قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشى: مۇحامەتسالىم كاشيموۆ
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قايسى بولماسىن قازاق رۋحىن، حالىق ساناسىن كوتەرۋدە ۇلكەن ۇلەستەرىن قوسقان. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سەكىلدى داڭقتى تۇلعالار اراسىنداعى اتى بۇگىندە ەلەۋسىز قالعان ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى، قازاق زيالىلار قاۋىمىنىڭ وكىلى اقىن، جۋرناليست - مۇحامەتسالىم ابدراحمان ۇلى كاشيموۆ.
مۇحامەتسالىم ابدراحمان ۇلى 1884 جىلى اقمولا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالا كەزىنەن ساۋاتتى بولىپ، اكەسىنىڭ ارتىنان ەرىپ ءدىني بىلىمگە كوپ- كوڭىل بولگەن. ءوزىنىڭ "ادەپ" (1907)، "ساباق" (1907)، "ناسيحات قازاقيا" (1908)، "اقىل كىتابى" شىعارمالارىندا قازاق جاستارىنا ءبىلىم، تاربيە، مادەنيەت ماسەلەلەرى بويىنشا كەڭەستەر مەن نۇسقاۋلار بەرىپ، جوعارى ادامگەرشىلىكتىڭ مىسالدارىن كەلتىرگەن. ماماندىعى بويىنشا 1911-1914 جىلدارى "ايقاپ" جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ، ەلدەگى مەكتەپ-مەدرەسەنىڭ جاعدايى تۋرالى كوپ جازدى. ەلدەگى مەكتەپ، مەدرەسەلەردە مۇسىلماندىق ساۋاتتىلىق ۇيرەتۋ يدەياسىن قورعاعان. جەتىسۋ، قىرعىز جانە جۇڭگو قازاقتارىن ارالاۋ كەزىندە (1915-1916)، ەتنوگرافيالىق وچەركتەر جازدى، وندا قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن سيپاتتادى، اعارتۋ ماسەلەلەرىن قوزعادى، ونىڭ ادامگەرشىلىك جاعىن تالقىلادى. ەڭ باستى تۇلعا قۇندىلىعى ادامدىلىق يدەياسىن ءوز شىعارمالارىندا اسقاقتاتادى. ول تابيعاتى بويىنشا دارىندى، اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتى بار، قوعامداعى بارلىق ماسەلەلەرگە وزىندىك كوزقاراسىمەن قاراعان.
جۋرناليست كوزى ءتىرى كەزىندە قوزعاعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى، ايەل زاتىنىڭ قۇقىعى بولعان. قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعىن قولداۋ قوزعالىسى XIX عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ سانالىپ كەلەدى. ول كەزدە ول رەسەي يمپەرياسىندا ايەلدەرگە ءبىلىم الۋعا جانە اقىلى جۇمىسقا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن بۇكىلرەسەيلىك قوزعالىسپەن تىعىز بايلانىستى بولدى. ايەل ادامنىڭدا بىردەي ءبىلىم الىپ، ءوز تاڭداۋىن جاساۋعا تولىقتاي قۇقىلى ەكەنىڭ قازاق ينتەلەگەنسياسى قولداعان. قىرعىز جانە قازاق ايەلدەرىنىڭ ەمانسيپاسياسىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى اليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە XX عاسىردىڭ باسىنداعى باسقا دا قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا قالاندى جانە سىنالدى. سول كەزدەگى قوعامدا قالىپتاسقان تۇسىنىكتەردىڭ ءبىرى ول- جاس قىز بالالاردى ءوز ەرىكتەرىنسىز تۇرمىسقا بەرۋ. بۇل ماسەلەنىڭ نۇكتەسىن قويۋ ماقساتىندا مۇحامەتسالىم ابدراحمان ۇلى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ارنايى زاڭ شىعارىلىپ شەكتەۋ قويىلعانىڭ قالاعان.
قايراتكەردىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى يسلام دىنىمەنتىعىز بايلانىستى بولعان. بالا كەزىنەن اكەسىنىڭ تاربيەسىن كورىپ، قاجىلىققا ارتىنان ەرىپ بارعان. قازاق جەرىندەگى وقۋ-اعارتۋ جانە مادەني دامۋعا، ۇلتتىق ءتىل مەن ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپالىن تيگىزىپ، جاس ۇرپاقتى ەلجاندىلىق رۋحىندا تاربيەلەۋگە زور ىقپال ەتتى.
قورىتىندىلاي كەلە، زيالى قاۋىمنىڭ قايراتكەرلەرى قازاق قوعامىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىنا ءتۇسىپ، رۋحاني قۇلدىققا قارسى شىققانىن ايتا كەتكەن ءجون. قوعامدىق، ينتەللەكتۋالدىق جانە ادامگەرشىلىك سەزىمى جوعارى، ۇلتتىق قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ وكىلدەرى جەكە تۇلعانىڭ قوعامداعى ورنى، حالىقتىڭ جاڭا قوعام قۇرۋعا قاتىناسى ماسەلەلەرىن الدىڭعى قاتارعا شىعاردى.مۇحامەدسالىم ءابدىراحمان ۇلى ءوز ۋاقىتىندا قوعامداعى تەڭدىك پەن ادامگەرشىلىكتى باستى ورىنعا قويعان دارا تۇلعالار قاتارىنان. وسىنداي تۇلعالاردىڭ ەلەۋلى ەڭبەگىنىڭ باستى ايناسى مەن كورىنىسى ول قازىرگى قازاق قوعامى دەپ ويلايمىن.قازاق حالقىنا كورسەتكەن جاناشىرلىقتارىمەن، ءبىلىم مەن عىلىم وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەستەرىشەكسىز نار تۇلعالاردىڭ بار بولعاندىعىن ءبىلىپ ءجۇرۋ، ۇسىنعان يدەيالارىن دامىتىپ، اسقاقتاتۋ ءبىزدىڭ مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى رەتىندە كورۋىمىز قاجەت.ءبىرعانا ادامدا وسىنشاما ءوز ۇلتتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بارىنا، قازىرگى كەزدە تەك ماقتانىشپەن، ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن عانا قاراي الامىز…
مامييەۆا ارنا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتى.
جەتەكشىسى قازۇۋ، اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۋ.ا.
You Might Also Like
-
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى وسيەتتەر قالدىرعان.جاستايىنان جەتىمدىكتى كورىپ وسكەن مايلىقوجا قايعىعا بوي الدىرماي،باس كوتەرىپ،كۇنكورىس قامىن جاسايدى.قيىندىعى كو...
-
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى (1858-1931) بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ودان سوڭ يسلام عىلىمىنىڭ ءنارىن شاشقان «كوكiلتاش» مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان («كوكiلتاش&raqu...
