InfoHub Logo

تۇقىم قۋالاۋدىڭ ەكىنشى زاڭىن قاراي وتىرىپ، ءبىز گەندەردىڭ تارالۋى تاۋەلسىز سيپاتقا يە ەكەنىنە جانە ءارتۇرلى گامەتالاردا مەيوز پروسەسىندە ءار جۇپ حروموسومالاردىڭ اتالىق جانە انالىقتان تۋىندايتىنىنا بايلانىستى بولاتىنىن كوردىك. ياعني گەندەردىڭ تاۋەلسىز تارالۋىنا جانە رەكومبيناسياعا ءارتۇرلى حروموسومالاردا ورنالاسقان گەندەر جاۋاپ بەرەدى. مۇنداي رەكومبيناسيا ەركىن رەكومبيناسيا دەپ اتالادى. 1910 جىلى ت. مورگان ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر بىر-بىرىمەن تىركەسكەن جانە ولاردىڭ تىركەسۋ جيىلىگى گەندەردىڭ ورنالاسقان اراقاشىقتارىنا بايلانىستى دەپ تۇجىرىمداعان. وسىدان، ت. مورگان تۇقىم قۋالاۋدىڭ 2 زاڭىنا ءارتۇرلى حروموسومالاردا ورنالاسقان گەندەر عانا باعىناتىنىن انىقتادى. ءبىراق-تا بۇل زەرتتەۋلەر بولاشاقتا ت. مورگان جانە ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنە حروموسومادا گەندەردىڭ ءتۇزۋ سىزىق بويىنا بويلاي ورنالاساتىنى تۋرالى تۇجىرىمدامانى ۇسىنۋىنا سەبەپ بولدى. وسى تۇجىرىمداما ارقىلى ولار تەك دروزوفيلانىڭ حروموسوماسىنىڭ گەنەتيكالىق كارتاسىن عانا ەمەس، باسقا دا ورگانيزمدەردىڭ دە گەنەتيكالىق كارتاسىن قۇردى.

گەندەردىڭ تىركەسى قۇبىلىسى كوپتەگەن جانۋارلار جانە وسىمدىكتەر تۇرلەرىندە جاقسى زەرتتەلگەن، ول اتالىق جانە انالىق ورگانيزمدەردە بىردە كورىنەدى. بۇل قۇبىلىستى جاقسى ءتۇسىنىۋ ءۇشىن شۆەد گەنەتيگى حاچينسوننىڭ سيپاتتاعان جۇگەرى ءدانىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى مىسالىن الايىق. س ءارىپى ارقىلى ءداننىڭ تۇسىنە جاۋاپتى دومينانتتى اللەل بەلگىلىنەدى، ال س ارىپىمەن رەسەسسيۆتى اللەل بەلگىلەندى. S ەرىپى، دومينانتتى اللەل، ءداننىڭ تەگىستىگىنە جاۋاپ بەرەدى، ال s ءارىپى، رەسەسسيۆتى اللەل، ءداننىڭ بۇدىر فورماسىنا جاۋاپتى. ەگەر دە گەنوتيپى CS/CS جانە cs/cs ورگانيزمدەردى بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرسا، وندا F1 ۇرپاقتا پايدا بولاتىن گيبريدتەر CS/cs گەنوتيپىمەن سيپاتتالادى جانە ءداننىڭ ءپىشىنى قالىپتى جانە ءتۇسى بويالعان بولادى. تۇقىم قۋالاۋدىڭ ەكىنشى زاڭى بويىنشا ع1 ۇرپاقتا س جانە S گەندەرىنىڭ تارالۋى بىر-بىرىنە تاۋەلسىز بولادى جانە تەڭ جاعدايدا CS، Cs، cS جانە cs گامەتالارىن بەرەدى. ءبىرىنشى ۇرپاقتان شىققان گيبريدتەردى ccss گەنوتيپتى ورگانيزممەن شاعىلىستىرسا، ونان شىعاتىن ۇرپاقتاردىڭ فەنوتيپتىك قاتىناسى 1:1:1:1 تەڭ بولۋى كەرەك. ءبىراق-تا F1 گيبريدتەرىن وسىلاي شاعىلىستىرۋ ارقىلى الىنعان ۇرپاقتاردا باسقالاي قاتىناس الىندى:

    — CS/cs وسىمدىكتەرى (ءدانى بويالعان قالىپتى ءپىشىن) — 4032،
    — Cs/Cs وسىمدىكتەرى (ءدانى بويالعان بۇدىرلى ءپىشىن) — 149،
    — cS/cs وسىمدىكتەرى (ءدانى ءتۇسسىز قالىپتى ءپىشىن) — 152 جانە
    — cs/cs وسىمدىكتەرى (ءدانى ءتۇسسىز بۇدىرلى ءپىشىن) — 4035.

