توميريس. قازاق تاريحىنداعى ايەلدەر
قازاق تاريحىنداعى ايەلدەر
توميريس
الەمگە ايگىلى 10 ايەلدىڭ اراسىندا ساق پاتشايىمى ءتوميريستىڭ اتى اتالادى. توميريس ب. ز. ب. VI عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن (ب. د. د. 570 - 520 جج). ول اتاقتى سكيف كوسەمى يشپاقايدىڭ تۇقىمىنان تاراعان. تاريحشىلاردىڭ كورسەتۋىندە، ول تۇران پاتشاسى افراسيابتىڭ (ب. ز. د. 534 جىلى قازا تاپقان) قىزى. تاريحشىلار ونىڭ اكەسى ولگەننەن كەيىن تاققا وتىرعاندىعىن ايتادى.
توميريس – ورتا ازيا مەن قازاقستان تۇركىلەرىنىڭ ارعى تەگى بولىپ سانالاتىن ساقتاردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان پاتشاسى. كورىكتى دە اقىلى، ات ۇستىندە ويناعان جاۋىنگەر ايەل ءوزىنىڭ كۇيەۋى دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، پاتشالىقتى بيلەيدى. توميريس ەسىمى اتالعاندا پارسى پاتشاسى كيردىڭ ەسىمى قوسا اتالادى. سەبەبى ماڭايىن تۇگەل جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتكەن. كيردىڭ كوزى ساق دالاسىنا دا ءتۇسىپ، ونىڭ بايلىعىن يەمدەنگىسى كەلگەن. كۇيەۋى قايتىس بولعانىن پايدالانىپ، توميريسكە قۇدالىققا كىسى جىبەرەدى. الايدا سۇڭعىلا پاتشايىم ونىڭ وزىنە ەمەس، ساق تايپاسىنىڭ جەرىنە قىزىعىپ وتىرعانىن ءبىلىپ، بىردەن باس تارتادى. بۇل قۋلىعى جۇزەگە اسپاعان كير ماقساتىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن تۇمار پاتشانىڭ ون التىدان اسقان ۇلى سپارگاپتى (سپارگاپسيس) قولعا تۇسىرەدى. بىزگە جەتكەن مالىمەتتەر بويىنشا، تۇمار كيرگە بىلاي دەپ سالەم ايتادى: «سەن مەنىڭ تۇتقىنداعى ۇلىمدى قايتار دا، امان - ساۋىڭدا ەلىڭە كەت». بۇل ايتقانىمدى تىڭداماساڭ، قانعا تويماس باسىڭدى قانعا تۇنشىقتىرامىن!» الايدا كير ونىڭ بالاسىن بوساتۋ جايلى ويلانبايدى دا، ءوزىنىڭ شايقاساتىنىن ايتىپ، ءتوميريستىڭ جاۋشىسىن كەرى قايتارادى. كيردىڭ جىبەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەن تۇتقىنداعى جاس جىگىت وزىنە - ءوزى قول جۇمسايدى. بالاسىنىڭ قازاسى پاتشانى قاتتى ەسەڭگىرەتىپ، زار ەڭىرەيدى. ىزا بۋىپ، كەك قىسقان توميريس ءوز اكەسىن سول ارادا سوعىسقا جۇمىلدىرىپ، اتا - بابادان قالعان ۇلان بايتاق جەردى جاۋعا تاپتاتپاۋعا، قانعا - قان الۋعا شەشىم قابىلدايدى. توميريس ءوز اكەسىن سول ارادا سوعىسقا جۇمىلدىرىپ، اتا - بابادان قالعان ۇلان بايتاق جەردى جاۋعا تاپتاتپاۋعا، قانعا - قان الۋعا شەشىم قابىلدايدى. ءتوميريستىڭ ۇلىنىڭ قازاسىنا بۇكىل ساق تايپاسى كۇڭىرەنىپ، ءبىر كىسىدەي اتقا قونادى. ءتىپتى قىز - كەلىنشەكتەر دە جاپپاي سوعىسقا قاتىسقان دەگەن مالىمەت بار. بۇلار پارسى جۇرتىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جەڭىسكە