىڭ سارايلارى مەن ۇيلەرى تۇگەلىمەن توزعان، قۇرىلىس ماتەريالدارىن كىم كورىنگەن تاسىپ اكەتكەن.
سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا قوياندىعا ماشينا-مال ستانسياسى ورناپتى. ونىڭ، ديرەكتورى اسقاروۆ بورامباي، لەنينگرادتا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن اگرونوم ەكەن. ءوزى ىنتالى، قايراتتى جاس جىگىت. ونىڭ ايتۋىنشا، مجس راديۋسى ءجۇز كيلومەتر جەردەگى كولحوزداردى جەم-شوپ دايارلايتىن قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتەدى. مجس جارمەڭكە ۇيلەرى مەن سارايلارىنىڭ ءبىرازىن جاڭارتىپ پايداعا اسىرعان، ءالى دە اسىرماق.
— ءبىراق، — دەيدى اسقاروۆ، كۇلىپ، — مۇندا جينالعان تاستار، تالاي مجس-كە جەتەدى.
اسقاروۆ مەرگەن جىگىت كورىنەدى. ونىڭ ۇيىندە ون شاقتى قاسقىردىڭ، وتىز شاقتى سۋىردىڭ تەرىسى تۇر، ءبارىن ءوزى اتىپ العان...
قارقارالى تاۋىنىڭ توبەسى، ءبىز قوياندىعا جەتپەي-اق، بەلەستى بەلدەردىڭ ۇستىنەن كورىنگەن. الىستان كوگەرە كورىنگەن ونىڭ نايزا شوقىسىندا، بۇركىت سياقتى بىردەمە شوقيىپ وتىرعان.
ءبىز جاقىنداعان سايىن، شوقى دا، شوقيعان دا سورايىپ بيىكتەي ءتۇستى. ءجۇز كيلومەتر جەردەن كوزگە شالىنعان شوقى، ماڭايلاعاندا اسپانعا شىرقاپ كەتتى. باقساق، بۇل شوقى قىرىنان كورىنىپ تۇرعان قارقارالى تاۋىنىڭ ءوزى ەكەن.
قارقارالىدا مەن العاش 1936-جىلدىڭ جازىندا بولىپ، تۇلا بويىن تۇگەلىمەن ارمانسىز سۇزگەم، بيىگىنىڭ بارىنە شىققام، بيىك شوقىسىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا بىتكەن شايتان كولىنە شومىلعام. سوندا، ماعان كەلگەن وي، — «تەك، ماڭىندا قايراڭ، شالقار كولدەر جوق دەمەسەڭ، تاۋىنىڭ، جەرىنىڭ، ورمانىنىڭ كوركەمدىك جاعىن العاندا، ەكىنشى بۋراباي وسى عوي!..»
قارقارالى تاۋىنىڭ ىشكى-سىرتقى ءبىتىمى — بۋرابايدىڭ كوپياسى، ايىرماسى: كولەمى كىشىرەك، كولگە كەدەي...
1936-جىلى قارقارالى قالاسىندا توزعاندىق بەلگى كوپ ەدى، كازىر ودان كوپ وڭدەلىپتى: جاڭا ۇيلەر سالىنىپتى، ەسكى ۇيلەر تۇزەلىپتى، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنا زابورلار ورناپتى، قالا بۇرىنعىسىنان الدەقايدا، كەڭىپتى، كولەمى كىشكەنە بولعانمەن، ءتاپ-تاۋىر، تاپ-تازا گوستينيساسى بار.
سوعان قونىپ شىققان ءبىز، بۇرىن دا كورگەنمەن، كۇن رايىنىڭ قاباعى تۇيىلە تۇسكەنىنە قاراماستان كوركەم قارقارالىنى تاعى ءبىر وراپ تۇسپەك بولدىق.
تاۋدى جاعالاي شولىپ ءجۇرمىز، باياعى كوركەم تاۋ!.. باياعى كوركەم دالا!.. قاي جاققا كوز تىكسەڭ دە، الدەقايدان، الدە نە ءبىر تاۋدىڭ باسى قىلقيادى...
بۇل ساپارىمىزدا ءبىز ءبىر عاجاپ قۇرىلىسقا كەزدەستىك. قارقارالىنىڭ باتىس-كۇنگەيىندە جارلى اتتى كىشكەنە وزەن بارىن 1936 جىلى كورگەم، «كوكتەمدە تاسيدى» دەيتىن بۇل وزەننىڭ سۋى، جازدى كۇنى ۇزىك-ۇزىك بوپ جىلاپ اعىپ جاتقان.
