ج. ايماۋىتوۆ قارتقوجا رومانى
قازاق ادەبيەتى 9 - سىنىپ
تاقىرىبى: ج. ايماۋىتوۆ «قارتقوجا»
ساباق نەگىزدەلگەن وقۋ ماقساتى (ماقساتتارى): تاپسىرمالار بويىنشا اتقارۋشى ۇعىمىن مەڭگەرتە وتىرىپ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا ماشىقتاندىرۋ جانە تاقىرىپ ۇعىمىن، تۇرلەرىن اجىراتۋعا داعدىلاندىرۋ.
باستالۋى ءبىلۋ: «قايتالاۋ - وقۋ اناسى»
ج. ايماۋىتوۆ كىم؟
اۆتوردىڭ قانداي كولەمدى شىعارمالارى بار؟
جازۋشى، دراماتۋرگ، اقىن، اۋدارماشى، زەرتتەۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باياناۋىل اۋدانى، قىزىلتاۋ اتىرابىندا تۋعان. ەڭ العاش ولەڭىن 13 جاسىندا جازادى. 1914 جىلى پاۆلودار قالاسىنداعى ورىسشا - قازاقشا ەكى كلاستى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا تۇسەدى، ونى 1918 جىلى اياقتايدى. 1913 جىلى "قازاق" گازەتىندە العاشقى ماقالاسى باسىلادى. العاش ابايعا ەلىكتەپ قولىنا قالام الادى. سەميناريانى بىتىرگەن سوڭ وقۋ كوميسسارياتىنىڭ مۇشەسى، "قازاق ءتىلى"، "اق جول" گازەتتەرىندە ادەبي قىزمەتكەر، شىمكەنت پەداگوگيكا تەحنيكۋمىندا ديرەكتور بولىپ ىستەيدى. 1929 جىلى رەپرەسسيانىڭ العاشقى زوبالاڭىنا ىلىگىپ، 1931 جىلى اتىلادى. ول از عانا شىعارماشىلىق عۇمىرىندا پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، مەتوديكا، تاربيە تۋرالى زەرتتەۋلەر جازدى، ادەبي سىن سالاسىنا ارالاستى، "قارتقوجا"، "اقبىلەك"، "كۇنىكەيدىڭ جازىعى" روماندارى مەن پوۆەستەرى، تازا دراما شارتتارىنا ساي سان الۋان پەسالارى، اڭگىمەلەرى - قازاق ادەبيەتىندە ارتىندا قالعان مول مۇراسى. قازاق ادەبيەتىندە رەاليستىك رومان پرينسيپتەرىن، تازا كوركەم پروزا تاسىلدەرىن العاش مەڭگەرگەن جازۋشى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ.
ءتۇسىنۋ: ج. ايماۋىتوۆتىڭ “قارتقوجا ”رومانى تۇڭعىش رەت 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇل – قازاق كەدەيىنىڭ ءومىرىن، ونىڭ الەۋمەتتىك ارپالىستار كەزەڭىندەگى كۇردەلى تاعدىرىن ەپيكالىق ۇلگىدە كوركەم بەينەلەۋگە ارنالعان قازاق ادەبيەتىنىڭ العاشقى ەلەۋلى شىعارماسى. وندا قازاق اۋىلىنىڭ ريەۆوليۋسيا الدىنداعى جانە الەۋمەتتىك قاقتىعىستار كەزىندەگى تىرشىلىگى، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستەن كەيىنگى جاڭاشا ۇمتىلىسى شىنشىلدىقپەن بەينەلەنەدى. اسىرەسە جازۋشى وسى تارتىستار تالقىسىندا قازاق كەدەيىنىڭ قوعامدىق تەڭسىزدىك سىرلارىن تۇسىنۋگە جەتىپ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ سەبەپتەرىنە وي جىبەرۋىن نانىمدى سۋرەتتەيدى. شىعارمانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرىن دە جۇسىپبەك وسى تۇرعىدان كورسەتەدى. بۇل اۆتوردىڭ تاپتىق پوزيسياسىنىڭ وتكىرلىگىن جانە ۇستامدىلىعىن تانىتادى. شىعارما تاريحتىڭ وسىنداي ءبىر كەزەڭدى، شىتىرمان وقيعالارعا تولى تۇستارىنداعى قازاق اۋىلىنىڭ ءومىرىنىڭ جالپى شىندىعىن جۇمسارتپاي، شىنايى، كەڭ تۇرعىدا سۋرەتتەي الۋىمەن دە باعالى. 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستالۋى مەن ونىڭ 1917 جىلى اقپان كوتەرىلىسىنە ۇلاسۋى، قازاقتاردىڭ ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك كۇرەستەرگە ارالاسۋى “الاشوردانىڭ ’’قۇرىلۋى مەن اق اسكەرلەرىنىڭ بولشيەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسى، قازان توڭكەرىسى مەن ازامات سوعىسىنىڭ جەڭىستى وقيعالارى رومان سيۋجەتىنە جەلى بوپ كىرەدى. شىعارما قاھارمانى قارتقوجا دا، ونىڭ ەلى، جۇرتى دا وسى وقيعالار فونىنداعى تارتىستا ەسەيىپ، ەسىن جيناپ، ىلگەرى باسادى، بولاشاققا قارايدى.
