ىستىق كۇلشە
ءبىرىنشى ءبولىم
بوزالا تاڭ ەدى.
سول قۇلاعى جىلان شاعىپ العانداي دىز ەتە قالعان قانات توسەكتەن اتىپ تۇردى.
— ومىرەم قاپقان ەكەن دەسەم، شىبىنىن كەۋدەڭدە ەكەن عوي؟! — كوكتاسپانىڭ ىسىلى ءدال قۇلاق تۇبىنەن شىعادى.— تۇر، بار! كەرەڭدى قاينات!
قانات بىلشىقتان ىلمەكتەسكەن كىرپىگىم ازەر جازىپ، كوزىن اشتى. ءۇي ءىشى تاس قاراڭعى. تۇڭلىك تۇرىلمەگەن. كوپتىلەۋ ويانباپتى، ىرگە جاقتا باۋىزدالعان قويدان قىرىلداي قورىلداپ دۇنيەنى كوشىرىپ جاتىر.
قۇلاعى دۋىلداپ جانىپ بارادى. ۇستاپ، ۋقالاپ قويدى.
كۇندە قۇلقىن سارىدەن تۇرادى. بۇعان كوكتاسپا شەشەسىنىڭ تيگەن جەرىن شوقشا ويىپ تۇسەتىن قىسقاشتاي ساۋساقتارى ۇيرەتكەن. بەينە ءبىر تاڭ نامازىنداي-اق ەكى جىلدان بەرى ءبىر قازا جىبەرىپ كورگەن ەمەس. كەشە كۇرىش وراعىنان سىلەلەپ قايتقان قانات ۇيقىدان ولە جىعىلىپ بۇگىن ەرتە ويانا قويماعان.
ىق ەتۋگە شاماسى جوق. ۇندەمەي قۇتىلۋعا كوندىككەن قانات سيىر ساۋعالى سىقىرلاۋىقتى اشىپ، شەلەگىن قاڭعىرلاتىپ تىسقا بەتتەگەن شەشەسىنە ەرە شىقتى.
قاناتتىڭ «كەرەسى!» — شاي. تۇندە جاتاردا بوساعاداعى جايپاق قارا قازاندى سۋعا مايمىلدەتىپ قويادى. كولباقا سەكىلدى تالپيگەن كونە سارى ساماۋرىن اجىراماس سەرىگىندەي. ءبۇيىرى گالەفە شالباردىڭ جان قالتاسىنشا دەلديگەن، مىقىر بولعانمەن مەشكەي، ىشىنە ءبىر جارىم شەلەك سۋ كەتەدى. وشاق باسىنا بايالىش پەن قاراباراقتى ءۇيىپ تاستايدى. قولامتاعا كومگەن شوعى دا جاتادى. اۋەلى سونى سالىپ، ۇستىنە قاراباراقتىڭ ءۇش-تورت شوپشەگىن تاستاپ جىبەرگەن كەزدە بەزىلدەپ سالا بەرەدى سارى ساماۋرىن.
ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ الا شىقتى. قاناتتىڭ دالاعا - شىققانىنا قۋانعانداي ءۇي جانىندا بايلاۋلى تۇرعان كوك ەسەك ەڭك-ەڭك اقىردى. «سۋ بەر! سۋ بەر!» دەيتىندەي قيقىلداپ، ىشەگى ءۇزىلىپ كەتە جازدايدى.
— ءاي، قانات! سۋ بەر انا ەسەككە! — دەپ ايقايلادى قوتان جاقتان كوكتاسپا.
ەسەككە سۋ اكەپ بەردى. شولدەگەن كەك ەسەك ۇلكەن شەلەكتىڭ تۇبىنە تۇمسىعى تيگەنشە دەم الماستان ءبىر-اق تارتتى. «تاماشا سۋ ەكەن!» دەگەندەي-اق ۇزىن قۇلاعىن قاعىپ، باسىپ قوزعاپ-قوزعاپ قويدى.
كۇز تاڭى ىزعارلى. بوز قىراۋ تۇسكەن قارا جەر مۇپ-مۇزداي. قانات بالاعى جىرىم-جىرىم شالبارىن تىزەدەن اسىرا تۇرگەن. ۇستىندە جاماۋ-جاماۋ بوز كويلەك. سۋىق جەل دەنەسىنە ينەدەي قادالادى. شىتىناپ جارىلعان بالتىرى دىزىلدايدى. ساماۋرىن وڭەشىنەن شىققان قىزىل الا جالىنعا كۇس-كۇس الاقانىن قايتا-قايتا توسادى.
اينالا اعاياڭ تارتتى. ەرتەلى انا جەر، مىنا جەردە قاراۋىتىپ تۇرعان كيىز ۇيلەر جاپاندا قالعان جالعىز ، جولاۋشىنى قاماعان قاسقىرلار قۇساپ شوقيىپ-شوقيىپ شىعا كەلدى. اۋىل «قاراتاباندى» جايلاپ، «بالاجارمانى» قاپتالداي قونىپ وتىرعان. ەلدىڭ ءبىرازى قاۋىن-باقشاسىنىڭ باسىنا كوشىپ كەتىپ، اۋىل سيرەپ قالعان. ون-ون بەستەي كيىز ءۇي. ۇيلەر الدىندا اق جاۋلىقتار كولبەڭدەيدى؛ كەيى ەشكى-تاناسىن ساۋىپ، كەيى ساماۋرىن قويىپ ءجۇر. ءقايسىبىر ۇيلەردەن كۇرك-كۇرك جوتەلگەن كوكساۋداي قاقالىپ-شاشالىپ كۇبى داۋسى شىعادى. الدە كىمنەن سوققى جەگەن ءبىر سۇق يت قينالا قىڭسىلايدى.
ارىق كوپىرىنە تاياۋ التى قانات بوز ءۇي جانىندا بريگادير شال تور ايعىرىن ەرتتەپ جاتىر. ول ءقازىر ءۇيدى-ۇيدى جاعالايدى. شىڭك-شىڭك ەتىپ، كەمپىر-شال، بالا-شاعانى وراققا قۋادى.
تاڭ اتتى. شىعىس كوك جيەكتەگى سۇيقىلتىم ۇزىنشا اق سۇر بۇلت قىناعا سالعان ورامالداي قىزعىلتىم تارتتى. جارمانى كەسىپ وتەتىن تابان جول، كوپىر كوزگە ايقىن شالىندى.
قانات ەكى كوزىن كوپىردەن ايىرماي، ءوزىن-وزى ۇمىتقانداي تۇردى دا قالدى.
«بالاجارما» كوپىرى كوزىنە ءارقاشان وتتاي باسىلادى. كۇندە تاڭ الدىندا تىسقا شاي قويا شىققاندا وسى كوپىرگە، يىعىنان اسىرا سىلكىپ تاستاعان قىز بۇرىمى سەكىلدى كوپىردەن ءارى اسىپ، اۋدان ورتالىعى — قارماقشىعا قاراي سوزىلىپ جاتقان قارا جولعا كوزى تالعانشا قارايدى. قاراعان سايىن مايدانداعى كوكەسىن ەسىنە الادى. كوكەسى سوعىسقا اتتاناردا اعايىن-تۋىستارمەن وسى كوپىر ۇستىندە قوشتاسىپ ەدى.
وندا قاناتتىڭ ون بىردەگى كەزى.
ولار كۇرىش وراعىندا جۇرگەن. ءبىر كۇنى ءتۇس اۋا پوچتاشى قارا دومالاق شال قارا ەسەگىمەن بۇلك-بۇلك جەلىپ كەلدى دە اتىزعا جاقىنداپ، وتاقشىلاردى شاقىرىپ، دالبايىن بۇلعادى. ءمۇيدايدا يتتەن بەتەر الدىمەن ۇشاتىن بالا عوي، بالا بىتكەن جامىراسا جۇگىرىپ، ەلدەن بۇرىن جەتتى.
قارا شال ورتەڭنەن شىققانداي تۇتىككەن. ءتۇس جوق. ءتىلى بايلانىپ قالعان ءتارىزدى، كوزى باقىرايىپ ءار بالاعا ءبىر قارايدى. ۇلكەندەردىڭ الدى كەلگەن سوڭ شال ەسەگىنەن ءتۇستى. بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ ۇزەڭگىدەن اياعىن ازەر شىعارىپ، قۇلاي جازداپ بارىپ تىكتەلدى.
— سو-سو-عىس، - دەدى ەرنى دىرىلدەپ. جاۋ ءتيىپتى ەلگە. كەرمان سوعىس اشىپتى.
ۇلكەندەر توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي سامسوز بوپ تۇرىپ قالدى. بالالار جاعى اڭ-تاڭ، شال حابارىنىڭ باعدارىنا تۇسىنبەي دال. ءبىراق ايتەۋىر ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزەتىندەي.
قاناتتىڭ كوكەسى اقتىلەۋ كۇرىش سۋشىسى ەدى. تۇنجىراپ ەڭسەسى تۇسە قالعان توپ ىشىنەن سۋىرىلىپ ءتىل قاتقان سول بولدى
— ياپىر-اۋ راس پا ەكەن؟ ءوز قۇلاعىڭىزدان ەستىدىڭىز بە؟
— اۋداننان حابارشى كەلدى. مىنا تاس بىتكىر قۇلاعىم ەسىتتى عوي، ەسىتتى، - قارا شال ساقالى شوشاڭداپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
ارادا اي وتكەن جوق. اقتىلەۋ مايدانعا اتتاندى. وندا دا اۋىل وسى «قاراتاباندا» ەدى. اسكەرگە شاقىرىلعاندار ساسكەدە كوپىر اۋزىنا جينالعان. كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش تەگىس ۋ دا شۋ. جۇرت تەڭسەلىپ كەتتى: كىم كىممەن قوشتاسىپ جاتىر، ايىرىپ بولار ەمەس، ىزى-قيقى، جىلاۋ-سىقتاۋ. بوتاسىن ىزدەگەن ىنگەندەي اڭىراپ داۋىس سالىپ جۇرگەندەر نە سان.
اقتىلەۋ سۋارىلعان كوك بولاتتاي بەرىك ەدى. كوزىنە جاس العان جوق. بالاسىنىڭ تۇلىمىنان سيپاپ، جازىق ماڭدايىنان قۇشىرلانا ءسۇيدى دە، وزىنە ەڭكىلدەي ۇمتىلعان اعاسى كوپتىلەۋدى توقتاتىپ:
— تىي كوز جاسىڭدى! — دەدى،— مىنا قاناتىمدى باۋىرىڭا ال. وزىڭە تاپسىرام، انا كوكتاسپاڭ سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي عىپ جۇرمەسىن، وندا ەكى دۇنيەدە ىرزا ەمەسپىن.
كوكەسىنىڭ سول ءسوزى ەسىنە تۇسسە نوقتالى قۇلىنداي تىپىرشيدى. كەيدە انا قارا جولمەن قالاعا تارتىپ جۇرە بەرگىسى كەلەدى. جان كوكەسىن قان مايداننان ىزدەپ كەتكىسى كەلەدى.
«قاي جەرلەردە ءجۇر ەكەنسىڭ، كوكەشىم؟! قاشان عانا كەلەسىڭ؟ ساعىندىم عوي مەن سەنى، ساعىندىم عوي»... قاناتتىڭ جانارى ىسىپ بارادى. ساماۋرىنعا سالعان شوعى ءوز ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي كەۋدەسى ورتەنەدى...
— ءاي، نە سىلەيىپ قالعانسىڭ جەتپەگىر! — كوكتاسپا شاڭق ەتتى.
ول ساسىپ قالدى. كوزىن جەڭىمەن سۇرتە سالدى. قامشىداي قاتقان قاراسۇر كەمپىر جانالعىشتاي ءتونىپ كەلەدى. — نەمەنە، اكەڭ كەلە جاتىر ما، سونشا قادالىپ... ءبىر ساماۋرىن قايناتقانىڭا جىل وتەدى-اۋ سەن جالماۋىزدىڭ!
ساماۋرىن شوعى وشۋگە اينالىپتى. قانات وتتىققا ءۇڭىلدى. شيمەن شىلتەردى ءپىسىپ-پىسىپ جىبەردى. بىقسىپ سونە باستاعان ساماۋرىن گۇرىلدەپ اندەتە جونەلدى. سالدەن سوڭ، ەكى يىنىنەن بۋ اتىپ، سارىاتىن زاۋزاشا ىزىڭداعان ساماۋرىندى كوتەرىپ قانات ىشكە بەتتەدى.
ۇيدەن كوپتىلەۋ شىقتى. شۇباتىلعان كەڭ بەز دامبالىنا سۇرىنە ەسىكتەن اتتادى.
— بايقا، اينالايىن، اياعىڭا توگىپ الما، — دەدى ول سىبىرلاي سويلەپ. ءسوزىمدى كوكتاسپا ەسىتىپ قالعان جوق پا دەگەندەي ارتىنا جالتاقتاي قارايدى.
قاراكولەڭكە ءۇي ءىشىنىڭ مىلقاۋ كۇيىن ىلپ-ىلپ شاي سوراپتاعان ءۇن عانا بۇزادى. بولماسا داستارقان باسىنداعى ۇشەۋ ۇرىسىپ قالعانداي ءۇنسىز. ورتاداعى تەك داستارقان جىلان جالاعانداي تاپ-تاقىر. سوعىس كەزىندەگى تارشىلىق قاي ءۇيدىڭ، بولماسىن بەرەكەسىن العان. ءبىراق، وسى ۇيدىكى تىم قۋراپ تۇرادى. كوكتاسپا تاماقتى اركىمنىڭ الدىنا ءبولىپ بەرەدى.
الا داستارقان شەتىنە شوجەگە شاشقانداي عىپ سىلكىپ تاستاعان ءبىر ۋىس قۋىرعان بيدايدى قانات زاماتىندا-اق تاۋىسقان، ىشەگى شۇرىلداپ بويداق شاي عانا ءىشىپ وتىر. كوپتىلەۋ جاپالاق كوزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ شايدى ۇستى-ۇستىنە تارتادى، الدىنداعى قول باسىنداي ناننىڭ شەتىنەن ومىرىپ تىستەپ قويادى. قاناتقا سىندىرىپ بەرگىسى كەپ قيپاقتايدى، الاڭ كوزى اپاقتاپ، كوكتاسپاعا جالتاقتايدى. ىسقاياق قارا كەمپىر شاقپاق قانتتى تىشقانشا تىقىر-تىقىر كەمىرىپ، شايدى اسپاي-ساسپاي سوراپتايدى، بىتىك كوزى جىلتىڭداپ، الدە نە باققانداي قازديىپ قوزعالمايدى،
ەركەك باسىمەن ايەلىنەن ولەردەي قورقاتىنى نەسى ەكەن؟ ونىسىن اۋىل ادامدارى سان ساققا جۇگىرتىپ مازاقتايدى. ەرتەرەكتە ءبىر اشۋلانعانىندا ءۇي ءىشىن قيراتىپ، ماڭىراپ تۇرعان قويىنىڭ ءتىلىن كەسىپ الىپتى، اسۋلى قارا قازاندى جارماعا تاستاپ جىبەرىپتى، ءبىراق سوندا دا
كوكتاسپاعا باتا الماپتى دەگەن اڭگىمە بار.
كوپتىلەۋ ءبىر مەزەتتە قارا سۇر كەمپىردىڭ كوزىن الا بەرىپ الدىنداعى ناننان ءبىر ومىرىپ، قاناتقا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. كوكتاسپا دا تورعاي اڭدىعان مىسىقتاي باعىپ اق وتىر ەكەن، جارى جولدا ساپ ەتىپ قاعىپ الدى.
— جايىڭا وتىر جاۋكەلەنبەي. بالا اشتان ولمەس... كوكتاسپا ناندى الدىنا تىعىپ، داستارحان شەتىن بۇكتەپ قويدى. — جەسىن دەسە و نەسى-اي. جەمەسەڭ اتاۋىڭدى جە... باۋىرىنىڭ ءشىرۋىن-اي شىركىننىڭ. كوپتىلەۋ ءلام دەگەن جوق قاباعى سالبىراپ، ۇزىن ساقالىن ءالسىن ءالسىن تارامداپ قويىپ، قۇرساۋلى كەسەگە شولدەگەن ۇلەكشە باس قويدى دا وتىردى.
— بولساي، كوزىڭدى ساتپاي! شاي قۇمارىن شىرىكتىڭ. — كەمپىر بالاعا ءتيىستى. — بۇگىن كۇرىش اكەمەسەڭ ەسىكتەن قارايمىن دەپ ويلاما.
ىسسى شايعا بويى جىلىپ كەلە جاتىر ەدى، الا كوزگە شىدامادى. كەسەسىن توڭكەرە سالىپ ورنىنان تۇردى.
تىستا بريگادير شالدىڭ «ءاي، نە بادالىپ تۇگە!» دەگەن قارلىققان شۇبار داۋىسى ەستىلدى.
كۇن شەكەسى قىزاردى. الگىندەگى قىزعىلتىم بۇلت رەڭى نارتتاي جانىپ، شىعىس كوك جيەككە قىزىل ماقپال پەردە تۇتىلعانداي بوپ، ادەمى قۇلپىرىپ تۇر.
قارا جەرگە سەكپىل قىراۋ تۇسكەن. الدە كىم سەلدىرەتىپ ۇن شاشقانداي. قانات جالاڭاياق. الاجازداي بەرىشتەي قاتىپ، كونتاقا بولعان تابانى قىراۋدى ەلەگەن جوق. ءبىراق، قىركۇيەكتەن بەرى تىنباي تۇرعان سۋىق قارا جەل ۇرى يتتەي سۋماڭداپ، تۇلا بويىن كەزىپ، دەنەسىن مۇزداتادى.
اۋىلدىڭ مال-تاناسى جۇلدىزداي شاشىراپ، باتىستاعى قۇمدى بەتتەپ ءورىپ بارادى. كولىكتى، جاياۋ-جالپى وراقشىلار كوپىردەن اسىپ، كۇن شىعىسقا قاراي شۇباپ جاتىر.
قانات كاپىرگە جەتكەنشە اۋىلدىڭ باتىس شەتىندەگى وقشاۋ قامىس شوشالاعا جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. كۇننىڭ شاپاعى قونعان قامىس شوشالا مىس كۇرەكتەي جالتىرايدى. «بالاپان نەعىپ كەشىگىپ جاتىر ەكەن؟»
شوشالا-بالاپاننىڭ ءۇيى. بالاپان قاناتتان بىرەر جاستاي ۇلكەن قىز. كۇرىش وراعى باستالعالى ەكەۋى «اقباستى كولگە» ءبىر قاتىناپ جۇرگەن. قانات كوپىرگە كەلىپ كىدىردى. ولار ءبىرىن-بىرى وسى جەردەن توسىپ الاتىن.
