InfoHub Logo

دايىنداعان: تاستايبەكوۆا گۋلناز

عىلىمي جوبا. سىرقاتىڭنىڭ بار داۋاسى - تابيعاتتا

زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى:
- تابيعاتتىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسى تۋرالى ۇعىم بەرۋ، ءبىلىمىن كەڭەيتۋ. ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا شيپا بولاتىن تابيعات ەرەكشەلىگىن مەڭگەرتۋ؛
- تابيعات ءقادىرىن، بايلىقتى باعالاي بىلۋگە، تۋعان تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قامقورلىق، جاناشىرلىق سەزىمگە باۋلۋ، وقۋشىلاردىڭ تابيعات جونىندە وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ؛
- تابيعاتتى ايالاۋعا، قورعاۋعا تاربيەلەۋ. ادامگەرشىلىككە، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەۋ. بىلىمگە قۇشتارلىعىن، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ؛ ونى قورعاۋعا، ۇيىمشىلدىققا، ءوزارا سىيلاستىققا تاربيەلەۋ
زەرتتەۋدىڭ كەزەڭدەرى:
1. ادەبيەتتەر جيناقتالىپ، زەرتتەۋ ماتەريالدارى جۇيەلەندى
2. جينالعان ماتەريالدار وقىلىپ، تالقىلانىپ، جوسپارلاندى.
3. كورنەكىلىكتەر دايىندالدى.

زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:
- تابيعاتتاعى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسىن ۇعىندىرۋ

قورىتىندى:
ەلباسىنىڭ جولداۋىنداعى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدا دەنساۋلىقتى قورعاۋ، نىعايتۋ، تالابى، باعىتىندا، سونداي - اق جولداۋدا اتاپ كەتكەن ۇرپاقتىق ساۋلىعى ءۇشىن اتالعان مىندەتتەر مەن نورمالارعا سايكەس ءىس - قيمىلدى جۇرگىزۋدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قولعا الىنعان. دەنى ساۋ ۇرپاق قاتارىن كوبەيتۋدە اتقارىلار شارالاردىڭ وزىندىك ماڭىزى وتە زور
جوسپار
1 كىرىسپە ءبولىم.
2 نەگىزگى ءبولىم
ا) تابيعات دەگەن نە؟
ءا) جەرگىلىكتى جەردەگى وسىمدىك پەن جانۋاردىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسى

3 قورىتىندى ءبولىم
تابيعاتتى ايالاۋ ءوز قولىڭدا.

كىرىسپە ءبولىم
بۇگىندە ەكولوگيا تۋرالى ايتىپ، جازىپ جانە تەلەديدار بويىنشا كورسەتۋدە. ەكولوگيا عىلىمي تۇسىنىك اياسىنان شىعىپ كەتىپ جانە ءاربىر مەملەكەتتىڭ جانە ءاربىر تۇلعانىڭ ويلاۋىن جانە سول تۋرالى قوبالجۋىن تۋدىراتىن ماسەلە بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ وزىمىزدەن باسقا ەشكىم تابيعاتتى، قورشاعان ورتانى، الەمدى قۇتقارىپ قالا المايدى. كوپشىلىك جاعداي ءبىزدىڭ وزىمىزگە، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزگە جانە قورشاعان ورتانىڭ ساپاسىن ساقتاۋ قۇندىلىعىنا بايلانىستى بولىپ وتىر.
جاقىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ەكى ماڭىزدى قۇجاتتامانى قابىلدادى. «تۇراقتى دامۋعا ءوتۋ كونسەپسياسى جانە ق ر ەكولوگيالىق كودەكسى» ولار ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا قازاقستاندىق حالىقتاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى ستيمۋلداۋ جانە قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىن تومەندەتۋگە ماقساتتى باعىتتالعان مىندەتتەردى قويدى.
ەكولوگيالىق كودەكس – بۇل اتقارىلۋعا مىندەتتى زاڭ جانە ەكولوگيالىق زاڭنامالاردىڭ رەفورماتورى رەتىندە ءقازىردىڭ وزىندە نەگىزگى ەرەجەلەرمەن جۇمىس ىستەۋدە. جانە بۇل تۇراقتى دامۋ پروسەسىنە ءوتۋ ءۇشىن جاسالعان سوڭعى نۇكتە دەپ ايتۋعا بولمايدى.
ادامنىڭ تابيعاتقا سارقىلماس بايلىق دەپ قاراۋى تابيعي ورتادان تەپە - تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرەدى. مۇنىڭ كەلەڭسىز اسەرى سوڭعى ونجىلدىقتا كۇشەيىپ، ەندى ادامزات ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدى بەلسەندى تۇردە قولعا الدى. تۇرلىشە تابيعات قورعاۋ ۇيىمدارى قۇرىلىپ، قوعامدىق اكسيالار ۇيىمداستىرىلۋدا، قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى زاڭدار شىعارىلۋدا.
تابيعاتىمىز — ادامعا باعا جەتپەس بايلىق.