ورتاسى
قولدانۋ: 1 - ءبولىم. شىعارما تاقىرىبى: الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، بىلىمگە ۇمتىلۋ.
2 - ءبولىم. شىعارما يدەياسى: ريەۆوليۋسيا تۇسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىن باس كەيىپكەردىڭ ءومىر جولى ارقىلى جان – جاقتى بەينەلەگەن.
3 - ءبولىم. شىعارماداعى نەگىزگى كەيىپكەرلەر: قارتقوجا، جۇمان، قارتقوجانىڭ اجەسى، دارمەن، اندرەي، قاسەن، پوليدۋب.
4 - ءبولىم. شىعارماداعى قوسالكى كەيىپكەرلەر: تۇڭعىشباي، جەڭگەسى، كەنجەقارا، شىدەرباي، شاكىرت، بولىس، يماقان، ءباتىش، گۇلسىم، قارىنداس، وشەتىل، باباتاي.
5 - ءبولىم. شىعارما جازىلعان ادەبي باعىت: سىنشىل رەاليزم؛ جانرى – پروزا.
6 – ءبولىم. باس كەيىپكەر بەينەسىن ماتىننەن تابۋ.
”سول كەزدە قوجادان تالاي بالا وقيدى. سول بالالاردىڭ ىشىندە بوساعا جاقتا – استىندا ءبىر جاپىراق تاي تەرى، مۇرنىن قوس - قوستان تارتىپ، قوجاسىنىڭ اق ساباۋىنا قاراي ءتۇسىپ، شيگە شانىشقان ءبىر جاپىراق قاعازىنا ءۇڭىلىپ، قۇنىسىپ. ءبىر بالا وتىراتىن ەدى. جاسى 10 - 11 شاماسى بولار ما ەكەن، قالاي... ەكى جەڭى ساۋىس، بەتىنىڭ ءبىر جاعى ساتپاق، كوزىنىڭ بىلشىعى دا ءجوندى تازارمايدى. سول بالانىڭ قاق سوقپەن ءىسى جوق، موماقان، اڭقاۋ، كوزى باجىرايىپ اۋزىن اشىپ، مۇرنى قوڭقيىپ وتىرگانى جاسىندا بولپيعان، سۇيكىمدى ءبىر بالا بولادى عوي، تاپ سول بالا وسى ەدى. قۇداي وڭداپ، اتى دا تۇرىنە ساي بولا كەتەر مە؟ قارتقوجا...”
7 - ءبولىم. شىعارماداعى مونولوگتى تاپكىزۋ.
“ قارتقوجا قازاعىن، ەلىن سۇيەدى. بايىن، جاۋىزىن ەمەس، بۇقاراسىن، كەدەيىن، جالشىسىن، جەرىن، سۋىن سۇيەدى. قازاق پەن ورىس توبەلەسىپ جاتسا، ورىستىكى زورلىق دەپ ۇققىسى كەلەدى. ءبىراق ورىستان كورگەن جاقسىلىعىن ۇمىتپايدى، ورىستى دا باۋىر تۇتقىسى كەلەدى. اندرەي، پوليدۋبتەرگە قازاقتىڭ نەشە جايدارقاندارىن قۇربان قىلعىسى كەلەدى. قازاق تا ورىس تا اندرەيدىڭ، مەنىڭ كورگەنىمدى كورسە، كوزى اشىلسا، مەنىڭ جۇرەگىمدەي باۋىرمال جۇرەكتەرى بولسا، زورلىق، قيانات، تەڭسىزدىك جوعالار ەدى – اۋ دەپ، ءبىر مەزەت ويلايدى. ”
- مونولوگ قانداي جاعدايدا ايتىلعان؟
8 - ءبولىم. شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن سالت – ءداستۇر.
پىديەگە وتىرۋ (ولگەن ادامنىڭ كۇناسىن موينىنا كوتەرۋ)، امەڭگەرلىك سالتى، تۇرمىس - سالت سۋرەتتەرى، كۇرەس، ءان سالۋ.
