InfoHub Logo

وبەكتيۆتى تۇردە بايلانىستى الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە تارالعان باسقارۋ، ال ونىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ الەۋمەتتىك باسقارۋ سانالادى. سونىمەن، لاتىن تىلىنەن شىققان «administratio» (اكىمشىلىك باسقارۋ) تەرمينى بەلگىلى قىزمەت ءتۇرىن سيپاتتايتىن قۇرال بولىپ سانالادى، ياعني قوعامدىق ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن جاسالىناتىن ارەكەتتەر جيىنتىعى كەڭ ماعىنادا باسقارۋ، نەگە (نەمەسە بىرەۋگە) باسشىلىق جاساۋدى بىلدىرەدى. حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى جاڭا عىلىمي باعىت-كيبەرنەتيكا پايدا بولدى، ونىڭ وقۋ ءپانى بولىپ ءار ءتۇرلى وبلىستارداعى باسقارۋ پروسەستەرى سانالدى. ماتەماتيكالىق اپپاراتتى، ماتەماتيكالىق لوگيكا جانە فۋنكسيا تەوريالارىن پايدالانا وتىرىپ، اۆتوماتيكالىق رەتتەۋ، اقپاراتتىق جانە كوپتەگەن باسقا داعىلىم سالالارىنىڭ تەوريالارى جەتىستىكتەرىن بىرىكتىرۋگە قول جەتتى. بۇل عىلىم باسقارۋ، بايلانىس، باقىلاۋ، رەتتەۋ، قابىلداۋ، قيىن ديناميكالىق جۇيەلەردەگى اقپاراتتاردى ساقتاۋ جانە وڭدەۋ سۇراقتارىن قاراستىرادى. قازىرگى كەزدە جالپى تانىلعان كەلەسى باسقارۋ تۇرلەرىن اتاۋعا بولادى، ولار: مەحانيكالىق، تەحنيكالىق (ماشينالاردى، تەحنولوگيالىق پروسەستەردى باسقارۋ)، بيولوگيالىق (ءتىرى ورگانيزمدەردەگى پروسەستەردى باسقارۋ)، الەۋمەتتىك (ادامداردىڭ جانە ولاردىڭ ۇجىمدارىنىڭ مىنەز-قۇلقىن باسقارۋ). اتالعان ءاربىر باسقارۋ تيپتەرى ءوزىنىڭ تاعايىندالۋىمەن، ساپالىق وزگەشەلىگىمەن، ەرەكشەلىكتىك بەلگىلەرىمەن، باسقارۋشىلىق فۋنكسيالار مەن وپەراسيالاردى جۇرگىزۋ قارقىندىلىعىمەن ايرىقشالانادى.

1. باسقارۋ — ءار ءتۇرلى تابيعات جۇيەلەرىنىڭ بيولوگيالىق، تەحنيكالىق، الەۋمەتتىك ۇيىمداسقان بۇتىندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن فۋنكسياسى، ياعني الدارىندا تۇرعان مىندەتتەرگە جەتۋ، ولاردىڭ قۇرىلىمىن ساقتاۋ، ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ جاعدايىن ءتيىمدى قالىپتا ۇستاۋ.
2. باسقارۋ — قانداي دا ءبىر جۇيەنىڭ ەلەمەنتتەرىن قۇرايتىن ءوزارا ارەكەتتىك مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى.
3. باسقارۋ — ءبۇتىن جۇيەنىڭ ىشكى سالاسى، ونىڭ نەگىزگى ءىسىن ۇيىمداستىرۋ (ءوزىن باسقارۋ) باستاۋىندا، ءوزارا ارەكەتتىك ەتەتىن ەلەمەنتتەرى سۋبەكت (باسقارۋ ەلەمەنتى) جانە نىسان (باسقارىلاتىن ەلەمەنت) بولىپ سانالادى.
4. باسقارۋ — قىزمەت، اكىمشىلىك — بۇل قىزمەتتىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسى، بيلىك — ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى، اتقارۋشى بيلىكتى جۇزەگە اسىراتىن سۋبەكت. بۇل وزىنە ءۇش نەگىزگى بەلگىنى قۇرايتىن تۇسىنىكپەن بايلانىستى. باسقارۋ (اتقارۋشى، اكىمشىلىك)، اپپارات (قىزمەتكەرلەر ورگاندار جيىنتىعى)، اتقاراتىن قىزمەتى (باسقارۋشىلىق، اتقارۋشى، اكىمشىلىك) جانە وسىعان بايلانىستى قولداناتىن باسقارۋ (اتقارۋشى اكىمدى بيلىك).
5. باسقارۋ — ءىس ءمانىسى جاعىنان سۋبەكتىنىڭ نىسانعا باسقارۋشىلىق اسەر ەتۋى، ونىڭ مازمۇنى بولىپ جۇيەنى رەتتەۋ، ونىڭ قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ماقساتتا باعىتتالعان رەتتەۋمەن اسەر ەتۋ — سۋبەكتى مەن نىساننىڭ اراسىنداعى بايلانىس جانە ونى باسقارۋدىڭ ناقتى سۋبەكتىسى جۇزەگە اسىرادى.

