گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتى
تەحنولوگيا 10 سىنىپ
گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتى
باعىتى: «ەنەرگەتيكا»
اننوتاسيا: شىعارماشىلىق جوبانى زەرتتەۋ گالۆاندىق ەلەمەنتتەر تۋرالى تولىق مالىمەت بەرۋگە باعىتتالىپ، بۇرىن قولدانىستا بولعان تۇرمىستىق جانە قۇرىلىستىق قالدىق ماتەريالداردى پايداعا اسىرا وتىرىپ، قۇراستىرۋ، دانەكەرلەۋ جانە ەلەكترلىك مونتاجداۋ شەبەرلىگى ونەرىن ۇيرەتۋ.
بولجامى: تەحنولوگيا پانىنەن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق العان بىلىمدەرىمىزدى، شىعارماشالىق جوبا جاساۋ كەزىندە ءوز بەتىمىزشە ىزدەنىپ دامىتۋ ارقىلى، بويىمىزداعى سان - الۋان قابىلەتتەرىمىز اشىلادى، شىعارماشىلىق وي - ورىستەرىمىز كەڭەيەدى، شەبەرلىگىمىز داميدى.
جوبانىڭ ماقساتى:
1. شىعارماشىلىق جوبانى ورىنداۋ بارىسىندا تەحنولوگيا پانىنەن العان تەوريالىق بىلىمدەردى پراكتيكامەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن بايقاپ كورۋگە، ءوز بەتىمەن شىعارماشىلىق جۇمىس جۇرگىزە بىلۋگە، جاڭاشىلدىققا، تاباندىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە ۇيرەتۋ.
2. قورشاعان ورتانى لاستامايتىن، «جاسىل ەنەرگيا» كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولعان، سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتىن دايىنداۋ ارقىلى ارمانداپ - قيالداۋعا، قيالىن جۇزەگە اسىرۋعا باۋلۋ.
3. بۇرىن قولدانىستا بولعان تۇرمىستىق جانە قۇرىلىس قالدىق زاتتاردى قايتا وڭدەپ، ولارعا ەكىنشى ءومىر سىيلاۋ ارقىلى ىسىراپشىلىقتىڭ الدىن الۋعا، قورشاعان ورتانى لاستانۋدان قورعاۋعا سەپتىگىن تيگىزۋ.
جوبانى ورىنداۋ رەتتىلىگى:
1. شىعارماشىلىق جوبانى زەرتتەۋ. (1 - سىزبا)
2. ىزدەنۋ كەزەڭدەرى: عالامتور، ب ا ق جانە كىتاپحانامەن بايلانىستا بولىپ اقپارات جيناقتاۋ.
3. بۇيىمدى دايىنداۋدا پايدالانىلاتىن ماتەريالداردى انىقتاۋ.
4. جۇمىسقا قاجەتتى قۇرال - سايماندارمەن ايلا - بۇيىمداردى تاڭداۋ.
5. جۇمىس ورنىن ۇيىمداستىرۋ جانە جۇمىس كەزىندەگى تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى.
6. ماكەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن ويلاپ، بولشەكتەردىڭ ولشەمدەرىن انىقتاپ، ەسكيزىن دايىنداۋ.
7. دايىنداۋعا كەتەتىن ماتەريال شىعىندارىن جانە بۇيىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ەسەپتەۋ.
8. بۇيىمدى دايىنداۋدىڭ تەحنولوگيالىق رەتتىلىگىن زەردەلۋ، تەحنولوگيالىق كارتاسىن دايىنداۋ.
9. تەحنولوگيالىق كارتا بويىنشا بۇيىمدى جاساۋ.
10. زەرتتەۋ ادىستەرى ارقىلى جوبانى ناقتى تالقىلاۋ، قورىتىندى جاساۋ.
