عىلىمي جوبا "دىبىس"
«بەينەۋ گيمنازياسى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
3 - سىنىپ وقۋشىسى نۇربەرگەنوۆا ءىنجۋ
جوبا جەتەكشى: تاستايبەكوۆا گ. س.
«دىبىس» عىلىمي جۇمىسىنا بەرىلگەن
پىكىر
جوبا اۆتورى – نۇربەرگەنوۆا ءىنجۋ. ول ەڭبەك بويىنشا كوپتەگەن دەرەكتەردى قاراستىرعان. زەرتتەۋ تاقىرىبى – ەرەكشە. ول كوزگە كورىنبەيتىن، ءارى قولمەن ۇستالمايتىن قۇبىلىس جايلى بولماق. تاقىرىپ سونىسىمەن قىزىقتى.
بۇل جۇمباق جاعداي ادام بالاسىنا، ياعني بىزگە قانشالىقتى قالاي اسەر ەتەدى؟ جانە ونىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە الاتىن ورنى قانداي؟ ول وسىنداي تىلسىم كۇشتىڭ ادامعا اسەر ەتەتىن فيزيكالىق قۇبىلىسىن زەرتتەۋگە العان. قورشاعان ورتادا بولىپ جاتقان كوپ نارسەلەردىڭ پايىمىنا جەتۋ ءۇشىن ءار ادامنىڭ وي - تۇيسىگى زەردەسى بولۋ قاجەت. ءىنجۋ – وتە ىزدەنىمپاز، زەردەلى وقۋشى. سوندىقتان دا بۇل عىلىمي جوبادا قوزعاعان تاقىرىبى تىڭداۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
جوبا جەتەكشى:
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى تاستايبەكوۆا گ. س.
اننوتاسيا
عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى:
دىبىستىڭ ەرەكشە قۇبىلىس ەكەنىن انىقتاۋ؛ ونىڭ تۇرلەرىنە، ولشەمىنە توقتالۋ؛ دىبىستىڭ قۇلاق ارقىلى جەتەتىندىگىنە توقتالۋ.
زەرتتەۋ وبەكتىسى:
1. دىبىس - تولقىن ءتۇرى.
2. دىبىستىڭ تۇرلەرى مەن ولشەمى.
3. دىبىستىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
- تاقىرىپتى تاڭداۋ، ماقساتىن قۇرۋ؛
- قاجەتتى ماتەريالداردى جيناقتاۋ؛
- دىبىستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ادامداردىڭ قارىم - قاتىناس جاسايتىن فاكتورلار تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاۋ؛
- جيناقتالعان ماتەريالدى ساراپتاۋ؛
- زەرتتەۋ جۇمىسى، ونىڭ ماقساتىنىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ؛
- ماتەريالدى وڭدەۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- فيزيكالىق قۇبىلىستى زەرتتەۋ؛
- قورشاعان ورتاعا اسەرىن انىقتاۋ
- تالداۋ، دىبىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:
ءجاسوسپىرىم بالالارعا فيزيكالىق قۇبىلىس تۋرالى ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ تولقىن تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى بولاتىندىعىن ۇعىندىرۋ، دىبىستاردىڭ قورشاعان ورتادا وزگەرىسكە ۇشىرايتىندىعىنا ءمان بەرۋ.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. روبەرت ۋينستون مەنىڭ دەنەم نەدەن قۇرىلعان؟/ «الماتى كىتاپ» باسپاسى، 2012 جىل
2. تەكتىلىك فەنومەنى / «اقيقات» ۇلتتىق قوعامدىق - ساياسي جۋرنالى، 21 مامىر 2012 جىل
3. «اباي» ەنسيكلوپەدياسى / «قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى»، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى
مازمۇنى
I. كىرىسپە.................................................................................................
II. نەگىزگى ءبولىم
2/1. دىبىس ەرەكشەلىگى...........................................................................
2/2. دىبىستىڭ تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى...........................................
III. قورىتىندى.....................................................................................
VI. پايدالانعان ادەبيەتتەر................................................................
V. قوسىمشا...........................................................................................
ءى. كىرىسپە
تابيعاتتا ادام بالاسى بىلە بەرمەيتىن نەشە ءتۇرلى قۇبىلىستار بار.
