InfoHub Logo

كەشكى تۇگەندەۋدەن كەيىن روتا كومانديرى:  «ەرتەڭ، ياعني جەكسەنبى كۇنى تەاترعا بارامىز»، –دەي كەلىپ روتا ستارشيناسىنا تەاترعا باراتىن ءار جاۋىنگەردەن بيلەتكە قانشا اقشا الاتىنىن  ايتىپ پىسىقتاعان. قويىلىم اتاۋى «كۋبا، ليۋبوۆ مويا!» ەكەندىگى ونى ساحنالايتىن وداققا، ءتىپتى الەمگە بەلگىلى لەنينگرادتىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترى ەكەنىن ەسكە سالۋدى ۇمىتپاعان.

تاڭعى استان كەيىن تەاترعا بارۋعا ازىرلىك باستالىپ كەتكەن ەدى. ءار جاۋىنگەر كاپتەركاداعى پارادتىق كيىمدەرىن الىپ ۇتىكتەپ، تۇيمە تاعىپ، اق جاعاسىن اۋىستىرىپ، قاربالاس ۇستىندە. قالتامداعى ازعانتاي تيىن- تەبەنىم تەاترعا بيلەت الۋعا جەتپەيتىنىن بايقاعان مەن كەرەۋەتىمنىڭ قاسىنداعى تۋمبوچكانىڭ  جانىندا كىتاپ وقىپ وتىردىم. كەنەت ءاتى-جونىمدى اتاعان روتا كومانديرىنىڭ داۋىسىن ەستىپ، ورنىمنان اپالاقتاپ اتىپ تۇردىم. ول ماعان:

- قاتارداعى جاۋىنگەر، بايازيتوۆ! جۇرتتىڭ ءبارى تەاترعا جينالىپ جاتقاندا، ءسىزدىڭ جايبىراقات وتىرعانىڭىزعا جول بولسىن!..  وسى ارادا مەن قىسىلا -قىمتىرىلا تۇرىپ، بيلەت الۋعا اقشام جەتپەيتىنىن ايتتىم. ول ستارشيناعا: «مەنىڭ ەسەبىمنەن بيلەتتەردىڭ ءبىرىن بايازيتوۆقا  بەرىڭىز»،- دەپ بۇيىردى.   «ايىندا،  جىلىندا   ءبىر كەلەتىن ۇلكەن ونەر ورداسىنىڭ كونسەرتىنە كومانديرى قاتارداعى جاۋىنگەرىنە بيلەت الىپ بەرسە، ونىڭ ارتىقشىلىعى بولا قويماس»،- دەپ وسى جايدىڭ ەرىكسىز كۋاسى بولىپ تۇرعان مەنىڭ قارۋلاس دوستارىمدى كۇلكىگە قارىق قىلدى.

قاقپا سىرتىندا پولك كومانديرى باستاعان كومانديرلەر ءبىزدى ساپقا تۇرعىزىپ،  وتان الدىندا ازاماتتىق پارىزىن وتەپ جۇرگەن بىزدەر سياقتى جۇزدەگەن،  مىڭداعان سوۆەت جاۋىنگەرلەرىن وسكەلەڭ  زامان تالابىنا ساي بىلىمگە، ونەرگە بەيىم، وتانسۇيگىش  ەتىپ رۋحاني قۇندىلىققا تاربيەلەۋ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اكەلىك قامقورلىعى ەكەنىنە توقتالا كەلىپ، جول بويى ، قالادا اسكەري ءتارتىپتى قاتاڭ ساقتاۋ كەرەكتىگىن قاداپ ايتتى.

ءبىزدىڭ ءبىرىنشى روتا الدا. قالعاندارى دا قاتار ساندارىنا سايكەس  بەلگىلى ءبىر ارا قاشىقتىقتى ساقتاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ەندى ءبىرازدان سوڭ ءوزىمىز كۇندە قاسىنان ءوتىپ جۇرەتىن قالانىڭ دا قاراسى كورىنبەك. تەك كەنەت قارسى جولىققان وفيسەر ساپتى توقتاتىپ، وعان اپ-ساتتە جينالا قالعان باسقا دا روتا كومانديرلەرىنە الدەنەلەردى ايتىپ جاتتى.