جايلاۋدا بولەك قونعاندارى بولماسا، ولاردىڭ ءۇيى قىستاۋدا كورشى. كورشىلەس بولعاندارىمەن ءبىر كەزدەرى قانات وعان جۋىسا بەرمەيتىن. قىزبەن قاتار ءجۇرۋدى ۇيات كورەتىن. قاتارلارىنىڭ مازاعىنان قورقاتىن. ءبىراق، ءبىر وقيعا ونىڭ قىزدى جاقسى كورىپ كەتۋىنە سەبەپشى بولعان ەدى. قانات تورتىنشىدە، بالاپان التىنشىدا وقيتىن. ءبىر كۇنى ەكەۋى شەكىسىپ قالدى. اۋەلى تيىسكەن قانات. باستا تيىسەيىن دەگەن ويى جوق ەدى. العى كلاستا وقيتىن شەگىر كوز تورسىقباي دەگەن سوتقار بالا قاسىنا شاقىرىپ الىپ «انا قىزدىڭ شاشىنان تارت تا قاش» دەدى مەكتەپ زالىندا تەرەزەدەن تىسقا قاراپ تۇرعان بالاپاندى نۇسقاپ. ونىڭ قىز دەسە جىنى بار. الدى-ارتىن ويلاپ جاتقان جوق. جۇگىرىپ باردى دا ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شولتيعان بۇرىمىنان تارتىپ قالىپ، تىسقا قاراي زىتتى. قىز باس سالىپ قۋدى. جەلاياق ەكەن، ەكى اتتاتپادى. ەسىكتەن ەندى شىعا بەرگەنىندە جەتىپ، جەلكەدەن جۇدىرىقپەن ءتۇيىپ قالدى. ول ەكپەتىنەن جالپ ەتتى. «ءوي، وڭباعان، بىرەۋدىڭ ايتاقتاعانىنا ەرىپ...» دەدى دە قىز بۇرىلىپ جونىنە كەتە باردى. سويتسە، ول تورسىقبايدىڭ جۇمساعانىن بايقاپ قالىپتى. قانات قارسى شىعا الماعان. قولى تاستاي. سەسكەندى. كەيىندە ول ءوز بۇزاقىلىعىن مۇعالىمگە جەتكىزەتىندەي كورىپ قۋىستانىپ ءجۇرىپ ەدى. جوق، ەش سىبىس بولماي، جابۋلى قازان جابۋىمەن قالدى. وسىدان سوڭ-اق ول قىزعا جاقىن جۇرەتىن بولعان... ال كارى دەمەي، جاس دەمەي قاراشانىڭ قارا بۇلتىنداي تونگەن سوعىس زاۋالى وسى قارشاداي جانداردىڭ اراسىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداتا تۇسكەندەي ەدى...
جاعاعا وتىرعان قانات كانال تۇبىندەگى اقابا سۋعا قايتا-قايتا كەسەك لاقتىرىپ، وي تۇبىنە جەتە الماي داعدارادى. «اۋىلدان قالاعا قاشىپ كەتسەم بە ەكەن؟» ساباققا قىرى بولمادى ما، الدە كوكتاسپا كۇن كورسەتپەگەن سوڭ سالاقسىدى ما، ايتەۋىر، وقۋدى تاستاپ كەتتى. ەندى قارايلار نەسى بار؟ قالاداعى ناعاشىسىنىڭ قولىنا بارسام دەيدى... تاعى ءبىر ساتتە قيالى ودان دا ارىگە سامعايدى. جان كوكەسىن ىزدەپ تاۋىپ الماق...
قارلىعاش قاناتىنداي قوس الاقان قانات كوزىن جابا قويدى. تورلامانىڭ قابىعىنداي شىتىناعان سۇيرىك ساۋساقتاردى ول جايمەن سيپالادى.
— بالاپان...
قىز كوڭىلدى. بوتا كوزى كۇلىمدەيدى. ماڭدايىنا تۇسىرە تارقان ورامالى اقسارى دوڭگەلەكشە جۇزىنە جاراسىپ اقشا تۇسكەن. كۇلىمسىرەگەن ساتىندە وڭ ۇرتىنان كىشكەنتاي ادەمى شۇقىرشاق شىعىپ، كوڭىلدى - جارقىن كۇيدى ايتىپ وتكەندەي بوپ، ءجانىپ-سونىپ، ءسونىپ-جانىپ جىمىڭ قاققان جارىقتاي ەسەر قالدىرىپ كەتەدى. ۇستىندە بوياۋى وڭعان ءبوز كويلەك، اكەسىنىڭ جەڭى قىرىلعان ەسكى كوستيۋمىن كيىپ العان. قولتىعىندا تۇيىنشەك.
— قالاي تاني قويدىڭ؟
— باسبارماعىڭنان.
— قالايشا، ءا؟
— تىرناعىڭنان.
— ءا، وراق كەسكەن تىرتىعىنان تانىعان ەكەنسىڭ عوي.
ولار كوپىر الدىنان اقباستى كولگە» تىكە شىعاتىن جالعىز اياق كولگە ءتۇستى.
بالاپان ءتۇس كورگىش اق، كوز ىلىنسە ايتەۋىر ءتۇس كورەدى. ءوز قيالىن ءتۇس قىپ ايتا ما، بولماسا، شىن-اق ءتۇن سايىن ءتۇس كورىپ شىعا ما كۇن قۇرعاتپايدى. قانات ونىڭ وڭ ۇرتىنداعى ادەمى شۇڭقىرعا كوزى تۇسكەننەن-اق ءبىر ءتۇس جورىتقالى كەلە جاتقانىن سەزەدى دە:
— بۇگىن قانداي ءتۇس كوردىڭ دەدى كۇلىپ.
— وي، عاجاپ ءتۇس! – بالاپان كوزىن جۇمىپ، تاڭدايىن «تاق» ەتكىزىپ قاعىپ قويدى. — ءبىز ەكەۋىمىز وراقتاپ قايتىپ كەلە جاتىر ەكەنبىز. تاپ وسىلاي. ءبىر نارسە گۇرىلدەيدى. قاراساق، اۋىل ۇستىندە تاۋىق ىلەتىن قاراقۇس سەكىلدى سامولەت شىر اينالىپ ءجۇر. ءبىر كەزدە الگى سامولەت (ءبىزدىڭ شوشالانىڭ جانىنداعى توبەشىككە كەلىپ قونباسى بار ما؟!
— سامولەت توبەگە قونبايدى، تاقىرعا قونادى.
— ءتۇس قوي بۇل... تۇسىندە ءوزىن اسپانعا ۇشىپ كەتەرسىڭ ءتىپتى. تىڭدا. سودان قول ۇستاسىپ جۇگىرىپ باردىق ەكەۋمىز. بارساق سەنىڭ كوكەڭ مەن مەنىڭ كوكەم. ۇستەرىندە شەنەل تولا وردان ومىراۋلارى. قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتىر، ءسۇيىپ جاتىر ءبىزدى. «مايداننان تۋرا وسىندا كەلدىك. نەمىستىڭ سامولەتىن تارتىپ الىپ، ۇشىپ كەتتىك»،— دەيدى... وسى اراعا كەلگەندە... بريگادير شاڭقىلداپ وياندىم دا كەتتىم...
قانات ەلىتە تىڭدايدى. ول دا كوكەسىن تۇسىندە كورەدى. ءبىراق، مىناداي عاجايىپ ەمەس. تۇسىندە كوكەسى ىلعي كوكتاسپامەن ۇرىسىپ جۇرەدى.
— اپاما جورىتتىم. «امان-ەسەن كەلەدى ەكەن كوكەلەرىڭ» دەدى.
«كوكەمدى سوعىسقا سامولەتپەن ىزدەپ بارسام، قىزىق بولار ەدى-اۋ».
ول ارمانىن ايتتى.
— ءويدويت دەگەن-اي، تاعى نە ايتاسىڭ؟ — بالاپان ەرسى كوردى مە، سىقىلىق اتتى.
قانات جاقتىرماي قاباعىن ءتۇيدى. جازىق ماڭدايىنا جىڭىشكە سىزات ءتۇستى.
— مەن ءبارى ءبىر مايدانعا كەتەم.
— مايدانعا؟ ءقايتىپ؟
— اۋەلى قالاعا بارام... سوسىن ءارى مايدانعا.
بالاپان قاناتتىڭ قالاعا كەتكىسى كەلىپ جۇرگەنىن سەزەتىن. ال مايدانعا بارسام دەگەنى جاي قيالى عوي. قايدان بارسىن؟! بالا عوي ءالى... سويتسە دە ونىڭ قيالىنا ىشتەي قىزىعادى. مۇمكىن باراتىن شىعار دەپ تە تولقيدى. ءوزىنىن اكەسىن - ىزدەپ بارا المايتىنىن ويلاپ قامىعادى.
الگىندە گۇل جايناعان ءجۇزى بوزاڭ تارتتى. قاناتقا «مايدانعا بارا المايسىڭ» دەپ قارسى شىققان جوق. ۇندەمەدى. قالتاسىنان ءبىر ۋىس بادىناق الىپ بەردى. قانات قۋىرعان جۇگەرىنى قورەن اتشا كۇتىر-كۇتىر شاينادى.
جول جيەگىندەگى اقباستىڭ ۇپەلەگى جەلمەن تۇلەگەن قىرعاۋىل جۇنىندەي دودالانىپ ۇشىپ جاتىر. بالاپان مەن قانات ۇپەلەكتى ۇستاعىسى كەپ قىزىعىپ ۇمتىلىسادى، جولدان شىعىپ-شىعىپ قايتادى.
تەرىسكەيدەن سوققان جەل باسەڭدەپ، اينالا شاعىل تارتقان. اۋادا كوبەلەك قاناتىنداي جۇمساق ءدىرىل بايقالادى. قىرىكۇيەكتىڭ سوڭىن الا ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلاتىن ميزام شۋاق. بۇلتسىز اسپان يىعىنا شىققان كۇن جىلۋى مولايىپ كەلە جاتقان.
قانات تيتىقتادى. كوز الدى قاراۋىتىپ بۇلدىرايدى. كوز جەتەر جەر دوڭگەلەنە كەشىپ، شىر كوبەلەك اينالعانداي. الگىندە اپ-انىق كورىنەتىن قىرمان ساعىمعا ءجۇزىپ بارا ما، قالاي؟ مولوتيلكا تولقىندا قالتىلداعان قايىق سەكىلدى، شوشايما دالباي، اق جاۋلىقتار اعىسپەن ىعىپ بارا جاتقانداي. وق اتىز شەتىندە ارباعا باۋ تيەپ جۇرگەن بالاپان مەن ارباكەش ايەل التاۋ-جەتەۋ بوپ قىبىرلايدى. نەعىلعان تولىپ كەتكەن ادام؟ بىجىرقاي بۇلدىر دۇنيە... بۇ نە؟ ول اۋىر سوققىدان ەسەڭگىرەگەندەي تەڭسەلىپ تۇردى. كوز الدىنداعى كىرەۋكەنى ءسۇرتىپ كورىپ ەدى، ءبارىبىر الگى كورىنىس ايىقپادى. ب ا ۋدى قۇشاعى جەتكەنمەن كوتەرە المادى، قارى ءۇن بوپ سالدىراپ قالعان، باسى اينالدى. بۋىن-بۋىنى قالتىلداپ، باۋ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
اش قارىن دىڭكەسىن قۇرتتى. قاقپانعا تۇسكەن قويانداي باقجيىپ ءبىراۋىق وتىردى. تىستەنگەن قاراسۇر كەمپىردىڭ كوكپەڭبەك ءجۇزى ەلەستەيدى. «اكەلمەسەڭ ەسىكتەن قارايىم دەپ ويلاما!» دەگەن ءزارلى ءۇن قۇلاعىندا ىزىڭدايدى. ول كەنەت ءوزىن ءوزى ۇمىتقانداي باۋعا باس سالدى. ءبىر ۋىس ماساقتى قولى دىرىلدەپ ۋقالاپ مىجعىلادى. «بول! بول!» دەپ كوكتاسپانىڭ ءۇنى سەكىلدى ءبىر وكتەم اششى داۋىس اسىقتىراتىنداي.
— ءاي، نەعىپ جاتسىڭ؟!
قانات دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي ەدى. اتا جاۋى قولىنا تۇسكەندەي مىجعىلاپ، الاسۇرىپ جاتقان. داۋىستان شوشىپ كەتىپ، ۋىسىنداعى ماساقتى تاستاي سالدى، ءدان بىتىراڭداي شاشىلدى. قارسى الدىندا تۇرعان بالاپاندى كورىپ ۇياتتان جانىپ كەتە جازدادى. ەكى قولى بىردەي قۋشي قالىپ، قايدا قويارعا جەر تاپپاعانداي ساستى. شىتىناپ، قانى شىعىپ تۇرعان بالتىرىن شۇقىلاي بەردى باس سالىپ.
بالاپان قانات كۇيىن جانىمەن سەزەدى، كوكتاسپانىڭ قاھارىنان قورقىپ كۇرىش ۇرلايىن دەپ جاتقانىن بىلەدى. Aياپ كەتتى.
— قانات مەنەن قورىقپا، الا بەر. مەن ەشكىمگە ايتپايمىن.
— جوق المايمىن. قانات جىلامسىراپ اتىپ تۇردى ورنىنان. كوزىنەن جاس ىتقىپ قويا بەردى.— ۇرلامايمىن ولسەم دە ۇرلامايمىن،— كوز جاسىپ كورسەتۋگە نامىستانعان ول ءجۇزىن بۇرىپ، بىردەن باۋدى قۇشاقتادى. «ءاپ!» دەپ ارباعا تيەيتىن جەرگە اپارىپ تاستادى. اشۋ قايرات اكەلدى.
ءجۇر دەمالايىق جامال اپاي جايىراق كەلەم دەپ كەتتى،- دەدى بالاپان. جۇزىندە شارشاۋ بار. تەر جۋعان اقسارى ءجۇزى قىزارىپ كەتكەن. تۇرىكتەۋ ەرنى جول جيەگىندەگى شاڭ باسقان گۇلدەي كەزەرگەن...
ولار مانا بالاپان تۇيىنشەگىن قالدىرعان جاپ باسىنا كەپ وتىردى. بالاپان تۇيىنشەكتى شەشىپ، قول باسىنداي تابا ناندى قاق ءبولىپ، جارتىسىن قاناتقا بەردى. ول نازارىن جوعارى كوتەرمەدى، ناندى سىلەكەيى شۇبىرىپ اۋزىنا سالدى. بالاپان نانىن جەمەي ونىڭ بۇلتىڭداعان ۇرتىنا قاراپ ءبىر ءسات وتىردى دا، قولىنداعىسىنان تاعى سىندىرىپ ۇسىندى.
— ءوزىڭ جە.— قانات باسىن شايقادى، المادى.
— شىنىمەن قالاعا كەتەسىڭ بە؟ — دەدى بالاپان. ونىڭ قام كوڭىلىن بىرنارسە دەپ جۇباتقىسى كەلگەندە اۋزىنا تۇسكەنى وسى سۇراق بولدى.
— كەت-ەم.
— كوكتاسپاعا شىداماساڭ..، بىزدىكىنە كەلسەي،
— بولمايدى.
— نەگە بولمايدى. مەنىڭ اپام ادام جاتىرقامايدى، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
— ءبارىبىر بولمايدى. كوكتاسپا شەشەم تۇرعاندا ماعان جەر باستىرادى دەيسىڭ بە؟
— ءوزى نەعىلعان الباستى. سەندە نەسى بار وسى؟!
— قايدام؟!
— وسىنداي الباستىلاردى-اق جەر جۇتپايدى ەكەن.
دۇرسىلدەگەن دىبىس شىقتى دا ولار ارتىنا جالت قاراستى. بريگادير قورجىنباي تور ايعىرىن سالدىرتىپ كەلىپ قالىپتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن حات تاسىپ جۇرەتىن قارا دومالاق شال. قاز ورىنىنا قارعا دەگەندەي جىگىتتەردىڭ ءبارى مايداندا بولعان سوڭ بريگاديرلىك ەنشىسىنە تيگەن. «نەگە باۋ تاسىماي وتىرسىڭدار؟» دەپ ۇرىسقالى كەلەمە دەپ ەكەۋى دە ءۇرپيىسىپ قالدى. بىرىنە-بىرى جالتاقتادى.
ءتوندىرىپ كەلىپ ات باسىن تارتتى. ايعىردىڭ شەلەكتەي قوس تاناۋىنان اتقان ىستىق بۋ ولاردىڭ بەتىن شارپىدى. بالاپان تىجىرىندى. شال ۇرىسقان جوق. قايتا سىزات-سىزات ءاجىمدى ءجۇزى جىلى كورىندى. شۇباتىلعان قوڭىر جاداعايىنىڭ ىشكى وڭىرىنە قولىن بويلاتىپ جىبەردى دە، ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الدى. ءۇش بۇرىشتى سولدات حاتى. قانات جۇرەگى لۇپىلدەپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— مەنىڭ كوكەمنەن بە؟
— جوق. — شال ەڭكەيىپ حاتتى بالاپانعا ۇستاتتى.— تورسىقبايجاننىڭ ساعان جولداعان حاتى ەكەن.
ەنتەلەگەن ايعىر دەمىنىڭ جىن ءيسى قولقاسىن الدى ما، بالاپان ءتامپىش مۇرنىن باستى.
— قىرمىزى ماعان سوقسىنشى، ءبىر نارسە كەرەك دەپ ەدى. — شال قىزعا ءىشتارتا كۇلىمسىرەي قارايدى دا، ايعىرىن قامشىمەن ساۋىرعا ءبىر تارتىپ قىرمانعا قاراي جورتىپ كەتتى.
بالاپاننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. قولىنا حات ەمەس، مۇزداي قۇرباقا ۇستاعانداي وڭىندە تۇرشىگۋگە ۇقساس ءبىر نارسە بار. قانىن ىشىنە تارتىپ سۇپ-سۇر بوپ ءبىر ءسات اڭىردى دا، كەنەت دوڭگەلەك كوزى ىزا شاشىپ، حاتتى بۇگۋىن جازباستان بىت-شىت قىپ جىرتىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
حاتتى قوسىلىپ وقۋعا ىڭعايلانا بەرگەن قانات اڭ-تاڭ. تورسىقباي قورجىنبايدىڭ ءىنىسى. ول كوكتەمدە اسكەرگە الىنىپ، مايدانعا كەتكەن. وسىدان بۇرىندا ءبىر حات العان بالاپان. وندا حاتتى وقىپ شىعىپ ەدى. اقسارى ءجۇزى ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ ول جولى دا اشۋلانعان، و حاتتىڭ دا كۇلپارشاسىن شىعارعان.