قورشاعان ورتادا ءبىز كورمەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ءبىر - بىرىمىزبەن قارىم - قاتىناس جاساپ، مۋزىكا، راديو تىڭدايتىن تولقىن ءتۇرى بار. بۇل تولقىن ءتۇرى دىبىس دەپ اتالادى. ءبىز ەستىپ جۇرگەن مۋزىكالار، ۇيالى تەلەفوننىڭ شىرىلداۋى، ادامداردىڭ سىبىرلاۋى مەن سويلەۋى، ساباقتاعى قوڭىراۋدىڭ داۋىسى، تەڭىزدىڭ تولقىنى، جانۋارلاردىڭ ءۇنى، قۇستاردىڭ سايراۋى، ءبارى - ءبارى تولقىن تۇرلەرىنە جاتادى.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى.
ەندەشە، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا سول دىبىس تۋرالى، دىبىستىڭ ەرەكشەلىگى، ولشەمى تۋرالى كەڭىرەك مالىمەت الىپ، جاقىنىراق تانىساتىن بولامىز.
II. نەگىزگى ءبولىم
دىبىستار تۋرالى عىلىم اكۋستيكا دەپ اتالادى جانە بۇل سالا عيماراتتاردى جوبالاۋدا، تەلەديدار، سۋ قۇبىرلارىنان باستاپ ماشينا، پويىز جانە ۇشاقتارعا دەيىنگى تاۋارلاردى جوبالاۋدا پايدالانىلادى.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى
دىبىس كوزدەرىنىڭ تەربەلىسىن شىعارۋ كوبىنەسە، سوققى، مىسالى، قوڭىراۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. مۇندا اۆتوتەربەلىس رەجيمى مىسالى، ۇرلەمەلى مۋزىكالىق اسپاپتاردا اۋا اعىنى ەسەبىنەن ۇستالۋى مۇمكىن. تابيعاتتاعى دىبىس، اۋا اعىنى قاتتى دەنەلەردى وراي اققاندا، قۇيىنداردىڭ ءتۇزىلۋى جانە قۇيىنداردىڭ سول دەنەلەردەن ءبولىنۋى مىسالى، جەل سوققان كەزدەگى سىمدار مەن قۇبىرلارداعى دىبىس، ت. ب. كەزىندە پايدا بولادى. تومەنگى جانە ينفراتومەنگى جيىلىكتەگى دىبىس جارىلىس، وپىرىلىس كەزىندە تۋادى. قازىرگى كەزدە ادام ورگانيزمىنە جانە تەحنيكالىق جابدىقتارعا زياندى اسەرى بولاتىن ونەركاسىپتىك، كولىكتىك شۋلاردى جانە اەروديناميكالىق شۋ كوزدەرىن زەرتتەۋگە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلىپ وتىر. دىبىس قابىلداعىشتار قابىلداعان دىبىس ەنەرگياسىن ەنەرگيانىڭ باسقا تۇرلەرىنە تۇرلەندىرەدى. مىسالى، ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ەستۋ اپپاراتى دىبىس قابىلداعىشقا جاتادى.
تەحنيكادا دىبىستى قابىلداۋ ءۇشىن، كوبىنەسە، ەلەكتر اكۋستيكالىق تۇرلەندىرگىشتەر، مىسالى، اۋادا ميكروفون، سۋدا گيدروفون، ال جەر قىرتىسىندا گەوفون پايدالانىلادى. دىبىس تولقىندارىنىڭ تارالۋى، ەڭ الدىمەن، دىبىس جىلدامدىعىمەن سيپاتتالادى. گازدار مەن قاتتى دەنەلەردە قۋما تولقىندار بولشەكتەردىڭ تەربەلىس باعىتى تولقىننىڭ تارالۋ باعىتىمەن باعىتتاس تاراي الادى. ورتانىڭ بىرتەكتى بولماۋى دا دىبىس تولقىندارىن، مىسالى، سۋ كوپىرشىگىندەگى، تەڭىزدىڭ تولقىندانعان بەتىندەگى، ت. ب. دىبىستىڭ شاشىراۋىن شاشىراتادى.