الدەن سوڭ  روتا كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن كەرى شەگىنىپ،  ازدان سوڭ سۇرلەۋ جولعا شىقتىق. بۇل جولمەن كوپتەن بەرى ەشكىم جۇرمەگەنى  بىردەن بايقالدى. ءشىرىپ قۇلاعان اعاشتار دا الىنباعان. ءشوپ ءوسىپ كەتكەن، ءۇش ءتورت شاقىرىم جۇرگەننەن سوڭ بۇل وڭىردە  كەزدەسە بەرمەيتىن اشىق الاڭقايعا تاپ بولدىق. ءار جەردە ساقتالىپ قالعان شالا جانعان اعاشتاردىڭ ادىرايىپ جەر بەتىنە شىعىپ قالعان تامىرلارى مۇندا ءورت بولعانىن ايعاقتايتىنداي.  

ويىما روتا كومانديرىنىڭ بىردە كوكتەم شىعار تۇستا ساپ تۇزەگەن جاۋىنگەرلەرگە قاراتا: «ەندى بىرەر كۇندە قىس بويى ءبىز تۇرىپ جاتقان اعاشتارى كوكپەن تالاسقان يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ ورمان قاردان ارىلىپ كوكتەم دە كەلىپ جەتەدى. اينالا قۇلپىرىپ سالا بەرەدى. كوزگە قۋانىش، كوڭىلگە شاتتىق سىيلايتىن كوكتەم جازعا ۇلاسادى. مىنە وسى شاق سىزدەر مەن بىزدەردەن ەرەكشە مۇقياتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. اسىرەسە ورمان ورتاسىندا كەلە جاتىپ، تەمەكى تارتىپ، ونىڭ شوعىن سوندىرمەي تاستاي سالۋدىڭ سوڭى ورتكە سوقتىرۋى مۇمكىن. ال ءورت بولا قالعان جاعدايدا بۇل ارادان ءتىرى شىعۋ ەكىتالاي»،- دەگەن ءسوزى تۇسكەن. -اپىر-اۋ، سوندا مىنا بايتاق القاپتا ءورت بولعاندا جاۋىنگەرلەر، قالا تۇرعىندارى... ويىمدى الدەكىمنىڭ: «انا كولدى قاراڭدار... مىنانداي ىستىق كۇندە ءبىر سۇڭگىپ شىقسا...» – دەگەن داۋسى بولگەن. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر:

- جولداس كوماندير، ءبىز سول كونسەرتتى قايتەمىز؟ بارامىن دەگەندەر بارسىن. ءبىزدى كول جاعاسىنا...

ولاردى كومانديردىڭ: «وتستاۆيت!» -  دەگەن قاتقىل ءۇنى سابالارىنا ءتۇسىردى.

- سەندەر،- دەدى كوماندير الدەن سوڭ،- كول جاعاسىنداعى كورابلدى، ودان ارىرەكتە تۇرعان شىركەۋدى كورىپ تۇرسىڭدار... ادام قاراسى كوزدەرىڭە شالىنا ما؟  جوق،  ايناداي جارقىراپ جاتقان ايدىن كولدىڭ جاعاسى نەگە بوس؟  كۇن كوزىنەن قورعاناتىن قالقاندار نەگە جوق؟  جاعاجايدىڭ قۇمى قايدا كەتكەن؟ دەگەن ساۋالدار مازالاماي ما؟ ءبىز اڭتارىلىپ بىر-بىرىمىزگە قاراستىق. وسى ساتتە ەكىنشى روتانىڭ قاراسى كورىنگەن. سوندىقتان دا بولار كوماندير ءسوزىن كەلتە قايىرىپ: «بۇل ارادا جارىلىس بولىپ، ونداعان ءتىپتى جۇزدەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن جالماعان. ءتىرى قالعان مىڭداعان ادامداردىڭ ماڭگىلىك قاسىرەتىنە اينالعان.  اتوم جارىلىسى بولعان»،- دەدى باياۋ ءۇن قاتىپ.

ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە بۇل قالاي بولعانى؟ اتومدى كىم جارعان؟  مۇندا اتوم قايدان كەلگەن؟ - دەگەن ساۋالدار كولدەنەڭدەگەن. كوبىمىز ءسات ساناپ، ارتىمىزدا قالىپ بارا جاتقان كول جاققا جالتاقتاپ قاراپ كەلە جاتقانىمىزدى بايقاعان كوماندير:

- سەندەر  «چەليابينسك -40» دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭدەر؟

-ەستىگەنبىز. اسىرەسە كارانتيندە بولعاندا سەرجانتتار: « تارتىپكە كونبەسەڭدەر الداعى قىزمەتتەرىڭدى  چەليابينسك -40-تا اتقاراتىن بولاسىڭدار!» - دەپ قورقىتاتىن. ايتىستارىنا قاراعاندا، وندا تاپ بولعان ادام از ۋاقىتتا-اق شاشى ءتۇسىپ، اق قان اۋرۋىنا شالدىعادى. ۇرپاقسىز وتەدى ەكەن. 

-رادياسيا دەي مە؟..

-جەتكىلىكتى!- دەدى كوماندير. - حابارلارىڭ بار ەكەن. سول «چەليابينسك-40» وسى جەر. ال اپات قالاي بولعانعا كەلسەك،  عالىمداردىڭ با، جوق الدە قوسالقى قىزمەتشىلەردىڭ  سالعىرتتىعىنان بولعانعا ۇقسايدى. العاشقىدا اپاتتان مەرت بولعان ادامداردى جەرلەۋگە دايىندىق، جارالىلاردى ورنالاستىرۋ اۋرە- سارساڭىنا بەرىلگەن جۇرت ورمان الاۋلاپ جانا باستاعاندا عانا جارىلىس ۇشقىنى ءتىپتى ارىگە تۇسكەنىن ءبىر-اق بايقاعان.

 ءبىراق كەش ەدى. ەندى ءبارىن قويا تۇرىپ، بارلىق كۇش ءورتتى سوندىرۋگە جۇمىلدىرىلعان. كوپكە دەيىن جەرگىلىكتى جەردەگى پارتيا، كەڭەس ورگاندارى اسكەري باسشىلىق: «موسكۆانى دۇرلىكتىرۋ رەتسىز، ءوز كۇشىمىزبەن تالقان-تابىرى شىققان زەرتتەۋ ورتالىعىن بىرتە-بىرتە قالپىنا كەلتىرەمىز»،- دەپ شەشكەن بولۋى كەرەك.

تەك رادياسيا العان   ادامدار لەك-لەگىمەن  جەرگىلىكتى اۋرۋحاناعا،  اسكەري گوسپيتالدەرگە اعىلىپ كەلە باستادى. ولاردىڭ ساندارىنىڭ كۇننەن-كۇنگە ارتا ءتۇسۋى،  رادياسيالىق فوننىڭ وتە جوعارى بولۋى دارىگەرلەر مەن  مۇنداعى عالىمداردى،  جەرگىلىكتى پارتيا كەڭەس ورگاندارى مەن اسكەري باسشىلىقتىڭ ۇيعارىمىمەن كەشىگىپ بولسىن  دابىل قاعۋعا ءماجبۇر ەتكەن ەدى. تەك شەتەلدىك ساياساتكەرلەردىڭ دابىلىنان، الەم جۇرتى الدىڭداعى  سوۆەت ەلى سىندى ۇلى دەرجاۆانىڭ  ابىرويىنا نۇقسان كەلۋىنە سەسكەنگەن بولار.  موسكۆا   جارىلىس  بولعاندىعى جايلى جاريا ەتۋگە تىيىم سالدى. كۇنى كەشە عانا جابىق زونا اتالىپ كەلگەن ايماقتىڭ ارنايى ستاتۋسىن الىپ تاستادى. ءسويتىپ، ءبىر-اق ساتتە جابىق قالا، اشىق قالاعا اينالدى.

