ۇماي انا. قازاق تاريحىنداعى ايەلدەر
قازاق تاريحىنداعى ايەلدەر
ۇماي انا
اتى اڭىزعا اينالعان انالار ەسىمىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ۇماي انا ەسىمى تولىقتىرادى. قازاق تاريحىنداعى اۋليە دەپ سانالعان العاشقى ايەل ادام بولعاندىقتان، ونىڭ ەسىمىنىڭ «ءجۇز تۇڭعىش» جيناعىنا ەنۋى زاڭدى. جيناقتا «قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحىندا اۋليە اتانعان تۇڭعىش ايەل. قازاق ايەلدەرىنىڭ سىيىناتىن تۇڭعىش ەنەسى»، - دەپ كورسەتە وتىرىپ، ۇماي انا جايلى نەعۇرلىم تولىق مالىمەتتى قامتۋعا تىرىسقان.
ۇماي انا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، ارعىن اسپار ەسىمدى كىسىنىڭ قىزى ەكەن. ول تۋرالى مالىمەتتەر ءبىر ءىزدى ەمەس. ءبىر دەرەكتە ون ءۇش بالا كوتەرگەن دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ۇماي انانى العان كەزدە ەلساۋدىڭ جاسى 70 - تەن اسىپ كەتكەن دەيدى.
كونە تۇركى ميفولوگياسى بويىنشا، ول – ۇرپاق جالعاستىعىن جەبەيتىن پەرىشتە. ەرتەدە قازاقتار قىزدارىن ۇزاتقاندا، نەكە قيعىزۋ راسىمىندە، سونداي - اق ايەلدەر بوسانعانىندا ۇماي اناعا
جالبارىنىپ، ودان مەدەت تىلەگەنى ءمالىم. «ۇماي» دەگەن ءسوز ەجەلگى تۇركى تىلىندە «بالانىڭ ءىزى»، «بالا ورنى»، «انا جاتىرى»، دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ۇماي قۇداي - ايەل بەينەسى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەتنوگرافياسىندا كەزدەسەدى. ءار حالىق ۇماي انا بەينەسىن ءار ءتۇرلى قابىلداعان. بىرەۋلەرى ۇماي - انا بەينەسىنىڭ نىشانى رەتىندە ساداقتى وعىمەن بالانىڭ بەسىگىنىڭ تۇسىنا ىلسە، ەندى بىرەۋلەرى ونى سۇلۋ جاس ايەل بەينەسىندە قابىلداعان.
ال قازاق حالقى باسقا كوپتەگەن تۇركى تەكتەس حالىقتار ءتارىزدى ۇماي انا بوسانۋ كەزىندە ادامعا كومەكتەسىپ، ءسابيدى ءتۇرلى پالەلەردەن (الباستىدان ت. ب.) قورعايدى دەپ بىلەدى. ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەگەن نەمەسە سابيلەرى شەتىنەپ كەتكەن ايەلدەر ۇماي اناعا سىيىنعان.
اسپاندا ءتاڭىرى، جەردە ۇماي انا دەپ تابىنادى قازاقتار.
ۇماي ەسىمى مونعولياداعى تونىكوك پەن كۇلتەگىنگە ارنالعان كونە تۇركى جازبا نۇسقالارىندا كەزدەسەدى ەكەن. 2012 جىلى قازاق عىلىمي - زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى الەكسەي روگوجينسكيي باستاعان ارحەلوگيالىق - ەتنوگرافيالىق عىلىمي ەكسپەديسياسىنىڭ جاريا ەتكەن جاڭالىعى بويىنشا، الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنان ۇماي انانىڭ تاسقا قاشالعان ءمۇسىنى تابىلعان. تاس ءمۇسىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 7 - 8 عاسىرلاردا قاشالعان كورىنەدى. ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، بۇعان دەيىن دە ۇماي انانىڭ بەينەسىن كونە تۇركىلەر مەكەنىنەن بەس رەت تابىلىپتى. ۇماي اتىنىڭ قاستەرلەنگەنى سونشا، وعان ۇماي بەك، قاتۋن - چور اتاقتارى بەرىلگەن. يوللىع - تەگىن جازعان كۇلتەگىن ماتىنىندە «ۇماي تەكتى انام قاتىننىڭ قۇتىنا (باعىنا) ءىنىم كۇلتەگىن ەر اتاندى»، «تونىكوك ەسكەرتكىشىندە «ءتاڭىرى، ۇماي، كيەلى جەر - سۋ ىقىلاسىن بەرگەن ەكەن»، - دەيدى.
بۇل تاريحي شىعارمالاردا ۇماي انانى ومىردە بولعان تاريحي ادام رەتىندە سانايدى ب. نۇرجەكە ۇلى دا وسىنداي ءتۇيىن جاساعان: «ۇماي ەنە الدەبىر اسپانداعى اڭىز بەينە ەمەس، ناقتى تاريحي تۇلعا ەكەندىگىن، جاي ايەل ەمەس، قاسيەتتى، ەل - جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن اۋليە ەنە ەكەندىگىن بىلە جۇرەتىنىمىز، ارۋاعى الدىندا باسىمىزدى يە جۇرگەنىمىز - تاربيە».
جولداسبەكوۆ م.، سارتقوجا ۇلى ق.
«ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى». استانا 2005.
ۇماي انا
اتى اڭىزعا اينالعان انالار ەسىمىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ۇماي انا ەسىمى تولىقتىرادى. قازاق تاريحىنداعى اۋليە دەپ سانالعان العاشقى ايەل ادام بولعاندىقتان، ونىڭ ەسىمىنىڭ «ءجۇز تۇڭعىش» جيناعىنا ەنۋى زاڭدى. جيناقتا «قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحىندا اۋليە اتانعان تۇڭعىش ايەل. قازاق ايەلدەرىنىڭ سىيىناتىن تۇڭعىش ەنەسى»، - دەپ كورسەتە وتىرىپ، ۇماي انا جايلى نەعۇرلىم تولىق مالىمەتتى قامتۋعا تىرىسقان.
ۇماي انا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، ارعىن اسپار ەسىمدى كىسىنىڭ قىزى ەكەن. ول تۋرالى مالىمەتتەر ءبىر ءىزدى ەمەس. ءبىر دەرەكتە ون ءۇش بالا كوتەرگەن دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ۇماي انانى العان كەزدە ەلساۋدىڭ جاسى 70 - تەن اسىپ كەتكەن دەيدى.
كونە تۇركى ميفولوگياسى بويىنشا، ول – ۇرپاق جالعاستىعىن جەبەيتىن پەرىشتە. ەرتەدە قازاقتار قىزدارىن ۇزاتقاندا، نەكە قيعىزۋ راسىمىندە، سونداي - اق ايەلدەر بوسانعانىندا ۇماي اناعا
جالبارىنىپ، ودان مەدەت تىلەگەنى ءمالىم. «ۇماي» دەگەن ءسوز ەجەلگى تۇركى تىلىندە «بالانىڭ ءىزى»، «بالا ورنى»، «انا جاتىرى»، دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ۇماي قۇداي - ايەل بەينەسى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەتنوگرافياسىندا كەزدەسەدى. ءار حالىق ۇماي انا بەينەسىن ءار ءتۇرلى قابىلداعان. بىرەۋلەرى ۇماي - انا بەينەسىنىڭ نىشانى رەتىندە ساداقتى وعىمەن بالانىڭ بەسىگىنىڭ تۇسىنا ىلسە، ەندى بىرەۋلەرى ونى سۇلۋ جاس ايەل بەينەسىندە قابىلداعان.
ال قازاق حالقى باسقا كوپتەگەن تۇركى تەكتەس حالىقتار ءتارىزدى ۇماي انا بوسانۋ كەزىندە ادامعا كومەكتەسىپ، ءسابيدى ءتۇرلى پالەلەردەن (الباستىدان ت. ب.) قورعايدى دەپ بىلەدى. ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەگەن نەمەسە سابيلەرى شەتىنەپ كەتكەن ايەلدەر ۇماي اناعا سىيىنعان.
اسپاندا ءتاڭىرى، جەردە ۇماي انا دەپ تابىنادى قازاقتار.
ۇماي ەسىمى مونعولياداعى تونىكوك پەن كۇلتەگىنگە ارنالعان كونە تۇركى جازبا نۇسقالارىندا كەزدەسەدى ەكەن. 2012 جىلى قازاق عىلىمي - زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى الەكسەي روگوجينسكيي باستاعان ارحەلوگيالىق - ەتنوگرافيالىق عىلىمي ەكسپەديسياسىنىڭ جاريا ەتكەن جاڭالىعى بويىنشا، الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنان ۇماي انانىڭ تاسقا قاشالعان ءمۇسىنى تابىلعان. تاس ءمۇسىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 7 - 8 عاسىرلاردا قاشالعان كورىنەدى. ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، بۇعان دەيىن دە ۇماي انانىڭ بەينەسىن كونە تۇركىلەر مەكەنىنەن بەس رەت تابىلىپتى. ۇماي اتىنىڭ قاستەرلەنگەنى سونشا، وعان ۇماي بەك، قاتۋن - چور اتاقتارى بەرىلگەن. يوللىع - تەگىن جازعان كۇلتەگىن ماتىنىندە «ۇماي تەكتى انام قاتىننىڭ قۇتىنا (باعىنا) ءىنىم كۇلتەگىن ەر اتاندى»، «تونىكوك ەسكەرتكىشىندە «ءتاڭىرى، ۇماي، كيەلى جەر - سۋ ىقىلاسىن بەرگەن ەكەن»، - دەيدى.
بۇل تاريحي شىعارمالاردا ۇماي انانى ومىردە بولعان تاريحي ادام رەتىندە سانايدى ب. نۇرجەكە ۇلى دا وسىنداي ءتۇيىن جاساعان: «ۇماي ەنە الدەبىر اسپانداعى اڭىز بەينە ەمەس، ناقتى تاريحي تۇلعا ەكەندىگىن، جاي ايەل ەمەس، قاسيەتتى، ەل - جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن اۋليە ەنە ەكەندىگىن بىلە جۇرەتىنىمىز، ارۋاعى الدىندا باسىمىزدى يە جۇرگەنىمىز - تاربيە».
جولداسبەكوۆ م.، سارتقوجا ۇلى ق.
«ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى». استانا 2005.
You Might Also Like
-
بلوك: «جانۋارلار الەمى»
