الەۋمەتتىك جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ ۇعىمى
الەۋمەتتىك باسقارۋ — جالپى باسقارۋ تيپتەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى، ونى زەرتتەۋمەن كيبەرنەتيكا اينالىسادى. باسقارۋ — بىرىنشىدەن، كۇردەلى جۇيەگە ماقساتتى باعىتتالعان اسەرلى ارەكەت ەتۋ، ەكىنشىدەن، ءار ءتۇرلى تابيعي جۇيەلەردىڭ (بيولوگيالىق، تەحنولوگيالىق، الەۋمەتتىك) بۇتىندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇيىمداستىرىلعان فۋنكسياسى، ياعني الدارىندا تۇرعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ، ولاردىڭ قۇرىلىمىن ساقتاۋ، ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ قولايلى رەجيمىن ۇستاپ تۇرۋ.
قوعام ءوز الدىنا كۇردەلى قۇرىلىمدى جانە ءتۇرلى جەكە وزگەرىستەردى قامتيتىن ءبۇتىن ورگانيزم. الەۋمەتتىك پروسەستەردىڭ جالپى بايلانىسى مەن بىرلىگىنىڭ قاجەتتىلىگى وسىندا. ول قوعامنىڭ ءبىر قالىپتى قىزمەت ەتۋى مەن جەتىلۋىنىڭ بىردەن-بىر باستاپقى جاعدايى بولىپ سانالادى.
الەۋمەتتىك باسقارۋ قوعامدىڭ ءومىردىڭ بەلگىسى رەتىندە جالپى بەلگىلەرمەن، باسقارۋ عىلىمىنىڭ كاتەگورياسى رەتىندە، سونىمەن بىرگە قوعامدىق ءومىردىڭ ۇيىمداستىرۋ ەرەكشەلىكتەرىمەن دە كەسكىندەلىنەدى. ايرىقشا ماعىناسى جاعىنان مىنالار سانالادى:
بىرىنشىدەن — الەۋمەتتىك باسقارۋ تەك ادامداردىڭ بىرلەسكەن قىزمەتى بار جەردە عانا بولادى، وزىمەن-وزى مۇنداي قىزمەت (وندىرىستىك باسقا دا) ءالى دە ولاردىڭ قاتىسۋشىلارىنىڭ الدارىندا تۇرعان جالپى مىندەتتەرىن ءۇزىلىسسىز جانە ءتيىمدى ورىنداۋدا جالپى ماقساتقا جەتۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. باسقارۋ ادامداردىڭ ءبىر ۇيىمدا بىرلەسىپ قىزمەت ىستەۋلەرىن ۇيىمداستىرادى جانە ولاردى ۇيىمداستىرىلعان رەتتە بەكىتەدى.
ەكىنشىدەن — الەۋمەتتىك تارتىپكە اسەر ەتەدى. ونىمەن بىرلەسكەن قىزمەتكە قاتىناسۋشىلاردىڭ جەكە ارەكەتتەرىنىڭ كەلىسىمدىلىگى قامتاماسىز ەتىلەدى. وسى قىزمەتتى رەتتەۋىنە قاجەتتى جالپى فۋنكسيالار ورىندالادى (مىسالى، جوسپارلاۋ، ۇيلەسىمدىك، باقىلاۋ).
ۇشىنشىدەن — الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ اسەر ەتۋىنىڭ باستى نىسانى بولىپ، بىرلەسكەن قىزمەتكە قاتىسۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقى جانە ولاردىڭ قارىم-قاتىناسى سانالادى. بۇل سانالى ەرىكتىك سيپاتتاعى كاتەگوريا، وندا ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلادى.
تورتىنشىدەن — الەۋمەتتىك باسقارۋ ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن رەتتەۋشى رولىندە الدىمەنەن سۋبەكت جانە نىساننىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك باسقارۋ فۋنكسيالارىن تاجىريبەلىك تۇردە جۇزەگە اسىرۋمەن بايلانىستى بولادى.
بەسىنشىدەن — الەۋمەتتىك باسقارۋ باسقارۋشىلىق قاتىناسىنا قاتىسۋشى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە باعىنۋشىلىق ەركىندە بولۋىنا بايلانىستى، ويتكەنى ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قاتىناسى ەرىكتى. باسقارۋشىنىڭ قۇقىعى باسقارىلاتىنداردىڭ قۇقىعىنا قاراعاندا باسىم بولىپ كەلەدى.
