عارىش الەمى
دۇنيەتانۋ 4 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: عارىش الەمى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ عارىش الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
1. عارىش الەمى تۋرالى نەعۇرلىم جان - جاقتى اقپارات جيناۋىنا قولايلى ورتا تۋعىزۋ.
2. وقۋشىلار ماتىنمەن تانىسا وتىرىپ، سارالاۋ، سيپاتتاۋ، زەرتتەۋ، سالىستىرۋ، تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جاعداي جاساۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ جەكە، جۇپتا، توپتا جۇمىس جاساۋىن، پىكىر الماسۋ ورتاسىن ۇيىمداستىرۋ.
4. جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق، وتانشىلدىق سەزىمىن وياتا وتىرىپ، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
1. ساباق سوڭىندا وقۋشىلار عارىش الەمى تۋرالى العان بىلىمدەرىن وزگەلەرمەن بولىسە الادى.
2. عارىش الەمىنە سيپاتتاۋ، سارالاۋ، تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى.
3. جەكە ويلارىن ورتاعا سالا الۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى:
«وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ»، اكت
كورنەكىلىكتەر:
عارىش تۋرالى بۋكلەت، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ءماتىن، ماركەر ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
سۋرەتتەرگە كوڭىل اۋدارتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. سۋرەتتەن قانداي اقپارات الدىڭدار؟ بۇل نە دەپ ويلايسىڭدار؟ توپقا بولىنگەن بالالاردان اقپارات جيناۋ.
ءمۇعالىم. سۇراق:
- عارىش تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟
وقۋشىنىڭ ءىس ارەكەتى. بالالاردىڭ ويلارىن تاقتاعا تىزبەكتەپ جازادى.
عارىش - كۇن - جىلۋ - جەر - گلوبۋس - اي - يۋ. گاگارين - جەر سەرىگى ت. ب
ءار وقۋشى جەكە ويلارىن جازىپ، العاشقى بىلىمدەرىمەن بولىسەلى.
جەكە ويلارىن جازادى، جازعان ويلارىن جۇپتارىنا وقىپ بەرىپ، توپتا تالقىلايدى. قۇندى دەگەن ويمەن سىنىپتا بولىسەدى.
ەسكەرتۋ. جازعان سۇراقتارىنا ساباقتىڭ سوڭىندا قايتا ورالۋ جانە سول سۇراقتارىمەن جۇمىس جاسايدى.
وي قوزعاۋ. وقۋشىلارعا ماتىندەر بەرىلەدى. توپتا وتىرىپ ماتىندەرمەن تانىسادى. توپتان 1 وقۋشى كەلەسى توپقا بارىپ ءوز ءماتىنى تۋرالى ايتىپ بەرەدى.
1 - توپ. جۇلدىزدار جەردەن وتە كوپ قاشىقتىقتا ورنالاسقان. جاي كوزبەن قاراعاندا اسپان الەمىندە 3مىڭعا تارا جۇلدىز كورىنەدى. ال قازىرگى زاماندا ەڭ جاڭا قۇرالدارمەن ەسەپكە الىنعاندارىنىڭ سانى بىرنەشە ميلليون. عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، جۇلدىزداردىڭ جالپى سانى الدەنەشە ميللياردتان اسىپ كەتەدى. جەرگە ەڭ جاقىن جۇلدىز - كۇن. ونىڭ توڭىرەگىندە ءىرى اسپان دەنەلەرى پلانەتالار اينالىپ جۇرەدى. پلانەتالار وزىنەن جارىق شىعارمايىن سالقىن دەنەلەر. جەردىڭ سەرىگى - اي. دەگەنمەن ولار دا جۇلدىز سياقتى جىلتىراپ كورىنەدى. ءوز كەزەگىندە پلانەتالاردىڭ توڭىرەگىندە ولاردىڭ سەرىكتەرى اينالىپ جۇرەدى. جەردىڭ سەرىگى – اي. كۇن جانە ونى اينالىپ جۇرەتىن پلانەتالار مەن ولاردىڭ سەرىكتەرى كۇن جۇيەسىن قۇرايدى. عارىش كەڭىستىگىندە شەك جوق. ونىڭ كەندىگى سونشالىق اسپان دەنەلەرىنىڭ ءبىر - بىرىنەن قاشىقتىعىن جەردەگى ولشەممەن، ايتالىق
كيلومەترمەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇلاي ولشەۋ جەر شارىنداعى قالالاردىڭ اراقاشىقتىعىن ميليمەترمەن ەسەپتەۋمەن بىردەي بولار ەدى. سوندىقتان عارىشتاعى قاشىقتىق ولشەمى ءۇشىن كوپ جاعدايدا جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بىرلىك رەتىندە الىنادى.