نەگىزگى ءبولىم
ا) تابيعات دەگەن نە؟
تابيعات ول ءبىزدى كورشاعان ورتا: اسپان، اي، كۋن، جۇلدىز، اۋا، كۇننىڭ كوزى، جىلۋى، وزەن، كول، جارىق. تابيعات - بايلىكتىن كوزى. تابيعات - كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس - مەكەنى، التىن ۇيا تال بەسىگى. ەرتە كەزدەردە حالقىمىز تابيعاتتىڭ كەيبىر تۋىندىلارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعىپ، ولاردى ولتىرۋگە، جويۋعا بولمايتىنىن ۋاعىزداعان. سونىمەن بىرگە تابيعات پەن ادام ءبىرتۇتاس، ءبىر - بىرىنەن بولۋگە بولمايدى دەپ قاراعان. سوندىقتان ادام تابيعاتتان ءوز كەرەگىن عانا الىپ، قالعانىنا ەش ۋاكىتتا زيان تيگىزبەگەن.
جالپى تابيعات — كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس - مەكەنى، التىن ۇيا تال بەسىگى. بارشا ادامزات وكىلىنە اۋا، سۋ، جەر ورتاق. سوندىقتان جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي ءبىلۋ، جالپى تابيعاتتى قورعاۋ - بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى بولىپ سانالاتىن عالىم، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى ش. ءۋاليحانوۆ بىلاي دەگەن ەكەن: "تابيعات پەن ادام ەگىز! ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، تىرشىلىكتە ودان عاجاپ، ولاردان قۇپيا نە بار؟! قازاقتار دۇنيەگە ۇلكەن ءمان بەردى. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەدى. وسى ايتىلعانداردى قۇرمەت تۇتۋ ادام بالاسىنا بايلىق پەن باقىت، قۇت اكەلەدى".
شىنىندا دا حالقىمىز تابيعاتتاعى وزدەرى قاستەرلەگەن جەرلەردى "اۋليە بۇلاق"، "اۋليە اعاش" دەپ باعالاعان. ال قارلىعاش، اققۋ، ۇلار سياقتى قۇستاردى جاقسىلىقتىڭ جارشىسى، باقىتتىڭ باستاماسى، يگىلىكتىڭ يەسى دەپ ۇياسىن بۇزباۋعا، بالاپاندارىن جويۋعا نەمەسە وزدەرىن ولتىرۋگە رۇقسات ەتپەگەن.