جوبانىڭ نازار اۋدارىلۋى قاجەت قۇرامداس بولىكتەرى
كىرىسپە
قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ەنەرگياسى بارلىق ونەركاسىپ سالالارىندا، ترانسپورتتا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ءۇي تۇرمىسىندا، تاعى دا باسقا حالىقتىڭ تۇرمىس قاجەتىنە كەڭىنەن پايدالانىلادى. ەلەكتر قۋاتى كوزدەرىنە ەلەكتر ستانسالارىنداعى گەنەراتورلار، اككۋمۋلياتور باتارەيالارى مەن گالۆاندىق ەلەمەنتتەر، كۇن باتارەيالارى جاتادى. ەلەكتر ستانسالارىندا گەنەراتورلار جىلۋ ەنەرگياسىن، سۋدىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىن، جەلدىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسىن، ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارىنىڭ مەحانيكالىق ەنەرگياسىن، تولقىن ەنەرگياسىن، تاسقىن ەنەرگياسىن جانە جارىق ەنەرگيالارىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا تۇرلەندىرەدى. گەنەراتورلار نەگىزىنەن اينىمالى توك وندىرەدى. اككۋمۋلياتور باتارەيالارى، گالۆاندىق ەلەمەنتتەر جانە كۇن باتارەيالارى سايكەسىنشە ەلەكترودتار اراسىندا جۇرەتىن حيميالىق رەاكسيالاردى، جارىق ەنەرگياسىن تۇراقتى ەلەكتر قۋاتىنا اينالدىرادى.
بۇگىنگى تاڭدا الەم ەنەرگەتيكاسى جاڭارتۋعا كەلمەيتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدا. باستى ەنەرگيا كوزى رەتىندە مۇناي، گاز جانە كومىردى قولدانۋ سالدارىنان قورشاعان ورتا لاستانۋدا، ەكولوگيالىق جاعداي ناشارلاۋدا. سوندىقتان تابيعاتقا، ادام ومىرىنە زيانىن كەلتىرمەيتىندەي ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن ويلاپ تابۋ ماسەلەسى الەمدىك ماسەلەلەر دەڭگەيىندە قاراستىرىلۋدا. ادام بالاسى ءوز قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا جەر انادان بارلىعىن الۋدا. ونىڭ رەسۋرستارى شەكسىز ەمەس. ەرتەڭگى ۇرپاقتى، قورشاعان ورتامىزدى ويلار بولساق، ءبارى دە بۇلىڭعىر ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتىپ - اق تۇر. وسى سەبەپتى الەمدە ۇلكەن ءۇمىت اتالمىش ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىنە ارتىلۋدا. ولاردىڭ ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىنەن ارتىقشىلىعى ۇنەمى جاڭارىپ وتىرىلۋى مەن قاتار تابيعي تازا ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلۋىندا. تابيعي رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋلىلىگى، ولاردى ۇنەمدەۋ مەن قايتالاما شيكىزاتتىڭ قولدانۋىنا يتەرمەلەيدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ەنەرگيا مەن شيكىزاتتى ۇنەمدەۋگە ۇلكەن كۇش جۇمسالۋدا.
قازاقستاننىڭ الەمدىك مۇناي، گاز، مەتالل، مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى وندىرۋدە ۇلەسى ەداۋىر بولعانىمەن، ەنەرگەتيكالىق جانە شيكىزات پروبلەمالارى تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى ونى شەشۋ ءۇشىن بارلىق مەملەكەتتەردىڭ اتسالىسۋى قاجەت. ونى شەشۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن پايدالانۋ. ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىنە مىنالاردى جاتقىزۋعا بولادى: كۇن ەنەرگياسى؛ جەل ەنەرگياسى؛ تاسقىن ەنەرگياسى؛ جەردىڭ تەرەڭدىك ەنەرگياسى؛ بيوماسسالار وتىنى؛ گەوتەرمالدى ەنەرگيا.
مەملەكەتىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىندا ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن پايدالانۋ جونىندە جۇرگىزىپ جاتقان كەڭ كولەمدى شارالارىنا، از دا بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ ماقساتىندا، تازا سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتىن جاساۋدى، جانە ونى تۇرمىستا پايدالانۋدى ۇيعاردىم.