ءبىراق بۇل تۇستا ونىڭ اينالا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەرگە «ءيىسى» ابدەن-اق شىعىپ ۇلگەرگەن. مۇندا كوشىپ كەلىپ قونىستانۋعا تالاپتانۋشىلار جوقتىڭ قاسى ەدى. ال قالا ماڭىنداعى دەريەۆنيالاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى بۇل تۇستا ءار ءتۇرلى دەرتكە ۇشىراپ،  اۋرۋحانالاردىڭ پاسيەنتىنە اينالعان. 

مىنە،  سوندىقتان دا  مۇنداعى جاعدايدان كەڭ بايتاق كەڭەس ەلىن قۇلاعدار ەتۋ جوعارى باسشىلىققا ءتيىمسىز كورىنگەن بولار.  سول قۇپيا بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ءبىزدى كەرى بۇرۋدىڭ سىرى سول قۇپيادا جاتىر. ارتيستەر اسكەري جابىق ايماقتا ورنالاسقان قالانى كورۋگە ءتيىستى ەمەس. كورسە ەلگە جايادى...

اۋرۋلاردىڭ بارلىق جاعدايىن جاساۋعا تىرىستى. تەك...  سىرقاتتاردىڭ كوبى  بۇل دەرتتەن ايىعۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن  باسقا جەرلەردە تاپ مۇنداعىداي ازداپ بولسىن ماماندانعان، تاجىريبە جيناعان دارىگەرلەردىڭ جوق ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان دا تاعدىردىڭ باسقا سالعانىن وسى جەردە كۇتۋگە ءماجبۇر ەدى.  ايتەۋىر... ومىردەن جاستاي وزۋشىلار، دىمكاستىگىنە بايلانىستى مۇگەدەك اتانعاندار كوپ ەدى. وڭىردە تۇرعىنداردىڭ اراسىندا وزىنە-وزى قول جۇمساۋشىلار دا از بولماعانعا ۇقسايدى. بۇل جايلاردى كەيىنىرەك  ءوزىمىزدىڭ بولىمگە جاقىن ورنالاسقان  جابىق قالا تۇرعىندارىنان تام-تۇمداپ سۇراستىرىپ بىلگەن ەدىم.

قالاعا  ەنىپ كەلەمىز. كوشە جىم-جىرت، ەرسىل-قارسىل ساپىرىلىسىپ جاتقان جۇرت كوزگە شالىنبايدى. وسى مۇلگىگەن تىنىشتىقتى:  «ۆوت داەت، گولىە جەنشينى!»- دەگەن الدەكىمنىڭ داۋسى  بولگەن ەدى. ءبارىمىز الگى نۇسقاعان جاققا جالت قاراستىق. بەس قاباتتى ءۇيدىڭ بالكوندارىندا  تۇرعان تىر جالاڭاش ايەلدەردى كورگەندە، وزگەلەردى بىلمەيمىن ءوز باسىم  قاتتى ساسىپ قالعان ەدىم. ساپتاعىلار ۋ دا شۋ، ءتىپتى كەيبىرى ساپتان شىعىپ،  ايەلدەرگە قاراي جۇگىرە  بەرىپ، تەك كومانديردىڭ: «وتستاۆيت!»- دەگەن قاھارلى امىرىنەن كەيىن ىركىلگەن.

وسى ءسات تىر-جالاڭاش ارىقتىقتان ادىرايعان سۇيەكتەرى تەرىلەرىنە ءىلىنىپ تۇرعانىنا قاراماستان ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ، سۇيرەتىلىپ بالكوندارعا شىققان بەيشارالار ءان سالا باستادى. ولاردىڭ اندەرى اننەن گورى كىمنىڭ بولسىن جان دۇنيەسىن كۇيزەلتىپ كۇڭىرەنتەر زارعا تولى ەدى. الدەن سوڭ ءان سوزدەرى پاقىرلاردىڭ ەگىلە جىلاعان اششى ايعايلارىمەن استاسىپ كەتە بارعان. لەك-لەگىمەن مادەنيەت سارايى الاڭىنا كەلىپ جەتكەن روتا كومانديرلەرى سارايدىڭ ەسىگىن اشتىرا الماي الەك ەدى.