ءا) جەرگىلىكتى جەردەگى وسىمدىك پەن جانۋاردىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسى
جەر شارىندا وسىمدىكتەردىڭ 500 ملن. استام ءتۇرى بار. جىل سايىن عىلىمي - لابوراتوريالاردا ولاردىڭ بىرنەشە جاڭا تۇرلەرىن ءوسىرىپ شىعارادى. وسىمدىك – جەر شارىنىڭ «وكپەسى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. تىرشىلىك اتاۋلىنى وسىمدىكسىز ەلەستەتۋگە بولمايدى. جەر شارىندا وسىمدىكتەر جامىلعىسى بىركەلكى تاراماعان. قازاقستاندا ورمان قورى 21، 8 ملن. گا جەردى الىپ جاتىر. ياعني، رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق جەرىنىڭ 3، 35 %- ىن قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ورماندار جۇيەسى نەگىزىنەن سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتاردا شوعىرلانعان. ورمانداردىڭ بىرنەشە تيپتەرى بار. ولار – سەكسەۋىل، قاراعاي، شىرشا، سامىرسىن، قايىڭ ورماندارى، توعايلار مەن بۇتالار.
سيرەك جانە دارىلىك وسىمدىكتەردى دە قورعاۋ بارشانىڭ ءىسى. ءبىزدىڭ جەرىمىز دارىلىك وسىمدىكتەرگە وتە باي. ولار كوبىنەسە ىلە الاتاۋى، جوڭعار الاتاۋى، التاي تاۋلارى مەن قاراتاۋ تاۋ جوتالارىندا كوپ شوعىرلانعان. اسىرەسە التىن تامىر، مارال وتى، دارمەنە، جۋسان، قىلشا، شايقۋراي، جالبىز، بايشەشەك، تارتار جاپىراق، تۇيمەداق، مىڭجاپىراق، تاۋ جۋاسى، سارىمساق، تاسجارعان، التاي راۋعاشى، قىزىلجيدەك، ساسىر، ت. ب. وسىمدىكتەردەن ءدارى - دارمەك جاسايتىن فورموسيەۆتىك زاۋىت جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى زاماندا ادام دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جايىنداعى كۇرەس، بۇكىل ەلدىڭ قاسيەتتى پارىزى. وسىمدىك - تىرشىلىك كوزى، وزەگى. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن اينالىسۋ دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا، وتباسىنىڭ قاراجاتىن ۇنەمدەۋگە، تابيعات بايلىعىن قورعاۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءوز ولكەمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەردى دەر كەزىندە جيناپ، كەپتىرىپ، ءشوپ قايناتپالارىن دايىنداساق جانعا شيپا، دەرتكە داۋا بولارى ءسوزسىز. تابيعاتتىڭ ەرەكشەلىگى سول، اشىلاتىن سىر، شەشىلەتىن جۇمباق، قىزىقتى قۇپيالار جايى وتە كوپ. ادام تىرشىلىك بارىسىندا ءارتۇرلى جاعدايدا سىرقاتتانعاندا سول سىرقاتتىڭ ەمىن، شيپاسىن ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا اينالامىزداعى تىرشىلىكتەن تابۋعا بولاتىنىن بىلە بەرمەيمىز. دايىنداساق جانعا شيپا، دەرتكە داۋا بولادى

اعاشتار (قاراعاي، شەتەن) حالقىمىز ءار ءتۇرلى اعاشتاردىڭ جەكە - جەكە اۋرۋلارعا ەمدىك قاسيەتىن ەرتەدەن - اق مەڭگەردى. ماسەلەن، اياق شانشىعاندا، باس اۋىرعاندا شەتەندى سول اۋىرعان جەرگە قويىپ، سىرقاتتى باسەڭدەتكەن. شەتەن قۋات بەرگىش اعاش توبىنا جاتادى. دەگەنمەن، شەتەندى ۇزاق پايدالانۋ دا ءقاۋىپتى. كەرى اسەرى بولۋى مۇمكىن. قازاقتار شەتەندى نايزاعاي تارتادى دەپ ءۇي جانىنا وتىرعىزۋدان باس تارتقان. قاراعاي اعاشىنىڭ دا، ونىڭ بۇرشىگى بۇيرەككە ەم ەكەن. ارنايى قايناتپامەن جاسالىپ ەم جۇرگىزەدى اسقازاننىڭ قىجىلىن ەمدەۋگە بولادى. بۇيرەكتىڭ تاسىن ەمدەيدى ەكەن. وسىعان بايلانىستى ناقتى عىلىمي نەگىزدەرگە، تاجىريبەلەرگە سۇيەنىپ ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ جەكە "قۋات بەرگىش" جانە "قۋات سورعىش" اعاشى بولاتىنى انىقتالدى. الايدا، اتى اتالعان نەمەسە اتالماعان "قۋات بەرگىش" اعاشتار تولىق ەمدىك قاسيەتكە يە دەپ ءبىرجاقتى ايتا سالۋعا دا بولمايدى. ويتكەنى ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جىل، اي، كۇنىنە قاراي ءوز اعاشى بولادى. اعاشتىڭ قاندايدا ءبىر ەمدىك بەلگىسىنە قاراي انىقتاپ، "قۋات بەرگىش" اعاشقا جاقىنداعاندا ءار سەانستى 10 - 15 مينۋتتان باستاپ، 20 - 30 مينۋتقا دەيىن سوزىپ، جەتى رەت سەانس العان دۇرىس بولادى. دەنەڭىزگە كەرى اسەر ەتەتىن اعاش جانىنا جولاماۋ قاجەت. ارينە، ورمانعا بارعاندا ءبىر عانا اعاش شيپالى دەۋ دۇرىس تا بولماس. ورمانداعى بارلىق وسىمدىكتەر ءبيوورىس بولەدى. سۋ ءوزىنىڭ سىلدىراپ اققان ۇنىمەن دەنەنىڭ جۇيكە جۇمىسىن جاقسارتادى. وسىمدىك تە، سۋ دا ادامنىڭ كەرى قۋاتىن سورىپ شىعارا الادى. بۇلارعا تازا اۋانى قوسىڭىز.

تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