دىبىستىڭ تارالۋىنا اتموسفەرا، تەڭىزدەگى قىسىم، تەمپەراتۋرا، جەلدىڭ كۇشى مەن جىلدامدىعى دا اسەر ەتەدى.
دىبىس تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى
دىبىستى ءبىزدىڭ قالاي ەستيتىنىمىز دىبىس تولقىندارىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى بولادى. تولقىنداردىڭ ارالىعى دىبىستىڭ جيىلىگىنە نەمەسە جوعارىلىعىنا اسەر ەتەدى. تىعىز ورنالاسقان تولقىندار – جوعارى جيىلىكتى، ال سوزىڭقىلارى – تومەن جيىلىكتى كورسەتەدى. اشىق ءۇندى دىبىس، ماسەلەن، قوڭىراۋ – جاتىق تولقىندار، ال وتكىر ۇندەر، ماسەلەن داڭعىرىق سوعۋ – يرەك تولقىندار جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى كوزگە كورىنبەيدى، ءبىراق جىلتىراعان ىشەكپەن تولقىننىڭ قالاي قوزعالعانىن باقىلاۋ ارقىلى، ولاردىڭ قالاي ارەكەت جاسايتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. ىشەكتىڭ ۇشىن وسيللياتور، ياعني، قاراپايىم ساۋلە تاراتقىش اسپاپ دەپ اتالاتىن مەحانيزم تەربەلىسكە كەلتىرەدى.
جيىلىگى 0، 5 گەرس. ىشەك ۇزىن تولقىندا تەربەلەدى
جيىلىگى 1 گس. ەكى ەسەلەنگەن ىرعاقتاعى تەربەلىستەر اناعۇرلىم قىسقا تولقىندار بەرەدى.
جيىلىگى 1، 5 گس. وسى جوعارىراق جيىلىكتە تولقىنداردىڭ ۇزىندىعى قايتا قىسقارادى.
جيليىگى 2، 5 گس. جوعارى جيىلىكتەگى دىبىس تولقىندارى جوعارى دىبىستار شىعارادى.
دىبىستان ۇشقىر ۇشاق شىعاراتىن “دىبىستىق شوك” اتموسفەراداعى اۋانى شوعىرلاندىرىپ، كوزگە كورىنەتىن كونۋس نەمەسە بۋدان جاعا جاسايدى.
ۇشقىر ۇشاق جىلدامدىعىن دىبىستىڭ جىلدامدىعىنان اسىرعاندا، ول ءوزىنىڭ دەربەس دىبىس تولقىندارىنان باسىپ وزىپ، تولقىنداردى جاقىنداستىرادى دا، “دىبىس سوققىسىن” جاسايدى. ال قامشىنىڭ سىرتىلى – قامشىنىڭ ۇشىمەن جاسالاتىن، دىبىستىق كەدەرگىنى ەڭسەرەتىن دىبىس سوققىسىنىڭ تۇرىنە جاتادى.
دىبىس تولقىندارى اۋا ارقىلى شامامەن 1190كم/ساع. جىلدامدىقپەن قوزعالادى. بۇل جارىق تولقىندارىنىڭ جىلدامدىعىنان باياۋىراق، مىنە سوندىقتان دا ءبىز ۇشاقتى نەمەسە جارىلىستى الىستان اۋەلى كوزىمىزبەن كورگەننەن كەيىن عانا دىبىسىن ەستيمىز. دىبىس سۋدىڭ استىندا شامامەن 5000كم/ساع. جىلدامدىقپەن شاپشاڭىراق قوزعالادى، ءبىراق ءدال جىلدامدىق تەمپەراتۋراعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. تەربەلىستەر ءبىزدىڭ ميىمىزدا جۇيكە يمپۋلستەرىنە اينالادى. جيىلىگى 16گس - تەن تومەن بولاتىن دىبىس ينفرادىبىس دەپ، 20 كگس - تەن جوعارى بولاتىن دىبىس ۋلترادىبىس دەپ اتالادى. ال 109 گس - تەن 1012 – 1013 گس - كە دەيىنگى ەڭ جوعارى جيىلىكتەگى سەرپىمدى تولقىندار گيپەردىبىسقا جاتادى.
