InfoHub Logo

ول ناعاشى اتاسى، تورعاي وڭىرىنە بەلگىلى بالعوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە ءوستى. اتاسى نەمەرەسىنىڭ بىلىممەن سۋسىنداپ، ەرتەڭگى كۇنى ەلگە قىزمەت ەتسە ەكەن دەگەن ماقساتپەن 1850 جىلى ورىنبوردا اشىلعان ورىس-قازاق مەكتەبىنە وقۋعا بەرەدى. وقۋدا جۇرگەن نەمەرەسىنە بالعوجا اتاسى ءوزىنىڭ امان-ساۋلىعىن ولەڭ جولدارىمەن ءبىلدىرىپ: «ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى بالام، جانىڭا جاردەم بەرسىن حاق تاعالام. اتاڭ مۇندا اناڭمەن ەسەن-امان ءسۇيىنىپ سالەم جازدى بۇگىن ساعان»، - دەپ جازعان ەكەن. اتاسىنان العان تاربيە مەن قاننان دارىعان اقىندىق ەر جەتە كەلە ىبىرايدى بيىككە شىعاردى. «كەل، بالالار، وقىلىق!»  دەگەن ولەڭى تالاي قازاق بالاسىنىڭ كوكىرەگىن وياتىپ، عىلىم-بىلىمگە ۇندەگەنى ايان. وسى ولەڭ جولىنىڭ باسى «ءبىر اللاعا سىيىنىپ» دەپ باستالىپ، «كەل، بالالار وقىلىق!» دەپ جالعاسىن تابۋىنىڭ ءوزى اقيقاتتى اڭعارتىپ تۇرعانداي. قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۋار شوق جۇلدىزى، پەداگوگ اعارتۋشى ىبىراي التىنساريننىڭ ەلۋگە جەتەر-جەتپەس از عۇمىرىندا ورىن العان ءدىني-تانىمى جايىندا بىرەر ءسوز قوزعاي كەتكەن ءجون بولار.

ءومىر جولىن ۇستازدىقپەن ۇشتاعان ىبىراي التىنسارين بار عۇمىرىندا مەكتەپ اشىپ، قازاق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسىن قالادى. ءبىلىم ءىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولا ءجۇرىپ، تالاي قازاق بالالارىن ىلىمگە قىزىقتىرىپ، تاربيەمەن دە شۇعىلداندى. تورعاي بەكىنىسىنەن 1864 جىلى ءوزى اشقان مەكتەپكە جاتىپ وقيتىن 14 قازاق بالاسىن قابىلداعانىنا قاتتى قۋانىپ، وسى ىستەرى جايىندا پروفەسسور ن.ي.يلمينسكييگە حات جولداپ، وندا ى.التىنسارين بىلاي دەپ جازادى: «وسى جىلى قايڭتاردىڭ 8-كۇنى مەنىڭ كوپتەن كۇتكەن ارمانىم ورىندالىپ، مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى، ءبارى دە جاقسى، ەستى بالالار... قازاقتار مەكتەپكە بالالارىن بەرۋگە ىنتالى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ولارعا ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ زاڭىن ۇيرەت دەپ ءوتىنىش جاساپ ءجۇر. سونداعى ويلارى كەيىن ولاردان زاكونشىكتەر، دەمەك وسەكشى-شەنەۋنىكتەر شىقسىن دەگەنى عوي. ولاردىڭ كوزدەگەنى وسى. مەن ازىرگە ولارعا بۇل جونىندە ەشنارسە ايتقان جوقپىن... مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي وتە قىزۋ كىرىستىم. كەيىن پاراقور بولىپ شىقپاۋلارى ءۇشىن ولارعا ادامگەرشىلىك جاعىنان اسەر ەتۋگە بار كۇشىمدى سالىپ وتىرمىن...» ى.التىنسارين اتالعان حاتى ارقىلى وسكەلەڭ جاستاردى تەك بىلىممەن شىڭداپ قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردى ادالدىققا، وزگەنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىنداي ادىلدىككە، قوعامعا پايداسى تيەر ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن بىلدىرۋدە. اعارتۋشى پەداگوگ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ حالىقتى دىننەن بەزدىرۋ ساياساتى باستالعان ۋاقىتتا تىرشىلىك كەشتى. مۇنىسىنا قاراماستان مۇسىلمانشىلىقتى وزىنە مۇرات ەتىپ، قارىمدى قالامىنان تۋعان ولەڭىمەن دە يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاي الدى. راس سول زامانعى وزبىر ساياساتتىڭ ءبىر ۇشى قازاقتى تىلىنەن، دىنىنەن ماڭگۇرت ەتۋ بولدى. اتالعان سۇمپايى ساياساتتىڭ ارەكەتى قازاقتىڭ ءوز قولىمەن جاسالىنعانى ولار ءۇشىن ولجاداي ەدى. ءتىپتى، ءدىن اتىن جامىلعان ميسسيونەرلەر بەت-بەينەسىن جاسىرىپ، قارا حالىقتىڭ قولىمەن وت كوسەۋ ارقىلى ءوز مۇددەلەرىنە قول جەتكىزۋدى كوزدەدى. مىڭ ايلاسى بار ولار ورىس ءالفاۆيتىن قازاق مەكتەپتەرىنە ەنگىزە وتىرىپ، ءوز ماقساتتارىن ۇدايى ناسيحاتتاپ باقتى.