باسقارۋدىڭ ءمانىن اشاتىن «جۇيە» ۇعىمى، مىناداي كەلەسى بەلگىلەردىڭ بولۋىمەن سيپاتتالادى: مىندەتتەر مەن ماقسات؛ باسقارۋدىڭ سۋبەكتىسى مەن نىسانى؛ فۋنكسيالار؛ ۇيىمدىق قۇرىلىمى؛ بىرلىگى؛ جۇيە ەلەمەنتتەرىنىڭ دەربەستىگى جانە ءوزارا بايلانىستىلىعى؛ قىزمەتتىڭ بەلگىلەنگەن ادىستەرى مەن نىساندارى. جالپى ماعىنادا باسقارۋ، باسقارۋ سۋبەكتىسىنىڭ باسقارۋ نىسانىنا اقپاراتتىق بايلانىستار مەن قاتىناستار نەگىزىندە، جۇيەنىڭ قىزمەتىن ءتيىمدى جاساۋ ماقساتىندا باعىتتالعان اسەر ەتۋى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. باسقارۋ انىقتاماسىنىڭ ەڭ ءدال تۇسىنىگىن رەسەيلىك عالىم گ.ۆ. اتامانچۋك بەرىپ وتىر: باسقارۋ — بۇل ادامداردىڭ قوعامدىق ءومىر تىرشىلىگىنە ماقساتتى، جاسامپاز، ويلاستىرىلعان، ۇيىمداستىرىلعان جانە دە ارناۋلى قۇرىلعان ورگاندار مەن قۇرىلىمدار (مەملەكەتتىك ورگاندار، ساياسي پارتيالار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر، كاسىپورىندار، قوعامدار، كەڭەستەر جانە ت.ب.) ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

باسقارۋ ءمانى كوپتەگەن جىلدار بويى وزگەرىسسىز كەلە جاتقاندىعىن اتاپ وتۋگە بولادى. «باسقارۋ» انىقتاماسى تۇسىنىگىن انىقتاي وتىرىپ، مەنەدجمەنت كلاسسيگى ا.فايول كەلەسى التى فۋنكسيانى كورسەتەدى:

1. تەحنيكالىق وپەراسيالار (ءوندىرىس، وڭدەۋ)؛
2. كوممەرسيالىق وپەراسيالار (ساتىپ الۋ، ساتۋ جانە ايىرباس)؛
3. قارجىلىق وپەراسيالار (قاراجاتتاردى تارتۋ جانە ولاردى يەلەنۋ)؛
4. ساقتاندىرۋ وپەراسيالارى (ادامدار مەن مۇلىكتى ساقتاندىرۋ جانە قورعاۋ)؛
5. ەسەپتىك وپەراسيالار (بۋحگالتەريا، كالكۋلياسيا تاۋار جانە باسقالاردىڭ وزىندىك باعاسىن جانە ساتىپ الىناتىن، ساتاتىن باعاسىن ەسەپتەپ شىعارۋ)، ەسەپكە الۋ، ستاتيستيكا جانە ت.ب.؛
6. اكىمشىلىك وپەراسيالار (الدىن الا بولجاۋ، ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋشىلىق، ۇيلەستىرۋ جانە باقىلاۋ).