ءبىر عاجابى، ايەلدەردىڭ اندەرىندە سوۆەتتىك قوعامنىڭ كەرەعارلىعىنا ، وزدەرىنىڭ اۋىر تاعدىرلارىن شاعىنۋ، قورعاۋ، بالاعاتتاۋدان ادا ەدى. ەسەسىنە ايەلدىڭ ەركەككە، ەركەكتىڭ ايەلگە انايى ماحابباتى، تۇرپايى  سۇيىسپەنشىلىگى نەبىر قيسىنسىز قىرىنان سۋرەتتەلىپ، ادام مۇشەلەرىنىڭ اتتارى ءوز اتاۋلارىمەن اتالىپ، ءوزىن ادام رەتىندە سىيلايتىن جاننىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەتىن دۇنيەلەر بولاتىن.

بۇل تۇستا پولك كومانديرى دە كەلىپ جەتكەن ەدى. تەك سونىڭ ارالاسۋىمەن عانا مادەنيەت سارايىنىڭ ەسىگى اشىلدى. «ءبىرىنشى روتا !» -دەگەن تۇستا ءبىز ەسىككە جاقىنداي بەردىك. مىنە، وسى ءسات قايدان شىققانى بەلگىسىز ميليسيا فورماسىنداعى بىرنەشە  سەرجانت قىزدار ورنالاسقان جاڭاعى جاتاقحاناعا قاراي قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقانىن كوزىم شالدى. ءبىزدى ىشكە ءتىزىم بويىنشا بىر-بىرلەپ كىرگىزە باستادى. سوڭعى بوپ كىرگەن روتا جىگىتتەرىنىڭ كوبىنىڭ ءوڭى قاشىپ، مەيلىنشە ابىرجۋلى ەدى.      

سولاردىڭ ءبىرى ماعان: «جاڭاعى ءان ميليسيونەرلەردىڭ قولىنان مايىپ بولعانىن كىم ءبىلسىن؟! ميليسيونەرلەر ولاردى بالكوننان ىشكە جەلكەلەپ كىرگىزدى»،- دەپ سىبىرلادى. كونسەرت ۋاقىتىلى باستالا قويمادى. ارتىستەردى جاتاقحاناداعى ۋ-شۋ باسىلعانشا قالا شەتىندە ۇستاعانى سوڭىنان بەلگىلى بولدى.  جولدا كەلەمىز. كوڭىل كۇي استان-كەستەن.  تاڭەرتەڭ ساپقا تۇرىپ جاتقاندا كەزەكشىنىڭ: «ريادوۆوي بايازيتوۆ، كومانديرۋ روتى!»-دەگەن پارمەنى ەستىلدى. ەسىكتەن كىرە بەرگەن ماعان:

- ءسىز بۇگىن ءوندىرىس الاڭىنا بارمايسىز. ساعات وندا ەرەكشە بولىمگە بارۋىڭىز كەرەك، - دەدى.

-قۇپ بولادى!

- ءسىز ءسال-پال قىزبالاۋسىز. بايقاڭىز!- دەدى. -كۇيىپ كەتىپ جۇرمەڭىز! ساعات ونعا ءبىر مينۋت قالعان تۇستا ەرەكشە ءبولىمنىڭ ەسىگىن اشا بەرىپ ەدىم:

-كىرىڭىز،- دەدى الدەكىم. شاعىن بولمەنىڭ تورىندە وتىرعان پودپولكوۆنيك كوزىمە ءتۇستى. قولىمدى كۇنقاعارىما جاقىنداتىپ:

-توۆاريشش... - دەي بەرىپ ەم.

-وتىر!-  دەدى ول قاتقىل ۇنمەن الدىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ. سول ءسات  ونىڭ  ماعان كوزىنىڭ استىمەن تۇنجىراي، ءار قيمىلىمدى ءجىتى باقىلاپ وتىرعانىن اڭعاردىم. ۇزاق ۋاقىت ءتىل قاتپاۋى مەنىڭ مىسىمدى باسا باستاعانىن اڭعارعان مەن ۇنسىزدىكتى ءۇزۋ قاجەت ەكەنىن ىشتەي ۇعىندىم.

- مەن ءسىزدى تىڭداپ تۇرمىن.