الايدا ۇلى ۇستاز ىبىراي التىنساريننىڭ تالىمدىك مەكتەبىنەن تۇلەپ شىققان جاس ورەندەر العان بىلىمدەرىن ايلاكەر ميسسيونەرلەردىڭ مۇمكىندىگىنە ەمەس، قازاقتىڭ بولاشاعىن بەكەمدەۋگە جۇمىس جاسادى. ءتىپتى، ىبىراي التىنساريندى ءوز قازاعىنا جاۋ جاساماق بولىپ، كەڭەس داۋىرىندەگى پەداگوگيكالىق ادەبيەتتە ونىڭ يسلام دىنىنە قارسى، اتەيست ەتىپ كورسەتۋ  پىكىرلەرى دە ايتىلعان. ويتكەنى، بۇل اتەيستىك يدەولوگيا ءۇشىن اۋاداي قاجەت بولاتىن. ن.ي.يلمينسكييگە جازعان ءبىر حاتىندا ى.التىنسارين: «كۇلسەڭىز، كۇلە بەرىڭىز، مەن كەيبىر وقىتۋدان بوس ۋاقىتتاردا ولارعا رەسمي تۇردە مولدا بولىپ تا قويامىن، ءسويتىپ، ولارعا ءدىن تاريحىنان بىلگەنىمدى ايتىپ، وعان باسقا دا پايدالى جانە تۇسىنىكتى اڭگىمەلەردى دە قوسىپ ايتامىن»، - دەپ كەلتىرەدى. ءتىپتى سولاقاي زاماننىڭ وزىندە ى.التىنسارين ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە جۇرگىزىلەتىن ءدىني تاربيەگە جەڭىل قاراماي، وعان ەرەكشە ءمان بەرگەن. وزگەنىڭ وكتەمدىگىنىڭ جۇرۋىنە قارسى بولىپ، قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن بوتەن ءدىننىڭ ناسيحاتىمەن ۋلاۋعا جول بەرمەدى.