نەگە اشۋلاندى؟ حاتتى نەگە جىرتتى؟ قىز ول جايلى سىر اشپادى. ءبىراق، قانات جۇرەگى ءبىر قۇپيا بار ەكەنىن ساڭلاۋدان تۇسكەن ساۋلەدەي بولسا دا سەزەتىن سياقتى. ول بالاپاننىڭ انتەك اشۋىن ارتىق ساناعان جوق. قايتا حاتتى جىرتقانىن جاقسى كورىپ قالدى. پارشا-پارشاسى شىعىپ جاتقان قاعاز قيقىمىنا قاراعىشتاي بەردى. ەندى ءبىر مەزەتتە قۇيىن كوتەرگەن ءشوپ-شالام ويناعى ىشىندە بۇلىڭداپ ۇشقان حات قيقىمىنا كوزى تۇسكەندە كىشكەنتاي كوكىرەگىندە قوزا باستاعان بەيتانىس ءبىر الاقۇيىن سەزىم شىم شىم باسىلىپ سايابىر تاپتى.
بالاپان قانات كۇيىن اڭعارعان جوق، وز-وزىنەن ابىگەر شەگىپ، سالقىن جەلدەن دەنەسى تۇرشىككەندەي بۇكىل تۇلابويى قالتىراپ بارا جاتتى.
قانات «بالاجارما» كوپىرىنە كەلگەندە وراقشىلاردان جىرىلىپ قالدى. وراققا قاتىناعالى بەرى كوپىرگە تايانعاندا شىدەرلى اتتاي كىبىرتىكتەي بەرەتىن ادەت شىعارعان. العاشقى كۇنى-اق مۇنىڭ سەبەبىن بىلمەك بولعان بالاپانعا كەشىكپەي ەرتە باراتىنداي مەنى كىم جۇرەگىن قولىنى الىپ كۇتىپ وتىر دەيسىڭ» دەگەن.
قانات ۇيىنە ەرتە بارۋدان قاشادى. كۇرىشتەن ابدەن دىڭكەلەپ قايتقاندا ماڭدايىنان سىيپار پەندە جوق. ەڭ بولماسا ءوز جايىنا تىنىش قويسا ەكەن-اۋ. جوق، كوكتاسپا قاشان كوزى ىلىنگەنشە ميىن شاعىپ، قۇلاعىنىڭ قۇرتىن جەيدى. «سەن جەر جاستانعىر ادەيى اكەمەي ءجۇرسىڭ. قوس ۋىس كۇرىشتى ۇگىتىپ ىشقىرىڭا تىعا سالساڭ ۇستالىپ قۇرىرمىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ سەن كوكشەشەككە سوت جوق قوي، سوت... .ءاي، تۇنەمە شىعىپ، تاس تۇينەكتەي جۇلىڭعىر ارام، سەنى الماعان قۇدايدىڭ تاماعى توق قوي». كۇرىش وراعى باستالعان كۇنى-اق ول قاناتتىڭ ىشقىرىنا كۇيەكتەي عىپ قالتا تىگىپ بەرگەن. «جان بالاسى اڭعارمايدى، قوس ۋىستاپ تاسىساڭدا قويمايسىڭ» دەگەن. ونى قانات سو كۇنى-اق سوگىپ تاستاپ، «ۇرلامايمىن!» دەپ شورت كەسكەن. كوكتاسپا دا اياعان جوق. جىڭعىل كوسەۋمەن ارقاسىنا قوس سىزىق سالدى. ەندى كۇندە توستاعان تۇبىنە مولتىلدەتىپ سۋداي اتالا قۇيىپ بەرەدى دە: «ءما، ءىش كەرەڭە! ءبىر جەتى اش قاماسا كورەر ەدىم سەن جۇگەرمەكتى!» دەپ ءتىسىن قايراپ-قايراپ قويادى. اراشا تۇسەتىن كوپتىلەۋ مە، كوكتاسپا مىڭ سويلەگەندە ءپىر اۋزىن اشپايدى، وت باسىنداعى قۇمانداي كوزىن جۇمىپ مۇلگيدى دە وتىرادى.
بالاپان قاناتتىڭ ازانداعى سوزىنەن قاۋىپتەندى مە، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ كوپىردەن استى. قانات كومىردىڭ شىعىس جاق قاپتالىندا وتىرىپ قالدى. بۇل اراعا وتىرۋىنىڭ سىرى بار ەدى. سىرى بولعاندا دا ءتىرى جانعا ايتپاعان، كوڭىلدەگىسىن بۇكپەيتىن بالاپانعا دا اشپاعان بالا جۇرەگىنىڭ قۇپياسى ەدى. وسى سۋىق توپىراق كوكەسىنىڭ مايدانعا اتتانىپ، قوشتاسار ساتىندە قيسىق تابان ەتىگىمەن الشايا باسىپ تۇرعان جەرى ەدى عوي. وسى ارا بولار دەپ شامالاپ بەلگى قويىپ، ءبىر تۇتام قۋ جىڭعىل شانىشقان. ۇيلەرىنە اسىققان وراقشىلاردان بولىنگەن بويدا ول جىڭعىل بەلگىسىن تاۋىپ الادى. سونان سوڭ اكەسىنىڭ اياعى تيگەن جەردى، مۇپ-مۇزداي توپىراقتى ايمالاپ، كەۋدەسىن توسەپ ۇزاق جاتادى. سالقىن توپىراق پەن قۋراعان ءشوپ ءيسى كوكەسىنىڭ جۇمىستان ورالعان ساتتەرىندەگى تەر ءيىسىن بالا مۇرنىنا اكەلەتىندەي. قارا جەردى ايمالاپ جاتىپ ول سول ءبىر جازدىڭ، پىسىناعان اپتاپتى بەسىنىن ەسىنە الۋمەن بولادى.
كۇن قىزىلى سەمىپ، قاراڭعىلىق قويۋلانىپ كەلەدى. شاشىلعان تارىداي جۇلدىزدار جىپىرلادى. اۋىل جاق ازان-قازان، موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوزى-لاق، ۇرگەن يت، شاڭقىلداعان داۋىستار. قانات ويىن ۋ-شۋ بولەر ەمەس. قيماس كۇندەر قيالىنا بەرىلگەن. ىمىرت قاراڭعىسىمەن بىرگە قالعىپ كەتكەندەي. قايتا-قايتا ەسىنە العانسىن با، سول ءبىر ءسات كوز الدىنان ءوتىپ جاتقانداي بوپ اپ-انىق ەلەستەيدى.
تاپ وسى جەر ەدى. كوكەسى ماڭدايىنان قۇشىرلانا ءسۇيىپ قوشتاستى. شىعارىپ سالعاندار سياقتى قانات تا جىلادى. كوپتىلەۋ اكەسىنىڭ قوينىنا كىرىپ سولقىلداپ ەگىل-تەگىل بولعان. ءبىر مەزەتتە بارىپ جولعا قارادى. اربا سوڭىندا شۇبالعان كوكەلەرى قاسىم تالىنا جاقىنداپ قالىپتى. كوپىر ۇستىندەگى ءالى تاراماعان. ايەلدەر جاعى داۋىس سالا جىلايدى. «قايىر بىرەن قىرىق شىلتەن شىلاۋىندا بولسىن! قايتەيىن، ۋھ!» دەپ كوكىرەگى قارس ايرىلا كۇرسىنەدى بۇكشەڭدەگەن ءبىر كەمپىر. «كورىندە وكىرگىر كەتلەر، كورىڭدە وكىر!» دەپ اق تاياعىن شوشاڭداتىپ ءبىر ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن شال سوعىس اشقان گيتلەردى زارلانا قارعايدى. قيماس جاندارى ۇزاعان سايىن باتاگوي حالىق قۇيىپ تيگەن قوعاداي ۇيپى-تۇپىسى شىعىپ، قايىسىپ بارادى. الدە كىم ىشەگىن تارتا شىڭعىرىپ جىبەردى.
شۇبالان توپتاعىلار ارتىنا جالتاقتايدى، باس كيىمدەرىن بۇلعايدى. جولدىڭ ون. جاق شەتىندە سىرىقتاي تىپ-تىك بوپ بارا جاتقان اقتىلەۋ ءبىر ۋاقىتتا ارتىنا موينىن بۇرىن كىدىرگەندەي بولدى. وسى ءسات قانات شىداي المادى، كوپتىلەۋدىڭ، قۇشاعىنان جۇلا شىعىپ، شۇبالعان توپتى قۋىپ بەردى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، قۇسشا ۇشتى. ەنەسىنە اسىققان قۇلىنداي قۇلدىراعان بالانى كورىپ، بۇكىل توپ اڭتارىلىپ توقتاپ قالدى. قانات ۇشىپ كەلگەن بەتى كوكەسىنىڭ موينىنا اسىلدى. ەكى قولىن مىقتاپ ايقاستىرىپ ىستىق جاس جۋعان بەتىن كوكەسىنىڭ القىمىنا تىعىپ، اش كۇزەندەي جيىرىلىپ تاس بوپ قاتتى. اقتىلەy كوزىنە جاس الدى، بارماقتاي-بارماقتاي ءىرى تامشىلار كۇن قاقتى كۇرەڭ جۇزىمەن دومالاپ كەپ، قاناتتىڭ موينىنا ىپ-ىسسى بوپ تامىپ جاتتى.
كوكەسىنىڭ جىلاعانىن بالاسىنىڭ ەكىنشى كورگەنى. العاشقىسى اناسى دۇنيە سالعاندا. قايران انا، قانات ءۇشىنشى كلاسقا وتكەن جىلى كۇزدە جۇرەك اۋرۋىنان تابان استىنان جونەپ بەرگەن. سوندا دا كەكەسى ەل كوزىنشە بوساماي بەرىكتىك جاساعان. قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانىپ ءۇنسىز جۇرگەن-دى. تەك تۇندە وڭاشا قالعاندا سىر بەرگەن. بالاسىن قاسىنا الىپ جاتىپ، ەمىرەنە قۇشاقتاعان. ماڭدايىنان ۇزاق يىسكەگەن. ءبىرۋاقتا دەمىنەن وت شىققانداي وكسىگەن. سول كەز قانات ماڭدايىنا شوقتاي ىستىق تامشى قۇلاپ ەدى...
بۇل جولى دا اقتىلەۋ كوز جاسىن سۇرتپەدى. بالاسىن سەرىپپەدەي اۋلەتتى قۇشاعىنا قاتتى قىسىپ: «قالاعا الىپ كەتەم، جانىم. مەنى شىعارىپ سالىپ قايتاسىڭ. قانداي-قانداي زامان بولادى. اسىل ناعاشىڭا كوزدەستىرىپ كەتەيىن» دەگەن. قۇشاقتارى ۇزاق جازىلماي قالعان اكە مەن بالانى كورگەن توپتىڭ قابىرعاسى قايىسىپ كەتكەن، بوساماعان جان قالماعان. جىگىتتەر قاناتتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوتەرىپ ءسۇيىپ، قاقپاقىل عىپ كەتە بەرگەن.
وسىنىڭ ءبارىن كوز الدىنان وتكىزگەن قانات تاعى دا شىدامادى. القىمىنا وكسىك تىعىلدى. كەۋدەسى جاۋىن استىنداعى كول بەتىندەي قايناپ شىعا كەلدى. كوزىنەن جاس پارلادى. كوكەسىنە دەگەن ساعىنىشى، كۇندە كەرىپ جۇرگەن اقىرەتى، ءبار-بارى بالا جانارىنان ىستىق تامشى بوپ توگىلدى. ءدال سونداعىداي «كوكە! كوكەشىم!» دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، ەسى اۋىسقانداي ىشقىنىپ قالاعا باراتىن جولعا ءتۇسىپ جۇگىرە بەردى، جۇگىرە بەردى.
— قانات! قان-ات! — دەگەن شاڭقىلداعان داۋىستان عانا ەسىن جيدى. توقتادى.
قىلاڭداپ بالاپان جەتتى. ەنتىگىپ، ەكى يىنىنەن دەم الادى.
— قا-ي-دا؟
قانات جالما-جان بەتىن جەڭىمەن سۇرتكىلەدى. جاۋاپ جوق.
— جاسىرىنىپ قاشىپ بارا جاتسىڭ با؟
قانات جۇرەگى ورنىنا تۇسەيىن دەدى. «ە، بالاپان مەنى قالاعا قاشىپ كەتەدى دەپ ەرتەلى اڭدىپ ءجۇر ەكەن-اۋ». ول قاشقان جوق. قالايشا جۇگىرە جونەگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى.
قانات باسى سالبىراپ كەيىن قايتتى.
— كەتپەسەي، قانات اۋىلدان.— بالاپان ءۇنى جالىنىشتى شىقتى. شىدا، كوكەڭ كەلىپ قالار.
قانات قورقا-قورقا كەلدى. دەمىن ىشىنە تارتىپ، تاۋىق قوراعا تۇسكەن تۇلكىشە سىبىسسىز جاقىندادى دا جابىقتان سىعالادى. كوكتاسپا كورىنبەيدى. كوپتىلەۋ جالعىز. ناقۇرىس ادامداي جاپادان جالعىز سويلەپ وتىر.
ماتاپ-اق تاستاعان سياقتى ەم. قالاي شەشىلگەن، ءا؟ الگى قاتىن كەپ توبەمدى تەسەتىن بولدى-اۋ.—مالداستى قۇرعان، وشاقتاعى پىقسىعان وتقا ەنتەلەپ ءتۇسىپ بارادى. كوك تۇتىنگە شاشالىپ قيقىلداپ جوتەلەدى،— قاپ مىنا ءبىر ءتۇتىندى-اي، اكەسىنىڭ اقىسى بارداي قاساقانا ماعان شالقۋىن.
قانات مىرس ەتتى. الدەكىم جەلكەسىنەن ءتۇيىپ قالدى. كوكتاسپا.
— ءوز ۇيىڭە ءوزىن سىعالاپ... ءوي، ارام، كاززاپ!
ابدەن اككى اشقان قانات قويانشا بۇلت ەتىپ قاشا بەرىپ ەدى، كوكتاسپا قارىنان ءبىر ءۇزىپ ۇلگىردى. شوق باسىپ العانداي قارى دىزىلدادى.
— ءجۇر بەرى ۇيگە! بۇگىندە قۇر كەلدىڭ-اۋ جەتپەگىر!
ەرە كىردى. كوپتىلەۋ دە سيپاقتاپ قالدى. كوسەۋمەن وشاقتاعى پىقسىعان قاراباراقتى قايتا-قايتا تۇرتكىلەپ، قوكتاسپاعا جاپاق-جاپاق قارايدى. تاماعى توبارسىعانداي تامسانىپ، جۇتقىنشاعى جوعارى-تومەن اسىقتاي بۇلتىلداپ ءبىراۋىق وتىردى. سوسىن بارىپ ءبىر جوتكىرىپىپ الىپ ءتىل قاتتى.
— قا-تىن، ەسەك شەشىلىپ كەتىپتى.
— ءوي، شىرىك... قولىڭا ءبىر نارسە كورىنگەن بە؟ ەسەكتى دە بايلاي الماعانىڭ عوي ەندى.— كوكتاسپا اقيدى.
— كۇرمەپ-اق بايلاعان سياقتى ەم.
— سەنى قارا الباستى باسقان عوي شاماسى. قارامايسىڭ با ەندى، ناعىپ بادالىپ وتىرسىڭ؟
— ەندى قارايىپ دەپ...— كوپتىلەۋ شالعايىنا سۇرىنە ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
— قاياقتان قاراماقسىڭ؟
— قاراۋىل توبە جاققا جايىلاتىنى بار ەدى.
— سەن دە بار.— كوكتاسپا قاناتقا ءدۇرديدى. سىعىرايعان كوزى جىلان تىلىندەي جىلتىلدايدى. شىبىقتى سەن قاراپ كەل.
جەتى قاراڭعى تۇندە تۇلەن ءتۇرتتى دەگەن وسى. كوپتىلەۋ مەن قانات ەكەۋى ەكى جاققا جونەلدى.
كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى ءتۇن. ءولىارا. اي قورالاپ تۋادى. بىجىناعان جۇلدىز قاراباراق ك ۇلىنىڭ اراسىنان جىلتىراعان شوقتاي جىمىڭ قاعادى. قۇس جولى قاراماقپال قامزولدىڭ وڭىرىنە توككەن كۇمىس زەردەي اپ-انىق شۇباپ جاتىر. ءار جەردە وشاقتا وت الاۋلايدى. ىڭىرسىعان مال، ۇرگەن يت داۋسى قالعي باستاعان ءتۇندى دالمە-دال وياتىپ تۇرعانداي.
قانات قوتاندا پىس-پىس كۇيىس قايىرىپ، ۇيلىعىسىپ جاتقان سيىر، قوي-ەشكى ارا-اراسىمەن اۋىل شەتىنە شىقتى. اۋىلدان باتىسقا قاراي اۋدەم ۇزاسىمەن دەنەسى تۇرشىگىپ، سەسكەنە بەردى. توڭىرەك تاس تۇنەك. اينالانىڭ ءبارى ۇرەي. قورىققاندا قوس كورىنەدى، قاراۋىتقان بۇتاعا دەيىن اڭدىپ باس سالعالى تۇرعان قاراقشى سەكىلدەنەدى. ارت جاعىندا ۇرگەن يت داۋسى عانا كوڭىلىنە دەمەۋ، ءبىراق ءبىر مەزەت قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءتۇن تىنىشتىعى ورناي قالسا قايتادان تىنىسى تارىلىپ، ۇرەي بيلەيدى.
شىبىق - قاراتاباننىڭ باتىسىنداعى توبە. قورىم بار. قورىمدا قاناتتىڭ اناسى جاتىر. تۇنەمەلىك مولادان جارىق شىعادى. سايتان بولادى. سايتان نەشە ءتۇرلى بوپ ۇشىراسادى. كەيدە قىز، كەيدە كەمپىر، ەندى بىردە ەشكى، يا بولماسا ەسەك بەينەسىندە كورىنەدى... بالالاردان وسىنداي قورقىنىشتى اڭگىمەنى تالاي ەستىگەن.
قورىمنان ۇرەيلەنگەن قاناتتىڭ ادىمى ماندىمادى. ىلگەرى باسقان قادامى كەيىن كەتكەندەي. توقتاپ، دەمىن ىشىنە الىپ، تىڭ-تىڭداپ كوردى. اندا-ساندا ءيتتىڭ ابالاعانىنان باسقا دىبىس جوق. كەردەي قاراڭعىلىق، مىلقاۋ دۇنيە. شىبىق ۇستىندە وقشاۋ ءبىر جارىق جۇلدىز جىمىڭدايدى. جۇلدىز با؟ الدە سايتان وتى ما؟ سايتان ءوزى ىزدەپ جۇرگەن كوك ەسەك بولىپ شىعا كەلسە، ويباي-اي...
قانات ىزىمەن تۇرا قاشتى. ءبىراق، بىردەن ۇيىنە بارمادى. «بالاپاندىكىنە بارىپ ايالداي تۇرايىن، ءتۇن ورتاسىنا تامان تابا المادىم دەپ بارارمىن. بالكىم، وعان دەيىن كوپتىلەۋ اكەم تاۋىپ قايتار، كوكتاسپانىڭ اشۋى باسىلار». ول اۋىل شەتىندەگى قامىس شوشالاعا بۇرىلدى.