گالۆانداق ەلەمەنتتىڭ شىعۋ تاريحى
ءارتۇرلى مەتالداردىڭ ءوزارا جاناسۋىنان ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن، بولون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (يتاليا، بولون قالاسى) مەديسينا پروفەسسورى، فيزيولوگ لۋيدجي گالۆاني 1786 جىلدا باقامەن تاجىريبە وتكىزىپ جۇرگەندە اشقان. ول جاڭادان ءبولىنىپ الىنعان باقانىڭ سانىنا مىس ىلگەكتى بەكىتىپ، ونى ءوزىنىڭ ءۇيى ورنالاسقان باقتاعى تەمىردەن جاسالعان تورعا ءىلىپ قويدى. ءبىراقتا ەشقانداي اتموسفەرالىق ارەكەت بايقالمادى. تەك قانا، سوققان جەلدەن تەربەلگەن باقانىڭ تابانى كەزدەيسوق قورشاۋدىڭ تورىنا تيگەندە، ونىڭ بۇلشىق ەتتەرى كەنەتتەن تىتىركەندى. گالۆاني بۇل تاجىريبەنى ءۇي ىشىندە قايتالاۋدى ۇيعاردى. باقانىڭ تابانىنا تەمىر تاقتانى قويعاندا، ول تاعىدا بۇلشىق ەتتەردىڭ جيىرىلعانىن بايقادى. گالۆاني بۇل قۇبىلىستى "جانۋارلىق” ەلەكتردىڭ اسەرى دەپ ويلايدى. باقا سيراعىنا جاسالعان تاجىريبەنى فيزيكتەر، حيميكتەر، فيلوسوفتار جانە دارىگەرلەر قايتالاپ جاسادى.
بۇل باقىلانعان قۇبىلىستىڭ ناقتى سەبەبىن تەك يتاليان عالىمى الەسساندرو ۆولتانىڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىن بولدى. ۆولتا بۇل قۇبىلىستى تياناقتى زەرتتەۋ ناتيجەسىنەدە، باقانىڭ تابانى "جانۋارلىق” ەلەكتردىڭ اسەرىنەن ەمەس (گالۆاني ويلاعانداي)، ەكى ءتۇرلى مەتالل وتكىزگىشتەردىڭ جاناسۋى سالدارىنان ودان وتەتىنن ەلەكتر توگىنىڭ اسەرىنەن جيىرىلادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. بۇل تاجىريبەلەردە، ۆولتانىڭ كوزقاراسى بويىنشا، باقا "ءتىپتى وتە سەزىمتال التىن جاپىراقشالى ەلەكترومەتردەن دە ونداعان ەسە سەزىمتال ەلەكترومەتر” رەتىندە قاجەت بولدى. ەگەر ەلەكتر وتكىزگىشتىگى بار سۇيىققا ارتەكتى مەتالداردى جاناستىرۋعا ارەكەت جاساساق، باقانى پايدالانباي - اق سول توكتى الۋعا بولادى. ۆولتا كۇمىس جانە قالايى وتكىزگىشتەردىڭ ۇشتارىن ءبىر - بىرىنە جالعاپ، قاراما - قارسى ۇشتارىن تىلىنە تيگىزىپ، تاجىريبەنى وزىنە جاساي وتىرىپ ءوز تۇجىرىمىن ناقتىلايدى. وسى كەزدە تىلىندە پايدا بولعان اششى - قىشقىل ءدام ونىڭ ءتىلى ارقىلى توكتىڭ وتكەندىگىن بىلدىرەدى. ەگەردە ەلەكتر كوزى ءتىلدىڭ بۇلشىق ەتى بولعان بولسا، وندا ءدام مەتالدار بىردەي بولعان كەزدە دە بايقالعان بولار ەدى، ءبىراقتا بۇل ولاي بولمادى. ۆولتا تاجىريبەنى جالعاستىرا بەردى. ول ءار تەكتى زاتتان جاسالعان ەكى تيىندى الىپ، ونىڭ بىرەۋىن ءتىلىنىڭ ۇستىنە، ەكىنشىسىن — استىنا قويادى. تيىنداردى وتكىزگىشتەرمەن قوسقاندا تاعى دا سونداي ءدامدى سەزەدى. اقىرىندا، 1800 جىلى ۆولتا بىرنەشە ونداعان جۇپ دوڭگەلەك پلاستينا (كۇمىس پەن مىرىش) الىپ، ولاردىڭ اراسىنا تۇزدى سۋعا باتىرىلعان قالىڭ قاعاز قويىپ باعانا سياقتى تىگىنەن قاتارلاستىرا