— اتى نەگە جارلى؟ دەگەن سۇراۋعا، سول ارانىڭ ءبىر ادامى:
— تۇرىنە لايىق قويىلعان ات. وزەن بوپ ەشكىمدى جارىتپاعان سوڭ، جارلى دەمەگەندە نە دەسىن! — دەگەن.
سول جارلىنى ۇكىمەت 1952-جىلدىڭ جازىندا، قارقارالىعا جاقىن جەرىنەن بوگەتىپ جاتىر ەكەن. بوگەۋ ءىسىنىڭ قىزۋ كەزى ەكەن: ەكسكاۆاتور، بۋلدوزەر، تراكتور، زەملەسوس، جۇك ماشينالارى ساپىرىلىسىپ ءجۇر... تاستاق جەر بولعاندىقتان، ارا-تۇرا ديناميتتەر دە اتىلىپ، جەردە قاتپارلانعان كۇرەڭ تاستاردى اسپانعا ۇشىرادى... ءبىر ۇستا، نەگىزىنە گرانيت توسەلگەن تەمىر كوپىر دە جاسالىپ جاتىر... تەمىر كوپىر ارقىلى ەتەتىن داڭعىل جول دا بيىكتەپ، تاس جول بولۋدىڭ قارساڭىندا... قىسقاسى، كىشكەنە بولعانمەن، بۇل دا عاجاپ قۇرىلىس!.. بۇنىڭ دا قارقىنى قىزۋ!..
ينجەنەر نيكولاي گاۆريلوۆيچ باتمانوۆ «جول قۇرىلىسى» مەكەمەسىنەن كەلگەن ەكەن، ءوزى ورتا جاستاردا، قازاقستاندا كوپتەن قىزمەت اتقاراتىن ادام. سودان سۇراساق، جارلى بوسقا بوگەلىپ جاتقان جوق ەكەن. بوگەلىپ بولعاننان كەيىن، ول جۇزدەگەن گەكتار ەگىندىك جانە شابىندىق جەردى سۋارادى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە، وسى بوگەتتىڭ تۇسىنا ەلەكتر ستانسياسى سالىنىپ، قالاعا جانە توڭىرەكتەگى كولحوزدارعا قۋات بەرەدى ەكەن. سونىڭ ءبارىن باتمانوۆ ەسەبىمەن كورسەتسە، جارلىنىڭ بولاشاعى زور بايلىق!..
باتمانوۆ قۋلىقشىل ادام. وسى قۇرىلىسقا ءوزى تىلەنىپ نەگە كەلگەنىن بايانداي كەپ:
— كوممۋنيزمنىڭ ۋلى قۇرىلىسىن، — دەيدى ول كۇلە سويلەپ، — ادەتتە ۆولگا، ەرتىس نەمەسە دنەپر سياقتى ۇلكەن وزەندەردىڭ جاعاسىنان ىزدەيدى، بىرمە-بىر كولحوزعا، سول ۇلى قۇرىلىستاردىڭ پايداسىن بۇل كىشى قۇرىلىس تا تيگىزسە، ونىڭ اتى ۋلى قۇرىلىس ەمەي نەمەنە؟
باتمانوۆتىن، ەسەبىنە قاراساڭ — راس: جەكە ءبىر كولحوزعا ۇلى قۇرىلىس تيگىزەتىن پايدادان، جارلى قۇرىلىسىنىڭ ءبىر كولحوزعا تيگىزەتىن پايداسىندا تۇك تە ايىرما جوق!.. سونى ايتا كەپ:
ۆولگا نەمەسە ەرتىس جەر اتاۋلىنىڭ بارىنە جەتە بەرمەيدى، دەدى باتمانوۆ، — جارلى سياقتى ۇساق وزەن تالاي جەردە تولىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبارىن وسىلاي بوگەسە ءبارى دە توڭىرەگىندەگى ەلگە وسىنداي پايدا بەرەدى. ءبارىنىڭ پايداسىن قوسقاندا قايدا كەتەدى!.. ۇلى قۇرىلىس دەگەن وسى بوپ شىعادى!..