قانات بالاپاننىڭ ۇيىنە ەركىن، قاي مەزگىلدە بولسىن سوعا بەرەتىن. بەيمەزگىل اداسىپ قالىپ، جىلى ۇيا تاپقان قۇستاي قىسىلىپ-قىمتىرىلماي باراتىن. بۇل ءتۇنى دە كەشسىنگەن جوق، قامىس شوشالانىڭ شىپتا ەسىگىن جامباستاتا اشىپ كىرىپ كەلدى.
اياداي كۇركەدەگى ءتورت جان ءۇپىر-شۇپىر كەشكى استى ەندى الدارىنا الىپتى، ۇيدەگىلەر تەگىس ەمەن جارقىن قۋانىپ قالدى. بوساعا جاقتاعى كەبەجە ۇستىندە تۇتىندەپ، بۇلىنداپ جانعان سىقسيما شام جارىعى ولاردىڭ اشىق شىرايىن اشا تۇسكەندەي.
— قانات كەلدى! — دەدى كۇلىمدەپ بالاپان.
— قاناتجان، كەلە عوي، جاقسى كەلدىڭ-اۋ، شىراعىم — دەدى داستارقان شەتىندەگى كەتىك، قىزىلكۇرەڭ اعاش تاباققا قارا شومىشپەن جارما قۇيىپ وتىرعان سارىتورا اق شارشىلى ايەل.
بالاپاننىڭ شەشەسى قىرمىزى سول اياعى تىزەسىنەن شولاق، قىرىقتارداعى ايەل. تراكتور ىزىندەگى سوقادا جۇرگەنىندە اياعى تايىپ قۇلاپ، مايىپ بولعان. وڭ اياعىن سۇيرەتە جىلجىپ قاناتقا جول بەردى.
بۋى بۇرقىراعان تاباققا اعاش قاسىقتارىن نايزاداي شوشاڭداتىپ، تونە تۇسكەن شەرتىك قارىن، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى سارى ۇرپەك بالا دا:
— اعا كەلدى!
— اعا كەلدى!—دەپ ىرجيىسىپ قومپاڭداستى.
بالاپاننىڭ قاسىنان، تەردەن ورىن الدى. بيداي جارمانىڭ كۇيىك ءيسى مۇرىن جارىپ، ىستىق بۋ بەت شارپيدى. قىسىڭقى تاناۋى جىبىرلاپ، كوكىرەگى كەڭىپ سالا بەرگەندەي ءبىر كوتەرىلىپ ءبىر باسىلدى.
— ال، قانات.— قىز جيەگىن ىنىلەرى كەمىرىپ تاستاعان ورنەكتى cap قاسىقتى ۇستاتتى.
قاسىق جەتپەيدى، ەكى كىشكەنتاي قاسىقتارىن ۇستاتپايدى. بالاپان مەن قاناتقا ەكەۋ ارا ءبىر قاسىق ءتيدى. قانات ىسسى جارمادان ءبىر ۇرتتادى دا وعان قاسىق سالدى.
— ەكى رەت ۇرتتا. كەزەگىندە ءبىر ۇرتتاساڭ، ەكىنشىسىن سايتان ءىشىپ كەتەدى،— دەدى كۇلىپ بالاپان.
قانات كوڭىلدەنىپ تاعى ءىشتى. كىشكەنە قازانباس سارى ءا دەگەندە ىسسى جارمانى قوماعايلانا ۇرتتايمىن دەپ اۋزىن كۇيدىرىپ، باقىرىپ جىبەردى.
— سازداۋ جەردىڭ اعاشى، سابىرسىز ەردىڭ سازاسى، وزىنە دە سو كەرەك، اشقاراق نەمە.— قازان ءتۇبىن قىرىپ جاتقان قىرمىزى كۇلىپ قويادى. بارىن بالالارىنا قۇيىپ بەرىپ، سولاردىڭ ىشكەنىن ءوزى ىشكەندەي كورىپ، وز-وزىنەن تويىپ وتىر.
اعارعان، قىلامىقتاعان جارما بۋىن-بۋىنىن ارالاپ شىققانداي قاناتتىڭ دەنەسى بۋسانادى. جىلى پەيىل، اشىق قاباق كوڭىلىن جادىراتىپ، سويلەگىسى كەلدى. ول ءوزىنىڭ ەسەك قاراي شىققانىن اڭگىمە قىلدى.
— وسى جەتى قاراڭعىدا ما؟! انا كوكتاسپا ما، كوگەرمەيدى ول. پۇشپاعى قاناماي جۇرگەنى دە سول عوي كاپىردىڭ.—قىرمىزى بۇرقان-تالقان بولدى.— سەنەن ءوشىن الايىن دەپ جۇرگەن عوي ول يت نەمە. باياعىدا داۋجىگىت ماسقاراسىن شىعارىپ ەدى، سونى دىق قىپ جۇرگەن شىعار و بەتپاق.
قىرمىزى قاناتتىڭ كوكەسىن قاينىسى بولعان سوڭ، داۋجىگىت دەيدى. سورايعان بويىنا قاراپ اتاسا كەرەك. ول كەلىپ قىرمىزىدان ءوز كوكەسى جايلى تالاي اڭگىمە ەستيدى. كىلەڭ جەر-كوككە تيگىزبەي ماقتايدى. اناسىن دا ەسكە الىپ، «بەيشارا، قىرشىن كەتتى-اۋ، مىڭ بولعىر جان ەدى» دەپ كوز جاسىن سىعىمداپ وتىراتىنى دا بار.
كوكتاسپاپنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان شىن ەسىمى باتەگۇل. كوكتاسپا دەپ كەتكەن اۋىل ادامدارى قۇسايدى. كەلىن بوپ تۇسكەلى كوپتىلەۋدىڭ ماڭدايىنا سور بوپتى. ونىڭ مىرىڭدىعىن بىلگەن سوڭ توبەسىنە شىعىپ العان. ەركەك اتىم بار دەپ قودىراڭداسا باس سالىپ جاعالاسادى ەكەن. بىردە اقتىلەۋ كوكتاسپانىڭ اعاسىنىڭ ساقالىنان الىپ، توبەلەسىپ جاتقان ۇستىنەن شىعىپتى. اقتىلەۋ اشۋلانىپ، كوكتاسپانى كەشقۇرىم ماسا بۋىپ تۇرعان شاقتا ۇرماي-سوقپاي ءۇي بەلدەۋىنە ەكى قولىنان تاڭىپ قويىپتى.
قىرمىزى ءوز كوزىمەن كوردىم دەپ ايتادى.
— بۇل بەتپاق سوندا دا ءتىلىن تارتپاعان. ماساعا تالاتىپ گۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەندە دە رايىنان قايتپاعان. ءاي،ناعىز عوي. قانشا سوزساڭ دا ۇزىلمەيتىن تاسپا عوي.
قىرمىزى اڭگىمەسىن شەرتە وتىرىپ، وشاقتاعى قولامتا استىنا الاقانداي كۇلشە تاستادى.
اياق-تاباقتى جيناپ بولعان سوڭ، بالاپان شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا الدە نە سىبىرلادى. سول-اق ەكەن قىرمىزى ىرگەدە جاتقان بالداعىنا سۇيەنىپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
— قاپ، اينالايىن-اي، انەۋگىدەن بەرى نەگە ايتپاي ءجۇرسىڭ. قاينىما تارتپاعانسىڭ-اۋ، ابىسىنىم تۇيىقتاۋ ەدى بەيشارا، ىشىمدەگىنى تاپ دەپ وتىراتىن. بوساعادا جابۋلى تۇرعان قارا قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ، قىرمىزى قاسىقپەن ءىلىپ قايماق الدى. قاناتتىڭ جانىنا كەلدى.
— جارىلعانعا قايماق مىڭدا ءبىر داۋا.
قانات جاڭا اڭعاردى. جارىلعان بالتىرى شيماي-شيماي. كەي سىزاتتان سۋلانىپ قان شىعادى. ول ۇيالىپ، قىزاراقتادى. كىشكەنتايلاردىڭ تاڭدايىنا تاتىپ وتىرعان قايماعىنىڭ اياعىنا قور بوپ جاتقانىنا قىسىلدى. قىرمىزى ءاي-شايعا قاراتار ەمەس، شالبارىنىڭ جالبىر بالاعىن تىزەسىنەن اسىرا ءتۇرىپ، قايماقتى باتتاستىرا جاعىپ، سىلاي تۇسەدى. قايماق تيگەن بالتىرى ءتۇز سەپكەندەي اشيدى. تىستەنىپ ازەر شىدايدى. سويتسە دە كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ وتىرعان بالاپانعا دا، ءوز اناسىنداي ەلپىلدەپ ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقان قىرمىزىعا دا ءدان ريزا بوپ، كوڭىلى بوساپ، ەگىلىپ تە بارادى. جالاڭاش قارىندارى شەرتيىپ، اتالاعا تويعان ەكى ۇرپەكباس ويناعىلارى كەلىپ، قاناتتى شاباقشا ءتۇرتىپ قاشىپ شىقىلىقتايدى. جارىم كوڭىلى بۇتىندەلگەندەي-اق ول دا ۇرپەكباستارمەن ويناپ كەتكىسى كەلگەندەي ەلەڭدەيدى.
ءبىر كەزدە كوپتىلەۋدىكى جاقتان «مەن كەلدىم!» دەگەندەي اقىرىپ كوك ەسەكتىڭ تارعىل داۋسى شىقتى. قانات قۋانا ورنىنان كوتەرىلدى.
— قايدان كەلدىڭ تەنتىرەپ؟
— ەسەك ىزدەپ.
— وي، بەتسىز-اي، بەتىڭ بىلش ەتپەيدى-اۋ.— توسەك سالىپ جاتقان كوكتاسپا قانات جاستاناتىن ءجۇنى ۇشىپ تۇرعان كوك جاستىقتى جۇدىرىعىمەن تۇيگىشتەپ قويدى.— اقساق قاتىننىڭ قىزىنىڭ تويىنان كەلدىڭ بە؟... تورسىقباي كەلمەي، بولماسا كەرەك ەدى عوي تويى.
قانات قانى باسىنا شاپشىدى. اشۋمەن ءبىر نارسە دەپ تاستاعىسى كەپ ەدى، ءبىراق، ىزادان اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. تەك وقتى كوزبەن اتتى.
— ەجىرەيمەي سۋ اكەپ قوي، ەرتەڭگى شايعا قاسىق سۋ جوق.
قانات قارسىلاسقان. جوق. يىناعاشپەن ەكى شەلەكتى سالدىرلاتا كوتەرىپ، ۇيدەن شىعا بەردى.
سۋدى بالاجارمادان اكەلەتىن. اي ءالى تۋماعان. قاراماقپال ءتۇن بۇكىل توڭىرەكتى قىمتاپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ العانداي. ول تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ، ەكى شەلەكتى شىمپىلدەتىپ الدى. مايماڭداپ جۇگىرە باسىپ كەلە جاتتى.
تۇڭعيىق اسپاننان ءبىر جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. وشاقتان ۇشقان ۇشقىنداي الدە قايدا قاراڭعىعا ءسىڭىپ جوق بولدى. بالا جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. دۇنيەدەگى ءتىرى پەندەنىڭ ءبىر-بىر جۇلدىزى بولادى، دەمى تاۋسىلعان كۇنى ونىڭ جۇلدىزى اعىپ تۇسەدى دەگەندى ەستىگەن. سوناۋ باتىستا سورعالاپ اعىپ تۇسكەن جۇلدىز قورقىنىشتى وي سالادى. سالقىن جەل توڭازىتقان دەنەسى ودان بەتەر تۇرشىكتى... «باتىستا مايداندا جۇرگەن جان كوكەم امان بولعاي. ەكى ايدان بەرى حات-حابار جوق»... القىمىنا وكسىك تىعىلادى.
قانات ۇشىپ ءتۇستى. ويعا بەرىلەم دەپ ابايلاماپتى. اياعىن ءىلىپ قالعان اقباس پا، الدە شىرماۋىق پا، تاس قاراڭعى، ەش ءبىلىپ بولمايدى. ەكپەتىنەن جەر سۇزە قۇلاعاندا تىنىسى ءبىتىپ قالعانداي ءبىراۋىق قوزعالىسسىز جاتتى. استىنا سۋ تيگەندە بارىپ ەسىن جيىپ ورنىنان تۇردى. ەكى الاقانىن توڭ سىپىرىپ كەتكەن، دىزىلداپ بارادى... ول وسى زامات ەزىنىڭ ساۋ قالعانىن ويلاعان جوق، بىردەن ءيىناعاش پەن شەلەكتەردى ىزدەدى. ەكى تىزەسى جانىپ بارادى. اقساڭداپ ءجۇرىپ، قاراڭعىنى قارمالاپ، ەكى شەلەكتى دە تاۋىپ الدى. ماسقارا بوپتى. ءبىر كەنە شەلەك تون ۇستىنە تۇسكەن بە، ءتۇبى سوگىلىپ، ۇڭىرەيىپ قالىپتى. ەكىنشىسى اش قۇرساقتاي قابىسىپ، جاپىرىلعان.
قانات اقىلىنان الجاسقانداي نە ىستەرىن بىلمەي دال بولىپ جول ۇستىنە وتىرا كەتتى. «قۇرىدىڭ! قۇرىدىڭ!» شەكە تامىرى وسى ءسوزدى قايتالاعانداي زىڭ-زىڭ ەتەدى. قولىندا جىڭعىل كوسەۋ شولتاڭداعان سۇر كەمپىر قاراعى ىشىنەن شىعا كەلەردەي.
ويى بىج-تىج. جول ۇستىندە قانشا ۋاقىت وتىرعانىن دا بىلمەدى. قالاداعى ناعاشىسىنىكىنە قاشۋدان باسقا امال قالماعان سياقتى. بالاپاندىكىنە بارىپ تىعىلسا ما؟ جو-جوق، جەرگە كىرسەڭ، دە تاۋىپ الار. قالايدا قالاعا زىتۋ كەرەك. تاپ ءقازىر قاشپاسا تاعى بولمايدى.
ويى وسىعان بەكىدى. تۇرىپ، قالاعا باراتىن ۇلكەن جولعا ءتۇستى. بويىن بيلەگەن قورقىنىش سەزىمىنەن ايىققانداي. ۇرەي ورنىنا تاۋەكەل، بەلگىسىز ءبىر كۇش كەپ بيلەدى. باتسايى قاۋىننىڭ كەسپەسىندەي بوپ اي قيىعى كورىنىپ كەلەدى.
اي تۋعانىن كورىپ قانات قۋاندى. اي — سەرىك، كوڭىلگە - مەدەۋ. بوزامىق ساۋلە كەۋدەسىنە سەنىم نۇرىن سەپكەندەي. تابان استىنان ۇزاق ساپارعا بەكىنگەن بالا كوڭىلىن ءتۇن پەردەسىن ىسىرىپ، مىنا تىلسىم، مىلقاۋ دۇنيەنى جارىق ساۋلەسىمەن وياتقالى كەلە جاتقان اي ءوسىرىپ جىبەردى.
كوپىرگە كەلىپ كىدىردى. ويىنا بالاپان ءتۇستى. مانا مۇنى كەتىپ قالادى دەپ جانى شىعىپ ءجۇر ەدى-اۋ. قوشتاسپاي كەتسە وكپەلەيدى عوي. وسى اۋىلدا ودان جاقىن كىمى بار؟
بالاپان ءۇيىنىڭ شامى سونگەن. توڭىرەك بىرتە-بىرتە بوزعىلت نۇرعا بولەنىپ، ايقىندالا باستادى. تۇنەك سەلدىرەپ،. كوكتەگى جاپىرلاعان جۇلدىزداردىڭ دا اجارى قاشىپ بارادى. اۋىل تەگىس ۇيقىدا، قوتان باسى دا، جىم-جىرت، بىرەڭ-ساراڭ اباي يتتەر عانا اندا-ساندا ءبىر شاڭقىلداپ ءۇرىپ قويادى.
قانات شوشالانىڭ شىپتا ەسىگىنىڭ شەتىن كوتەرىپ:
— بالاپان، — دەپ باياۋ داۋىستادى.
وياۋ ەكەن.
— اۋ... قاناتپىسىڭ؟
— ءيا.
كوپ كۇتتىرگەن جوق. قارا شاشى يىعىنا توگىلىپ كويلەكشەڭ شىعا كەلدى.
— نە بولدى، قانات؟! — شوشىنىپ ءۇنى قالتىرايدى. جىلى توسەكتەن شىققاسىڭ با، جەلدەن دەنەسى تۇرشىگىپ بۇرىسىڭكىرەپ تۇر.
قانات بولعان وقيعانى ايتتى.
— قالاعا كەتەم. قوشتاسقالى كەلدىم.
— وسى ءقازىر مە؟
— تاپ ءقازىر.
— قورقاسىڭ عوي تۇندە.
— قورىقپايمىن، اي تۋدى.
— جول قاشىق قوي.
— تومەنگى اۋىلدان قاتىناعان كەرۋەنگە ىلەسەم.
بالاپان ونىڭ اۋىلدان كەتۋىنە ىرزا ەمەس. قيمايدى.
تۋعان باۋىرى الىس ساپارعا اتتانعالى تۇرعانداي جۇرەگى شىمىرلايدى. كىشكەنتايىنان بىرگە وسكەن سوڭ ىستىق تارتا ما، الدە بالا بويىنان قيماس الابوتەن قاسيەت تاپتى ما؟ قانات كەتسە، وسى اۋىلدا بالاپان اداسقان قازداي جالعىز قالاتىن سياقتانادى. ونى وزگەدەن بولەكشە جاقسى كورەتىنىن ەندى عانا سەزىپ تۇر... وسى كەتكەنىنەن قايتىپ ورالمايتىن شىعار؟! وسىدان سوڭ قاناتتى كورە مە، جوق پا؟! بالاپان وز-وزىنەن شوشىنىپ:
— كەتپەسەي، — دەپ قاناتتىڭ مۇپ-مۇزداي قولىنان ۇستاي الدى.
بالاپان الاقانى جىپ-جىلى ەكەن. قانات توڭىپ، دەنەسىنىڭ قالتىراپ تۇرعانىن ەندى عانا اڭعاردى.
— بولمايدى عوي.
قىزدىڭ ۇرەيلى جانارى كەڭ اشىلعان. قانات باسىنا تۇسكەن قيىندىقتى جانىمەن سەزىپ، جۇرەگى سىزدايدى. ءبىراق، قولىنان كەلەر امالى جوق. ارا تۇسە المايدى.
— تاڭ اتقان سوڭ كەتسەي... ءبىزدىڭ ۇيگە وتىرا تۇر.
— جوق، بولمايدى. ەندى ءسال كەشىكسەم كوكتاسپا ىزدەيدى.
بالاپان «ءقازىر» دەپ ونىڭ قولىن قىستى دا، شوشالاعا جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى. كوپ ۇزامادى، قولىنا ءبىر نارسە ۇستاپ قايتىپ ورالدى.