2 - توپ. جارىق سەكۋندىنا 300 000 كم جىلدامدىقپەن تارالادى. ول جەرگە ايدان 1، 3سەكۋدتا، كۇننەن 8 مينۋتتان ءسال استام ۋاقىتتا جەتەدى. بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىزعا دەيىنگى ارالىقتى 4 جىلدا ءجۇرىپ وتەدى. ول دا ەشتەڭە ەمەس. الەم كەڭىستىگىمەن سالىستىرعاندا قاس قاعىمداي دەرلىك. قۇرامىنا كۇن جۇيەسى كىرەتىن الەمىنىڭ شاعىڭ عانا بولىگى - گالاكتيكانىڭ ءبىر شەتىندەگى ەكىنشى شەتىنە جارىق جۇز مىڭ جىلدا ارەڭ جەتەدى. ال الىستاعى گالاكتيكالار بىزدەن بىرنەشە ميلليارد جارىق جىلىنداي قاشىقتىقتا تۇرادى.
ادام ەرتە كەزدەن - اق عارىش دەنەلەرىن جەردەگى قۇبىلىسارعا اسەرىن زەرەپ بىلۋگە تىرىسقان. ول ازىرگە جەر توڭىرەگىندەگى جاقىن عارىشقا اياق اتتاپ باستى. عارىشقا جول 1957 جىلى4 قازاندا اشىلدى.
داپتەرمەن جۇمىس. وقۋشىلار ءوز ويلارىن ءبىر – ەكى سويلەممەن جازادى.
سوڭىندا ءار توپتان 1 وقۋشىدان وقىپ بەرەدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر شارىن اينالا ۇشتى. 1 2 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى. قازىرگى كەزدە عارىشتى يگەرۋ تەز العا باسۋدا. از عانا ۋاقىتتا جەر توڭىرەگىندە ەكى مىڭعا جۋىق جاساندى سەرىك ۇشىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ادام ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ارنالعان وربيتالىق ستانسيالار دا بار.
عارىش قۇرال جابدىقتارى جەردىڭ تابيعي سەرىگى اي دى دا زەرتتەي باستادى. اۆتوماتتاردىڭ كومەگىمەن ادامداردىڭ قاتىسۋىنسىز اق ايدىڭ توپىراق ۇلگىسى الىنىپ، جەرگە جەتكىزىلدى، بەدەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ادام ايعا تىكەلەي بارىپ تا قايتتى. اۆتومات ستانسيالار كۇن جۇيەسىنىڭ التى پلانەتاسىنا جىبەرىلىپ، ولار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەر الىندى. جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن قىزمەت كورسەتەدى.
وي تولعاۋ جازۋ..
«تازا بولسىن تابيعات، امان بولسىن ادامزات»
وقۋشىلار ءوز ويلارىمەن تاقتاعا شىعىپ بولىسەدى.
قورىتىندىلاۋ
جۇمباق شەشۋ. كوكتەمدە كوگەرەدى،
جازدا ىرىسقا بولەنەدى.
كۇزدە ءپىسىپ مارقايادى،
قىستا بىردەن قارتايادى. (جەر)
توپتارعا ساۋالناما بەرۋ ارقىلى سۋرەت داپتەرگە جوبا جاساتۋ.
1 - توپ. تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى مامان بولساڭ نە ىستەر ەدىڭدەر؟
2 - توپ. كەلەشەكتە بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ تابيعاتىن قالاي ەلەستەتەر ەدىڭدەر؟
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما. عارىش دەنەسى. جەر.( سۋرەتىن سالۋ)
ساباقتا قولدانىلاتىن قوسىمشا ماتەريالدار، سلايدتار
جەردەن كۇنگە دەيىنگى قاشىقتىق شامامەن 150 000 000 كم.
جەر شارى، كۇن جۇيەسى، گالاكتيكا، گالاكتيكالار توبى، الەم (عارىش)
جارىق سەكۋندىنا 300000 كم جىلدامدىقپەن تارالادى.
كۇن جۇيەسى سۋرەتتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: عارىش الەمى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ عارىش الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
1. عارىش الەمى تۋرالى نەعۇرلىم جان - جاقتى اقپارات جيناۋىنا قولايلى ورتا تۋعىزۋ.