ورنالاستىرادى. جوعارعى جانە تومەنگى پلاستينا باعاندارىن ءوزارا قوسىپ، ۆولتا ەڭ ءبىرىنشى تۇراقتى توك كوزىن (ۆولتا باعانى) الادى. ۆولتا باعانى تاجىريبەسىن فرانسۋز عالىمدارىنىڭ الدىندا كورسەتكەن كەزدە ناپولەن بوناپارتتا قاتىستى. تاجىريبە وعان قاتىسۋشىلارعا وتە كۇشى اسەر قالدىردى. سوندىقتان، ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە ۆولتا گراف اتاعىن الدى جانە ايماقتىڭ قۇرمەتتى رىسارى بولۋى تاڭقالارلىق ەمەس.
كۇندە كورىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى توك كوزى بىرنەشە جىلعى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ بارىسىندا الىندى. قازىرگى توك كوزىنىڭ قۇرىلىمى ءار ءتۇرلى. حيميالىق رەاكسيا ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن توك كوزىن حيميالىق توك كوزى دەپ اتايمىز. ولارعا گالۆاني ەلەمەنتتەرى (نەمەسە جاي ەلەمەنتتەر) جانە اككۋملياتورلار جاتادى. گالۆاني ەلەمەنتتەرى (ل. گالۆاني قۇرمەتىنە اتالعان) ءبىر رەتتىك قولدانىلاتىن توك كوزى بولىپ تابىلادى. پەريودتى زاريادتاي وتىرىپ، اككۋملياتورلاردى بىرنەشە قايتارا پايدالانۋعا بولادى. كەز كەلگەن توك كوزىندە ەكى ەلەكترود بولادى — (+) وڭ جانە (–) تەرىس. ارنايى ەرتىندىگە باتىرىلعان توك كوزىنىڭ ىشىندە وتەتىن حيميالىق رەاكسيانىڭ اسەرىنەن شارتتى تۇردە وتكىزگىشتەردە ەلەكترودتاردا ءار ءتۇرلى زاريادتارمەن بەلگىلەنگەن. ەگەر وتكىزگىشتەر ارقىلى توك كوزىنە قانداي دا ءبىر ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋشى قۇرىلعىنى جالعاسا، توك كوزىنىڭ ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ولاردان توك وتەدى. توك كوزىمەن ءوزارا جالعاسقان وتكىزگىشتەر جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋشىلار (شامدار، ەلەكتر پەشى، ەلەكتر - جانە راديوقوندىرعىلار) ەلەكتر تىزبەگىن قۇرايدى. تىزبەكتە تۇراقتى توك (ياعني، ۋاقىت وتۋىنە بايلانىستى وزگەرمەيتىن توك) ءجۇرۋى ءۇشىن تىزبەك تۇيىقتالعان بولۋى كەرەك. ەگەر دە تىزبەك ۇزىلسە، وندا ونىڭ بويىمەن توك جۇرمەيدى. تىزبەكتەگى توكتى اجىراتىپ جانە قوساتىن باتىرما، اجىراتىپ - قوسقىش، كىلت جانە باسقا قۇرىلعىلار جۇمىسى وسىعان نەگىزدەلگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، جاڭاوزەن قالاسى،
راحات اۋىلى، № 18 ورتا مەكتەپ مم
ورىنداعان: ەسكۋۆاتوۆ رامازان ماقسات ۇلى
جەتەكشىسى: چۋكايەۆ بەكگالي ۋزاكبايەۆيچ
گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتى
باعىتى: «ەنەرگەتيكا»
اننوتاسيا: شىعارماشىلىق جوبانى زەرتتەۋ گالۆاندىق ەلەمەنتتەر تۋرالى تولىق مالىمەت بەرۋگە باعىتتالىپ، بۇرىن قولدانىستا بولعان تۇرمىستىق جانە قۇرىلىستىق قالدىق ماتەريالداردى پايداعا اسىرا وتىرىپ، قۇراستىرۋ، دانەكەرلەۋ جانە ەلەكترلىك مونتاجداۋ شەبەرلىگى ونەرىن ۇيرەتۋ.