شاعىلىستىرۋدان العان 8368 وسىمدىكتەردە بەلگىلەردىڭ تارالۋى ءدانى بويالعان قالىپتى ءپىشىن جانە ءدانى ءتۇسسىز بۇدىرلى ءپىشىن بەردى (4032 + 4035 = 8067، نەمەسە 96،4%)، ياعني اتا-انالىق بەلگىلەردى قايتالادى. وسىمدىكتىڭ ءدانى بويالعان بۇدىرلى ءپىشىن جانە ءدانى ءتۇسسىز قالىپتى ءپىشىن (149 + 152 = 301، نەمەسە 3،6%)، رەكومبينانتتى بەلگىلەرمەن سيپاتتالدى. ەگەر دە بۇل ءتورت ءتيپتى وسىمدىكتەر بىردەي قاتىناستا كەزدەسسە، وندا ول س-س جانە S-s گەندىك جۇپتاردىڭ تاۋەلسىز تارالۋىنا (رەكومبيناسيسىىنا) اكەلەر ەدى. ءبىراق تا الىنعان ناتيجەلەردەن بۇل گەندىك جۇپتار بىر-بىرىنە تاۋەلدى بولىپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى، ياعني اتا-انا گەندەرىنىڭ كومبيناسياسى ءجيى كەزدەسىپ تۇر. باسقاشا ايتقاندا تىركەسۋ 96،4% كوسەتكىشكە تەڭ بولدى.

بۇل گەن جۇپتارى بىر-بىرىنە تاۋەلدى، ياعني تىركەسىپ تۇقىم قۋالايدى. بۇل تۇجىرىمداما باسقا دا وسىمدىكتەردەگى بەلگىلەر اراسىندا دالەلدەندى. وسىدان، ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان قانداي دا بولماسىن اتا-انالىق جۇپتار گەنىنىڭ ەكى جۇپ كومبيناسياسى تىركەسۋگە بايلانىستى گامەتاعا بىردەي ساندىق قاتىناسقا تۇسەدى.

ەكى گەننىڭ تىركەسۋىنە كەلتىرىلگەن بۇل مىسال وتە قاراپايىم. ءارى قاراي ءۇش گەننىڭ مىسالىن قاراستىرۋعا بولادى، ياعني ا گەنى ۆ گەنىمەن تىركەسكەن، ال ۆ گەنى س گەنىمەن تىركەسكەن. گەندەردىڭ تىركەسۋىن كوپتەگەن ورگانيزمدەردە شاعىلىستىرۋلار ارقىلى زەرتتەۋ جانە ولاردىڭ تاۋەلدى جانە تاۋەلسىز تۇقىم قۋالاۋىن انىقتاۋ، تىكەسۋ توپتارىن قاراستىرۋ كوپتەگەن گەندەردىڭ اراسىندا تىركەسۋ بولاتىنىن جانە ول تىركەسۋلەر تىركەسۋ توپتارىن قۇرايتىنى انىقتالدى. وسىدان، گەنومنىڭ تىركەسكەن گەندەر توپتارىنان نەمەسە جاي تىركەسۋ توپتارىنان تۇراتىنى انىقتالدى، جانە ءار تىركەسۋ توپتارى حروموسوما جۇپتارىنىڭ سانىنا ساي كەلەدى. دروزوفيلادا 4 جۇپ حروموسوما بار جەنە وندا 4 تىركەسۋ توبى انىقتالدى، جۇگەرىدە 10 حروموسومالىق جۇپ بار، سايكەسىنشە، وندا 10 تىركەسۋ توبى بەلگىلى، ال بۇرشاقتا 7 جۇپ حروموسوما بار جانە 7 تىركەسۋ توبى انىقتالعان.

جىنىسى گەنەتيكالىق دەتەرميناسيالاناتىن جانۋارلاردا جەكە تىركەسۋ توپتارى رەتىندە جىنىس، X جانە ۋ حروموسومالاردا ورنالاسقان گەندەردى قاراستىرۋ كەرەك. ت. مورگاننىڭ تۇجىرىمى بويىنشا گەندەر تەك ءبىر حروموسومادا ورنالاسقاندا عانا بىر-بىرىمەن تىركەسە الادى. حروموسومالار گامەتالارعا اجىراعاندا ينتاكتىلى تۇردە بولادى جانە وندا ورنالاسقان گەندەردىڭ بارلىعى بىرگە تۇقىم قۋالايدى. بۇل جاعدايدا ولاردىڭ تولىق تىركەسۋى جۇرەدى. ءبىراق-تا جۇگەرىدەگى گەندەردىڭ تىركەسۋىن قاراستىرعاندا تولىق تىركەسۋدىڭ بولمايتىنىن كوردىك. وندا تەك ەكى اتا-انالىق گامەتالار ءتۇزىلىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە رەكومبينانتتى تيپتەر دە ءتۇزىلدى. تولىق تىركەسۋدىڭ بولماۋى باسقا دا ورگانيزمدەردە كورسەتىلگەن. كلەتكادا حروموسومالاردىڭ گامەتوگەنەزى پروسەسىندە ولار ءبىر نەمەسە بىرنەشە جەردەن ءۇزىلىپ بولىكتەر ءتۇزۋى، كەلەسى رەتتە بۇل بولىكتەر باسقا گومولوگتى حروموسومانىڭ سونداي اجىراعان جەرىنە بارىپ جالعاسۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە جاڭا كومبيناسيالار تۇزىلەدى. ءبىزدىڭ جۇگەرى مىسالىندا، ياعني س جانە S گەندەرى 97% جاعدايدا تىركەسكەن كۇيدە بولدى دا، ال شامامەن، 3% جاعدايدا ولار رەكومبينانتتى تۇردە بولدى. گومولوگتى حروموسومالار اراسىنداعى تىركەسكەن گەندەر رەكومبيناسياسىمەن جۇرەتىن بولىك الماسۋلار كروسسينگوۆەر (ت. مورگان) دەپ اتالدى، ال بۇل قۇبىلىستى گەنەتيكالىق رەكومبيناسيا دەپ اتادى. ەكى گەن كومبيناسياسىنىڭ رەكومبيناسياسى ناتيجەسىندە تاعى جاڭا كومبيناسيا تۇزىلەدى. جۇگەرىدەگى رەكومبيناسيا مىسالىنا كەلەتىن بولساق، كروسسينگوۆەر پروسەسى س جانە S گەندەرىنىڭ ورنالاسقان جەرىندەگى حروموسوما بولىكتەرى اراسىندا جۇرگەن، ياعني حروموسومانىڭ ەكى جەرىندە اجىراۋ پايدا بولعان.