تالاسسىز ءسوز!.. ىسكە اساتىن ءسوز!.. بولاشاقتىڭ ايناسى سياقتى ءسوز!..
— مۇنداي جارلىلار اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاقستاندا كوپ، — دەيدى باتمانوۆ، — ولاردىڭ ءبارى دە، وسى جارلىداي، كەشىكپەي باييدى.
XII. بايلىقتىڭ قاينار كوزى
قارقارالىدان ءبىز ابىرالى اۋدانىنا كەتتىك، باسشىمىز، — قارقارالى اۋدانىنداعى لەنين كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى قوسماعامبەت رىسماعامبەتوۆ.
جولدا بوقتى اتالاتىن الاسا، ۇزىنشا تاۋ بار ەكەن، سودان اسا بەرە، ءبىر قىزىققا كەزدەستىك.
جولدىڭ وڭ جاعىندا، تاۋدىڭ ەتەگىن الا، سالت مىنگەن ءبىر ادام، جاعالاي قايىرىپ ءبىر تابىن قوي باعىپ ءجۇر. قويدىڭ دەڭگەيىنەن ارىرەك ەتسەك، جازىق دالادا، جولدان كيلو¬مەتردەي جەردە ەكى ماقلۇق شوقيىپ وتىر.
از ۋاقىت كوز تىكەننەن كەيىن، ءبىرىمىز ول شوقيعانداردى يت دەدىك، ءبىرىمىز قاسقىر دەدىك.
نەدە بولسا جاقىنداپ كورۋگە بۇرىلا بەرگەندە، شوقيعاندار ءارى قاراي قاشا جونەلدى، — قاسقىر!..
جازىق، قۇرعاق دالا. كۇن ەڭكەيىپ قالعانمەن، قاسقىردى قۋعىمىز كەلسە، قاس قارايۋعا كوپ ۋاقىت بار.
تۋرا عاپ اقىلداسقاندا، قوسماعامبەت قۋۋدى ءوتىندى. ونىسى زاڭدى دا. مال باققان كولحوزعا قاسقىردىڭ زالالى وراسان، قوسماعامابەتتىڭ ايتۋىنشا، ءبىر لەنين كولحوزىنان، وسى جازدىڭ كوكتەمىنەن بەرى قاسقىر جەتى بۇزاۋ، ەكى قۇلىن، وننان ارتىق قوي جەگەن. قاسقىردىڭ، بۇل مال شارۋاشىلىعىنا اتام-زاماننان ىستەپ كەلە جاتقان قاستىعى، سوندىقتان مالشىلار قاسقىردىڭ مەيرىمسىز دۇشپانى...
قوسماعامبەتتىڭ دە ءسوزىن قيماي، ءوزىمىزدىڭ دە دەلەبەمىز قوزىپ، ءبىز توڭقاڭداي جازىققا قاشىپ بارا جاتقان ەكى قاسقىردىڭ ارتىنا تۇسە كەتتىك. ءبىز تۇرا قالعان شاقتا، ولار ءبىزدى قۋمايدى دەپ دامەلەنگەن بولۋ كەرەك، قۋا جونەلگەن كەزدە ارتتارىنا جالت قارادى دا، ەكى ايىرىلىپ سوزىلا تارتتى، ءبىرىنىڭ بەتى — سول جاقتاعى سايعا بىتكەن قالىڭ شي، ءبىرىنىڭ بەتى، — ارىرەك تۇستاعى تاۋ. قايسىسىن قۋۋ كەرەك؟
ءبىر جورامالدا، شي اراسىندا بولتىرىكتەرى بولۋ كەرەك، ەندەشە، ولاي قاراپ تارتقان — ۇرعاشىسى؛ ەكىنشى جورامال¬دا، «كارى قاسقىر قالتاڭعا، جاس قاسقىر جالتاڭعا» دەگەندەي، شيگە تارتقانى — كارىسى بولۋ كەرەك؛ ءۇشىنشى جورامالدا قاسقىردىڭ ەركەگى، ادەتتە، ۇرعاشىسىن قۇتقارىپ جىبەرۋ ءۇشىن، قۋعىنشىنىڭ دامەسىن زورايتىپ، كولدەنەڭدەي، جاقىنداتا قاشادى، قىرعا تارتقانى سونى ىستەپ بارا جاتىر...