بولجامى: تەحنولوگيا پانىنەن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق العان بىلىمدەرىمىزدى، شىعارماشالىق جوبا جاساۋ كەزىندە ءوز بەتىمىزشە ىزدەنىپ دامىتۋ ارقىلى، بويىمىزداعى سان - الۋان قابىلەتتەرىمىز اشىلادى، شىعارماشىلىق وي - ورىستەرىمىز كەڭەيەدى، شەبەرلىگىمىز داميدى.
جوبانىڭ ماقساتى:
1. شىعارماشىلىق جوبانى ورىنداۋ بارىسىندا تەحنولوگيا پانىنەن العان تەوريالىق بىلىمدەردى پراكتيكامەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن بايقاپ كورۋگە، ءوز بەتىمەن شىعارماشىلىق جۇمىس جۇرگىزە بىلۋگە، جاڭاشىلدىققا، تاباندىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە ۇيرەتۋ.
2. قورشاعان ورتانى لاستامايتىن، «جاسىل ەنەرگيا» كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولعان، سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتىن دايىنداۋ ارقىلى ارمانداپ - قيالداۋعا، قيالىن جۇزەگە اسىرۋعا باۋلۋ.
3. بۇرىن قولدانىستا بولعان تۇرمىستىق جانە قۇرىلىس قالدىق زاتتاردى قايتا وڭدەپ، ولارعا ەكىنشى ءومىر سىيلاۋ ارقىلى ىسىراپشىلىقتىڭ الدىن الۋعا، قورشاعان ورتانى لاستانۋدان قورعاۋعا سەپتىگىن تيگىزۋ.
جوبانى ورىنداۋ رەتتىلىگى:
1. شىعارماشىلىق جوبانى زەرتتەۋ. (1 - سىزبا)
2. ىزدەنۋ كەزەڭدەرى: عالامتور، ب ا ق جانە كىتاپحانامەن بايلانىستا بولىپ اقپارات جيناقتاۋ.
3. بۇيىمدى دايىنداۋدا پايدالانىلاتىن ماتەريالداردى انىقتاۋ.
4. جۇمىسقا قاجەتتى قۇرال - سايماندارمەن ايلا - بۇيىمداردى تاڭداۋ.
5. جۇمىس ورنىن ۇيىمداستىرۋ جانە جۇمىس كەزىندەگى تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى.
6. ماكەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن ويلاپ، بولشەكتەردىڭ ولشەمدەرىن انىقتاپ، ەسكيزىن دايىنداۋ.
7. دايىنداۋعا كەتەتىن ماتەريال شىعىندارىن جانە بۇيىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ەسەپتەۋ.
8. بۇيىمدى دايىنداۋدىڭ تەحنولوگيالىق رەتتىلىگىن زەردەلۋ، تەحنولوگيالىق كارتاسىن دايىنداۋ.
9. تەحنولوگيالىق كارتا بويىنشا بۇيىمدى جاساۋ.
10. زەرتتەۋ ادىستەرى ارقىلى جوبانى ناقتى تالقىلاۋ، قورىتىندى جاساۋ.