دالىرەك ايتساق،
0 دب ساۋساقپەن دەنە تەرىسىن سيپاعاندا شىعاتىن وتە اقىرىن دىبىس.
15 دب سىبىرلاپ سويلەسۋ.
60 دب داعدىلى سويلەسۋ.
90 دب جۇردەك پويىزدىڭ جانىنان وتەتىن دىبىس.
100 دب اۆتوميل سيگنالىنىڭ دىبىسى.
110 دب اسپاندا كۇن كۇركىرەگەندەگى دىبىس.
120 دب جەردەن كوتەرىلگەن ۇشاقتىڭ گۇرىلى.
دىبىس تولقىنىندا دىبىستىڭ كۇشەيۋى مەن السىرەۋى دىبىس قاتتىلىعىن جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى دا جارىق تولقىندارى سياقتى زاتتاردان شاعىلادى. دەلفيندەر مەن جارعاناتتار وسى جاڭعىرىق – سيگنالداردى ءوز جولىنداعى نىسانداردى بەلگىلەۋ ءۇشىن پايدالانادى. دىبىس تولقىندارىن بەينەگە اينالدىراتىن كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ كومەگىمەن، ءبىز دە سولاي جاساي الامىز.
III. قورىتىندى
دىبىس، دىبىس دەپ جاتىرمىز. ال سول دىبىس بىزگە قالاي، نە ارقىلى جەتەدى؟ ارينە، قۇلاعىمىز ارقىلى. اينالادا الۋان ءتۇرلى دىبىستار، كوپ ادامداردىڭ سويلەگەندەرى، جانۋارلاردىڭ دىبىستارى، مۋزىكا، جاپىراقتىڭ سىبدىرى، ت. ب. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جەتەدى، سونان كەيىن ەستۋ جۇيكەسى ارقىلى ميعا بەرىلەدى. مي بۇل دىبىستاردىڭ ماعىناسىن اشىپ وقيدى دا، ءبىز ولاردى ەستيمىز.
ولاي بولسا، بۇل قالقيعان قۇلاقتىڭ اتقارار قىزمەتى كوپ ەكەن. سول ءۇشىن دە ونى كۇتە ءبىلۋ كەرەك. ەگەر قۇلاعىڭ اۋىرسا، دارىگەرگە كورىن. قۇلاعىڭدى ۇنەمى جۋىپ ءجۇر. قۇلاعىڭدى ۇشكىر نارسەمەن شۇقىما. ايتپەسە دابىل جارعاعىڭا زيان كەلتىرۋىڭ مۇمكىن. ايقايلاپ سويلەمەۋگە تىرىس. تەلەديدار نەمەسە ماگنيتوفوننىڭ دىبىسىن قاتتى شىعارما، بۇل ەستۋگە زيانىن تيگىزەدى.
مەن دىبىستان ۇعىندىم،
كون نارسەنى ءمان – جايدى.
كورىنبەيتىن كوزگە دە،
ۇستالمايتىن قولعا دا
ءبىراق ادام تاۋەلدى
بۇل قۇبىلىس، جۇمباققا.
تاعى دا ءبىر بىلگەنىم،
ولشەۋسىز زات جوق ەكەن
ءسال تىقىرىڭ، تىسىرىڭ
مەيلى، قاتتى ەكپىنىڭ
ولشەنەدى گەنريدىڭ
قۇرمەتىنە بەلمەنەن
اۋا مەن دە، سۋمەن دە
تارالاتىن تولقىن بار.
سۋ بەتىندە ءدىرىل بوپ،
تاۋ ىشىندە جاڭعىرار.
مۇنىڭ ءبارى ارينە،
قۇلاقپەنەن كەلەدى.
قۇلاعىڭدى جاقسى كۇت،
قۇلاققا نە جەتەدى؟!
3 - سىنىپ وقۋشىسى نۇربەرگەنوۆا ءىنجۋ
جوبا جەتەكشى: تاستايبەكوۆا گ. س.