— ءما، — دەدى ول قولىنداعىسىن قاناتقا بەرىپ.
قانات الدى. كۇلشە. ىپ-ىسسى. الگىندە قىرمىزى اپاي كومىپ جاتقان الاقانداي كۇلشە. ەرتەڭ بالاپاننىڭ وراق باسىنا الىپ كەتەتىن ازىعى. جۇمىس ۇستىندە جۇرەك جالعار تالشىعى.
— المايىم، ەرتەڭ ءوزىن...— قانات قيپاقتاپ كۇلشەنى وعان قايتا ۇسىندى.
— ال.— بالاپان ونىڭ قولىن قاقتى.— الماساڭ وكپەلەيمىن.
— ەرتەڭ قارنىڭ اشادى عوي.
— جوق، جولدا سەنىڭ قارنىن اشادى، ال.
قانات كۇلشەنى قولتىعىنا تىقتى. ىستىق كۇلشە سول قولتىق تۇسىن جىلىتىپ سالا بەردى.
— حوش، بالاپان!
— ءسال كىدىرە تۇرساي... اۋىلعا قاشان ورالاسىڭ؟
— قايدام؟! ەندى كەلسەم كوكەممەن بىرگە كەلەمىن عوي.
— مەن سەنى كوپىرگە دەيىن شىعارىپ سالايىن.
ولار كوپىر ۇستىندە قول ۇستاسىپ، ءبىراز تۇردى. نە دەپ قوشتاسۋدى بىلمەي مە، الدە اۋىزدارىنا ءسوز تۇسپەي مە، باستارى سالبىراپ ءۇنسىز تۇرا بەرەدى. ءبىر مەزەتتە قانات قولىن تارتتى.
— كەتەم.
— اۋىلدى ۇمىتپا. حات سال-ل،— بالاپاننىڭ ءۇنى بۇزىلدى قوس قولىمەن بەتىن باستى. قيماستىق سەزىمى كوزىنەن ءمولدىر مونشاقتاي ساۋىلدادى.
قانات ۇلكەن جولمەن ءجۇرىپ كەتتى. وڭ قاپتالىندا دوڭگەلەك اي كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. ساپارىڭ وڭ بولسىن، قانات! نۇرىمدى توگەم جولىڭا، سەرىگىڭ بولام! — دەگەندەي كۇلىمدەيدى.
ارتىنا اۋىق-اۋىق قارايدى. بالاپان كوپىر ۇستىندە ءالى تۇر... مىنا جاڭا تۋعان اي سەكىلدى دۇنيەدەگى جارىق ءۇمىتى، جان كوكەسىنەن سوڭعى جالعىز تايانىشى بالاپان ەدى. انە، ول دا قىلاڭداپ، بوزعىلت ءتۇن قۇشاعىندا كوزدەن تاسالانىپ بارادى... حوش، بالاپان، حوش!
قانات بوز تۇمان ىشىندە اداسىپ كەلە جاتقانداي. الدىندا نە بارى، نە بولارى بەيمالىم، بار تاعدىرىن ءوزى جەتەكتەگەن جانعا تاپسىرعان سوقىرداي ول دا بار ءۇمىتىن تابانى استىندا قاراڭداعان جولعا ارتىپ، تارتىپ كەلەدى.
جول... ۇزاق جول. كوپ ۇزاماي تاڭ سالقىنى دا بىلىنە باستادى. قىراۋ تۇسكەن جول تابانى سۋىق تارتتى. بالا دەنەسى مۇزداپ توڭايىن دەدى. ءبىراق قوينىندا، قۇتتاقانداي جۇرەگىنىڭ تۇسىندا جاتقان ىستىق كۇلشە بۇكىل تۇلا بويىنا جىلۋ تاراتقانداي ول ەشبىر سۋىقتى دا، ىزعاردى دا ەلەيتىن ەمەس، ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى.
ەكىنشى ءبولىم
شىلدەنىڭ ءبىر تىمىرسىق كەشى ەدى.
جازىق شەتىنە كۇن جامباسى ءتيدى. يىرىمدەنىپ اعىپ جاتقان بوزامىق اتالا سەكىلدى داريا كەشكى شاپاقتان ءون بويىنا قان جۇگىرگەندەي قىزىل شىرايلانىپ اجارلاندى. كوڭىلدەنىپ جىمىڭ قاققانداي. ارعى جاعاداعى جال اعاشتىڭ كولەڭكەسى مايدا تولقىن ۇستىندە قىزىل-كۇرەڭ تۇسكە ەنىپ، تەڭبىلدەنە وينايدى. وزەننىڭ مىنا جاعاسىنان انا جاعاسىنا تارتىلعان بىلەكتەي تەمىر ارقان دا، سول - ارقان بويىمەن ارلى-بەرلى، المە-ال قاتىناپ تۇرعان پاروم دا، ونىڭ ۇستىندەگى قارا-قۇرالار دا قىزعىلت نۇرعا مالىندى.
قانات سىرداريانىڭ پارومىنا كۇندە ءبىر سوعادى. اۋىلىن ساعىنعان بالا ەلدەن كەلەتىن ادامداردى كۇتەدى. كوكەسىنەن ءۇش ايدان بەرى حات-حابار جوق. اۋىلدان كەلەتىن جان كوكەشىنىڭ حابارىن اكەلە مە دەيدى. بالكىم، كوك«چ:| حاتتى اۋىلعا سالىپ جۇرگەن شىعار؟! ءبىراق، قاس قىلعانداي سوڭعى كۇندەرى ءبىر جان قاتىناماي-اق قويعان.
ۇياسىنا جانتايعان كۇن باتۋعا اسىقپايتىن سەكىلدى،؛ بەينە ءبىر كەن دۇنيەنى قيماي ارتىنا جالتاقتاپ قارالايتىنداي. ءبىر ءسات ول قانات كوزىنە كۇلشەگە ۇقساپ كەتتى. قولامتا استىنان ەندى شىققان قىپ-قىزىل كۇلشە عوي، مىناۋ... انادا اۋىلدان كەتەردە بالاپان بەرگەن ىستىق كۇلشە ەسىنە ءتۇستى. شىركىن-اي، ءقازىر بالاپاننىڭ ءوزى كەلە قويار ما ەدى؟! قايدان كەلسىن؟
ول پارومعا تاياۋ جارقاباقتا وتىرعان. مايدا تولقىن توسىندە جىلتىلداپ ويناعان قىزعىلت ۇشقىندى ءبىراز قىزىقتادى. ىستىق كۇلشە سىقىلدى قىزىل كۇنگە ۇزاق قادالدى. بالاپاندى قاتتى ساعىنىپتى... ۇيىنەن كۇلشە اكەپ بەرگەن ءساتى، كوپىر ۇستىندە قوشتاسقانى، استىندا جالتىلداعان ۇرەيلى ۇلكەن كوزى ەلەستەيدى. قيماستىقپەن ءۇنسىز جىلاعانىن دا ويىنا الادى سونشا ۇزىلە جاقسى كورەتىنى نەسى ەكەن؟ تۋعان باۋىرى بولسا ءبىر ءسارى...
«اۋىلدى ۇمىتپا» دەپ ەدى-اۋ بالاپان. قاناتتىڭ قالاعا كەلگەنىنە ون ايداي بوپ قانتى. اۋىلدى ويلاسا ەڭ الدىمەن باسقادان بۇرىن ەسىنە تۇسەتىن جان بالاپان.؛ سويتە تۇرا ءبىر حات سالماپتى-اۋ. حات سالسام اۋىلدىڭ سايقىمازاقتارى كۇلەدى دەپ نەسىنە قاۋىپتەندى ەكەن؟!
داريا بەتى بىرتە-بىرتە كۇرەڭدەنىپ، تۇنجىراپ كەلەدى. ول - ورنىنان تۇرىپ، ارعى بەتتەن بەرى جىلجىعان پارومدى توستى. «وسىدان سوڭ قايتايىن».
تەمىر ارقان بويىن قۋالاپ پاروم شىعىرشىعى زىر قاعادى. پاروم تولى قارا-قۇرا؛ ات، ەسەك، قوس وگىز جەككەن ىردۋان اربا كورىنەدى. باقشادان قايتقانداردىڭ كەتپەن، كۇرەكتەرى كۇنگە شاعىلىسىپ جارك-جۇرق ەتەدى. توپ ىشىنەن ءبىر ەكى قىزىل ورامال دا كەزگە شالىنادى. ءبىر قىزدىڭ ءجۇزى جالت ەتىپ، ءبىر ءسات بالاپان سياقتانىپ كەتتى. انە ءبىر كىسىنىڭ اربيعان دەنەسى تاسالاپ قالدى-اۋ، قاپ!
قانات جۇرەگى الىپ ۇشىپ، «بالاپان بولساي كەتتى» دەپ كۇبىرلەدى. پاروم جاعاعا جەتكەنشە ىنتىعىپ، تىقىرشىپ، ءبىر ورىندا تۇرا المادى. ەكى كوزى پارومدا. ءبىر كەزدە جارقاباقتان قۇلاپ كەتە جازدادى، وپىرىلىپ بارا جاتقان توپىراق سۋىلىن ەسىتىپ، ازەر قالدى. ول اسىققانمەن پاروم ءجۇرىسى شابان، تىرباڭداعان تاسباقا سەكىلدى.
ۋھ، جەتتى-اۋ، ايتەۋىر. تەمىر ارقان زىرىلى باسەڭدەي بەرە پاروم ەز ەكپىنىمەن كەپ جارقاباققا سوعىپ، قاراڭعىدا ەسىككە ماڭدايىن ۇرىپ العان ادامشا شايقالاقتادى. پاروم ۇستىندەگىلەر جەر سىلكىنگەندەي ابىر-سابىر دۇرلىكتى. ىلگەرىدە تۇرعان ءبىر كۇرەڭ ات ۇركىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن اسپانعا كوتەرە شاپشىپ، كىسىنەدى. «ويباي!»، «كوكەسى كەلدى»، «اۋ، قىرا ما، مىناۋ» دەگەن داۋىستار، قايىقشى قاباساقال ورىس شالى اسپان جەرگە تۇسسە دە ەشتەڭە سەزبەگەندەي ماڭ-ماڭ باسىپ شىنجىردى قازىققا ءىلدى دە جاعامەن ەكى اراعا تاقتاي تاستادى. ەندى بولماسا پاروم اۋدارىلىپ، سۋ تۇبىنە كەتەتىندەي جانىققان توپ ۇيمە-جۇيمە ۇمتىلىستى، كولىكتىلەر مەن جاياۋ جالپىلار ءبىرىن-بىرى يتەرە-ميتەرە الدىمەن شىقتى. ارتتا قوس وگىز جەككەن ىردۋان اربا مەن ونىڭ ادامدارى قالدى. قانات وگىزدەردى بىردەن تانىدى. «مەكمان قاسقا» اتانىپ كەتكەن قىزىل قاسقا مەن سۇزەگەن، شادىرلىعىنان ەكى مۇيىزىنەن بىردەي ايرىلعان اق شابدال، قارا وگىز ءوزى تالاي ارباعا جەگىپ، باۋ تاسىعان جانۋارلار. اق جاۋلىقتى ايەلدىڭ بىرەۋى سول قولتىعىنداعى بالداعىنا سۇيەنە سەكىرىپ، اربانىڭ الدىنا جايعاستى. اۋ، قىرمىزى، عوي، مىناۋ. ونى قولتىعىنان دەمەپ جاتقان الا كويلەكتى ايەل بىلتىر كۇزدە بىرگە باۋ تاسىعان جامال جەڭگەيدىڭ ءدال ءوزى. قانات جۇرەگى دۇرسىلدەپ اۋزىنا تىعىلعانداي ىلگەرى ۇمتىلدى. اربانىڭ ارتىنداعى قىزىل ورامالدىنىڭ ءجۇزىن كورگەنشە شىدار ەمەس.
جامال «شۋ، ءاي!» دەپ شىبىرتقىسىن ۇيىرە سىلتەدى. شىبىرتقى تيگەن قوس وگىز جەلكەلەرى كۇجىرەيە العا ەنتەلەپ، بوس ماي بوشكەلەردى قاڭعىرلاتا جاعاعا شىعا بەردى. وتقا ۇمتىلعان كوبەلەكتەي پارومعا جۇگىرگەن قاناتتى اربا قاعىپ كەتە جازدادى.
— ءاي، ولەمە قايتەدى مىنا بىرەۋ؟!
— بىلاي، ءاي!.. كوزىنە قارا ۇرىنعان با، بىلاي،— دەپ قىرمىزى مەن جامال جارىسا باجىلدادى.
ارتقا شەگىنە ويىسىپ، امان قالعان قاناتتى ارباعا ەرە شىققان بالاپان انالاردان بۇرىن تانىدى:
— قانات!
— بالاپان! — ەكەۋى ەكى جاقتان قارلىعاششا ۇشىپ كەلىپ، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي الدى.
— اۋ، قانات پا ەدى؟!
— قارا باسىپ تانىماي قالعانىمىز با؟ — ەكى ايەلدىڭ قۋانىسقان دابىرى ولاردىڭ قۇشاعىن جازدى. ساعىنىسىپ كورىسكەن ەكى جاستىڭ شاتتىعىنا كوڭىلى بوساپ كەتتى مە، قىرمىزى كوزىنە جاس الدى. جامال دا اڭتارىلىپ، ەلجىرەپ قاراپ قالعان. ارقالارىنا شىبىرتقى قايتا تيمەگەسىن بە، الدە قاناتتى ولار دا تانىدى ما، ەكى وگىز دە توقتاپ، باستارىن تومەن سالىپ تۇرىپ الدى.
— قاناتجانبىسىڭ اينالايىن، امان-ساۋ بارسىڭ با؟ — سالەم بەرە قولىن سوزعان بالانى قىرمىزى داۋسى دىرىلدەپ اينالىپ-تولعانىپ، وزىنە تارتىپ ماڭدايىنان قايتا-قايتا ءسۇيدى. جامال تۋ سىرتىنان كەپ قۇشاقتاپ، جەلبىرەگەن كەكىلىنەن سيپاپ جاتىر.
— زىڭگىتتەي جىگىت بوپ كەتىپسىڭ عوي.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟ ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى ءبىلىپ پە ەڭ؟
— شىرايلىمدى كورگەندە ارباعا ءتۇسىپ كەتە جازدادىڭ عوي.— ەكى ايەل جامىراسىپ ونى ورتاعا العان. سۇراقتارىنا جاۋاپ تا الىپ جاتقان جوق. قانات قۋانعاننان نە دەرىن بىلمەي، جاۋاپ بەرۋ ورنىنا ارسالاڭداپ كۇلە بەرەدى. بالاپان دا ماز-مەيرام.
— قوي، جۇرە سويلەسەيىك، كەش باتىپ قالدى، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا قىرمىزى.
جامال كوڭىلدەنىپ شىبىرتقىسىن تولعاي سەرمەدى.
— ءاي، شۋ! تانىدىڭدار ما مىنا قاناتتى! — ول ەندى بولماسا قيسايا كەتكەلى كىلگىرىپ تۇرعان زەڭگىبابا جۇراعاتتارىنا ايقايلاي سويلەدى. قوس ەگىز «ال تانىدىق، تانىعاندا قايتەيىك» دەگەندەي باستارىن كوتەرىسىپ الدى دا تاناۋلارى پىشىلداپ، اياقتارىن ەرىنە قوزعادى. تۇياقتارى سىرتىلداپ، ءىش پىسىتار مەزى كۇيىنە باستى.
بالاپان مەن قانات اربا سوڭىنان ەردى. قانات قاتارىنداعى بالاپان جۇزىنە كوزىنىڭ استىمەن قايتا-قايتا قاراعىشتايدى. بەت-اۋزى تۇگەل شان. تەك دوڭگەلەك بوتا كوزى مەن اق كۇرىشتەي تىزىلگەن ءتىسى جىلتىرايدى.
— ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى ءبىلىپ كۇتتىڭ بە؟ — دەدى بالاپان.
— جوق، بىلگەن جوقپىن.
— پارومعا جاي كەلىپ پە ەڭ؟
پارومعا نەگە كەلگەنى ەندى عانا ويىنا ءتۇستى.
— مەنىڭ كوكەمنەن اۋىلعا حات كەلگەن جوق پا؟
— كەلگەن جوق،— دەدى بالاپان مۇڭايىپ.— مەنىڭ كوكەمنەن دە حابار جوق.
قاناتتىڭ ەڭسەسى ءتۇستى، باسى سالبىرادى. قوڭىر كەشتەي ۋايىم الگى قۋانىش ورنىن باسا بەردى.
— قانات، اسىل اتاڭ ۇيدە مە؟
— ۇيدە.
— ەندەشە سوندا تۇسەمىز. ءبىزدى جولشىباي تاستاپ كەت، — دەدى قىرمىزى قالا ىشىنە كىرگەن سوڭ.
اسىل — قاناتتىڭ ناعاشىسى. ءومىر كىسى جاتىرقامايتىن ادام. قوناق دەگەندە جانى جوق بۇل ءۇيدىڭ، اقىرعى ۇنەمى بولسا وزدەرى تاتپاي، كەلەتىن كىسىگە ساقتايدى. ءبىراق بۇل ۇيدەگى اتالى-كەلىندى ەكى جاننىڭ ەش قاشان قاباعى شىتىلمايدى. اتاسى — اڭقىلداق، جايداق، ال كەلىنى بولسا سول اتاسىنىڭ ويىن قاس-قاباعىنان تانىپ، ىممەن قيمىلداسىپ، ۇستاراداي لىپىپ تۇرادى.
ءۇي ىرگەسىندەگى تاپال اعاش ساكىدە باقاباس ەسكى باتەڭكە جاماپ وتىرعان ءداۋ قارا شال قىرمىزىلاردى كورىپ كەڭ جاداعايىنىڭ شالعايىنا سۇرىنە تۇرەگەلدى.
— Aۋ، قىرمىزى كەلىنبىسىڭ، امانسىڭ با، شىراق؟ — اسىل قاريا قۇراق ۇشىپ قاۋپەلەكتەدى دە قالدى.— مىناۋ بالاپانىڭ با، بويجەتىپ قالىپتى عوي. تورلەتىڭدەر، جاقسى كەلدىڭدەر.
الاشادان تىككەن قارالا قورجىندى قانات كوتەرىپ دالىزگە اپاردى. بالاپان مەن قىرمىزى ساكى جانىندا ايالداپ قالدى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ شال:
— ال كەش بار، تاڭ بار اڭگىمەگە قانارمىز. مەن شاي قويايىن، كەلىنىم كەشكى ىسمەندە ەدى،— دەدى. ءوزى قولىندا باتەڭكە، ۇيگە كىرىپ بارا جاتىپ قاناتتى دا جۇمسادى.— قۇمان اكەپ سۋ قۇي، جۋىنسىن، جول شانىنا باتقان شىعار كىسىلەر.