جوعارىدا وتىرعاندارعا مەكتەپتە ءدىن ساباعى وقىلاتىن كەزدە قازاق بالالارىنا جەكە ءدىني تاربيە بەرىلۋى قاجەتتىگىن العا تارتىپ، بۇل جونىندە تالاپ تا قويعان. ى.التىنساريننىڭ ۆ.ۆ.كاتارينسكييگە جازعان حاتى وسىنى ايعاقتايدى. وندا بىلاي دەيدى: «سىزگە وتە ءبىر قايعىلى حابار بىلدىرۋىمە تۋرا كەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ بەسسونوۆ الەكساندر گريگوريەۆيچ، ءسىرا، ەسىنەن ايرىلعان بولار دەيمىن. ويتپەسە، ونىڭ ءوز وقۋشىلارىنا ىستەگەن سوراقىلىقتارىن باسقاشا تۇسىنە الاتىن ەمەسپىن.…باقسام، ول وقىتۋشىلار مەكتەبىنىڭ 3 جانە  4-كلاستارىندا، وقىتۋشىلاردىڭ قارسى بولۋىنا قاراماستان، ءبىر اي بويى ءىنجىل مەن ونىڭ پارىزدارىن ۋاعىزداي باستاپتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، ءبىر جاعىنان، ول وقۋشىلارعا وشىگىپ، قاتال قاراي باستايدى دا، ەكىنشى جاعىنان، وقۋشىلار وقۋدان باس تارتا باستاپتى. ءتىپتى ول شاكىرتتەرىن زالىم دەۋ سياقتى سوزدەرگە دەيىن جانە ولاردى كلاستان  جەلكەلەپ شىعارۋعا دەيىن بارىپتى...». ورىس ءمۇعالىمىنىڭ قازاق بالالارىنا ءىنجىل مەن ونىڭ پارىزدارىن ۋاعىزداعانىن ەستىپ، وعان ءوزىنىڭ قارسى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، رەنىشىن وسىلاي حاتپەن جازىپ جەتكىزگەن.اعارتۋشى ۇستاز ى.التىنسارين ۇلتىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، قازاق جاستارىنىڭ بويىنداعى تازالىق، ادامگەرشىلىكتىڭ ءھام رۋحاني مۇراسى مۇسىلمانشىلىعىنىڭ سىزات تۇسپەي، ساقتالۋىنا وسىلاي ات سالىسقان. تاعى دا سول كەزەڭدەگى قازاق جاستارىنا جاسالعان ميسسيونەرلىك ارەكەت. كراسنوۋفيمسك قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن ءبىر توپ قازاق شاكىرتتەرىنە قايشى ارەكەتتەر جاسالادى. بۇل ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. مۇنى ەستىپ ىزالانعان ىبىراي ءوزىنىڭ دوسى ۆ.ۆ.كاتارينسكييگە بىلاي دەپ حات جازادى: «تاعى ءبىر نارازىلىق ياعني قازاق  وقۋشىلارىنىڭ نارازىلىعى  كراسنوۋفيمسكىدە اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىندە تۋىپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى: مۇسىلمان ءداستۇرىن مۇلدە ەلەمەۋ، ياعني شوشقا ەتىن اسىپ بەرۋ، وقۋشىلارعا شوشقا باقتىرۋ، ورىس بالالارمەن بىرگە عيبرات ەتكىزۋ دەسەدى. مۇنىڭ ءبارى دە ۇنامسىز نارسە عوي… سوندىقتان ازىرشە ءىس ناسىرعا شاپپاي تۇرعاندا، سوندا بارىپ، وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ،  نارازىلىقتى جويعىم كەلەدى. ال ەگەر قاجەت بولعان جاعدايدا ديرەكتوردىڭ وزىمەن دە سويلەسكىم كەلەدى».