«دىبىس» عىلىمي جۇمىسىنا بەرىلگەن
پىكىر
جوبا اۆتورى – نۇربەرگەنوۆا ءىنجۋ. ول ەڭبەك بويىنشا كوپتەگەن دەرەكتەردى قاراستىرعان. زەرتتەۋ تاقىرىبى – ەرەكشە. ول كوزگە كورىنبەيتىن، ءارى قولمەن ۇستالمايتىن قۇبىلىس جايلى بولماق. تاقىرىپ سونىسىمەن قىزىقتى.
بۇل جۇمباق جاعداي ادام بالاسىنا، ياعني بىزگە قانشالىقتى قالاي اسەر ەتەدى؟ جانە ونىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە الاتىن ورنى قانداي؟ ول وسىنداي تىلسىم كۇشتىڭ ادامعا اسەر ەتەتىن فيزيكالىق قۇبىلىسىن زەرتتەۋگە العان. قورشاعان ورتادا بولىپ جاتقان كوپ نارسەلەردىڭ پايىمىنا جەتۋ ءۇشىن ءار ادامنىڭ وي - تۇيسىگى زەردەسى بولۋ قاجەت. ءىنجۋ – وتە ىزدەنىمپاز، زەردەلى وقۋشى. سوندىقتان دا بۇل عىلىمي جوبادا قوزعاعان تاقىرىبى تىڭداۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
جوبا جەتەكشى:
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى تاستايبەكوۆا گ. س.
اننوتاسيا
عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى:
دىبىستىڭ ەرەكشە قۇبىلىس ەكەنىن انىقتاۋ؛ ونىڭ تۇرلەرىنە، ولشەمىنە توقتالۋ؛ دىبىستىڭ قۇلاق ارقىلى جەتەتىندىگىنە توقتالۋ.
زەرتتەۋ وبەكتىسى:
1. دىبىس - تولقىن ءتۇرى.
2. دىبىستىڭ تۇرلەرى مەن ولشەمى.
3. دىبىستىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
- تاقىرىپتى تاڭداۋ، ماقساتىن قۇرۋ؛
- قاجەتتى ماتەريالداردى جيناقتاۋ؛
- دىبىستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ادامداردىڭ قارىم - قاتىناس جاسايتىن فاكتورلار تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاۋ؛
- جيناقتالعان ماتەريالدى ساراپتاۋ؛
- زەرتتەۋ جۇمىسى، ونىڭ ماقساتىنىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ؛
- ماتەريالدى وڭدەۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- فيزيكالىق قۇبىلىستى زەرتتەۋ؛
- قورشاعان ورتاعا اسەرىن انىقتاۋ
- تالداۋ، دىبىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:
ءجاسوسپىرىم بالالارعا فيزيكالىق قۇبىلىس تۋرالى ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ تولقىن تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى بولاتىندىعىن ۇعىندىرۋ، دىبىستاردىڭ قورشاعان ورتادا وزگەرىسكە ۇشىرايتىندىعىنا ءمان بەرۋ.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. روبەرت ۋينستون مەنىڭ دەنەم نەدەن قۇرىلعان؟/ «الماتى كىتاپ» باسپاسى، 2012 جىل
2. تەكتىلىك فەنومەنى / «اقيقات» ۇلتتىق قوعامدىق - ساياسي جۋرنالى، 21 مامىر 2012 جىل
3. «اباي» ەنسيكلوپەدياسى / «قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى»، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى
مازمۇنى
I. كىرىسپە.................................................................................................
II. نەگىزگى ءبولىم
2/1. دىبىس ەرەكشەلىگى...........................................................................
2/2. دىبىستىڭ تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى...........................................
III. قورىتىندى.....................................................................................
VI. پايدالانعان ادەبيەتتەر................................................................
V. قوسىمشا...........................................................................................
ءى. كىرىسپە
تابيعاتتا ادام بالاسى بىلە بەرمەيتىن نەشە ءتۇرلى قۇبىلىستار بار.