جەتتى. اڭىز بويىنشا، توميريس حانىم: «ايتەۋىر ءتىرى قالدىم، سەنى جەڭىپ شىقتىم دەمەسەم، جان دەگەندەگى جالعىز ۇلىمدى ايارلىقپەن قولعا ءتۇسىرىپ، سەن مەنىڭ تۇبىمە جەتتىڭ، جاۋىز! ەندى تاڭىرگە بەرگەن سەرتىمدى ورىنداپ، باسىڭدى قانعا بوكتىرىپ، سۋسىنىڭدى قاندىرعاننان باسقا امالىم جوق»، - دەپ كيردىڭ باسىن شاۋىپ الىپ، جانسىز باستى جيىركەنە ۇستاي تۇرىپ: «اڭساعانىڭ قان ەدى، ءىش ەندى سونى!»، - دەپ، قان تولتىرىلعان ساباعا تىعىپتى دا، وزەنگە لاقتىرىپ جىبەرىپتى دەلىنەدى. بۇل وقيعادان كەيىن ساقتىڭ باسقا جاۋلارى ودان اياقتارىن تارتا جۇرگەن دەسەدى.
تويىمسىز كيردى جەڭگەن ساقتىڭ قىزى توميريس پاتشا ەسىمى تاريحتا وسىلايشا قالىپتى. بۇل وقيعانى سول زاماندا ءومىر سۇرگەن گرەك تاريحشىسى گەرودوت «تاريح» اتتى كىتابىندا جازىپ كەتكەن ەكەن. «تۇمار پاتشا تۋرالى قيسسا» دا بار. بۇل قيسسا دا جوعارىداعى وقيعانىڭ ىزىمەن جازىلعان. تۇرسىن جۇرتبايەۆتىڭ «دۋلىعا» اتتى كوركەم - تانىمدىق كىتابىندا توميريس جايلى ايتىلعان.
توميريس ەسىمى 2005 جىلى شىققا «ءجۇز تۇڭعىش» اتتى كىتاپقا ەنگەن. بۇندا «ساقتان تاراعان ماسساگەت تايپاسىنىڭ تۇڭعىش ايەل پاتشاسى. پارسىلار دەرجاۆاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان كامبيستىڭ ۇلى كير پاتشانى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 529 جىلى جەڭىپ، سوعىستا ولتىرگەن تۇڭعىش ايەل قولباسى دەلىنگەن.
كەيبىر قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىندا ءتوميريستىڭ ەسىمى تۇرلىشە اتالادى. تاماشا، تومىرىس، تۇمار ت. ب. جاڭاعى «ءجۇز تۇڭعىش» اتتى كىتاپتا زەرتتەۋشىلەر توميريس ەسىمىن بۇلايشا اتاۋعا قارسى ەكەندىكتەرىن ايتادى. «قازاق تاريحشىلارى ءتوميريستى تۇمار دەپ ءجۇر. قازىرگى بەلگىلى دەرەكتەر بويىنشا، ونىڭ دۇرىس - بۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ساق جۇرتى ونى ءدال گرەكتەرشە توميريس دەپ اتاماعانى ايدان انىق. ەرتەدەگى ەلليندىكتەر انارىس (ارىس) بابامىزدى اناحارسيس، توقسارىنى توكساريد دەپ، ودان ارعى بابالارىمىزدى تارعىتاي، يشپاقاي دەپ اتاعان». بارىندە دە ءسوز سوڭىندا – يس، - سيس قوسىمشاسى ورىنسىز قوسپاعان، تەك ەسىمنىڭ سوڭىندا «س» دىبىسى بارلارعا عانا قوسقان. دەمەك ءتوميريستى تۇمار دەپ اتاۋ بۇل تارتىپكە ۇيلەسپەيدى. ول ءوزى «مارقۇم بولعان پاتشانىڭ ايەلى» عوي. پاتشا ايەلدى، ءسوز جوق، ايگىلى، تەكتى تۇقىمنان السا كەرەك. ءبىزدىڭ جورامالىمىزشا، ونىڭ اتى توميريس نەمەسە تۇمارىس بولۋى جانە ول ارىس بابامىزدىڭ قارىنداسى بولۋى، سوندىقتان اتىن تۋما+ارىس دەپ قويۋى، بالكىم، بۇل ونىڭ لاقاپ اتى دا بولۋى مۇمكىن. دەگەن جورامال ايتادى.