2. وقۋشىلار ماتىنمەن تانىسا وتىرىپ، سارالاۋ، سيپاتتاۋ، زەرتتەۋ، سالىستىرۋ، تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جاعداي جاساۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ جەكە، جۇپتا، توپتا جۇمىس جاساۋىن، پىكىر الماسۋ ورتاسىن ۇيىمداستىرۋ.
4. جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق، وتانشىلدىق سەزىمىن وياتا وتىرىپ، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
1. ساباق سوڭىندا وقۋشىلار عارىش الەمى تۋرالى العان بىلىمدەرىن وزگەلەرمەن بولىسە الادى.
2. عارىش الەمىنە سيپاتتاۋ، سارالاۋ، تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى.
3. جەكە ويلارىن ورتاعا سالا الۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى:
«وقۋ مەن جازۋ ارقىلى سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ»، اكت
كورنەكىلىكتەر:
عارىش تۋرالى بۋكلەت، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ءماتىن، ماركەر ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
سۋرەتتەرگە كوڭىل اۋدارتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. سۋرەتتەن قانداي اقپارات الدىڭدار؟ بۇل نە دەپ ويلايسىڭدار؟ توپقا بولىنگەن بالالاردان اقپارات جيناۋ.
ءمۇعالىم. سۇراق:
- عارىش تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟
وقۋشىنىڭ ءىس ارەكەتى. بالالاردىڭ ويلارىن تاقتاعا تىزبەكتەپ جازادى.
عارىش - كۇن - جىلۋ - جەر - گلوبۋس - اي - يۋ. گاگارين - جەر سەرىگى ت. ب
ءار وقۋشى جەكە ويلارىن جازىپ، العاشقى بىلىمدەرىمەن بولىسەلى.
جەكە ويلارىن جازادى، جازعان ويلارىن جۇپتارىنا وقىپ بەرىپ، توپتا تالقىلايدى. قۇندى دەگەن ويمەن سىنىپتا بولىسەدى.
ەسكەرتۋ. جازعان سۇراقتارىنا ساباقتىڭ سوڭىندا قايتا ورالۋ جانە سول سۇراقتارىمەن جۇمىس جاسايدى.
وي قوزعاۋ. وقۋشىلارعا ماتىندەر بەرىلەدى. توپتا وتىرىپ ماتىندەرمەن تانىسادى. توپتان 1 وقۋشى كەلەسى توپقا بارىپ ءوز ءماتىنى تۋرالى ايتىپ بەرەدى.
1 - توپ. جۇلدىزدار جەردەن وتە كوپ قاشىقتىقتا ورنالاسقان. جاي كوزبەن قاراعاندا اسپان الەمىندە 3مىڭعا تارا جۇلدىز كورىنەدى. ال قازىرگى زاماندا ەڭ جاڭا قۇرالدارمەن ەسەپكە الىنعاندارىنىڭ سانى بىرنەشە ميلليون. عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، جۇلدىزداردىڭ جالپى سانى الدەنەشە ميللياردتان اسىپ كەتەدى. جەرگە ەڭ جاقىن جۇلدىز - كۇن. ونىڭ توڭىرەگىندە ءىرى اسپان دەنەلەرى پلانەتالار اينالىپ جۇرەدى. پلانەتالار وزىنەن جارىق شىعارمايىن سالقىن دەنەلەر. جەردىڭ سەرىگى - اي. دەگەنمەن ولار دا جۇلدىز سياقتى جىلتىراپ كورىنەدى. ءوز كەزەگىندە پلانەتالاردىڭ توڭىرەگىندە ولاردىڭ سەرىكتەرى اينالىپ جۇرەدى. جەردىڭ سەرىگى – اي. كۇن جانە ونى اينالىپ جۇرەتىن پلانەتالار مەن ولاردىڭ سەرىكتەرى كۇن جۇيەسىن قۇرايدى. عارىش كەڭىستىگىندە شەك جوق. ونىڭ كەندىگى سونشالىق اسپان دەنەلەرىنىڭ ءبىر - بىرىنەن قاشىقتىعىن جەردەگى ولشەممەن، ايتالىق
كيلومەترمەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇلاي ولشەۋ جەر شارىنداعى قالالاردىڭ اراقاشىقتىعىن ميليمەترمەن ەسەپتەۋمەن بىردەي بولار ەدى. سوندىقتان عارىشتاعى قاشىقتىق ولشەمى ءۇشىن كوپ جاعدايدا جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بىرلىك رەتىندە الىنادى.