ءبىزدىڭ نەدە بولسا ك،ىرعا تارتقانىن قۋعىمىز كەلدى. ول جاق، — جازىق. ويعا قاشقان قاسقىر، ءبىز جەتكەنشە شيگە كىرىپ كەتەتىن.
قىرعا تارتقان قاسقىردى قۋا جونەلدىك. جەر جازىق، ءارى تاقتايداي تەگىس. ماشيناعا گاز بەرىپ «سەكسەنگە» سالعان كەزدە الدىمىزدا تورت-بەس كيلومەتردەي كەلە جاتقان قاسقىرعا جاقىنداپ قالدىق.
ارتىنا الاقتاي قاشقان «باتىرىڭ» ساسايىن دەدى. ول وزىنشە كۇشىن ىركىپ، اقىرىن شاۋىپ كەلەدى ەكەن، ماشينا جاقىنداي بەرگەندە، بار پارمەنىمەن كوسىلە تارتتى-اي گەپ!..
قاسقىر دەگەنىڭ دە جۇيرىك بولادى ەكەن. شوفەردىڭ ايتۋىنشا «ول ءقازىر ساعاتىنا 40-50 كيلومەتردەن بەرىپ كەلەدى!..»
دەگەنمەن ماشينادان جۇيرىك پە ول؟ ار جاعىندا بەس-التى كيلومەتر شاپپاي جاقىنداپ قالدىق. ۇلكەندىگى تايىنشاداي، ءسىبىردىڭ ناعىز كوكجالى ەكەن. بالەم، ىشقىنا شاۋىپ قىسىلۋعا اينالدى..
ەندىگى ەڭ قىزىعى، ماشيناعا باستىرۋ عوي. ءبىراق بۇرىنعى ءبىر كورگەن تاجريبەدە، قاشان وكپەسى كۇيىپ جىعىلعانشا قاسقىر جالت بەرىپ، ماشيناعا باستىرمايدى...
بىزدە «اسواۆياحيم» بار، وعى كوپ. ول قوسماعامبەتتىڭ قولىندا. ايتۋىنشا، قوسماعامبەت مىلتىقتى جاقسى اتادى.
ماشينا قاسقىرعا قاتارلاسا بەرگەندە، سول جاق تەرەزەنى اشقان قوسماعامبەت قاسقىردى تارتىپ كەپ جىبەردى. وق تيگەن بەلگى كورسەتىپ، قاسقىردىڭ جاۋىرىن ۇستىنەن قىزىل قان جولاقتانا تومەن ساۋلادى...
جانتالاسقان قاسقىر بۇرىلا جالت بەرىپ، ماشينانىڭ ارتىن وراي قاشتى. ءبىز بۇرىلىپ سوڭىنا تۇسكەنشە، ول تارى ءۇش-تورت كيلومەتر كەتىپ قالدى. ەندىگى تىرمىسىپ بارا جاتقانى — جاقىنداپ قالعان تاۋ.
قاسقىردىڭ باعىنا قاراي، الدىنا سورتاڭ شىققان شاقات جەر كەزدەستى. ماشينا وعان كىرسە، قاقالىپ وتىرىپ قالۋى مۇمكىن. ءبىز امالسىز، شاقاتتى وراي جۇردىك. قاسقىر تىك تارتتى. ونىڭ باسقا جاققا بۇرىلار ءجايى جوق، تاۋدان باسقا پانالار جەرى جوق.
ماشينانىڭ اتى — ماشينا. شاقاتتان شىعا، قاسقىرعا ول تاعى جەتتى. ءيتىڭ بولدىرۋعا اينالعان، ءتىلى اۋزىنان سالا قۇلاش شىعىپ كەتكەن!..
جاقىنداي بەرىپ قوسماعامبەت تاعى اتتى. وق الدىن الا تۇسكەن سياقتاندى، قاسقىر ورعىپ ءتۇستى، ءبىراق. بەت بۇرار شاماسى جوق. ەكىنشى اتقاندا، قاسقىردىڭ بۇيىرىنەن قان شىقتى... ول تاۋعا تايانىپ قالدى... سو كەزدە ماشينا ءتىپتى جاقىن قاتارلاسىپ، قوسماعامبەت اتقاندا، قاسەكەڭ بۇكتەتىلىپ كەپ ءتۇستى... ماشينا ەكپىنىمەن ءوتىپ كەتتى...