2008 جىلى استان قالاسىندا «جەر - انا» مونۋمەنتى اشىلعانى بەلگىلى. ونىڭ ساق حانشايىمى ءتوميريستىڭ الىپ بۇقانىڭ ۇستىندە تۇرعان ءساتى كەسكىندەلگەن. ون مەترلىك الىپ بۇقا وتە ءىرى تۇعىردا ورنالاسقان. بۇقانىڭ ءمۇيىزى جەتى مەتر دەپ كورسەتىلەدى. توميريس پاتشا قولىن كەڭگە جايعان ءتارىزدى. مۇسىندىك كومپوزيسيا شىعىستاعى كونە ەسكەرتكىشتەر ستيلىنە كەلەدى. مونۋمەنتتىڭ اۆتورى – تانىمال رەسەي ءمۇسىنشىسى، سۋرەتشى ءارى زەرگەر داشي نامداكوۆ. ول ءوز تۋىندىلارىن كوشپەندىلەر، باتىرلار مەن سالت اتتىلار، ساكرالدى بەينەلەر، عاجايىپ ايەلدەر، بۋرياتتاردىڭ تايپا كوسەمدەرى، توتەمدىك جانۋارلار مەن ميفولوگيالىق تىرشىلىك يەلەرىمەن بايلانىستىرا بەينەلەيدى.
توميريس
الەمگە ايگىلى 10 ايەلدىڭ اراسىندا ساق پاتشايىمى ءتوميريستىڭ اتى اتالادى. توميريس ب. ز. ب. VI عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن (ب. د. د. 570 - 520 جج). ول اتاقتى سكيف كوسەمى يشپاقايدىڭ تۇقىمىنان تاراعان. تاريحشىلاردىڭ كورسەتۋىندە، ول تۇران پاتشاسى افراسيابتىڭ (ب. ز. د. 534 جىلى قازا تاپقان) قىزى. تاريحشىلار ونىڭ اكەسى ولگەننەن كەيىن تاققا وتىرعاندىعىن ايتادى.
توميريس – ورتا ازيا مەن قازاقستان تۇركىلەرىنىڭ ارعى تەگى بولىپ سانالاتىن ساقتاردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان پاتشاسى. كورىكتى دە اقىلى، ات ۇستىندە ويناعان جاۋىنگەر ايەل ءوزىنىڭ كۇيەۋى دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، پاتشالىقتى بيلەيدى. توميريس ەسىمى اتالعاندا پارسى پاتشاسى كيردىڭ ەسىمى قوسا اتالادى. سەبەبى ماڭايىن تۇگەل جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتكەن. كيردىڭ كوزى ساق دالاسىنا دا ءتۇسىپ، ونىڭ بايلىعىن يەمدەنگىسى كەلگەن. كۇيەۋى قايتىس بولعانىن پايدالانىپ، توميريسكە قۇدالىققا كىسى جىبەرەدى. الايدا سۇڭعىلا پاتشايىم ونىڭ وزىنە ەمەس، ساق تايپاسىنىڭ جەرىنە قىزىعىپ وتىرعانىن ءبىلىپ، بىردەن باس تارتادى. بۇل قۋلىعى جۇزەگە اسپاعان كير ماقساتىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن تۇمار پاتشانىڭ ون التىدان اسقان ۇلى سپارگاپتى (سپارگاپسيس) قولعا تۇسىرەدى. بىزگە جەتكەن مالىمەتتەر