- سول ءسات ول ۇشىپ كوككە، ۇشىپ جەرگە ءتۇستى.

- سەن، سەن... نە دەدىڭ؟ - دەپ تۇتىعا ايعايلادى. -بۇل مەنى تىڭداپ وتىر. سەن ءوزىڭدى كىممىن دەپ  ويلايسىڭ، ءا؟   جاۋاپ بەر كانە! - دەدى تۇتىگىپ.

-  مەن بە؟ م-مەن قاتارداعى جاۋىنگەرمىن.

- سولاي دە،  مۇنىڭ ۇمىتپاعانىڭا دا راحمەت!- دەدى ول. - وندا اڭگىمەمىزدى باستايىق. سولاي دەسە دە ول تاعى دا الدەبىر ويعا بەرىلىپ كەتكەندەي ەدى.  الدەن سوڭ:

- سەن كەشە ءتىرى ولىكتەردىڭ كونسەرتىن كوردىڭ بە؟

-تۇسىنبەدىم ءسىزدىڭ ءتىرى ولىكتەرىڭىز...

- ارينە، لەنينگرادتىق ارتىستەر ەمەس،  اڭگىمە تىر- جالاڭاش ءان سالىپ، بي بيلەگەن ءوزىمىزدىڭ پروۆوكاتور بيكەشتەر تۋرالى.

- كوردىم، تەك مەن ولاردى پروۆوكاتور دەي الماس ەدىم.

- قىزىق ەكەن. مەن بۇگىن ساعات جەتىدەن سول  كوڭسەرتتى كورگەن ءبىرتالاي ادامدارمەن سويلەستىم. ولاردىڭ اراسىندا وزگە وقۋ ورىندارىن بىلاي قويعاندا، اكادەميا بىتىرگەندەرى بار. ولار ءبىر اۋىزدان  انشىلەردى: « اراندا-تۋشىلار،  سوۆەتتىك ءومىر شىندىعىنا جالا جابۋشىلار!»- دەپ قاتاڭ جازالاۋدى تالاپ ەتتى. ال ءسىز... ايتا بەرىڭىز.

-ويتكەنى ولار اندەرىندە سوۆەت، پارتيا دەگەندى اۋىزدارىنا دا العان ەمەس. ەڭسەلەرىن ەزگەن قاسىرەتكە بەرىلمەي، سوڭعى رەت بولسىن تاعدىرلارىنا كۇلە قاراعاندارىن اششى اجۋامەن مۇمكىندىكتەرىنشە وزگەلەرگە ايگىلەۋ عانا. ءبىر عاجابى، ول مەنىڭ ءسوزىمدى بولمەي تىڭداپ وتىردى. الدەن سوڭ:

- سەن اقىنسىڭ عوي!- دەدى جىميىپ. ونىڭ وسى جىميىسىندا قوشەممەتەن گورى ىزاعا تولى كەرمەك كەكەسىن باسىم سياقتى كورىندى.

-ال اقىندار ادامداردىڭ قانى تۇگىل كوز جاسىنىڭ توگىلگەنىن قالامايدى. سولاي ەمەس پە؟

-سولايى سولاي دا شىعار،- دەپ ويلادىم مەن. تەك مۇنىڭ ماعان قانشالىقتى قاتىسى بار. ءتىپتى بار بولعانى گازەت بەتىندە ەكى-ۇش ولەڭى باسىلعان مەنى اقىن دەۋ اقىلعا قونبايتىنىن بىلاي قويعاندا كۇلكىلى ەمەس پە؟ ال بۇل ايتقانداي انا پاقىرلارعا ارا ءتۇسىپ وتىرسام، ول بار بولعانى ەسىم كىرگەن تۇستان اكە- شەشەمنىڭ، اۋىلداستارىمنىڭ «وبال –ساۋاپ» اتتى ۇعىمداردى قۇلاعىنا تالماي قۇيۋىنىڭ ناتيجەسى بولار.