جوبانىڭ نازار اۋدارىلۋى قاجەت قۇرامداس بولىكتەرى
كىرىسپە
قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ەنەرگياسى بارلىق ونەركاسىپ سالالارىندا، ترانسپورتتا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ءۇي تۇرمىسىندا، تاعى دا باسقا حالىقتىڭ تۇرمىس قاجەتىنە كەڭىنەن پايدالانىلادى. ەلەكتر قۋاتى كوزدەرىنە ەلەكتر ستانسالارىنداعى گەنەراتورلار، اككۋمۋلياتور باتارەيالارى مەن گالۆاندىق ەلەمەنتتەر، كۇن باتارەيالارى جاتادى. ەلەكتر ستانسالارىندا گەنەراتورلار جىلۋ ەنەرگياسىن، سۋدىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىن، جەلدىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسىن، ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارىنىڭ مەحانيكالىق ەنەرگياسىن، تولقىن ەنەرگياسىن، تاسقىن ەنەرگياسىن جانە جارىق ەنەرگيالارىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا تۇرلەندىرەدى. گەنەراتورلار نەگىزىنەن اينىمالى توك وندىرەدى. اككۋمۋلياتور باتارەيالارى، گالۆاندىق ەلەمەنتتەر جانە كۇن باتارەيالارى سايكەسىنشە ەلەكترودتار اراسىندا جۇرەتىن حيميالىق رەاكسيالاردى، جارىق ەنەرگياسىن تۇراقتى ەلەكتر قۋاتىنا اينالدىرادى.
بۇگىنگى تاڭدا الەم ەنەرگەتيكاسى جاڭارتۋعا كەلمەيتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدا. باستى ەنەرگيا كوزى رەتىندە مۇناي، گاز جانە كومىردى قولدانۋ سالدارىنان قورشاعان ورتا لاستانۋدا، ەكولوگيالىق جاعداي ناشارلاۋدا. سوندىقتان تابيعاتقا، ادام ومىرىنە زيانىن كەلتىرمەيتىندەي ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن ويلاپ تابۋ ماسەلەسى الەمدىك ماسەلەلەر دەڭگەيىندە قاراستىرىلۋدا. ادام بالاسى ءوز قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا جەر انادان بارلىعىن الۋدا. ونىڭ رەسۋرستارى شەكسىز ەمەس. ەرتەڭگى ۇرپاقتى، قورشاعان ورتامىزدى ويلار بولساق، ءبارى دە بۇلىڭعىر ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتىپ - اق تۇر. وسى سەبەپتى الەمدە ۇلكەن ءۇمىت اتالمىش ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىنە ارتىلۋدا. ولاردىڭ ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىنەن ارتىقشىلىعى ۇنەمى جاڭارىپ وتىرىلۋى مەن قاتار تابيعي تازا ەنەرگيا كوزى بولىپ تابىلۋىندا. تابيعي رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋلىلىگى، ولاردى ۇنەمدەۋ مەن قايتالاما شيكىزاتتىڭ قولدانۋىنا يتەرمەلەيدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ەنەرگيا مەن شيكىزاتتى ۇنەمدەۋگە ۇلكەن كۇش جۇمسالۋدا.
قازاقستاننىڭ الەمدىك مۇناي، گاز، مەتالل، مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى وندىرۋدە ۇلەسى ەداۋىر بولعانىمەن، ەنەرگەتيكالىق جانە شيكىزات پروبلەمالارى تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى ونى شەشۋ ءۇشىن بارلىق مەملەكەتتەردىڭ اتسالىسۋى قاجەت. ونى شەشۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن پايدالانۋ. ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىنە مىنالاردى جاتقىزۋعا بولادى: كۇن ەنەرگياسى؛ جەل ەنەرگياسى؛ تاسقىن ەنەرگياسى؛ جەردىڭ تەرەڭدىك ەنەرگياسى؛ بيوماسسالار وتىنى؛ گەوتەرمالدى ەنەرگيا.
مەملەكەتىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىندا ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن پايدالانۋ جونىندە جۇرگىزىپ جاتقان كەڭ كولەمدى شارالارىنا، از دا بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ ماقساتىندا، تازا سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن گالۆاندىق ەلەمەنت ماكەتىن جاساۋدى، جانە ونى تۇرمىستا پايدالانۋدى ۇيعاردىم.