قورشاعان ورتادا ءبىز كورمەيتىن، قولعا ۇستالمايتىن، ءبىراق سول ارقىلى ءبىر - بىرىمىزبەن قارىم - قاتىناس جاساپ، مۋزىكا، راديو تىڭدايتىن تولقىن ءتۇرى بار. بۇل تولقىن ءتۇرى دىبىس دەپ اتالادى. ءبىز ەستىپ جۇرگەن مۋزىكالار، ۇيالى تەلەفوننىڭ شىرىلداۋى، ادامداردىڭ سىبىرلاۋى مەن سويلەۋى، ساباقتاعى قوڭىراۋدىڭ داۋىسى، تەڭىزدىڭ تولقىنى، جانۋارلاردىڭ ءۇنى، قۇستاردىڭ سايراۋى، ءبارى - ءبارى تولقىن تۇرلەرىنە جاتادى.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى.
ەندەشە، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا سول دىبىس تۋرالى، دىبىستىڭ ەرەكشەلىگى، ولشەمى تۋرالى كەڭىرەك مالىمەت الىپ، جاقىنىراق تانىساتىن بولامىز.
II. نەگىزگى ءبولىم
دىبىستار تۋرالى عىلىم اكۋستيكا دەپ اتالادى جانە بۇل سالا عيماراتتاردى جوبالاۋدا، تەلەديدار، سۋ قۇبىرلارىنان باستاپ ماشينا، پويىز جانە ۇشاقتارعا دەيىنگى تاۋارلاردى جوبالاۋدا پايدالانىلادى.
دىبىس اۋا، سۋ جانە قاتتى دەنەلەر ارقىلى كوزگە كورىنبەيتىن تولقىندار تۇرىندە ەنەدى. دىبىس جونىندەگى فيزيكالىق ۇعىم ادام قۇلاعىنا ەستىلەتىن، ەستىلمەيتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن قامتيدى
دىبىس كوزدەرىنىڭ تەربەلىسىن شىعارۋ كوبىنەسە، سوققى، مىسالى، قوڭىراۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. مۇندا اۆتوتەربەلىس رەجيمى مىسالى، ۇرلەمەلى مۋزىكالىق اسپاپتاردا اۋا اعىنى ەسەبىنەن ۇستالۋى مۇمكىن. تابيعاتتاعى دىبىس، اۋا اعىنى قاتتى دەنەلەردى وراي اققاندا، قۇيىنداردىڭ ءتۇزىلۋى جانە قۇيىنداردىڭ سول دەنەلەردەن ءبولىنۋى مىسالى، جەل سوققان كەزدەگى سىمدار مەن قۇبىرلارداعى دىبىس، ت. ب. كەزىندە پايدا بولادى. تومەنگى جانە ينفراتومەنگى جيىلىكتەگى دىبىس جارىلىس، وپىرىلىس كەزىندە تۋادى. قازىرگى كەزدە ادام ورگانيزمىنە جانە تەحنيكالىق جابدىقتارعا زياندى اسەرى بولاتىن ونەركاسىپتىك، كولىكتىك شۋلاردى جانە اەروديناميكالىق شۋ كوزدەرىن زەرتتەۋگە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلىپ وتىر. دىبىس قابىلداعىشتار قابىلداعان دىبىس ەنەرگياسىن ەنەرگيانىڭ باسقا تۇرلەرىنە تۇرلەندىرەدى. مىسالى، ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ەستۋ اپپاراتى دىبىس قابىلداعىشقا جاتادى.
تەحنيكادا دىبىستى قابىلداۋ ءۇشىن، كوبىنەسە، ەلەكتر اكۋستيكالىق تۇرلەندىرگىشتەر، مىسالى، اۋادا ميكروفون، سۋدا گيدروفون، ال جەر قىرتىسىندا گەوفون پايدالانىلادى. دىبىس تولقىندارىنىڭ تارالۋى، ەڭ الدىمەن، دىبىس جىلدامدىعىمەن سيپاتتالادى. گازدار مەن قاتتى دەنەلەردە قۋما تولقىندار بولشەكتەردىڭ تەربەلىس باعىتى تولقىننىڭ تارالۋ باعىتىمەن باعىتتاس تاراي الادى. ورتانىڭ بىرتەكتى بولماۋى دا دىبىس تولقىندارىن، مىسالى، سۋ كوپىرشىگىندەگى، تەڭىزدىڭ تولقىندانعان بەتىندەگى، ت. ب. دىبىستىڭ شاشىراۋىن شاشىراتادى.