قانات جۇگىرىپ قۇمان اكەلدى. قىرمىزى بەتى-قولىن جەڭىل - جەلپى شايدى دا «كوپ جاسا» دەپ العىسىن ايتىپ، ۇيگە كەتتى.
بالاپان اسىقپاي جۋىندى. كونەتوز ەسكى كوك بارقىت كامزول مەن بويالعان قوس ەتەك ءبوز كويلەك تارالىپ ءوسىپ، بوي تۇزەگەن قىز تۇلعاسىن بۇركەي الار ەمەس. ەڭكەيگەن ساتتە سولقىلداق جاس شىبىقتاي ءيىلدى. بويى دا، شاشى دا ۇزارعان سەكىلدى. يىلگەندە تومەن ءتۇسىپ، ۇشى جەرگە تيگەن قوس بۇرىمىن تىكتەلىپ، ارتىنا لاقتىرىپ تاستاعاندا تومپايىپ بىلىنگەن ءتوسى ءدىر ەتە قالدى. بالاپاننىڭ مۇنداي سىمباتىن قاناتتىڭ ءتۇڭعىش كورۋى ەدى. كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى الابۇرتىپ كەتتى. تولقىپ تۇرىپ قۇماندى لاقىلداتىپ، سۋدى توگە-شاشا قۇيدى. ءوزىنىڭ بۇل قيمىلىن وسى ءسات ول سەزىپ تە تۇرعان جوق-تى. ەكى الاقانىن قوس جاپىراقتاي ءتۇيىستىرىپ جۋىنىپ جاتقان قىز ونى سۋدى جورتا اقتارىپ قۇيىپ تۇرعانداي كورىپ:
— شامالاپ قۇيسايشى، سۋدىڭ تەگىن ەكەنىن بىلەمىز، — دەپ جاي عانا كۇلىپ قويدى. شاڭ باسقان بەتىن، جۇپ-جۇمىر موينىن، دوڭگەلەك سىرعا تاققان جۇپ-جۇقا قۇلاعىن اسپاي-ساسپاي جۋىندى. ونىڭ ادەيى ءىشىن پىستىرايىن دەدى مە، جوق ابدەن تازالانىپ العىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ۇزاق سيپاقتادى. قاناتتا اسىقتىرعان جوق. قايتا جۋىنعانىن قىزىق كورىپ ءتۇر.
بالاپان باسىن كەتەردى. سۋمەن تازارعان اقسارى ءجۇزى قىزىل ءىڭىر شاپاعىمەن قىزارا نۇرلانادى. سۋ تامشىسى ءىلىنىپ قالعان ۇزىن كىرپىك استىندا ءمولدىر تۇنىق بوتاكوز جالتىلدايدى. قانات قولىندا قۇمانى، تەسىلە قاتىپ قالعان قىز جۇزىنە بالا بوپ قاتار جۇرگەلى ىشىپ-جەپ قاراعانى .وسى عانا شىعار. قىسىلماي ەركىن قادالادى.
— جاڭا كوردىڭ بە، سونشا تەسىلىپ،- دەپ، ون، ۇرتىنداعى شۇقىرشاعى دوڭگەلەنە جىميعان بالاپان ءارى قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
قانات بالاپاننىڭ جالت ەتكەن جانارىنان ءازى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەلى كورمەگەن ءبىر ۇشقىندى شالىپ قالدى. عاجايىپ ۇشقىن ءۇزىلىپ تۇسكەن ءمولدىر تامشىداي جىلت ەتتى دە سونە بەردى. ياپىر-اۋ، بۇل نەتكەن ۇشقىن؟ نەتكەن نۇر؟ قىز جانارىن ۇيالاپ قالعان ءىڭىردىڭ سوڭعى شاپاعى ما ەكەن؟ الدە قىز سىرعاسىنىڭ جالتىلى ما، جىلت ەتىپ سونگەن! قاناتتىڭ قۇتتاقانداي جۇرەگى سول نۇردى ۇققىسى كەلگەندەي العاش قانات جازعان بالاپانشا سىلكىندى. سول جاق كەۋدە تۇسىن شىم ەتكىزىپ وتكەن سەزىمنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن كۇيدە ءبىر ءسات اۋزى اشىلىپ تۇرىپ قالدى
بالاپان ۇيگە كىرىپ كەتكەن. قانات اڭقيىپ تۇرىپ قالعانىن ەندى سەزىپ، وز-وزىنەن جىميدى. قۇماندى ساكىگە سۇيەي سالىپ، ىشكە كىردى.
ول بالاپاننان تومەن كورپەشە شەتىنە كەپ وتىردى. كومەسكى جاناتىن ەلەكتر شام جارىعى بۋالدىر، ءۇي ءىشى كۇڭگىرتتەۋ. تورگە جايعاسقان قىرمىزى اسىل قاريامەن تاعى دا اڭگىمە دۇكەنىن قۇرىپتى. قىرمىزى بەتىنەن نۇرى تامعان اقسارى، جارداي ايەل ەدى، ءقازىر سىلىنىپ-اق قالعان. ءوڭى جۇدەۋ، جاعى سۋالىڭقى. اشىق ماڭدايى مەن قيىقشالاۋ قارا كوزى الدىندا ءاجىم جيىلەپتى. «اپاي جۇدەپتى-اۋ» دەدى قانات ىشىنەن. سونان كەيىن ول كوز قيىعىن بالاپانعا اۋداردى. اقسارى ءجۇزى البىراپ تومەن قاراپ وتىر. بەتىنىڭ قىزىلى مولايىپ، شىرايلانعان با؟ جوق، الدە نەدەن قىسىلىپ وتىرعان سياقتى ما، قالاي؟ بەيتانىس جەر، بوتەن وتباسى بولعان سوڭ توسىرقاي ما؟ نەسىنە قىسىلادى ەكەن؟
قانات ءبىراۋىق قىرمىزى مەن اسىل اتاسىنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى. كوكتاسپانىڭ يتەرمەلەۋىمەن كوپتىلەۋدىڭ ەگىس كەزىندە ءبىر دوربا تۇقىم ۇرلايمىن دەپ، سوتتالىپ كەتە جازداعانىن قىرمىزى جىر عىپ وتىر. اسىل قالىڭ قاستى دوڭەس قاباعى قىرتىستانىپ، جاۋار كۇندەي تۇنجىرايدى.
— قويشى، سو مىرىقتى، كەلىن. ۇرلىق قىپ ماسقارا. بولعانشا ولسەيشى، شىركىن. و، نەسى-اي، ساقالدى باسىمەن، — دەپ كۇيىپ-پىسەدى،— كوكتاسپا سىرعا كەتىپ ءول دەسە، قۇداي بىلەدى الدى-ارتىنا قاراماي جۇرە بەرەدى ول.
— راس ايتاسىز. باياعى قازانىن جارماعا تاستايتىنىن بىلەتىن بە ەدىڭىز؟!
— بىلەم عوي ونىسىن. پاي-پاي، سۇيەگىمىزگە ءمور بولماعان كۇنى بار ما و شىرىكتىڭ.
ەندى بىردە داۋىستارى باسەڭ شىعادى، الگىندە كۇلىسىپ وتىرعان جارقىن جۇزدەر كۇن كوزىن بۇلت باسقان شاقتاعى دالا سەكىلدى تۇنجىراي قالعان.
— ەل ءىشى اشىققان جوق پا ايتەۋىر؟
— اشىقپاعانمەن تارىعىپ وتىر. مال-تەگى بارلار عانا الدىلەۋ، جارىقتىق اق بولسا، اشتىق جوق ەكەن عوي. ال كىلت ۇستاعان ىسكلادشىك، برەگات دەگەندەردىڭ مۇرتىن بالتا كەسەتىن ەمەس. قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. سوعىس تاۋقىمەتى ولارعا كەلمەگەندەي.
— ءيا، يت جوقتا شوشقا ۇرەدى دەگەن سول، شىراعىم، باس كوتەرەر ەر-ازامات بولماعان سوڭ جەتىم-جەسىر ەسەبىنەن جانىنا تورسىق بايلاتپاستاي سەمىرىپ قالاتىندار بار عوي.
— اش-جالاناش بولىپ ولمەسپىز-اۋ، ادامىمىز امان كەلسە بولار ەدى، — قىرمىزى كۇرسىنگەندە ىشىنەن جالىن شىققانداي.— وسى كەزدە قارا قاعاز دەگەن كوبەيدى. ەستىدىڭىز بە، جاقىندا بايسۇلۋ كەمپىر جالعىزىنان قاراقاعاز الىپ الىپ بوزداپ قالدى عوي.
— الدا ءمۇساپىر-اي، ەستىمەپ ەدىم، قۇداي اياسىن بيشارانى. ءبىراق قارا قاعاز دەگەنگە سەنە بەرۋگە بولمايدى. وسى ءبىزدىڭ قالادا بىرەۋگە قاراقاعاز كەلگەن ەكەن، ارتىنشا ءتورت ايدان سوڭ كانتوجناي بوپ ءوزى كەلىپتى.
— ياپىر-اي، ءا؟! ءبىزدىڭ اۋىلدا دا باسى اماندار كەلىپ جاتىر. و ءبىر قول، ءبىر اياق، ءبىر كوز دەگەندەر باس سالقاسى بولدى عوي ءقازىر. ءبىزدىڭ ادامىمىزدا ءسويتىپ ورالسا شۇكىر دەر ەدىك، الگى...— دەدى دە قىرمىزى ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن اياقتاماي توقتادى. قىزىنا كوز قيىعىن سالىپ بوگەلە بەردى. شەشەسىنىڭ وزىنە قاراپ ۇندەمەي قالعانىن سەزگەن بالاپان ءجۇزى ورتشە جاندى.
قىرمىزى ءسوزى قاناتتىڭ ويىنا وسىدان ءۇش اي بۇرىن وڭ قولىنان ايرىلىپ مايداننان قايتقان تورسىقبايدى ءتۇسىردى.
ۆوكزال باسىنا سوعىپ تۇرماسا قاناتتىڭ كوڭىلى كونشىمەيتىن. كوكەسىن ساعىنعان بالا جۇرەگى ەرىكسىز جەتەلەپ باراتىن. ۆوكزالدا ول وتكەن-كەتكەن پوەزداردى كوزىمەن كورىپ، ۇزاق سەندەلەدى. كەيدە جارالىلار ەشەلونى وتەدى. وندايدا قاناتتا جۇرەك جوق. ەشەلون كىدىرسە، ۆاگون جاعالاپ جۇگىرەدى. اششى ىشەكتەي شۇبالعان ۆاگونداردىڭ بىرىنەن كوكەسى شىعا كەلەتىندەي جۇرەگى الىپ ۇشادى. جارالىلار دا ونى جۇرگىزبەيدى، تانىماسا دا قۇشاقتاپ بەتىنەن سۇيەدى. قانات سەكىلدى بالاسى، باۋىرلارى ەسىنە تۇسە مە، كوزىنە جاس الىپ جابىرقايتىندار دا كەزدەسەدى. قاناتتا قىزىق، كورىنگەننەن كوكەسىن سۇرايدى. «كوردىڭدەر مە؟» دەيدى. بالا ساعىنىشىن سەزگەندەر جاۋاپ بەرە الماي مۇڭايا قينالادى. ال كەيبىر قۋلارى: «ە، كوردىم. جاۋدى بەرلينگە دەيىن ىندەتپەي قايتپايمىن» دەپ، باتىسقا تار تىپ بارادى. قانات دەگەن بالام بار دەپ ەدى، سول cەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ كۇلدىرەدى. ول سەنەرىن دە، سەنبەسىندە بىلمەيدى، ىستىقتان پىسىناپ وتىرعانىڭدا ءبىر جەلپىپ راحاتتاندىرىپ كەتەتىن قوڭىر سامالدى سەزىنگەندەي جار قىلداپ كۇلە بەرەدى. ۆاگوندا توسەگىنەن تۇرا الما جاتقان كەم-كەتىكتەردى كورگەندە بالا جۇرەگى ينە شانشىلعانداي شوشىنادى. جان كوكەم مايداننان ون ەكى مۇشەسى ساۋ ورالسا ەكەن دەپ تىلەيدى.
ءوستىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ءتۇس اۋعاندا الدە كىم جەلكەسىنەن ءتۇرتىپ قالدى. ارقاسىندا قاپشىعى بار، سۇر شينەلدى سولدات. ون. قولىن يىعىنان دالدەپ شاۋىپ تاستاعانداي بوس جەڭىن سولبىرەيتىپ اپارىپ شينەلىنىڭ قالتاسىنا تىعا سالعان. پيلوتكاسىن شەكەسىنە وقشىرايتا كيگەن. «تورسىقباي! اۋ، قولى قايدا؟» قانات توبەسىنەن ءتونىپ اقسيا كۇلىپ، شەگىر كوزى تۇزداي جانعان تورسىقبايدىڭ بەتىنە ۇرپيە قارادى.
— ءاي، تانىماي قالدىڭ با؟ تورسىقبايمىن عوي.
— تانىدىم.— قانات «شاقشيعان كوزىن-اق ايتىپ تۇر عوي تورسىقباي ەكەنىڭدى» دەي جازداپ قالدى،
— ال قايدان ءجۇرسىڭ؟
— وسى قالادا ءجۇرمىن.
— نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟
— دەپودا جۇمىس ىستەيىم.
— وي، ءپالى رابوش كلاس ەكەنسىڭ عوي. قالاعا قاشان كەلىپ ەڭ ءوزىڭ؟
— بىلتىر.
— ءا، سولاي ما.— تورسىقباي اسىعىس ءتۇر ءبىلدىردى. — بالاپان اۋىلدا ما؟
— اۋىلدا.
— بىلتىردان بەرى كورمەگەنسىڭ عوي شاماسى. قاپ... — دەدى دە ول باسقا سەزگە كەلمەستەن تۇرا جونەلدى.
ءاي جوق، ءشاي جوق بالاپاندى سۇرايدى. نەگە سۇرايتىنى بەلگىلى عوي. ءبىراق، بالاپان ونى جەك كورەدى. ءوزى تۇگىل جولداعان حاتىنان جىلان كورگەندەي شوشيتىن. تورسىقبايعا جانا وسىنى نەگە ايتپادى؟ قاپ... قانات قاتتى وكىندى.
قانات كوزى بالاپان جۇزىنە تۇسە بەرەدى. قىز الدىنا قۇلاعان بۇرىمىنىڭ ۇشىن تارقاتىپ، ساۋساعىنا وراپ تۇنجىرايدى. ونىڭ ويىن سەزىپ قالعانداي-اق قاباعىن شىتىپ، تۇرىڭكى ەرنىن تىستەلەيدى.
قانات ءدال سونداعىداي ءىشى جانىپ، تورسىقبايعا قاراپتان قاراپ جىنى كەلىپ، بويىن اشۋ بۋادى.
— اۋ بالام، داستارقان جايمايسىڭ با؟ — دەگەن اتاسىنىڭ داۋسى عانا ساباسىنا ءتۇسىردى ونى.
شاي جينالعان سوڭ اسىل الگىندە جاماپ وتىرعان باتەڭكەنى يەسىنە اپارعالى ورنىنان تۇردى دا، بالاپان مەن قانات سالقىنداعالى تىسقا شىقتى. اي ەرتە تۋىپتى. پوسەلكانىڭ توقال ۇيلەرىنەن اسىپ، دوڭگەلەك كۇمىس شار جارقىرايدى. كوشە كۇندىزگىدەي جارىق.
ولار ساكىگە كەپ وتىردى. بالاپان اۋىلدا جۇرگەندە جەڭىلتەك سياقتى ەدى، ءقازىر بۇرىنعىداي ۇشىپ قونبايدى. ۇيالشاق تارتقان با قالاي؟ باياۋ قوزعالادى. قانات بالاپان بويىندا الدە ءبىر وزگەرىس بار ەكەنىن ءىشى سەزگەنىمەن ونىڭ نە ەكەنىن تاپ باسىپ بىلە المادى. ال بالاپان بولسا قاناتتىڭ بويىنىڭ سۇڭعاق تارتقانىن، داۋسىنىڭ قالىڭداپ، قوڭىرلاعانىن، جانارىندا جالتىل، نۇر مولايعانىن بىردەن اڭعارعان.
— نەگە حات سالمادىڭ؟ — دەدى بالاپان وكپەسىن ايتىپ.
قانات نە دەرىن بىلمەدى، ۇندەمەدى.
— اۋىلدان قاشىپ ءجۇرسىڭ بە، نەگە بارمايسىڭ؟
— كوكتاسپا تۇرعاندا ولسەمدە بارماسپىن،
— اۋىلدى ساعىنعان جوقسىڭ با؟
— ساعىندىم.
— كىمدى ساعىندىڭ؟
«سەنى ساعىندىم» دەپ ءتىل ۇشىنا كەپ قالعان ءسوزدى ءبولىپ قالدى. «ساعىندىم» دەگەن ابەس سياقتى كورىنىپ ءوز وزىنەن قىسىلدى. ماڭدايى تەرشيدى. تۋرا جاۋاپتان قاشقانداي-اق قانات:
— مەن اۋىلدى ساعىنىپ ولەڭ شىعاردىم،— دەدى،
— ايتشى، كانە!
— ساعىندىم مەن اۋىلداعى بالداردى.
ساعىندىم مەن مايدانداعى كوكەمدى.
اۋىلعا قۇس بوپ ۇشىپ بارار ەم،
كوكتاسپاداي وق جىلاننان قورقامىن.
قانات «بالاپاندى» دەگەننىڭ ورنىنا «بالداردى» دەپ قوسىپ جىبەردى. بالاپان سىقىلىقتاپ كۇلدى، ولەڭنىڭ ۇيقاسى كەلمەي تۇرعانىنا ما قايدام، ىشەك-سىلەسى قاتتى.
— نە جامان با؟ — دەدى ول كوڭىلىنە كەلگەندەي.
— جوق، جاقسى،— دەپ زاماتىندا مۇنايدى بالاپان. ونىڭ بۇل كەيپىن قانات اڭعارمادى.— قالاعا ەرتىپ كەلمەيمىن دەپ اپام. جالىنىپ زورعا كەلدىم.
— نەگە ەرتپەيدى؟ ەرتپەيدى...— بالاپان كومەيىندە الدە نە ايتىل ماي قالعانداي.
— بۇرىن قالاعا كەلىپ پە ەڭ؟
— كىشكەنتايىمدا كوكەم ءبىر اكەلگەن.
قالانى كوپتەن كورمەگەن بالاپاندى ۆوكزالعا ەرتىپ بارعىسى كەلگەن قانات:
— ۆوكزالعا بارايىق،— دەدى.
— نە بار وندا؟
— پوەزداردى كورەمىز.