وسىدان الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ بيلىكتىلىگىن انىق كورۋگە بولادى، ويتكەنى باسقارۋ سۋبەكتىسى «باسقارۋشىلىق ەرىكتى» قالىپتاستىرادى جانە ونى جۇزەگە اسىرادى، ال نىسان وعان باعىنىشتى بولادى. وسى ارقىلى الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ بيلىكتىك-ەرىكتىك جاعى انىقتالادى. سونىمەن، بيلىك باسقارۋ ەركىن باسقارىلاتىنداردىڭ ەركىنە باعىتتايتىن ەرەكشە قۇرال. وسى ارقىلى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن ەرىكتى رەتتەۋ جۇرگىزىلەدى، ول قوعامدىق ءومىردى، مەملەكەتتىك ۇيىمداستىرۋ جاعدايىندا الەۋمەتتىك قاتىناستارعا مەملەكەتتىك بيلىك ارقىلى ارالاسۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
التىنشىدان — الەۋمەتتىك باسقارۋدى، ونىڭ باسقارۋ سۋبەكتىسى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەرەكشە مەحانيزمىن قاجەت ەتەدى. ولاردىڭ رولىندە ادامدار توبى بولادى، ولار ۇيىمداسقان تۇردە تاعايىندالعان باسقارۋ ورگاندارى (مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق) نەمەسە وسىعان وكىلەتتەلگەن لاۋازىمدى تۇلعالار رەتىندە بولادى.
ءسويتىپ، الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ نەگىزگى مازمۇنى ادامداردىڭ ۇجىمدىڭ قىزمەتىنە ماقساتتى باعىتتالعان، ۇيىمداستىرۋشىلىق اسەر ەتۋ جانە جالپى مىندەتتەردى شەشۋ پروسەسىندە بىرلەسكەن شەشىمنىڭ ارەكەتتەرىن كەلىستىرۋ بولىپ سانالادى.
«مەملەكەتتىك باسقارۋ» ۇعىمىنىڭ انىقتاماسىن، ءار ءتۇرلى كوزقاراستارمەن بەلگىلەۋگە بولادى. كەيدە باسقارۋ سوت تورەلىگى نە زاڭ شىعارۋشىلىڭ بولىپ سانالمايتىن مەملەكەتتىك قىزمەت رەتىندە انىقتالادى. ويتكەنى، باسقارۋ مەملەكەتتىك نەمەسە باسقا دا مەملەكەتتىك بيلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سوت تورەلىگى مەن زاڭشىعارۋشىلىق شەگىنەن تىسقارى جۇزەگە اسىرىلاتىن قىزمەت ءتۇرى رەتىندە انىقتالىنادى.
مىنە، جوعارىدا اتالعان نەگىزدە مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋدى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەركىن بىلدىرەتىن ورگاندار جيىنتىعىنىڭ وسىعان بايلانىستى، وسى اپپارات شەڭبەرىندە مەملەكەتتىك مىندەت پەن فۋنكسيالارىن جۇزەگە اسىرۋعا بايلانىستى، مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋ ورگاندارىن جانە سوت ورگاندارىن ءبولۋدىڭ كونستيتۋسيالىڭ تۇردە شەڭبەرىن كورسەتىپ وتىر.
سونىمەن، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردىڭ ايرىقشا ماڭىزدى سۇراقتارىن زاڭدار (زاڭدار جاساۋ) تۇرىندە شەشەدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى نەگىزىندە زاڭىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن (ولاردى ورىندالۋىن) اتقارادى.
مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ اتقارۋشى — اكىمدىك سيپاتتاعى قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولىپ ورىنداۋ سانالادى، ياعني، زاڭدار جانە باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى جۇزەگە اسىرۋ. بۇل ماقساتقا ولار قاجەتتى زاڭدى — بيلىكتىك وكلەتتىكتەردى قولدانۋ ارقىلى جەتەدى.
مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ كۇندەلىكتى جانە ناقتى شارۋاشىلىق، الەۋمەتتىك-مادەني جانە اكىمشىلىك-ساياسي اۋماقتارعا باسشىلىق جاساۋ پروسەسىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن قىزمەتى اتقارۋشى بولىپ سانالادى.