دىبىستىڭ تارالۋىنا اتموسفەرا، تەڭىزدەگى قىسىم، تەمپەراتۋرا، جەلدىڭ كۇشى مەن جىلدامدىعى دا اسەر ەتەدى.
دىبىس تۇرلەرى مەن ولشەمدەرى
دىبىستى ءبىزدىڭ قالاي ەستيتىنىمىز دىبىس تولقىندارىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى بولادى. تولقىنداردىڭ ارالىعى دىبىستىڭ جيىلىگىنە نەمەسە جوعارىلىعىنا اسەر ەتەدى. تىعىز ورنالاسقان تولقىندار – جوعارى جيىلىكتى، ال سوزىڭقىلارى – تومەن جيىلىكتى كورسەتەدى. اشىق ءۇندى دىبىس، ماسەلەن، قوڭىراۋ – جاتىق تولقىندار، ال وتكىر ۇندەر، ماسەلەن داڭعىرىق سوعۋ – يرەك تولقىندار جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى كوزگە كورىنبەيدى، ءبىراق جىلتىراعان ىشەكپەن تولقىننىڭ قالاي قوزعالعانىن باقىلاۋ ارقىلى، ولاردىڭ قالاي ارەكەت جاسايتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. ىشەكتىڭ ۇشىن وسيللياتور، ياعني، قاراپايىم ساۋلە تاراتقىش اسپاپ دەپ اتالاتىن مەحانيزم تەربەلىسكە كەلتىرەدى.
جيىلىگى 0، 5 گەرس. ىشەك ۇزىن تولقىندا تەربەلەدى
جيىلىگى 1 گس. ەكى ەسەلەنگەن ىرعاقتاعى تەربەلىستەر اناعۇرلىم قىسقا تولقىندار بەرەدى.
جيىلىگى 1، 5 گس. وسى جوعارىراق جيىلىكتە تولقىنداردىڭ ۇزىندىعى قايتا قىسقارادى.
جيليىگى 2، 5 گس. جوعارى جيىلىكتەگى دىبىس تولقىندارى جوعارى دىبىستار شىعارادى.
دىبىستان ۇشقىر ۇشاق شىعاراتىن “دىبىستىق شوك” اتموسفەراداعى اۋانى شوعىرلاندىرىپ، كوزگە كورىنەتىن كونۋس نەمەسە بۋدان جاعا جاسايدى.
ۇشقىر ۇشاق جىلدامدىعىن دىبىستىڭ جىلدامدىعىنان اسىرعاندا، ول ءوزىنىڭ دەربەس دىبىس تولقىندارىنان باسىپ وزىپ، تولقىنداردى جاقىنداستىرادى دا، “دىبىس سوققىسىن” جاسايدى. ال قامشىنىڭ سىرتىلى – قامشىنىڭ ۇشىمەن جاسالاتىن، دىبىستىق كەدەرگىنى ەڭسەرەتىن دىبىس سوققىسىنىڭ تۇرىنە جاتادى.
دىبىس تولقىندارى اۋا ارقىلى شامامەن 1190كم/ساع. جىلدامدىقپەن قوزعالادى. بۇل جارىق تولقىندارىنىڭ جىلدامدىعىنان باياۋىراق، مىنە سوندىقتان دا ءبىز ۇشاقتى نەمەسە جارىلىستى الىستان اۋەلى كوزىمىزبەن كورگەننەن كەيىن عانا دىبىسىن ەستيمىز. دىبىس سۋدىڭ استىندا شامامەن 5000كم/ساع. جىلدامدىقپەن شاپشاڭىراق قوزعالادى، ءبىراق ءدال جىلدامدىق تەمپەراتۋراعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. تەربەلىستەر ءبىزدىڭ ميىمىزدا جۇيكە يمپۋلستەرىنە اينالادى. جيىلىگى 16گس - تەن تومەن بولاتىن دىبىس ينفرادىبىس دەپ، 20 كگس - تەن جوعارى بولاتىن دىبىس ۋلترادىبىس دەپ اتالادى. ال 109 گس - تەن 1012 – 1013 گس - كە دەيىنگى ەڭ جوعارى جيىلىكتەگى سەرپىمدى تولقىندار گيپەردىبىسقا جاتادى.