گالۆانداق ەلەمەنتتىڭ شىعۋ تاريحى
ءارتۇرلى مەتالداردىڭ ءوزارا جاناسۋىنان ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن، بولون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (يتاليا، بولون قالاسى) مەديسينا پروفەسسورى، فيزيولوگ لۋيدجي گالۆاني 1786 جىلدا باقامەن تاجىريبە وتكىزىپ جۇرگەندە اشقان. ول جاڭادان ءبولىنىپ الىنعان باقانىڭ سانىنا مىس ىلگەكتى بەكىتىپ، ونى ءوزىنىڭ ءۇيى ورنالاسقان باقتاعى تەمىردەن جاسالعان تورعا ءىلىپ قويدى. ءبىراقتا ەشقانداي اتموسفەرالىق ارەكەت بايقالمادى. تەك قانا، سوققان جەلدەن تەربەلگەن باقانىڭ تابانى كەزدەيسوق قورشاۋدىڭ تورىنا تيگەندە، ونىڭ بۇلشىق ەتتەرى كەنەتتەن تىتىركەندى. گالۆاني بۇل تاجىريبەنى ءۇي ىشىندە قايتالاۋدى ۇيعاردى. باقانىڭ تابانىنا تەمىر تاقتانى قويعاندا، ول تاعىدا بۇلشىق ەتتەردىڭ جيىرىلعانىن بايقادى. گالۆاني بۇل قۇبىلىستى "جانۋارلىق” ەلەكتردىڭ اسەرى دەپ ويلايدى. باقا سيراعىنا جاسالعان تاجىريبەنى فيزيكتەر، حيميكتەر، فيلوسوفتار جانە دارىگەرلەر قايتالاپ جاسادى.
بۇل باقىلانعان قۇبىلىستىڭ ناقتى سەبەبىن تەك يتاليان عالىمى الەسساندرو ۆولتانىڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىن بولدى. ۆولتا بۇل قۇبىلىستى تياناقتى زەرتتەۋ ناتيجەسىنەدە، باقانىڭ تابانى "جانۋارلىق” ەلەكتردىڭ اسەرىنەن ەمەس (گالۆاني ويلاعانداي)، ەكى ءتۇرلى مەتالل وتكىزگىشتەردىڭ جاناسۋى سالدارىنان ودان وتەتىنن ەلەكتر توگىنىڭ اسەرىنەن جيىرىلادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. بۇل تاجىريبەلەردە، ۆولتانىڭ كوزقاراسى بويىنشا، باقا "ءتىپتى وتە سەزىمتال التىن جاپىراقشالى ەلەكترومەتردەن دە ونداعان ەسە سەزىمتال ەلەكترومەتر” رەتىندە قاجەت بولدى. ەگەر ەلەكتر وتكىزگىشتىگى بار سۇيىققا ارتەكتى مەتالداردى جاناستىرۋعا ارەكەت جاساساق، باقانى پايدالانباي - اق سول توكتى الۋعا بولادى. ۆولتا كۇمىس جانە قالايى وتكىزگىشتەردىڭ ۇشتارىن ءبىر - بىرىنە جالعاپ، قاراما - قارسى ۇشتارىن تىلىنە تيگىزىپ، تاجىريبەنى وزىنە جاساي وتىرىپ ءوز تۇجىرىمىن ناقتىلايدى. وسى كەزدە تىلىندە پايدا بولعان اششى - قىشقىل ءدام ونىڭ ءتىلى ارقىلى توكتىڭ وتكەندىگىن بىلدىرەدى. ەگەردە ەلەكتر كوزى ءتىلدىڭ بۇلشىق ەتى بولعان بولسا، وندا ءدام مەتالدار بىردەي بولعان كەزدە دە بايقالعان بولار ەدى، ءبىراقتا بۇل ولاي بولمادى. ۆولتا تاجىريبەنى جالعاستىرا بەردى. ول ءار تەكتى زاتتان جاسالعان ەكى تيىندى الىپ، ونىڭ بىرەۋىن ءتىلىنىڭ ۇستىنە، ەكىنشىسىن — استىنا قويادى. تيىنداردى وتكىزگىشتەرمەن قوسقاندا تاعى دا سونداي ءدامدى سەزەدى. اقىرىندا، 1800 جىلى ۆولتا بىرنەشە ونداعان