جالما-جان بۇرىلساق، قاسقىر ءوز شابىن ءوزى تىستەلەپ دومالانىپ جاتىر ەكەن...
— باسايىق! — دەدىك ءبىرىمىز.
— باستان اتايىن! — دەدى قوسماعامبەت.
ول دالدەپ اتپاق بوپ ماشينادان تۇسە بەرگەندە، قاسقىر تۋرا قاشىپ، تاۋعا كوتەرىلە بەردى... قوسماعامبەت تاعى اتتى!..
بۇل وق تاعى دا ءتيدى مە، نەمەسە، ماناعى جارالارىنىڭ سىزداۋىنان با، جاقپار تاستى تاۋعا ىرعىپ بارا جاتقان قاسقىر، تاعى دا جاتا عاپ دومالاندى...
— ەندى ءولدى! — دەپ، ءبىز ماشينادان شىعا تاۋعا تىرمىستىق.
ءيتتىڭ جان سەبىلى-اي، تاعى دا ول اتىپ تۇردى دا، تاستان-تاسقا سەكىرگەن قالپىمەن كوزدەن عايىپ بولدى... سو كەزدە ىمىرت جابىلا باستادى...
* * *
ابرالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى، ابرالى تاۋىنىڭ قويناۋىندا ەكەن. ءبىز وعان تۇندە جەتتىك. كوشەدە كەزدەسىپ ۇيىنە قونۋعا شاقىرعان اۋداندىق ۆوەنكوم، جولداس سىدىقوۆتىڭ ايتۋىنشا قاسقىرعا اتاتىن «اسوۆياحيم» وعىنىڭ باسىن كەرتۋ كەرەك ەكەن، سوندا عانا اۋىر جارالايدى ەكەن، ادەتتەگى وق، نە جۇرەك، نە ميدان تيمەسە، قاشان ءالى بىتكەنشە، قاسقىر قۇلامايدى.
— ءبىراق، — دەيدى سىدىقوۆ، — ول تاستىڭ اراسىنا بارىپ جاتادى دا، قانسىراپ ولەدى. ونى وزگە قاسقىرلار جەپ قويادى...
قاسقىر دەمەكشى، بۇل جاقتىڭ تاۋىندا، سىدىقوۆتىڭ ايتۋىنشا قاسقىر كوپ، — اسىرەسە — ابرالىدا... ولار قىستى كۇنى اۋىلعا دا شاۋىپ، تۇندە يت اۋلايتىن كورىنەدى. راس بولسا، وتكەن قىس وسى اۋىلدان قاسقىر 20 شاقتى يت جەگەن. يت بايعۇس ساقسىنىپ ءۇرىپ شىقسا «قاسەكەڭ» قاعىپ اكەتەتىن كورىنەدى...
اۋدان ورتالىعىنىڭ اتى قاينار ەكەن. ول — بۇلاق اتى.
بيىكتەن اعادى دەگەن بۇلاقتى، ەرتەڭىنە سالت اتپەن تاۋعا ورمەلەپ بارىپ كوردىك. راسىندا ول كەرەمەت بۇلاق ەكەن. تاۋدىڭ كەۋدە تۇسىنداعى ءبىر قۋىسىن ەكپىندەي اعىپ جاتقان جەرىنە شەلەك توسىپ ەك، سەكۋندىنا ەكى رەت تولتىردى دا تۇردى. سوندا، مينۋتىنا 120 شەلەك، ساعاتىنا 7 200 شەلەك، تاۋلىگىنە 172 800 شەلەك... وسىنى ايعا، جىلعا ەسەپتەسە، قايدا كەتپەك!..
ءبىراق، اۋدان وسىنشا مول سۋدى دۇرىس پايدالانبايدى. وزگە بىلاي تۇرسىن، قايناردا وۆوشش جوق. جەرى — وۆوششتىق، سۋ اناۋ!..
بۇل بەيقامدىقتى ايتقاندا، اۋدان باسشىلارى ۇيالعان بولادى، كەمشىلىكتى تۇزەتۋگە ۋادە بەرگەن بولادى...
ال ەندى، دۇرىس پايدالاندى بار عوي، قايناردىڭ تاماشا تۇششى سۋىمەن، قاينار اۋىلىن جاسىل ورمانعا بولەۋگە دە بولادى، وۆوششتى دا شاش-ەتەكتەن وسىرۋگە بولادى، ەگىندىك، شابىندىق جەرگە شىعارۋعا بولادى...