دالىرەك ايتساق،
0 دب ساۋساقپەن دەنە تەرىسىن سيپاعاندا شىعاتىن وتە اقىرىن دىبىس.
15 دب سىبىرلاپ سويلەسۋ.
60 دب داعدىلى سويلەسۋ.
90 دب جۇردەك پويىزدىڭ جانىنان وتەتىن دىبىس.
100 دب اۆتوميل سيگنالىنىڭ دىبىسى.
110 دب اسپاندا كۇن كۇركىرەگەندەگى دىبىس.
120 دب جەردەن كوتەرىلگەن ۇشاقتىڭ گۇرىلى.
دىبىس تولقىنىندا دىبىستىڭ كۇشەيۋى مەن السىرەۋى دىبىس قاتتىلىعىن جاسايدى.
دىبىس تولقىندارى دا جارىق تولقىندارى سياقتى زاتتاردان شاعىلادى. دەلفيندەر مەن جارعاناتتار وسى جاڭعىرىق – سيگنالداردى ءوز جولىنداعى نىسانداردى بەلگىلەۋ ءۇشىن پايدالانادى. دىبىس تولقىندارىن بەينەگە اينالدىراتىن كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ كومەگىمەن، ءبىز دە سولاي جاساي الامىز.
III. قورىتىندى
دىبىس، دىبىس دەپ جاتىرمىز. ال سول دىبىس بىزگە قالاي، نە ارقىلى جەتەدى؟ ارينە، قۇلاعىمىز ارقىلى. اينالادا الۋان ءتۇرلى دىبىستار، كوپ ادامداردىڭ سويلەگەندەرى، جانۋارلاردىڭ دىبىستارى، مۋزىكا، جاپىراقتىڭ سىبدىرى، ت. ب. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جەتەدى، سونان كەيىن ەستۋ جۇيكەسى ارقىلى ميعا بەرىلەدى. مي بۇل دىبىستاردىڭ ماعىناسىن اشىپ وقيدى دا، ءبىز ولاردى ەستيمىز.
ولاي بولسا، بۇل قالقيعان قۇلاقتىڭ اتقارار قىزمەتى كوپ ەكەن. سول ءۇشىن دە ونى كۇتە ءبىلۋ كەرەك. ەگەر قۇلاعىڭ اۋىرسا، دارىگەرگە كورىن. قۇلاعىڭدى ۇنەمى جۋىپ ءجۇر. قۇلاعىڭدى ۇشكىر نارسەمەن شۇقىما. ايتپەسە دابىل جارعاعىڭا زيان كەلتىرۋىڭ مۇمكىن. ايقايلاپ سويلەمەۋگە تىرىس. تەلەديدار نەمەسە ماگنيتوفوننىڭ دىبىسىن قاتتى شىعارما، بۇل ەستۋگە زيانىن تيگىزەدى.
مەن دىبىستان ۇعىندىم،
كون نارسەنى ءمان – جايدى.
كورىنبەيتىن كوزگە دە،
ۇستالمايتىن قولعا دا
ءبىراق ادام تاۋەلدى
بۇل قۇبىلىس، جۇمباققا.
تاعى دا ءبىر بىلگەنىم،
ولشەۋسىز زات جوق ەكەن
ءسال تىقىرىڭ، تىسىرىڭ
مەيلى، قاتتى ەكپىنىڭ
ولشەنەدى گەنريدىڭ
قۇرمەتىنە بەلمەنەن
اۋا مەن دە، سۋمەن دە
تارالاتىن تولقىن بار.
سۋ بەتىندە ءدىرىل بوپ،
تاۋ ىشىندە جاڭعىرار.
مۇنىڭ ءبارى ارينە،
قۇلاقپەنەن كەلەدى.
قۇلاعىڭدى جاقسى كۇت،
قۇلاققا نە جەتەدى؟!
You Might Also Like