ساياسي، الەۋمەتتىك-مادەني، مەملەكەتتىك جانە ەكونوميكالىق قىزمەتى بيلىكتىك باسقارۋدىڭ ارناۋلى ناقتى وپەراتيۆتىك-باسقارۋشى سۋبەكتىلەرى بولۋىن قاجەت ەتەدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ سۋبەكتىلەرى رەتىندە مىنانداي مەملەكەت ورگاندار: زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى، سوت ورگاندارى سانالادى.
مەملەكەتتىك بيلىكتى (باسقارۋدى)، سونىمەن بىرگە بىركەلكى جۇيەنىڭ تابيعي قۇرامداس بولىگىن قۇرا وتىرىپ، جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى ءماسليحاتتار مەن اكىمدىكتەر دە جۇزەگە اسىرادى.
مەملەكەتتىك اپپارات وسىنداي نەگىزدەگى ماعىنادا قۇرىلادى، وسىعان سايكەس اپپارات شەڭبەرىندە مەملەكەتتىك مىندەتتەر مەن فۋنكسيالاردا جۇزەگە اسىرۋمەن بايلانىستى، ەڭبەكتى ءبولۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى ق ر 1995 جىلعى كونستيتۋسياسىندا «مەملەكەتتىك باسقارۋ» تەرمين قولدانىلمايدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا تەرمين «اتقارۋشى بيلىك» ەنگىزىلدى. ونىڭ ەنگىزىلۋ سەبەبى بيلىكتىڭ كونستيتۋسيالىق تۇردە بولىنۋىندە. سونىمەن، ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 3-بابىنا بايلانىستى رەسپۋبليكادا مەملەكەتتىك بيلىك ءبىرتۇتاس، ول كونستيتۋسيا مەن زاڭدار نەگىزىندە زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى بولىپ بولىنەدى.
وسى تۇرعىدان الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق باسقارۋ تەتىكتەرىنە ءبولىنۋىن كورۋگە بولادى. اكىمشىلىك قۇقىق تەورياسى جوعارىدا اتالعان ەرەجەلەردى ەسكەرىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ەكى انىقتاماسىن وڭدەپ شىعاردى.
1. مەملەكەتتىك باسقارۋ كەڭ ماعىنادا — بۇل مەملەكەتتىڭ (وكىلدى بيلىك ورگاندارىنىڭ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ، سوتتىڭ جانە ت.ب) رەتتەۋشىلىك قىزمەتى. مەملەكەتتىك باسقارۋ كەڭ ماعىنادا، قوعامدىق قاتىناستارعا قۇقىقتىڭ ارناۋلى سۋبەكتىلەرى جاعىنان ۇيىمداستىرىلعان اسەر ەتۋدەگى مەملەكەتتىڭ بارلىق قىزمەتىن سيپاتتايدى. مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ فۋنكسيالارىن (كادرلاردى ىرىكتەۋ، ورنالاستىرۋ، اتتەستاسيالاۋ، ەسەپكە الۋ جانە باقىلاۋ، ماجبۇرلەۋ جانە ماداقتاۋ، تارتىپتىك اسەر ەتۋ شارالارىن قولدانۋ، بولجامداۋ، قارجىلاندىرۋ جانە ت.ب.)، مەملەكەتتىڭ كوپتەگەن ورگاندارى: سوت، پروكۋراتۋرا، بيلىكتىڭ وكىلدى ورگاندارى ىسكە اسىرادى.
2. مەملەكەتتىك باسقارۋ تار ماعىنادا — بۇل اكىمشىلىك قىزمەت، ياعني ق ر مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ قىزمەتى. اكىمشىلىك قۇقىقتا مەملەكەتتىك باسقارۋ ۇعىمى تار ماعىنادا قارالادى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ تار ماعىنادا — بۇل ق ر ۇكىمەتىنىڭ، مينيسترلىكتەرىنىڭ، كوميتەتتەرىنىڭ، اگەنتتىكتەرىنىڭ جانە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ (اكىمدىك) ورگاندارىنىڭ تاجىريبەلىك قىزمەتى. وسى ورگاندار باسقارۋشىلىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋعا ارنايى قۇرىلعان جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ نەگىزگى سۋبەكتىلەرى بولىپ سانالادى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ مەملەكەت قىزمەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ سانالادى جانە ونداعى بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك پروسەستەردى قامتيدى. ونىڭ قۇرامىندا مەملەكەتتىك باسقارۋشىلىق قىزمەت، مەملەكەتتىك باسقارۋ وبلىسى، مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسى جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ (اتقارۋشى بيلىك) ورگانى بار.