-تەك ساعان مۇندا كورگەندەرىڭدى ۇمىتۋعا تۋرا كەلەدى!- دەگەن ونىڭ ءۇنى ويىمدى بولگەن. جاريالاتپاق تۇگىل قاعازعا تۇسىرسەڭ، الدەكىمدەرگە اڭگىمەلەسەڭ، تۇپ-تۇقيانىڭمەن قۇريسىڭ. مىنا قاعازعا قولىڭدى قوي!- دەدى ول قاتقىل ۇنمەن. سول ءسات ءىشىمنىڭ ۋداي اشىعانى سونشالىق – بۇل شەكتەۋدىڭ نەشە جىلعا سوزىلاتىنىن ۇقپاي دا قالدىم.

كەيىنىرەك سول جاي ەسىمە ورالعاندا: « سوۆەت ۇكىمەتى ماڭگىلىك قوي، دەمەك شەكتەۋ دە ماڭگىلىك، وعان باس قاتىراتىن نە بار؟!»- دەپ ويلايتىنمىن.     

1989 جىلى 25 اقپاندا كسرو جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستان تەلەارناسىنان سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ بۇعان دەيىن تۇمشالانىپ كەلگەن اششى شىندىعىن ايداي الەمگە پاش ەتتى. ىلە «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى قۇرىلدى. ونى الەم مويىندادى.

... اقىرى، 25763 «چەليابينسك- 40»  اسكەري بولىمشەنىڭ باستى پاراعىنا دا قول جەتتى-اۋ. 1957 جىلى  29 قىركۇيەگىندە راديواكتيۆ قالدىعى ساقتالعان ىدىستىڭ بىرىندە   سالقىنداتۋ جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنان جارىلىس بولعان.

جارىلىس توت باسپايتىن قۇرىشتان جاسالىپ، 8،2 م  تەرەڭدىكتەگى بەتون كانوندا ساقتالعان ىدىستى تالقانداپ، كانوندى جاپقان 25 م بەتون پليتانى جۇلىپ، راديواكتيۆتى زاتتەكتى 1-2 كم بيىكتىككە كوتەردى. سۇيىق جانە قاتتى اەروزولدان تۇراتىن راديواكتيۆتى بۇلتتى قۇرادى.  20  ميلليونعا تارتا راديو اكتيۆتىك زارارلى زاتتەك اۋاعا تارادى.

چەليابينسك، سۆەردلوۆسك  جانە تيۋمەن وبلىستارى رادياسيالىق لاستانۋ ايماعىندا قالدى. ال بۇل وبلىستاردا 272 مىڭ ادام، 217 ەلدى مەكەندە  تۇرىپ جاتقان. جەل باعىتى سەلولىق جەرلەرگە قاراي بولعاندىقتان، 23 سەلولىق ەلدى مەكەن جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. مال باسىن قىرىپ، كيىم- كەشەكتى ورتەپ، قيراعان قۇرىلىستار جەرگە كومىلدى. ون مىڭداعان ادامدار ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە قولدا بار جيعان- تەرگەنىنەن ايرىلىپ، قۇلازىعان دالادا قالا بەردى.

ەكولوگيالىق بوسقىنعا اينالدى. وسىدان 29 جىل وتكەندە «چەرنوبىل» اپات ايماعىندا دا وسىنداي جاعداي قالىپتاستى. كوپتەگەن عالىمدار «ماياكتا» يادرولىق جارىلىس بولدى دەپ ەسەپتەيدى. 50 جىل وتسە دە اپاتتىڭ تەحنيكالىق جانە حيميالىق ەسەبى شىعارىلعان جوق. 7-13 جاستاعى بالالار راديواكتيۆتى ەگىندى كومۋگە  جۇمىلدىرعان. «ماياك» كومبيناتى اپاتتى جويۋ ءۇشىن ءتىپتى ەكىقابات ايەلدەردى دە پايدالاندى.