بويىنشا، تۇمار كيرگە بىلاي دەپ سالەم ايتادى: «سەن مەنىڭ تۇتقىنداعى ۇلىمدى قايتار دا، امان - ساۋىڭدا ەلىڭە كەت». بۇل ايتقانىمدى تىڭداماساڭ، قانعا تويماس باسىڭدى قانعا تۇنشىقتىرامىن!» الايدا كير ونىڭ بالاسىن بوساتۋ جايلى ويلانبايدى دا، ءوزىنىڭ شايقاساتىنىن ايتىپ، ءتوميريستىڭ جاۋشىسىن كەرى قايتارادى. كيردىڭ جىبەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەن تۇتقىنداعى جاس جىگىت وزىنە - ءوزى قول جۇمسايدى. بالاسىنىڭ قازاسى پاتشانى قاتتى ەسەڭگىرەتىپ، زار ەڭىرەيدى. ىزا بۋىپ، كەك قىسقان توميريس ءوز اكەسىن سول ارادا سوعىسقا جۇمىلدىرىپ، اتا - بابادان قالعان ۇلان بايتاق جەردى جاۋعا تاپتاتپاۋعا، قانعا - قان الۋعا شەشىم قابىلدايدى. توميريس ءوز اكەسىن سول ارادا سوعىسقا جۇمىلدىرىپ، اتا - بابادان قالعان ۇلان بايتاق جەردى جاۋعا تاپتاتپاۋعا، قانعا - قان الۋعا شەشىم قابىلدايدى. ءتوميريستىڭ ۇلىنىڭ قازاسىنا بۇكىل ساق تايپاسى كۇڭىرەنىپ، ءبىر كىسىدەي اتقا قونادى. ءتىپتى قىز - كەلىنشەكتەر دە جاپپاي سوعىسقا قاتىسقان دەگەن مالىمەت بار. بۇلار پارسى جۇرتىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جەڭىسكە جەتتى. اڭىز بويىنشا، توميريس حانىم: «ايتەۋىر ءتىرى قالدىم، سەنى جەڭىپ شىقتىم دەمەسەم، جان دەگەندەگى جالعىز ۇلىمدى ايارلىقپەن قولعا ءتۇسىرىپ، سەن مەنىڭ تۇبىمە جەتتىڭ، جاۋىز! ەندى تاڭىرگە بەرگەن سەرتىمدى ورىنداپ، باسىڭدى قانعا بوكتىرىپ، سۋسىنىڭدى قاندىرعاننان باسقا امالىم جوق»، - دەپ كيردىڭ باسىن شاۋىپ الىپ، جانسىز باستى جيىركەنە ۇستاي تۇرىپ: «اڭساعانىڭ قان ەدى، ءىش ەندى سونى!»، - دەپ، قان تولتىرىلعان ساباعا تىعىپتى دا، وزەنگە لاقتىرىپ جىبەرىپتى دەلىنەدى. بۇل وقيعادان كەيىن ساقتىڭ باسقا جاۋلارى ودان اياقتارىن تارتا جۇرگەن دەسەدى.
تويىمسىز كيردى جەڭگەن ساقتىڭ قىزى توميريس پاتشا ەسىمى تاريحتا وسىلايشا قالىپتى. بۇل وقيعانى سول زاماندا ءومىر سۇرگەن گرەك تاريحشىسى گەرودوت «تاريح» اتتى كىتابىندا جازىپ كەتكەن ەكەن. «تۇمار پاتشا تۋرالى قيسسا» دا بار. بۇل قيسسا دا جوعارىداعى وقيعانىڭ ىزىمەن جازىلعان. تۇرسىن جۇرتبايەۆتىڭ «دۋلىعا» اتتى كوركەم - تانىمدىق كىتابىندا توميريس جايلى ايتىلعان.