اكىمشىلىك وپەراسيالار ماعىناسىن اشا وتىرىپ، عالىم مىنانى تۇسىندىرەدى: «باسقارۋ — الدىن الا بولجاۋ، ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋ، ۇيلەستىرۋ جانە باقىلاۋ»؛

—  الدىن الا بولجاۋ، ياعني بولاشاقتى ەسكەرۋ جانە ارەكەت باعدارلاماسىن وڭدەۋ؛
—  ۇيىمداستىرۋ، ياعني كاسىپورىن ورگانيزمىنىڭ ماتەريالدىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىسىن جاساۋ؛
—  باسقارۋ، ياعني قىزمەتكەرلەر قۇرامىن ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەۋ؛
—  ۇيلەستىرۋ، ياعني بارلىق ارەكەتتەر مەن بارلىق كۇشتى بايلانىستىرۋ، بىرىكتىرۋ، ۇندەستىرۋ؛
—  باقىلاۋ، ياعني بارلىق ىس-ارەكەتتەر بەلگىلەنگەن ەرەجەلەر مەن بەرىلگەن وكىمدەرگە سايكەستىكتە ىستەلۋىنىڭ قامىن ويلاۋ.

ادەبيەتتەردە جۇيەنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى قاراستىرىلادى: تەحنيكالىق جۇيە (ەنەرگيالىق جۇيە، اقپاراتتىق-ەسەپتەۋ جەلىسى، تەحنولوگيالىق پروسەسس جانە ت.ب.)؛ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيە (سالالار، جكەلەگەن كاسىپورىندار، تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ جانە ت.ب.)؛ ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇيە، ونىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى — ادام. ادامدار ۇيىمعا باسقارۋ كومەگىمەن مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن كىرەدى. ۇيىم — ادامداردىڭ سانالى تۇردە بىرىگۋى، ياعني جۇيەلىلىگىمەن، قۇرىلىمدىلىعىمەن سيپاتتالىنادى، بەلگىلەنگەن ماقساتتارعا جەتۋدى جەتۋدى كوزدەيدى جانە قوعامدىق ماڭىزى بار مىندەتتەرىن شەشۋ ءۇشىن باسقارۋشىلىق پروسەستەر ورىن الادى.

قانداي دا بولماسىن باسقارۋشىلىق پروسەسكە كەلەسى سيپاتتامالىق ەرەكشەلىكتەر ءتان: اياقتالىنعان جۇيەنىڭ قۇرىلۋ قاجەتتىلىگى جانە قىزمەت ەتۋى؛ جۇيەگە ماقساتتى باعىتتالعان اسەر ەتۋ، ونىڭ ناتيجەسى بولىپ، قويىدعان مىندەتتەردى ورىنداۋ قابىلەتتىلىگىنە قاجەتتى قاتىناستار مەن بايلانىستاردىڭ رەتتەلگەندىگىنە قاجەتتى قاتىناستار مەن بايلانىستاردىڭ رەتتەلگەندىگىنە قول جەتكىزۋ سانالالادى؛ باسقارۋدىڭ ناقتى قاتىسۋشىلارى رەتىندە باسقارۋ سۋبەكتىسى مەن نىسانىنىڭ بولۋى؛ باسقارۋعا قاتىسۋشىلار اراسىندا نەگىزگى بايلانىستىرۋشى زۆەنو رەتىندە اقپاراتتىڭ بولۋى؛ باسقارۋ قۇرىلىمىندا تومەن شەندىلەردىڭ ت.ب. جوعارى شەندىلەرگە باعىنۋ ءتارتىبىنىڭ بولۋى؛ باسقارۋ نىسانىنىڭ باسقارۋ سۋبەكتىسىنە باعىنۋشىلىعىنىڭ ءار ءتۇرلى فورمالارىنىڭ بولۋى.

---