چەليابينسك وبلىسىندا اتومشىلاردىڭ قالاسىندا اپاتتان سوڭ ءولىم-جىتىم كوبەيدى. ادامدار تۋرا جۇمىس باسىندا ءولدى، كەمتار بالالار ومىرگە كەلدى، تۇتاستاي جانۇيالار كوز جۇمدى. ەندى سول اپاتتى كوزىمەن كورگەندەردىڭ جازبالارىنا نازار اۋدارالىق،  ف. بايراموۆانىڭ «يادەرنىي ارحيپەلاگ،  قازان 205»   كىتابىنان: گۇلنار يسماگۋلوۆا، تاتار، قارابەلكا سەلوسى. «مەن 9 جاستا ەدىم، مەكتەپتە وقيتىنمىن. بىردە ءبىزدى جيىپ الىپ: «ەگىن جينايسىڭدار!»- دەدى. تەك بىزگە ەگىن جيناتۋدىڭ ورنىنا ونى كومدىرگەندەرى ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز ەدى.

اينالا توڭىرەگىمىزدە بىزدەردىڭ قاشىپ كەتپەۋىمىزدى باقىلاپ ميليسيونەرلەر تۇردى. كەيىن ءبىزدىڭ سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى قاتەرلى ىسىكتەن قازا تاپتى.

ءتىرى قالعاندارى داۋاسىز سىرقاتقا شالدىقتى، ايەلدەر بەدەۋگە شالدىقتى»،- دەسە،  پ. ۋساتىي: « چەليابينسك- 40» جابىق ايماعىندا اسكەري قىزمەت اتقاردىم. اسكەرگە بىرگە الىنعان جەرلەسىم ءۇشىنشى اۋىسىمدا اۋىرىپ قالدى. قىزمەتتەن كەلگەن سوڭ، ول جان تاپسىردى. جۇك تاسىعان ۆاگونداردا ساعاتتار بويى مۇرنىمىزدان قان كەتكەنگە دەيىن پوستا تۇراتىن ەدىك. وبەكتىلەردە 2 مەترلىك قورعاسىن قابىرعالاردىڭ سىرتىندا تۇردىق.

ءتىپتى ول دا قورعان بولا المادى. اسكەردەن قايتاردا اسكەري  قۇپيانى ساقتاۋ جونىندە  بىزگە قول قويدىرتىپ الدى. بارلىق اسكەرگە شاقىرىلعانداردان ءبىز ۇشەۋمىز قالدىق. بارلىعىمىز دا مۇگەدەكپىز». ريزۆان حاتتاۋلين، زەمفيرا ابدۋللينا ءبىرى – مەكتەپ وقۋشىسى، ەكىنشىسى – كولحوز جۇمىسشىسى. ەكەۋى دە رادياسيامەن ۋلانعان ەگىس القابىندا جۇمىس ىستەگەن. ءبىرى كوزىنەن ايرىلسا، ەكىنشىسى قاتەرلى ىسىككە شالدىققان.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «...وتكەن XX عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا  زۇلمات عاسىر بولدى...»- دەپ اتاپ كورسەتتى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، 1949 جىلى 29 تامىزدا، تاڭعى ساعات جەتىدە سەمەي سىناق الاڭىنداعى العاشقى  جارىلىس. 1957 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە چەليابينسك وبلىسىنىڭ «ماياك» كومبيناتىندا بولعان ءىرى رادياسيالىق اپات، چەرنوبلدە يادرولىق ەنەرگەتيكالىق رەاكتور اپاتى وزدەرىن سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتتارى دەپ بىلەتىن قانشاما جۇزدەگەن، مىڭداعان، جازىقسىز ادامداردى «اتوم» اتتى توزاق وتىنا قاقتادى دەسەڭشى.

سەمەي پوليگونىن بىلاي قويعاندا،  «چەليابينسك -40»،  «چەرنوبىل» اپاتىندا قانشاما قازاقستاندىقتار قىرشىنىنان قيىلدى دەسەڭشى. 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «سەمەي سىناق الاڭىن جابۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويۋى بۇۇ-نىڭ شەشىمى بويىنشا بۇل كۇن «يادرولىق قارۋدى سىناۋعا قارسى كۇرەس كۇنى» بولىپ جاريالانۋى ايىمىزدى وڭىنان تۋدىرعان، ماڭگىلىك ەلمەن بىرگە جاسايتىن، قاسيەتتى، قاستەرلى كۇن بولىپ قالا بەرمەك.           

                سۇلەيمەن بايازيتوۆ                            

 

---