پايدالانا بىلسە، قاينار بايلىقتىڭ قاينار كوزى بولۋعa دايار تۇر.
XIII. ۇلى اقىننىڭ باسىندا
ابرالىدان ءبىز شىڭعىستاۋعا تارتتىق. جولدا ابرالىنىڭ «سوسياليستىك قازاقستان» اتالاتىن كولحوزىنىڭ ەگىنشىلەرى بار ەكەن. كولحوز پرەدسەداتەلى جاقىپوۆ مەكىشتى ءبىز سوندا جولىقتىردىق.
جاسى الپىسقا تايانعان بۇل ادامنىڭ سەمياسى قىزىق: ۇلكەن بالاسى باقتاجار موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىن سو جىلى بىتىرمەك، ەكىنشى بالاسى ساعي سەمەيدەگى پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ ءمۇعالىم بوپ ءجۇر ەكەن، ءۇشىنشى بالاسى ءنابي الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى، ءتورتىنشى بالاسى ساندۋعاش سو جىلى قايناردا ون جىلدىقتى ءبىتىردى، ەڭ كىشى بالاسى باقىتجامال 6-كلاستا وقيدى.
— سونىمەن، — دەيدى مەكىش قۋلانىپ، بالالارىنىڭ جايىن ايتىپ اپ، — بالا بىتكەندى ساباققا جىبەرىپ، بايبىشە ەكەۋمىز قوزىكورپەش — بايان بوپ، ەگىن باسىندا ءجۇرمىز.
سونشا بالانى ەسىرگەن گۇلزاعيلا جەڭگەي ءالى جاپ-جاس ول ەگىن قىرمانىندا، سەيالكانىڭ قۇلاعىن ۇزاق كۇنگە تالماستان ۇرشىقتاي زىرىلداتادى.
كولحوزدا 83 مىڭ گەكتار جەر بار ەكەن، سوندا ەگەتىنى نوو-اك، گەكتار. مالدان: 23 مىڭ قوي، 1400 سيىر، 1300 جىلقى، 65 تۇيە.
— جەر كوپ، — دەيدى مەكىش، — ەگىندىك جەر وتە از، شابىندىعى دا 8 ووو گەكتارداي عانا، وزگەسى تەك جايىلىم. جازدى كۇنى بولماسا، قىستى كۇنى جايىلىمدىق جەردىڭ كۆاشەن پايدا جوق...
مۇنداي جاعداي، ۇزىن تۇرقىن العاندا، بايان تاۋىنان باستاپ، اياگوزگە دەيىن سوزىلادى، بۇل مىڭنان استام كيلومەتر جەر. كولدەنەڭىن الساڭ، شىعىستان مۇعاجار تاۋىنان تارتىلادى، بۇل ەكى مىڭ كيلومەتردەي. سارىارقا اتالاتىن وسى كەڭ، ولكەنىڭ اتى تابىلىپ قويىلعان. اندا-ساندا ويدىم-ويدىم كەزدەسپەسە، بۇل كەڭ ولكەدە، مىسالى سىبىردە كەزدەسەتىن ەگىندىك جالپاق جەر جوق. استىنىڭ باي كەنىن ايتپاعاندا، بۇل اتالعان ولكە، نەگىزىندە مالدىق قانا جەر، ويدا دا كوپشىلىگى جايىلىم.
سوسياليستىك قازاقستاننان، اباي اۋدانىنىڭ شەكاراسى الىس ەمەس ەكەن، قىزىل تۋ كولحوزى ىرگەلەس وتىرادى ەكەن.
ءبىز شىڭعىس تاۋىنىڭ جەلكەسىندەگى شاعان وزەنىنەن وتتىك تە تاۋعا كوتەرىلدىك. قوڭىراۋليە اتالاتىن تاۋ استىنداعى كەلدىڭ ۇڭگىرى، جولدان الىس ەمەس ەكەن، ءبىراق ماشينا بارا المايدى ەكەن.
ءبىز ۇڭگىرگە جاياۋ كوتەرىلىپ باردىق. تاۋدىڭ ەڭىستەۋ جەرىنە كولبەي بىتكەن قىزىق ۇڭگىر، ءوزى تار، دەنەلى كىسى قىسىلىپ ارەڭ تۇسەتىن.