1. مەملەكەتتىك باسقارۋشىلىق قىزمەت — بۇل اتقارۋشى بيلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ جانە دە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ باسقا دا زۆەنولارىمەن (مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ) مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ فۋنكسيالارىن جۇزەگە اسىرۋ.
2. مەملەكەتتىك باسقارۋ وبلىسى — بۇل نەگىزگى تاعايىندالۋ بىرلىگى نەگىزىندە توپتاستىرىلعان مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسى (مىسالى، شارۋاشىلىقتى باسقارۋ، الەۋمەتتىك-مادەني، اكىمشىلىك-ساياسي قىزمەتتى باسقارۋ).
3. مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسى — بۇل مەملەكەتتىك باسقارۋ نىساندارىنىڭ جانە ولاردىڭ ناقتى تاعايىندالۋىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى زۆەنولار مەن قاتىناستاردىڭ جۇيەسى (مىسالى، ونەركاسىپتى باسقارۋ، دەنساۋلىقتى، ىشكى ىستەردى باسقارۋ جانە ت.ب.).
4. مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسى — بۇل ارنايى سيپاتتاعى سالاارالىق فۋنكسيالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن بايلانىستى ۇيىمداستىرۋشىلىق قاتىناستار كەشەنى (مىسالى، بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ، سالىق جانە ت.ب.). بۇل ايالاردا مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى زاڭ ماسشتابى مەن شەڭبەرىندە بەلگىلەنگەن باقىلاۋ — قاداعالاۋ قۇزىرەتىن جۇزەگە اسىرادى.
5. مەملەكەتتىك باسقارۋ (اتقارۋشى بيلىك) ورگانى — بۇل زاڭدار مەن نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ فۋنكسيالارىن ناقتى ىسكە اسىراتىن اتقارۋشى بيلىك سۋبەكتىسى، ول بەلگىلەنگەن قۇزىرەتكە، بەلگىلەنگەن قۇرىلىمىنا جانە باسقارۋشى قىزمەتشىلەرىنە يە.
مەملەكەتتىك باسقارۋ — بۇل قوعامداعى قوعامدىق ۇدەرىستەردى ناقتى ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالعان اتقارۋشى قىزمەت. باسقارۋدىڭ اتقارۋشى قىزمەتى دەپ اتالاتىن سەبەبى، ولار زاڭدار مەن باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ورىندالۋىنا جانە جۇزەگە اسىرىلۋىنا باعىتتالعان. باسقارۋدى جۇزەگە اسىرۋ پروسەسىندە، ونىڭ سۋبەكتىلەرى ورىنداۋعا مىندەتتى جانە مەملەكەتتىك ماجبۇرلەۋ شارالارىمەن قورعالعان ءبىر جاقتى بيلىكتىك اكتىلەردى قابىلداۋ ارقىلى قۇقىعىن جۇزەگە اسىرادى. وسىعان بايلانىستى اتالعان قىزمەت اتقارۋشى-اكىمدىك دەپ اتالادى.
You Might Also Like
-
تۇقىم قۋالاۋدىڭ ەكىنشى زاڭىن قاراي وتىرىپ، ءبىز گەندەردىڭ تارالۋى تاۋەلسىز سيپاتقا يە ەكەنىنە جانە ءارتۇرلى گامەتالاردا مەيوز پروسەسىندە ءار جۇپ حروموسومالاردىڭ اتالىق جانە انالىقتان تۋىندايتىنىنا باي...
-
قوعامداعى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى زاڭدى جانە زاڭسىز (قۇقىققا قارسى) بولۋى مۇمكىن. قۇقىققا قارسى مىنەز-قۇلىق ازاماتتىق-قۇقىقتىق، تارتىپتىك قىلىقتاردى، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى جانە قىلمىستاردى ...