ى.التىنسارين قازاق بالالارىنا حريستيان ءدىنىن زورلاپ ۇيرەتۋشىلەرگە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. سونداي-اق، مەكتەپتەردە ءدىن ساباعىنىڭ ءوتۋ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، قازاق بالالارىنىڭ ءدىني-تانىمىن دۇرىس قالىپتساتىرۋ ءارى جاستاردىڭ ءدىن جونىندەگى تۇسىنىكتەرى تەرىس باعىتقا كەتپەۋى ءۇشىن «مۇسىلمانشىلدىقتىڭ تۇتقاسى» («شارياتۋل-يسلام») اتتى وقۋلىق جازىپ، 1883 جىلى قازان قالاسىندا باستىرعان. كىتاپتىڭ كىرىسپە سوزىندە ى.التىنسارين: «ەي، ءدىن-قارىنداستارىمىز، بىزگە ەڭ اۋەلى كەرەگىرەك ءىس – سول، اۋەلى بىلمەك كەرەك نەمەن مۇسىلمان بولاتىنىمىزدى. مۋمين مۇسىلماننىڭ مۇسىلمان اتالۋى قۇر مۇسىلمان كيىمىن كيىپ، مۇسىلمان اراسىندا جۇرگەننەن ەمەس. اۋەلى يماندى بولىپ، ول يمان دەگەن نە ەكەنىنە ءتۇسىنىپ، تۇسىنگەن سوڭ سول يمان ىشىندەگى سوزدەردى شەكسىز شىن كوڭىلمەن دۇرىس دەپ بىلگەن كىسىنى مۇسىلمان دەپ اتايدى. سونىڭ ءۇشىن قۇداي تاعالانىڭ پەندەلەرىنە پارىز ەتكەن پارىزدارىنىڭ ەڭ اۋەلى يمان بولسا كەرەك. يماننان سوڭ ءدىن عىلىمى ءدۇر»، - دەپ جازادى.  وسىلايشا «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ءبىر قۇدايدىڭ بارلىعىن العا تارتادى. اتالعان كىتاپ ۋاقىت وتە بالالاردىڭ مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن يگەرۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.

ى.التىنسارين “مۇسىلمانشىلدىقتىڭ تۇتقاسى” كىتابىندا بۇكىل دۇنيەنى، جان-جانۋارلاردى ايتا كەلىپ: “مۇنىڭ ءبارى دە جالعىز تەڭدەسى جوق، ۇقساسى جوق ءبىر قۇدايدىڭ بارلىعىنا، بىرلىگىنە ءھام كامىل جاراتۋشى ءحالىق-قادىر ەكەندىگىنە دالەل بولسا كەرەك” دەپ تۇجىرىمدايدى. سونداي-اق، يماننان كەيىنگى پارىز امالدار ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق سەكىلدى قۇلشىلىقتارعا جەكە-دارا توقتالادى. مۇنىمەن قوسا، ادامدارعا ءتيىستى-تيىسسىز مىنەزدەرگە ارنايى بابتا قاراستىرعان. «پەندەنىڭ كوڭىلىندە بولاتىن پيعىل ەكى ءتۇرلى-دى. ءبىرى – كوركەم، ءبىرى – بۇزىق سيپاتتى» دەپ جازادى وسى بابتىڭ باسىندا. «ەي، جاراندار، دۇنيەدە ەشكىم ماڭگى تۇرمايدى. از ۋاقىت دۇنيەدە قوناق حيسابىندا تۇرىپ، جامان پيعىلدى جامان حۇلىقتى بولىپ، احيرەتىڭىزگە نە جانعا، نە دەنەگە پايداسى جوق ءناجىس ۇستاپ قايتپاڭىز. ادام بالاسى بۇل دۇنيەگە احيرەت دەگەن تۇپكىلىكتى ورنىندا قورەك ەتۋ ءۇشىن ازىق جيا شىعارىلعان قۇداي تاعالانىڭ ماحلۇعى بولسا كەرەك. دۇنيەدە تازا مىنەز بەن قايىرلى ىستەر ىستەپ احيرەتكە قايتساڭىز، سول ءوزىڭىزدىڭ جيىپ قايتقان جاقسىلىقتارىڭىز – احيرەتكە بىرگە باراتىن داۋلەتتەرىڭىز»، - دەپ جامان مىنەزدەن ساقتاندىرا وتىرىپ، كوركەم مىنەز ارقىلى اقىرەت تابىسىنا قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن بايان ەتەدى.

مىرزاتاي ەرسۋلتان

جەتەكشىسى قازۇۋ، اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۇ.ا.

---