جۇپ دوڭگەلەك پلاستينا (كۇمىس پەن مىرىش) الىپ، ولاردىڭ اراسىنا تۇزدى سۋعا باتىرىلعان قالىڭ قاعاز قويىپ باعانا سياقتى تىگىنەن قاتارلاستىرا ورنالاستىرادى. جوعارعى جانە تومەنگى پلاستينا باعاندارىن ءوزارا قوسىپ، ۆولتا ەڭ ءبىرىنشى تۇراقتى توك كوزىن (ۆولتا باعانى) الادى. ۆولتا باعانى تاجىريبەسىن فرانسۋز عالىمدارىنىڭ الدىندا كورسەتكەن كەزدە ناپولەن بوناپارتتا قاتىستى. تاجىريبە وعان قاتىسۋشىلارعا وتە كۇشى اسەر قالدىردى. سوندىقتان، ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە ۆولتا گراف اتاعىن الدى جانە ايماقتىڭ قۇرمەتتى رىسارى بولۋى تاڭقالارلىق ەمەس.
كۇندە كورىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى توك كوزى بىرنەشە جىلعى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ بارىسىندا الىندى. قازىرگى توك كوزىنىڭ قۇرىلىمى ءار ءتۇرلى. حيميالىق رەاكسيا ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن توك كوزىن حيميالىق توك كوزى دەپ اتايمىز. ولارعا گالۆاني ەلەمەنتتەرى (نەمەسە جاي ەلەمەنتتەر) جانە اككۋملياتورلار جاتادى. گالۆاني ەلەمەنتتەرى (ل. گالۆاني قۇرمەتىنە اتالعان) ءبىر رەتتىك قولدانىلاتىن توك كوزى بولىپ تابىلادى. پەريودتى زاريادتاي وتىرىپ، اككۋملياتورلاردى بىرنەشە قايتارا پايدالانۋعا بولادى. كەز كەلگەن توك كوزىندە ەكى ەلەكترود بولادى — (+) وڭ جانە (–) تەرىس. ارنايى ەرتىندىگە باتىرىلعان توك كوزىنىڭ ىشىندە وتەتىن حيميالىق رەاكسيانىڭ اسەرىنەن شارتتى تۇردە وتكىزگىشتەردە ەلەكترودتاردا ءار ءتۇرلى زاريادتارمەن بەلگىلەنگەن. ەگەر وتكىزگىشتەر ارقىلى توك كوزىنە قانداي دا ءبىر ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋشى قۇرىلعىنى جالعاسا، توك كوزىنىڭ ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ولاردان توك وتەدى. توك كوزىمەن ءوزارا جالعاسقان وتكىزگىشتەر جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋشىلار (شامدار، ەلەكتر پەشى، ەلەكتر - جانە راديوقوندىرعىلار) ەلەكتر تىزبەگىن قۇرايدى. تىزبەكتە تۇراقتى توك (ياعني، ۋاقىت وتۋىنە بايلانىستى وزگەرمەيتىن توك) ءجۇرۋى ءۇشىن تىزبەك تۇيىقتالعان بولۋى كەرەك. ەگەر دە تىزبەك ۇزىلسە، وندا ونىڭ بويىمەن توك جۇرمەيدى. تىزبەكتەگى توكتى اجىراتىپ جانە قوساتىن باتىرما، اجىراتىپ - قوسقىش، كىلت جانە باسقا قۇرىلعىلار جۇمىسى وسىعان نەگىزدەلگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، جاڭاوزەن قالاسى،
راحات اۋىلى، № 18 ورتا مەكتەپ مم
ورىنداعان: ەسكۋۆاتوۆ رامازان ماقسات ۇلى
جەتەكشىسى: چۋكايەۆ بەكگالي ۋزاكبايەۆيچ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