شارشاڭقىراپ كەلە جاتقان ءبىز ۇڭگىرگە تۇسپەي، تەك اۋزىنان عانا ۇڭىلدىك. ايتۋشىلار ۇڭگىر استىنداعى كولدى كولەمدى دە، تەرەڭ دە دەيتىن ەدى، سول راس قوي دەيمىن، — ءۇڭىلىپ تۇرىپ دىبىس شىعارساق، ءۇنىڭ الدەقايداعى الىسقا جاڭعىرىعىپ كەتەدى... ۇڭگىر اۋزىنداعى كەسەك تاستارعا ءار زاماندا ارابشا جانە ورىسشا جازىلعان كىسى اتتارىنىڭ حيسابى جوق...
جول شىڭعىستان اسا، ونى باۋىرلاپ، تۋرا اباي اۋدانىنىڭ ورتالىعى، قاراۋىلعا تارتادى ەكەن. قاراۋىل ءبىز وتكەن اسۋدان 70-80 كيلومەتردەي دەسەدى. تاستاق داڭعىل جول عاجاپ، — اسفالتىڭنەن ءبىر كەم ەمەس.
داڭعىلمەن اعىزىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ كوزىمىزگە قاراۋىل اتالاتىن بيىك شالىنعاندا، ەسىمىزگە ابايدىڭ زيراتى ءتۇستى.
بۇل ماڭعا مەن بىرنەشە رەت 1940-جىلى، حالقىمىزدىڭ ارداقتى اقىنى ابايدىڭ تۋۋىنا 95 جىل تولۋىنا بايلانىستى، ءبىر توپ جازۋشىلارمەن، ءبىرىنشى رەت سەمەي جاعىنان كەلىپ قايتقام. ابايدىڭ زيراتىن دا سول جولى كورگەم. ول قاراۋىلدىڭ تەرىسكەي-شىعىسىندا، 25 كيلومەتردەي جەردە تۇراتىن. ءشيلى جازىق دالاعا ورناعان زيراتتىڭ بالشىقتان سوققان توبەسى اشىق، بيىك قابىرعالارى قاڭقيىپ الىستان كورىنەتىن.
ول ءبىز كەلە جاتقان جولدىڭ بويىنان دا سولاي كورىنەدى ەكەن. سۇيىكتى اقىننىڭ زيراتىنا سوقپاي كەتۋگە بولمايدى. سو جاققا قاراي ويىسقان جىڭىشكە سۇرلەۋمەن بۇرىلدىق.
زيراتقا جاقىنداعان سايىن، ۇلى اقىن تۋرالى وي تولقي تۇسەدى. زاماننىڭ شامشىراعى بولعان ول، تۋعان حالقىنىڭ باقىتقا جەتۋىن كوكسەدى. ءوز زامانىندا ءبىر دە ارمانى ىسكە اسپاعان اباي، دۇنيەدەن زارمەن وتكەن كىسى. ونىڭ ارماندارى تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا تۇپ-تۇگەل جانە ارتىعىمەن ىسكە استى.
ابايدىڭ اتاعىن، شىن ماعىناسىندا، تەك سوۆەت وكىمەتى عانا اسپانعا كوتەردى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن، ءباسپاسوزى جوق قازاق اۋلىندا، قولجازبامەن عانا تاراعان، ول قولجازبالار وزگە ەل تۇگىل، قازاقتىڭ وزىنە دە تۇگەل جەتپەگەن اباي شىعارمالارى، سوۆەتتىك داۋىردە، ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت مىڭداعان تيراجبەن باسىلىپ، قازاق ەلىنە تۇگەل تاراپ كەتتى.
سوۆەتتىك داۋىردە عانا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلۋى ارقىلى، اباي شىعارمالارىن بەرى سالعاندا بۇكىل سوۆەت حالقى، ءارى سالعاندا، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تانىدى.
سوۆەتتىك داۋىردە عانا اباي تۋرالى تولىپ جاتقان جانردا كوركەم شىعارمالار جازىلدى، ماقالالار، مونوگرافيالار شىقتى. اۋداندارعا، كولحوزدارعا، قالالاردىڭ كوشەلەرىنە، كىتاپحانالارعا تەاترلارعا ابايدىڭ اتى قويىلدى، كونسەرتتەردە ابايدىڭ اندەرى ايتىلدى...