توميريس ەسىمى 2005 جىلى شىققا «ءجۇز تۇڭعىش» اتتى كىتاپقا ەنگەن. بۇندا «ساقتان تاراعان ماسساگەت تايپاسىنىڭ تۇڭعىش ايەل پاتشاسى. پارسىلار دەرجاۆاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان كامبيستىڭ ۇلى كير پاتشانى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 529 جىلى جەڭىپ، سوعىستا ولتىرگەن تۇڭعىش ايەل قولباسى دەلىنگەن.
كەيبىر قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىندا ءتوميريستىڭ ەسىمى تۇرلىشە اتالادى. تاماشا، تومىرىس، تۇمار ت. ب. جاڭاعى «ءجۇز تۇڭعىش» اتتى كىتاپتا زەرتتەۋشىلەر توميريس ەسىمىن بۇلايشا اتاۋعا قارسى ەكەندىكتەرىن ايتادى. «قازاق تاريحشىلارى ءتوميريستى تۇمار دەپ ءجۇر. قازىرگى بەلگىلى دەرەكتەر بويىنشا، ونىڭ دۇرىس - بۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ساق جۇرتى ونى ءدال گرەكتەرشە توميريس دەپ اتاماعانى ايدان انىق. ەرتەدەگى ەلليندىكتەر انارىس (ارىس) بابامىزدى اناحارسيس، توقسارىنى توكساريد دەپ، ودان ارعى بابالارىمىزدى تارعىتاي، يشپاقاي دەپ اتاعان». بارىندە دە ءسوز سوڭىندا – يس، - سيس قوسىمشاسى ورىنسىز قوسپاعان، تەك ەسىمنىڭ سوڭىندا «س» دىبىسى بارلارعا عانا قوسقان. دەمەك ءتوميريستى تۇمار دەپ اتاۋ بۇل تارتىپكە ۇيلەسپەيدى. ول ءوزى «مارقۇم بولعان پاتشانىڭ ايەلى» عوي. پاتشا ايەلدى، ءسوز جوق، ايگىلى، تەكتى تۇقىمنان السا كەرەك. ءبىزدىڭ جورامالىمىزشا، ونىڭ اتى توميريس نەمەسە تۇمارىس بولۋى جانە ول ارىس بابامىزدىڭ قارىنداسى بولۋى، سوندىقتان اتىن تۋما+ارىس دەپ قويۋى، بالكىم، بۇل ونىڭ لاقاپ اتى دا بولۋى مۇمكىن. دەگەن جورامال ايتادى.
2008 جىلى استان قالاسىندا «جەر - انا» مونۋمەنتى اشىلعانى بەلگىلى. ونىڭ ساق حانشايىمى ءتوميريستىڭ الىپ بۇقانىڭ ۇستىندە تۇرعان ءساتى كەسكىندەلگەن. ون مەترلىك الىپ بۇقا وتە ءىرى تۇعىردا ورنالاسقان. بۇقانىڭ ءمۇيىزى جەتى مەتر دەپ كورسەتىلەدى. توميريس پاتشا قولىن كەڭگە جايعان ءتارىزدى. مۇسىندىك كومپوزيسيا شىعىستاعى كونە ەسكەرتكىشتەر ستيلىنە كەلەدى. مونۋمەنتتىڭ اۆتورى – تانىمال رەسەي ءمۇسىنشىسى، سۋرەتشى ءارى زەرگەر داشي نامداكوۆ. ول ءوز تۋىندىلارىن كوشپەندىلەر، باتىرلار مەن سالت اتتىلار، ساكرالدى بەينەلەر، عاجايىپ ايەلدەر، بۋرياتتاردىڭ تايپا كوسەمدەرى، توتەمدىك جانۋارلار مەن ميفولوگيالىق تىرشىلىك يەلەرىمەن بايلانىستىرا بەينەلەيدى.
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتى: جابايى اڭدار. «تاپقىر قويان»