2 - توپ. جارىق سەكۋندىنا 300 000 كم جىلدامدىقپەن تارالادى. ول جەرگە ايدان 1، 3سەكۋدتا، كۇننەن 8 مينۋتتان ءسال استام ۋاقىتتا جەتەدى. بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىزعا دەيىنگى ارالىقتى 4 جىلدا ءجۇرىپ وتەدى. ول دا ەشتەڭە ەمەس. الەم كەڭىستىگىمەن سالىستىرعاندا قاس قاعىمداي دەرلىك. قۇرامىنا كۇن جۇيەسى كىرەتىن الەمىنىڭ شاعىڭ عانا بولىگى - گالاكتيكانىڭ ءبىر شەتىندەگى ەكىنشى شەتىنە جارىق جۇز مىڭ جىلدا ارەڭ جەتەدى. ال الىستاعى گالاكتيكالار بىزدەن بىرنەشە ميلليارد جارىق جىلىنداي قاشىقتىقتا تۇرادى.
ادام ەرتە كەزدەن - اق عارىش دەنەلەرىن جەردەگى قۇبىلىسارعا اسەرىن زەرەپ بىلۋگە تىرىسقان. ول ازىرگە جەر توڭىرەگىندەگى جاقىن عارىشقا اياق اتتاپ باستى. عارىشقا جول 1957 جىلى4 قازاندا اشىلدى.
داپتەرمەن جۇمىس. وقۋشىلار ءوز ويلارىن ءبىر – ەكى سويلەممەن جازادى.
سوڭىندا ءار توپتان 1 وقۋشىدان وقىپ بەرەدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر شارىن اينالا ۇشتى. 1 2 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى. قازىرگى كەزدە عارىشتى يگەرۋ تەز العا باسۋدا. از عانا ۋاقىتتا جەر توڭىرەگىندە ەكى مىڭعا جۋىق جاساندى سەرىك ۇشىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ادام ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ارنالعان وربيتالىق ستانسيالار دا بار.
عارىش قۇرال جابدىقتارى جەردىڭ تابيعي سەرىگى اي دى دا زەرتتەي باستادى. اۆتوماتتاردىڭ كومەگىمەن ادامداردىڭ قاتىسۋىنسىز اق ايدىڭ توپىراق ۇلگىسى الىنىپ، جەرگە جەتكىزىلدى، بەدەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ادام ايعا تىكەلەي بارىپ تا قايتتى. اۆتومات ستانسيالار كۇن جۇيەسىنىڭ التى پلانەتاسىنا جىبەرىلىپ، ولار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەر الىندى. جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن قىزمەت كورسەتەدى.
وي تولعاۋ جازۋ..
«تازا بولسىن تابيعات، امان بولسىن ادامزات»
وقۋشىلار ءوز ويلارىمەن تاقتاعا شىعىپ بولىسەدى.
قورىتىندىلاۋ
جۇمباق شەشۋ. كوكتەمدە كوگەرەدى،
جازدا ىرىسقا بولەنەدى.
كۇزدە ءپىسىپ مارقايادى،
قىستا بىردەن قارتايادى. (جەر)
توپتارعا ساۋالناما بەرۋ ارقىلى سۋرەت داپتەرگە جوبا جاساتۋ.
1 - توپ. تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى مامان بولساڭ نە ىستەر ەدىڭدەر؟
2 - توپ. كەلەشەكتە بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ تابيعاتىن قالاي ەلەستەتەر ەدىڭدەر؟
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما. عارىش دەنەسى. جەر.( سۋرەتىن سالۋ)
ساباقتا قولدانىلاتىن قوسىمشا ماتەريالدار، سلايدتار
جەردەن كۇنگە دەيىنگى قاشىقتىق شامامەن 150 000 000 كم.
جەر شارى، كۇن جۇيەسى، گالاكتيكا، گالاكتيكالار توبى، الەم (عارىش)
جارىق سەكۋندىنا 300000 كم جىلدامدىقپەن تارالادى.
كۇن جۇيەسى سۋرەتتەرى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءبىلىم بەرۋ سالاسى: «قاتىناس»، «شىعارماشىلىق» ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتى: كوركەم ادەبيەت
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «ءانشى» اڭگىمەسى