— قاشان؟ ءقازىر مە؟
— ءيا. ءجۇر،— دەپ قانات ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— اپاما ايتپاساق ۇرىسادى — دەدى بالاپان. بالاپان بۇرىن اپاسىنان ۇلىقسات سۇراماي-اق بالالارمەن ويناپ كەتە بەرۋشى ەدى عوي. قىرمىزى اپاي اشۋلانشاق بولىپ كەتكەن بە، قالاي؟ قانات جۇگىرىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى دە، ىزىنشە ايقايلاپ قايتا شىقتى:
— ءجۇر، بارا بەرىڭدەر،— دەدى.
اي بيىكتەپ قالعان. دىرىلدەگەن اقشىل ۇلپا نۇردان با، كوشەدە جۇمساق، جايلى ءبىر لەپ بارداي. شەگە قۇمدى كوشە تابانى بوپ-بوز. قانات كوشە ورتاسىنا تۇسىسىمەن بالاپانعا بۋرىلدى دا:
— ماعان قۋىپ جەتەسىڭ بە؟ — دەپ الدى ارتىنا قاراماستان قاشا جونەلدى.
بالاپان ونى اۋىلدا تالاي وكشەلەپ قۋعان ادەتىمەن جۇگىرە ءتۇستى دە توقتادى. ءاۋ دەم جەر ۇزاپ بارىپ، ارتىنا قاراعان قانات قىزدىڭ قۋماعانىنا تاڭىرقاپ كىدىردى.
— نەگە قۋمادىڭ؟
— ۇيات قوي.
— نەسى ۇيات. ودان دا جەتە المايىم دەسەيشى.
— جەتەم بە، جەتپەيىم بە، ءبىراق ۇيات. كوشەدە بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالسا، بوي جەتكەن قىز سەكەڭدەپ ءجۇر دەمەي مە؟
— ءيا، بويىن ءوسىپ كەتىپتى، — دەدى قانات ونىڭ بوي جەتكەنىن بويىنان اڭعارعانداي.— تاپالمىن دەيتىن ەڭ.
— سەندە سورايىپ كەتىپسىڭ عوي. مەنەن ءالى بويلىسىڭ-اۋ دەيىم.
— جوق سەن بويلىسىڭ.
— ءاي، قايدام؟!
— نانباساڭ كەل، بوي سالىستىرايىق — قانات قىزدىڭ قارسى الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى.— كانە! كانە!
ماڭدايلارىن ءتۇيىستىردى.
Miنe، مەنىڭ ماڭدايىما سەنىڭ ماڭدايىڭ ءتيىپ تۇp، دەپ قۋاندى قانات.
وسى ءسات قىزدىڭ جاڭا اشىلعان گۇلدەي تۇرىك ەرنى قاناتتىڭ سۇيىرلەۋ ەرنىنە ءتيىپ كەتتى. شوقتاي ىپ-ىستىق ەكەن قانات وتتاي ەرىن تابىنا كۇيىپ قالاتىنداي-اق شەگىنە بەردى. شىلدەنىڭ اپتابىنداي شارپىعان ىستىق دەمنەن بالعىن دەنەسى بالقىپ جۇرە بەرگەندەي. بالالىق بازارىندا الىسىپ-جۇلىسىپ ويناپ جۇرگەندە ءومىرى مۇنداي كۇيگە تۇسپەگەن ەدى. بۇكىل قانى باسىنا تەپكەندەي قۇلاعى شىڭىلداپ، ەكى بەتى دۋىلداپ بارا جاتتى. بايقاماي قىز ەرنىنەن ءوزىن ءسۇيىپ العانداي سەزىنىپ ۇياتتان دا ورتەنىپ كەتە جازدادى. الدە بىرەۋ قاراپ تۇرعانداي ساستى. جالت بۇرىلىپ، العا تۇسە بەردى.
بالاپان بويىن الىپ قاشپاعان. قايتا ءبىر ءسات ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ، كوز الدى تۇماندانىپ كەتكەن. قاناتتى قۇشىرلانا ءسۇيىپ العىسى كەلگەندەي ۇمتىلا بەرگەن. سەرمەگەن جەرىنە تيمەگەن قىلىش قۇساپ بالا تايقىپ كەتكەندە عانا قىز ەسىن جيىپ الدى. ءبىراق، قاس قاعىمدا ءوزىن الاساپىران ەتكەن نەندەي كۇش ەكەنىن بىلە الماي ماناۋراپ ءبىراۋىق تۇرىپ قالدى.
جۇلدىزدى قارا ماقپال اسپانعا ەرلەگەن اي ەكى جاستىڭ قىلىعىنا تاڭىرقاعانداي جىميىپ قويادى.
قالا شاعىن بولعانمەن كوشەلەرى داليعان كەڭ، وزەن جاعاسىنداعى يەن جازىققا سالىنعاسىن با، جەر جەتپەس دەپ قىسىلىپ قىمتىرىلماعان، قام كەسەكتەن توقال ۇيلەردى كوشە-كوشە عىپ ۇزىن شۇباق سالا بەرگەن. ءالى ەل جاتپاسا دا كەشەدە ادام اياعى سيرەك.
بالاپان الگىندە ءوزىن جاندىرىپ-كۇيدىرگەن سەزىمنەن بىرتە-بىرتە ايىعا باستادى. قالالى جەردە ۇرى-قارى كوپ دەگەن قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىپ قالعان ول ەكى قاپتالداعى انتالاعان تەرەكتەر تاساسىنان الدە كىم شىعا كەلىپ باس سالاتىنداي كورەدى. كوشەدەن سەسكەنگەن سوڭ الگى سەزىمنەن ءبىرجولا سەيىلدى.
قانات ەشنارسە بولماعانداي قايتادان كوڭىلدەنىپ كەتتى. سەسكەنەتىن دە ەمەس، قالاعا ۇيرەنگەن، سامبىرلاي سويلەيدى.
— ءبىزدىڭ اسكەر فاشيستەردى ىزعىتىپ قۋىپ بارادى. كوپ ۇزاماي كوكەم دە كەلەدى. سوسىن اۋىلعا بارامىن.
— سوعىس ەرتەرەك بىتسە ەكەن.
— بالاپان، ءقازىر ەكەۋمىز ۆوكزالعا بارعاندا كوكەلەرىمىز پوەزدان ءتۇسىپ تۇرسا قايتەر ەڭ، ءا؟
— وندا مەنىڭ جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر ەدى. وڭداي قايدا؟
— ال مەن كوكەمنىڭ موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ جەرگە تۇسپەي قويار ەدىم.
— وي، مەنەن باقىتتى ادام بولماس ەدى-اۋ، كوكەم مەنى ەش قايدا جىبەرمەس ەدى.— بالاپان كۇرسىندى.
ءبىراق، قانات ونىڭ ءسوزىنىڭ ءمانىن ۇقپايدى. كوكەلەرى شىنىمەن كەلىپ قالعانداي-اق اسىقتىرا لەپىلدەيدى:
— ءجۇر، تەزىرەك، ءجۇر. انە پوەزد كەلىپ تۇر.
ولار تەمىر شارباقتان سەكىرىپ ءوتىپ، پەرروننان ءبىر-اق شىقتى. قىزىل قىشتان سالىنعان ۆوكزال ماڭدايىندا ەلەكتر شام جارقىرايدى. زال ىشىنەن ىستىقتاپ شىققان با، شال-شاۋقان، بالا-شاعاسى ارالاس ونشاقتى جولاۋشى ەسىك الدىندا ۇيلىعىسىپ وتىر: بىرەۋ قاعىپ كەتە مە دەپ قورقىپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن استىنا باسىپ العان قارا تاقيالى شال، بىر-ەكى بالالى ايەل، قابىن جاستانىپ قيسايعان توماشاداي كەمپىر، مىجىرايعان كەپكالارىن كوزىمە تۇسىرە كيگەن، شاشى وسكەن سيىقسىز ەكى-ۇش بالا ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇر. قولىندا بالعاسى مەن شامى بار، سىرماقتارى ماي-ماي ءبىر قارتاڭ ەركەك پەن ايەل جول جاعالاپ بارادى. ارىرەك جولدا شۋدا جىپتەي شۇباتىلعان ۆاگوندار. پەرونعا تاياۋ جولدا قۇلاقتى جارا شىڭعىرىپ پاروۆوز ويقاستايدى. بالاپان اۋزىن اشىپ قالعان. وعان ءبارى تاڭسىق.
ولاي-بۇلاي ويقاستاپ جۇرگەن پاروۆوز ارسىلداپ-گۇرسىلدەپ كەپ ىسسى بۋعا كومىپ وتە شىقتى: الدە كىم پاروۆوز ىشىنەن:
— قانات، پريۆەت!—دەپ ايقايلادى.
— سەرەجا، پريۆەت! — دەپ قانات تا قولىن كوتەردى.
پاروۆوز ۇزاي بەردى.
— و كىم؟
— مەنىڭ دوسىم سەرەجا... كوچەگار.— قانات ۇنىنەن ماقتانىش سەزىلەدى.
— كوچەگار دەگەن نە، ول؟
— پاروۆوزعا كومىر جاعىپ تۇرادى. پاروۆوزدىڭ بۋمەن جۇرەتىنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟
— بىلەم عوي. ونىمەن قالاي دوس بولدىڭ؟
— ول قىزىق. دەپودا تانىستىم. ولدا مايدانعا اكەسىن ىزدەپ كەتكىسى كەپ ءجۇر ەكەن مەن سياقتى. ەكەۋمىز ۋادەلەسىپ پوەزعا مىندىك ءبىر كۇنى.
— شىنىمەن قىزىق ەكەن. سوسىن...
— مەن وسى ارادان ۇزاماي ۇستالدىم. مىنا قورقىتتان. ال سەرەجانى ارالدان ءتۇسىرىپ كەتكەن.
بالاپان وعان قىزىعا قارايدى. ءبىراز نارسەنى ءبىلىپ الىپتى، ءوسىپتى. جازىق ماڭدايىنا.توگىلگەن مايدا قوڭىر كەكىلى قارا تورى جۇزىنە ۇناسىپ-اق تۇر. قىسىڭقى قارا كوزىنەن وت ۇشقىندايدى. كيىمى دە وپ-وڭدى: كونە توزداۋ اق كويلەك پەن كەنەپ شالبار، بەلىنە اسكەردىڭ جالتىراۋىق تەمىر دوعالى جالپاق بەلبەۋىن بۋىنعان، قۇنتيعان، جيناقى.
قانات وزىنە بالاپاننىڭ ءبىر ءتۇرلى ەلجىرەي قاراپ وتىرعانىن بايقاپ وز-وزىنەن قىسىلدى.
— ايتپاقشى، تورسىقبايدى كوردىڭ بە؟ — دەدى تابان استىنان ول. قىسىلعاندا اۋزىنا تورسىقبايدىڭ اتى ىلىككەنىنە ىشتەي قايران.
بالاپان قويىن قالتاسىنان الدەنە الماق بولىپ وقتالىپ تۇرعان. كوتەرە بەرگەن قولى تومەن سىلق ءتۇستى. ول قالتاسىنان بىرنارسە الىپ بەرگىسى كەلگەندەي ەدى. جادىراپ تۇرعان اشىق ءجۇزىن دە بۇلت اينالعان اسپانداي لەزدە كىرەۋكە شالدى.
مايداننان جارالانىپ ورالعان وسى جىگىتتى قىرمىزى اۋىزعا كوپ الىپ ءجۇردى. اڭگىمەنىڭ ءيىنى كەلسە ماقتاپ تا قويادى. سوندا ايتاتىندارى:
«اسكەر دەگەن قيسىق اعاشتى تۇزەيتىن تەزبەن بىردەي ءى كەن عوي. سىرىقتاي جىگىت بوپ كەپتى. مىنەزىن ايتسايشى، باياعى ءدالدۋىنىڭ ءبىرى جوق. سىندىرعان نانداي. ۇشىراسقان سايىن «اپالاپ» ىزىلىپ تۇرعانى. كەسە وتپەيدى-اۋ، الدىڭنان كەسە وتپەيدى-اۋ. اڭگىمەسى دە ءتۇپ-تۇزۋ. جاس باسىنا قاراماي سوعىستا كوپ بەينەت شەگىپتى. ايتىپ وتىرسا ونىڭ ءوزى ءبىر حيكايا».
بالاپان تىڭداعانمەن ەلەي بەرمەيدى. باياعىشا ۇناتپايدى. ادەپكىدە اتىن ەستىگەندە تىجىرىنىپ تەرىس قاراپ ءجۇردى. شەشەسىنىڭ كوڭىلىندە ءبىر نارسە بار دەگەندى ويلامايتىن. ءبىراق، قۇلاعىن سارسىتا بەرگەن سوڭ، ەلەمەسكە امالى قالمادى. اتى جوق، ءجونى جوق نەگە ماقتاي بەرەدى؟ سوڭعى كەزدە قورجىنباي اعاسىنىڭ ورنىنا بريگادير بولعالى مۇلدەم جەر-كوككە تيگىزبەي قويدى.
تورسىقباي قىرىنداپ كەلىپ جۇرەتىن. سىپايى. بۇرىنعى قاعىپ-سوعىپ جۇرەتىن مىنەزى قالعان. سويتسە دە، جاقسى كورىپ ەلجىرەيىن دەگەننىڭ وزىندە شەگىر كوزى شاقشيىپ كەتەدى. وڭاشا قالسا، ويى ءبىر نارسە دەمەكشى. بىردە وتاقتان قايتقاندا ىزىنە تۇسكەنى بار. بالاپان قاشىپ، ءبىر توپ قىز-قىرقىننىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن.
قىرمىزىنىڭ جىگىتتى ماقتاۋى تەگىن ەمەس ەدى. مەرزىمى جەتكەن گۇلدەي ءبىر كۇنى سىردىڭ دا قاۋىزى جارىلدى. ءبىر كەشتە ەكى ۇرپەك سارى ۇيقىعا كەتكەن كەزدە قىزىن قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، شاشىنان سيپاپ وتىرىپ ءسوز باستادى.
— بالاپانىم، اينالايىن، جاس ەمەسسىڭ، ەندى بوي جەتتىڭ، قىز دەگەن قاشاننان جات جۇرتتىققا جارالعان. ءبىر كەزدە مەن دە بىرەۋدىڭ ماڭدايىنداعى بارى ەدىم. سەنىڭ اكەڭە كەلدىم، ساعان انا بولدىم.
بالاپان ۇستىنە تام توبەسى قۇلاپ كەلە جاتقانداي قاتتى شوشىندى. جىلان ارباعان تورعايداي كوزى باقىرايىپ مەلشيدى دە قالدى.
— تورسىقبايعا سۇراپ ءجۇر سەنى. جامان بالا ەمەس، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مەكتەپتە بىرگە وقىدىڭدار. قايتەيىن، قيمايمىن... مەم سەنى جات-جۇرتتىققا قيادى دەيسىڭ بە؟ — دەپ قىرمىزى قىزىن قۇشاقتاپ ەگىلىپ جىلاپ قويا بەردى.
بالاپان تۇلا بويىنداعى قانى توقتاپ قالعانداي سىرەسىپ وتىر ەدى، ول دا كەز جاسىنا ەرىك بەرىپ، شەشەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. شەشەسى دە قىزىنىڭ سولقىلداعان ءتوسىن قۇشاعىنا كومىپ، داۋسىن شىعارا ۇزاق جىلادى. ءبىر كەزدە بارىپ اۋىر كۇرسىندى دە ەڭسەسىن تىكتەدى.
— قايتەيىن، ۋھ... قايتەيىن، جەتىم-جەسىرمىز. اكەڭنەن بولسا حابار جوق. مەن بولسام جارىمجانمىن... قارنى جالتىراپ ىنىلەرىڭنىڭ جاتىسى مىناۋ. ءۇش جىلدان بەرى ءبىر كيىم اۋىستىردىق پا، ۇستىمىزدەگى سول باياعى لىپامىز... قورجىنباي قول ۇشىن بەرمەگەندە بۇ كۇنگە جەتەر مە ەدىك؟! بىزگە سۇيەنىش كەرەك، قارعام، ونسىز وزەگىمىز تالادى، جەتە المايمىز اكەڭە... ايتەۋىر انا ءتىلىن الساڭ، مەن تورسىقبايدى قولايلايمىن.
بالاپان اۋعا شىرمالعان بالىق، قۇساپ كەپ بۇلقىندى. ءبىراق ويلاپ-ويلاپ كەلگەندە اناسىن ايادى. ايتىپ وتىرسا ءبارى راس. قىز ءسوز بەرىپ ماقۇل دەمەگەنمەن ءۇنسىز مويىنۇسىنعانداي شەشەسىنىڭ توسىنە ماڭدايىن باسقان كۇيى كوز جاسىن جۇتۋمەن بولدى.
— جانىم، ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، جاقسى كورىپ كەتەسىڭ. اكەسىندەي شالعا بارىپ جاتىر كەي بەيباق، انا وراقبايدىڭ ۋىزىن جەتپىستەگى ءبىر سۇيرەتپە العان جوق پا، ونىڭ بەتى ءارمان... جايشىلىق زامان بولسا وستەر مە ەدىم، مىنا قاراڭ قالعىر سوعىس... قايتەيىن...— دەپ قىرمىزى ءارى قىزىن اياپ، ءارى شاراسىز كۇنىن ويلاپ اھ ۇرعان كۇرسىنىسپەن تىنعان.
ەندى شەشەسى ۇزاتاردا قىزىم ەڭ بولماسا ءبۇتىن كويلەك كيسىن دەپ «مايسالدان» جىرىمشىلاپ تىعىپ جيناعان شولاق قولداي جارتى بۇيەن مايىن، ماڭدايىنداعى جالعىز ءىلىپ الار كورپەسىن قاقىراتىپ، ىشىندەگى تۇيە ءجۇنىن ءتۇتىپ الىپ، قالاعا بازارلاپ كەلىپ وتىر. بالاپان اقىرعى تىلەگىم بولسىن، مەن دە بارىپ قايتايىن قالاعا» دەپ جالىنىپ-جالپايىپ ەرىپ كەلگەن.
كەلگەندەگى ارمانى— قاناتتى ءبىر كورۋ ەدى. ول— مىناۋ قارسى الدىڭدا تۇر. تورسىقبايدى سۇرايدى، الدە بۇل دا ءبىر نارسە سەزە مە؟ بالاپان قىزارا ۇيالادى. الگىندە عانا بار سىرىن اقتارعىسى كەلىپ الابۇرتىپ تۇر گ ي، ەندى تاۋى قايتىپ قالىپتى.
ۇيگە قايتايىق، — دەدى ول الدەن ۋاقىتتا مۇڭايىپ.
— نەگە؟
— باسىم اۋىرىپ تۇر.
قانات وندا ءوزىن ءبىل دەگەندەي يىعىن كوتەرىپ، داعدارعان ءپىشىن كورسەتتى.
قانات ويانىپ، كوزىن اشقاندا ءۇي ءىشى اقار-شاقار ەدى. تەرەزەدەن قۇيىلعان كۇن ساۋلەسى توگىلگەن ءسۇتتى جالاپ جاتقان سارى مىسىق سەكىلدى ەدەنگە كولبەي شانشىلعان. ودان باسقالار تەگىس تۇرىپ كەتكەن. توسەكتەر جينالىپ ءاي-جاي بولعان.