كروسسينگوۆەر گومولوگتى حروموسومالار بىر-بىرىمەن جابىسقاندا تۋىندايدى. ءارى قاراي حروموسومانىڭ ءار گومولوگى سەنترومەراسى ارقىلى ۇستالىپ تۇراتىن جەكە ەكى حروماتيداعا اجىرايدى. مۇندا ءتورت حروماتيدانىڭ ەكەۋىنىڭ اراسىندا حيازما دەپ اتالاتىن بايلانىس تۇزىلەدى (ءح-تارىزدى ءپىشىن نەمەسە ايقاس). ءارى قاراي وسى ەكى حروماتيدادا ءۇزىلس پايدا بولادى جانە كەلەسى رەتتە ۇزىلگەن بولىكتەر جاڭادان قايتا جالعانادى. وسىنداي جولمەن جۇرگەن ءۇزىلۋ جانە قالپىنا كەلۋ ناتيجەسىندە جاڭا حروماتيدا تۇزىلەدى. ايتا كەتكەن ءجون، بۇل جەردە حيازما ءتورت حروماتيدانىڭ تەك ەكەۋىندە عانا بولادى، ياعني ولار باسقا ەكى حروماتيدانىڭ قۇرىلىمىنا اسەرىن تيگىزبەيدى. ناتيجەسىندە كروسسينگوۆەر تەك ەكى حروماتيدادا عانا جۇرەدى. وسىعان بايلانىستى مەيوز پروسەسىندە قالىپتاسقان حروموسومالار گومولوگتى حروموسومالار جۇپتارىندا قالىپتاسقان ءارتۇرلى گەندەردى الىپ جۇرەدى. تىركەسۋدى انىقتاۋدىڭ كلاسسيكالىق ءادىسى ءبىر نەمەسە بىرنەشە تىركەسۋ توپتارىمەن اجىراتىلاتىن ورگانيزمدەردى بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى الىنعان ع1 گيبريدتەردى (مىسالى، اۆ/اۆ نەمەسە اۆ/اۆ) وسى گەندەر بويىنشا گوموزيگوتالى رەسەسسيۆتى (اۆ/اۆ) بەلگىسىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى الىنعان ۇرپاقتاردى ساناۋ جولىمەن سيپاتتالادى. ياعني الىنعان ۇرپاقتارداعى اتا-انالىق كومبيناسيالار مەن رەكومبيناسيالىق كومبيناسيالاردى ساناۋ ارقىلى پايىزدىق مولشەردە ولاردىڭ كورىنۋ جيىلىگىن انىقتايدى (كەرى شاعىلىستىرۋدان شىققان دارالاردى جالپى سانىنا شاققاندا). تىركەسۋ توپتارىن انىقتاۋدىڭ باسقا ادىستەرى سوماتيكالىق كلەتكالاردى گيبريدتەۋ جانە گەندەردە كلونداۋعا نەگىزدەلگەن.

گەندەردىڭ تىركەسۋىنە ءارتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتەدى. مىسالى، ورگانيزمنىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن، يونداۋشى رادياسيانىڭ اسەرىنەن جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن كروسسينگوۆەر جيىلىگى دە تومەندەيتىنى انىقتالعان. كروسسينگوۆەر تەك مەيوز پروسەسىنىڭ گامەتوگەنەزىندە عانا جۇرەدى. كەيدە ول سوماتيكالىق كلەتكالاردا دا ءجۇرۋى مۇمكىن. سوماتيكالىق كروسسينگوۆەر كوپتەگەن جانۋار جانە وسىمدىك تۇرلەرىندە انىقتالعىن. جىنىستىق جولمەن كوبەيەتىن ورگانيزمدەردە سوماتيكالىق كروسسينگوۆەر ناتيجەلەرى تۇقىم قۋالامايدى.

---