سوۆەتتىك داۋىردە عانا ابايدىڭ تۋۋ نەمەسە ءولۋ داتالارىنا بايلانىستى بىرنەشە رەت يۋبيلەي ءوتتى...
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، تۋعان حالقى عانا ەمەس، ابايدىڭ ءوزى دە، تەك سوۆەتتىك داۋىردە ۇلى باقىتقا يە بولدى!..
وسى ويلاردىڭ تولقىنىنا ءجۇزىپ وتىرىپ، ابايدىڭ زيراتىنا جەتكەنىمىزدى بىلمەي قالىپپىز.
سۇرلەۋ جول ءبىزدى اقىننىڭ زيراتىنا تۋرا اكەلدى. بۇرىنعى كورگەن تام ەسىگىنىڭ، الدىندا 1940 جىلى تۋۋىنا 95 جىل تولۋىنا بايلانىستى، سەمەيدەن اكەپ قويعان ءسۇر مرامور تاس؛ تامنىڭ ىشىندە ابايدىڭ ءىنىسى — وسپاننىڭ جانە بىرەر بالانىڭ بەيىتى.
1945-جىلى، ابايدىڭ تۋۋىنا ءجۇز جىل تولۋىنا بايلانىستى، ۇكىمەت بەرگەن قاراجاتقا سەمەي وبلىسىنىڭ باسقارۋشىلارى، اباي ءقابىرىنىڭ ۇستىنە كىرپىشتەن زيرات جاساتقان ەكەن، ونىسىنىڭ ەسكەرتكىش سيقى جوق.
زيرات ماڭىنداعى ابايدىڭ بۇرىنعى قىستاۋىن تارتىپكە كەلتىرۋ جانە ءقابىرىنىڭ ۇستىنە ەسكەرتكىش ورناتۋعا ۇكىمەت 1945-جىلى ءجۇز مىڭ سوم بەرگەن، سونشا مول قاراجاتقا جەرگىلىكتى ۇيىمدار كوز توقتارلىق ەشتەڭە ىستەي الماپتى. قىستاۋدى تۇزەتۋلەرى، تەك كۇلەرلىك قانا ءىس!..
موسكۆادا، «نوۆو-ديەۆيچي موناستىر» اتالاتىن قابرىستان بار، سونداعى ماستەرسكويدە ەسكەرتكىش جاساۋعا زاكاز الادى. 50-60 مىڭعا قالاعان ءتۇستى مراموردان جاساعان ەسكەرتكىشتەردىڭ كوركەمدىگى ادامدى قايران قالدىرادى. سەمەي باستىقتارىنىڭ باسىنا بۇل وي كىرمەگەن.
ەندى، بيىل، 1954-جىلى، ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا 50 جىل تولۋىن مەرەكەلەۋ تۋرالى ۇكىمەت العان قاۋلى بويىنشا سەمەي باستىقتارى جاساعان ولاقتىق پەن سالاقتىق ءتۇڭىلىپ، ابايعا ارنالىپ زيراتىنىڭ باسىنا دا، سەمەيگە دە، الماتىعا دا اۋىز تولتىرا ايتارلىق، ەسكەرتكىشتەر سالىنباق...
ول كۇنى ءبىز اباي اۋدانىنىڭ ورتالىعى — قاراۋىلعا باردىق تا، ەرتەڭىنە اياگوزگە ءجون تارتتىق، مارشرۋتىمىز: اياگوز، ءۇرجار، تالدىقورعان، الماتى...
بۇل بەتتە ءبىز بوگەلمەك ەمەسپىز، ويتكەنى، نەگىزگى ماقسات جانى ارالاۋ ەدى، ونى ازدى-كوپتى كوردىك. ارقانىڭ بۇل شەتتەگى شەتى — اياگوز، ودان ءارى جەتىسۋدىڭ جەرى باستالادى...
ءبىز جولعا شىقتىق.
زاۋلا، ماشينا!..
1952 — 1954 ج.
You Might Also Like
-
1926 جىلدىڭ جازىندا (يۋن ايىنىڭ اياعى بولۋعا ءتيىس) مەن قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىنان قىزىلورداعا اۋىسسام، ادەتتەنبەگەن ادامعا، بۇل قالانىڭ اۋا رايى كۇيىپ تۇر ەكەن. قالادا جان-سايا، تەك، تۇنگى مەزگى...