ول تۇرىپ توسەگىن كەرەۋەت ۇستىنە جيىستىردى دا، تىسقا بەت الدى. اپىراۋ، ۇيدەگىلەر قايدا كەتكەن؟
كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. بالاپان ەسىك الدىندا بۇرىمىن تارقاتىپ، شاشىن تاراپ تۇر. مايدا سامال قارا تورعىن ورامالداي جايىلا كۇلتەلەنگەن شاشىن جەلبىرەتىپ قويادى. تارانىپ تۇرعان قىز ەمەس، توتى سەكىلدى. قانات كوڭىلىن ءبىر توسىن قۇمارلىق بيلەدى. ول سو ءبىر جىلداعىداي قىزدىڭ بۇرىمىنان تارتىپ قالعىسى كەلىپ ۇمسىنا بەردى. ءبىراق قولىن سوزىپ بارىپ بوگەلدى. الدە كىم شاپ بەرىپ قولىنان ۇستاپ قالعانداي. ول جايمەن جاقىنداپ،، قارا ماقپال شاشتى بەينە ءبىر اسىل زات ۇستاعانداي-اق باياۋ عانا سيپالادى.
قىز شوشىنعان جوق.
— قانات! —دەپ كۇلىمسىرەي بۇرىلدى. مولدىرەگەن بوتا كوزى جاساۋراپ جارقىرايدى،— باياعى بالالىعىڭ ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە؟
— ءيا.
— ءاي، بالالىق-اي، ءا... سوندا بىرەۋدىڭ سوزىنە ەرىپ...
— اشۋلاندىڭ با سوندا؟
— اشۋلاندىم ارينە. ەرمەلىگىنە اشۋلاندىم.
— مەن مۇعالىمگە ايتا ما دەپ قورقىپ ەدىم.
— قويشى، سونى ەسكە الماي، — دەپ بالاپان قاباعىن شىتتى، تورسىقبايعا قاتىستى وقيعانى ويىنا تۇسىرۋدەن قاشاتىن سياقتى.
قانات بىردەن سەكەم الدى. تۇندە ول بالاپانمەن كەزدەسكەنىنە قۋانىپ تولقىدى ما، كوپكە دەيىن كوز ىلە المادى. اسىل اتاسى، قىرمىزى مەن بالاپان، قانات ءبارى ءبىر بولمەدە جاتقان. اسىل مەن قىرمىزى اڭگىمەسى تاۋسىلمادى سىركىرەگەن سىلبىر جاۋىنداي گۇبىر-گۇبىر سوزىلا بەردى. جولدان شارشاپ كەلگەن بالاپان بىردەن ۇيقىعا كەتتى مە، جايمەن پىس-پىس دەمالىپ تىرپ ەتپەي جاتىر.
ءبىر كەزدە قىرمىزى بالاپان مەن قاناتتى ۇيقىعا كەتتى دەپ ويلادى دا اسىلعا بازارعا كەلگەن شارۋاسىن بايانداي باستادى.
— بالاپانىم بوي جەتتى عوي. ەندى قۇتتى جەرىنە قوندىرسام با دەگەن ويىم بار، اعا. اكەسىنە قاراتار شاما جوق، زامان ءتۇرى مىناۋ. ۇيدەن شىعىپ تۇرعان ەركەگىڭ بولماعان سوڭ ءبارى بەكەر ەكەن.
— كىمگە بەرگىڭ كەلەدى؟
— تورسىقبايدى بىلەتىن شىعارسىز، قورجىنباي شالدىڭ ءىنىسى.
— ءا، بىلەم، ءبىر قولىن بەرىپ كەلدى دەپ ەستىگەم.
— قول باس ساداقاسى، شولاق بولعانمەن ازامات قوي، اعا.
قانات ەلەڭدەدى. الگىندە ماۋجىراپ قالعي باستاعان سياقتى ەدى، ۇيقىسى شايداي اشىلدى... تورسىقبايدى سۇراعاندا جاۋاپ بەرمەگەنىنىڭ سىرى بار ەكەن-اۋ... ول دەمىن ءجاي-جاي الىپ، تىستەنە تىڭدايدى.
— ءجون، باعى اشىلسىن! — اسىل ماقۇلداپ جاتىر،— بالاپاننىڭ ءوزى قالاي ما؟
— قالاماعاندا باسقا كىم بار ءقازىر، اعا؟!
— ءيا، ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى بولدى عوي. — شال كۇرسىنىپ قويدى. — ەكى كىشكەنتايىڭدى كىمگە تاستاپ كەتتىڭ؟
— كورشىگە. بالاپانىما قالا قوي دەپ ەم. بولمادى. بازارعا بارام دەگەننەن قالاعا اپار دەپ بولماي وتىرىپ الدى.
— جاس قوي، قالانى كورگىسى كەلگەن دا.
— قالادان بۇرىن قاناتتى كورگىسى كەلدى-اۋ دەيمىن. قانات دەسە جانى بولەك، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى...
... قانات تۇيەدەن تۇسكەندەي'عىپ ءبىر سۇراقتى ءدۇڭ ەتكىزدى.
— بالاپان، سەن تورسىقبايدى جاقسى كورەسىڭ بە؟
بالاپان توبەسىنەن جاي تۇسكەننەن كەم بولعان جوق.
جاساۋراپ تۇرعان جانارى جاسقا تولىپ تۇمانداندى. الدە نە دەگىسى كەپ ەرىندەرى بوزارا دىرىلدەدى. ءبىراق، قىلعىنىپ قالعانداي ەشتەڭە دەي المادى. بەزگەگى ۇستاعان جانشا قالشىلداپ، كوزىنەن بىرنەشە مونشاق ءۇزىلىپ ءتۇستى. ءجۇزىن جۋىپ بارا جاتقان ىستىق جاستى كورسەتپەيىن دەدى مە، ول قوس الاقانىمەن بەتىن جاپتى.
قانات ساستى. نە ىستەرىن بىلمەي قاپالاقتاعان ول قىزدىڭ سەلكىلدەگەن يىعىنان ۇستاپ:
— جى-جىلاماشى، بالاپان،— دەپ جالىندى.— تورسىقپايدى مەن دە جەك كورەم.
بالاپان ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەرىپ، ۇيگە بۇرىلىپ كىرىپ كەتتى.
داربازاعا دابىرلاپ بىرەۋلەر كەلدى. ەسىكتەن ەكى بۇكتەلىپ اسىل كىردى. وعان ىلەسە قىرمىزى مەن قاريانىڭ كەلىنى كورىندى. بازاردان كوڭىلدى قايتقان تۇرلەرى بار، قاڭعىر-قاڭعىر ەتىسەدى.
كەشكى سالقىن تۇسە اربا كەلدى. جامال ارباسىن ماي بوشكەمەن سىقاپ الىپتى. كەروسين ەمەس، التىن تيەپ العانداي ەلپەلەكتەيدى. «كولحوزعا مولوتيلكا كەلسە، ەندى مايى كەندە بولماس». «بريگادتىڭ كوزىنە تۇسەتىن بولدىم» دەپ كوزىن قىسىپ بالاپاندى ازىلمەن شىمشيدى.
ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ وتىرعان قىرمىزى مەن بالاپان اربا كەلىسىمەن توقتاۋسىز شىقتى. قىرمىزى:
— ءبىزدىڭ ادامدار كەلسە، وسى ءۇيدى اتتاپ وتپەيدى عوي، ءسۇيىنشىسى سىزدەردىكى. ال اماندىقتا-ساۋلىقتا قاۋىشالىق! —دەگەندى قايتا-قايتا ايتىپ، شالمەن دە، كەلىنىمەن دە ءتوس قاعىسىپ، قۇشاقتاسىپ ۇزاق قوشتاستى. سونان سوڭ اربانىڭ الدىنا جايلاسىپ، «كىراسىن تيەدى» دەپ قورجىندى وڭ تىزەسىنىڭ ۇستىنە سالىپ، تاس قىپ ۇستادى.
بالاپان تۇنجىراڭقى. سالقىن قوشتاستى. مانادان قاباعى ءبىر تۇزەلگەن جوق. بازاردان اكەلگەن كوگىلدىر گۇلدى سيسا كويلەكتى شەشەسى كيگىزىپ، جاراسادى ەكەن دەپ ماقتاعاندا دا اۋرۋ ادامداي قۇپ-قۋ، سۇلىق قالپىنان وزگەرگەن جوق. جاڭا كويلەككە دە، شاشاقتى كوك ورامالعا دا قۋانىپ سەلت ەتپەدى. كۇن ۇزىن شەشەسىنەن ءبىر ەلى ايرىلمادى. جىلاعانىن سەزىپ قالىپ «جانىم، نەگە رەنجىدىڭ؟» دەگەن شەشەسىنە «كوزىمە قيقىم ءتۇسىپ كەتتى» دەپ جالتارا سالعان. سونان كەيىن دە اڭگىمە-سوزگە كوپ ارالاسپادى، نە جاۋماي، نە اشىلماي ءارى-سارى بوپ تۇنجىراعان اسپانداي تۇنەرىپ وتىردى دا قويدى. قانات قاسىنا الدەنەشە رەت بارسا دا ءتىل قاتۋعا باتىلى جەتپەدى.
ەندى ول شىعارىپ سالعالى ەردى. اربا ىزىندە بالاپانمەن قاتار ءۇنسىز كەلە جاتتى. اۋا قاپىرىق، اپتاپ لەبى ءالى باسىلماعان.
شومىلىپ سالقىنداعىسى كەلگەندەي-اق، كۇن داريا ۇستىنە قۇلاپ بارادى.
ءبىر كەزدە بالاپان قاناتقا وتە تاياۋ ءجۇردى. جايمەن عانا ونىڭ وڭ قولىنان ۇستادى، سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن تاس قىپ قىسىپ الدى. قىزدىڭ نازىك ساۋساعىنان ءبىر ءتۇرلى قىزۋ تەپكەندەي مە، قاماتتىڭ تۇلا-بويى شىمىرلادى. ىسسىلاپ، اۋا جەتپەگەندەي مازاسى قاشتى. «جاقسى كورمەسەڭ تورسىقبايعا تيمە» دەپ ايتۋعا ەرتەلى بەكىنىپ كەلە جاتقان ول وسى ساتتە ءتىل قاتتى. بىردەن تۋرا ايتا الماي ءۇنى دىرىلدەپ:
— اپاڭ ۇرسا ما؟ — دەدى.
— نەگە؟
— الگى... ىم... تورسىقبايعا تيمەسەڭ.
بالاپان موينىن بۇرىپ، وعان قيىلا قارادى. مۇڭ تۇنعان جانارى تۇماندانىپ سۇزىلەدى. اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الدى. سونان سوڭ ءوزىن كۇشتەگەندەي ەزۋ تارتتى. قانات تا ءبىر ءتۇرلى جاسىپ قالعان. قىز جۇزىنە تىكتەلە الماي قارا تورى ءوڭى كۇرەڭىتە تومەن قارايدى.
قىزدىڭ جان دۇنيەسى ۇيپاق-تۇيپاق. ءاي، قانات-اي، ءالى ەشتەڭەنى تولىق باعدارلامايسىڭ-اۋ. وسى جارىق دۇنيەدە ەڭ جاقسى كورەتىن جانى جالعىز عانا ءوزىن ەكەنىڭدى بىلسەڭ-اۋ، سەن. بىلسەڭ نە ىستەر ەدىڭ؟ قولىڭنان نە كەلەر ەدى سەنىڭ؟ ءاي، اق كوڭىل ءسابيىم-اي...
بالاپان دارياعا جاقىنداعان كەزدە قامزولىنىڭ ىشكى قالتاسىنان الاقانداي عانا كىشكەنتاي اق ورامال الىپ، قاناتتىڭ ءوزى ۇستاپ كەلە جاتقان الاقانىنىڭ اراسىنا قىستى.
— مەنەن ەسكەرتكىش، ال.
— بۇ نە؟
— ەسكەرتكىش، قالتاڭا سالىپ قوي.
ول ورامالدى شالبارىنىڭ قالتاسىنا تىقتى. ورامال اراسىندا ءبىر نارسە بار ما؟ ورامالدى قولىنا الىپ، جازىپ كورگىسى كەلىپ قىزىقسا دا.قانات قىز كوزىنشە باتا المادى.
ورامالدى بەرگەننەن كەيىن بالاپان ەپتەپ كوڭىلدەنەيىن دەدى.
— قانات، مەن سەنى ساعىنىپ ەدىم. كەردىم... ەندى كورەمىز بە، جوق پا؟
— نەگە؟!
— ؟!
— مەن ەندى حات سالىپ تۇرامىن، بالاپان.
— سالىپ تۇر، ەشكىمنەن قورىقپاي-اق قوي. — نوسەردەن سوڭ اشىلا باستاعان اسپاننىڭ ءبىر شەتىندە جارق ەتكەن نايزاعايداي جابىرقاۋ جۇزىندە سۋىق جىميىس ويناپ ەتتى.
پاروم بەرگى جاعادا ەكەن. كەلگەن بەتتە اربا پارومعا ءتۇستى. كەشەدەن بەرى موينى بوساپ تىڭايعان قوس وگىز اق جارعاق جەلكەلەرى كۇجىرەيىسىپ، ىركىلمەي ۇمتىلعان بەتتەن ەڭكىلدەپ شىعا بەردى. قىرمىزى كوزىنە جاس الىپ، قاناتتى قايتا-قايتا بەتىنەن ءسۇيىپ قوش ايتىستى. جامال:
— قالانى قوي، اۋىلعا كەل. قالادا جۇرەم دەپ كوپ نارسەدەن قۇر قالاسىڭ،— دەپ ازىلدەپ ارقاسىنان قاقتى.
— حوش بوپ تۇر، — دەدى بالاپان قولىن ۇسىنىپ. توستاعان كوزىنە دوڭگەلەنىپ كەلىپ قالعان جاستى بايقاتپايىن دەپ جىميعان بولادى. قانات جۇرەگى قيماستىقپەن ەزىلەدى. بالاپان قولىن بوساتۋدى ۇمىتىپ، تولقىپ ابىرجيدى.
پاروم ارعى جاعاعا لەزدە جەتكەن. جولاۋشىلار مەن اربا جيەككە شىقتى. باسقالاردان كەيىندەپ پارومدا قالعان بالاپان باسىنداعى قىزىل ورامالىن قولىنا الىپ، بۇلعادى. جارقاباقتاعى قاناتتا جالما-جان قالتاسىنان الگى ورامالدى سۋىرىپ، الىپ-ۇشا جوعارى كوتەردى.
بەرگى جاعاعا ەتەتىندەر پارومعا لاپ قويدى. قاباساقال قايىقشى ارقاندى بوساتتى. قانات پارومنان ءالى تۇسپەگەن بالاپاندى ءوزى جاققا قايتىپ كەلەتىندەي كورىپ قۋانىپ قالىپ ەدى. جوق، پاروم قوزعالىسىمەن جاعاعا كىشكەنە ىرعىپ شىقتى قىز. جاعادان ۇزاماي ورامالىن تاعى دا بۇلعادى. ءسويتتى دە اربا سوڭىنان جۇگىردى.
اربا ۇزاي بەردى. قانات قولىنداعى جيەگى قىزىل جىبەكپەن كومكەرىلگەن اق ورامالدى جازىپ قارادى. قىز الاقانىنداي عانا شاعىن اق ورامال. ءبىر شەتىندە جىپپەن تىزىلگەن «قاناتقا — بالاپاننان» دەگەن جازۋ. قايتا-قايتا وقىدى. ۋىسىنا قىسىپ ءبىراز تۇردى. ورامالدان اتىرگە ۇقساس ءبىر ادەمى ءيىس كەلەتىندەي مۇرنىنا. عاجايىپ ءپىس كەۋدە سارايىن، بۋىن-بۋىنىن جايلاپ، تۇلا بويىن شىمىرلاتادى.
اربا ۇزاپ بارادى. بالاپان سەرىگىنەن ايرىلعان اققۋداي موينىن ارتىنا قايتا-قايتا بۇرادى. قانات ودان كوز جازباي سىلەيىپ قالعان. باسى شىڭىلداپ، ەسىنە تۇندەگى قىرمىزى ءسوزى توسەدى. «قاناتتى كورگىسى كەلدى...» ءوزىن ساعىنىپ، ىزدەپ كەلگەن بالاپانعا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز دە ايتا المادى-اۋ. وكىنىشتىڭ اششى تىرناعى جۇرەگىن قان جىلاتا وسقىلايدى.
اربا ۇزاپ بارادى. بالاپان كوز ۇشىندا بۇلدىرايدى. قاناتتىڭ كوز الدى بۋلانىپ، تۇماندانىپ بارادى. الدىندا سۋ ەمەس، قان اعىپ جاتقان سەكىلدى داريا بەتى قىزىل كۇرەڭ يىرىمدەنەدى. القىمىنا وكسىك تىعىلادى، ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپايدى... دۇنيەدەگى ەڭ قيماسى،- ەڭ قىمباتتىسى بالاپان ەكەن عوي. ول انە كەتىپ بارادى.
الىپ قالار، اراشالار دارمەن جوق... ىزا بۋعان بۇكىل دەنەسى قالشىلدايدى.
اربا دا، بالاپان دا كوزدەن عايىپ بولدى، جازىق شەتىنە قوناقتاعان كۇن الاۋىنا ءتۇسىپ جانىپ كەتكەندەي. قاناتتىڭ دا كەۋدەسى جانىپ بارادى. ءومىرى باسىنان كەشپەگەن وت سەزىمىنىڭ شارپۋىنا تۇسكەندەي.
سوناۋ بوز قىراۋلى سۋىق تۇندە بالاپاننىڭ قاناتقا بەرگەن ىستىق كۇلشەسى سىقىلدى قىزىل كۇن باتۋعا اسىقپاي، جەردىڭ الىپ ساۋساعى ۇشىندا ۇزاق الاۋلاپ تۇردى.
You Might Also Like
-
كۇن كەشكىرىپ، زاڭكيگەن بەس قابات ۇيلەردىڭ كولەڭكەسى قالبيىپ-قالبيىپ شىعا كەلگەن ۋاق ەدى. شىلدە كەزى، كۇن ۇزاعىنا اشىق، بۇلتسىز اسپان تورىنەن شاقىرايىپ اسفالت تۇگىل تەمىردىڭ ءوزىن ەرىتىپ جىبەرە جازد...
-
تالاي اقىنعا جىر ارقاۋ بولعان ەرتىس- بايان ءوڭىرىنىڭ توسكەيىندە، ءحى رەسپۋبليكالىق جۋرناليستەر اراسىندا پاندىك وليمپيادا ءوتىپ جاتىر. قىنابىنان قىل سۋىرعانداي وتكىر تىلدەرى تاس جاراتىن تىلشىلەر ب...