9 - ءبولىم. شىعارماداعى ناقىل سوزدەر.
“ىزدەسەڭ، تاباسىڭ”
10 – ءبولىم. شىعارماداعى كوركەمدەگىش تاسىلدەر.
“ءۇي ءىشى” ءبولىمى بويىنشا:
ەپيتەت - از، ناشار اتانىڭ تۇقىمى، مومىن ادام، قوڭىر ادام، ءبىرتوعا جان.
مەتافورا (اۋىستىرۋ) – ءتورت - بەس قاراسىن، الدانىشى، ازبەنىشى - ورازا اشارى؛ قۋاتى، قۋانىشى - ءۇش – ءتورت قارعاسى؛
تۇراقتى ءسوز تىركەسى - قۇتتى جەرىنە قوندىردى؛ تۇڭعىشىنىڭ اياعىن شىرمادى؛
سينەكدوحا (اراقاتىناسىن اشۋ)- ءار اۋىلدىڭ، ءار ءۇيدىڭ ءبىر قازان بۇزارى، ءبىر ءبيى.
يرونيا (كەكەسىن) – وسى بايعۇستىڭ.
ەگىزدەۋ( پاراللەليزم)- زدەۋ بارعا قاناعات، جوققا سابىر ەتەتىن ءبىر بەيۋاز.
سينونيم سوزدەر - جابىقسا، تارىقسا؛ جىرتىق - تەسىگىن؛ امان - ەسەنىندە؛ مومىن، ءبىرتوعا؛ قاراعىم، شىراعىم؛ ۇرىس - جانجال؛
انتونيم سوزدەر - جازى - قىسى:
كونەرگەن سوزدەر: بولىس، اۋىلناي، مولدا.
ەسىر ايشۋاق ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپ
ءمۇعالىمنىڭ ەسىمى: ەرمانوۆا فاريزا
ج. ايماۋىتوۆ قارتقوجا رومانى جۇكتەۋ
تاقىرىبى: ج. ايماۋىتوۆ «قارتقوجا»
ساباق نەگىزدەلگەن وقۋ ماقساتى (ماقساتتارى): تاپسىرمالار بويىنشا اتقارۋشى ۇعىمىن مەڭگەرتە وتىرىپ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا ماشىقتاندىرۋ جانە تاقىرىپ ۇعىمىن، تۇرلەرىن اجىراتۋعا داعدىلاندىرۋ.
باستالۋى ءبىلۋ: «قايتالاۋ - وقۋ اناسى»
ج. ايماۋىتوۆ كىم؟
اۆتوردىڭ قانداي كولەمدى شىعارمالارى بار؟
جازۋشى، دراماتۋرگ، اقىن، اۋدارماشى، زەرتتەۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باياناۋىل اۋدانى، قىزىلتاۋ اتىرابىندا تۋعان. ەڭ العاش ولەڭىن 13 جاسىندا جازادى. 1914 جىلى پاۆلودار قالاسىنداعى ورىسشا - قازاقشا ەكى كلاستى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا تۇسەدى، ونى 1918 جىلى اياقتايدى. 1913 جىلى "قازاق" گازەتىندە العاشقى ماقالاسى باسىلادى. العاش ابايعا ەلىكتەپ قولىنا قالام الادى. سەميناريانى بىتىرگەن سوڭ وقۋ كوميسسارياتىنىڭ مۇشەسى، "قازاق ءتىلى"، "اق جول" گازەتتەرىندە ادەبي قىزمەتكەر، شىمكەنت پەداگوگيكا تەحنيكۋمىندا ديرەكتور بولىپ ىستەيدى. 1929 جىلى رەپرەسسيانىڭ العاشقى زوبالاڭىنا ىلىگىپ، 1931 جىلى اتىلادى. ول از عانا شىعارماشىلىق عۇمىرىندا پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، مەتوديكا، تاربيە تۋرالى زەرتتەۋلەر جازدى، ادەبي سىن سالاسىنا ارالاستى، "قارتقوجا"، "اقبىلەك"، "كۇنىكەيدىڭ جازىعى" روماندارى مەن پوۆەستەرى، تازا دراما شارتتارىنا ساي سان الۋان پەسالارى، اڭگىمەلەرى - قازاق ادەبيەتىندە ارتىندا قالعان مول مۇراسى. قازاق ادەبيەتىندە رەاليستىك رومان پرينسيپتەرىن، تازا كوركەم پروزا تاسىلدەرىن العاش مەڭگەرگەن جازۋشى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ.
ءتۇسىنۋ: ج. ايماۋىتوۆتىڭ “قارتقوجا ”رومانى تۇڭعىش رەت 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇل – قازاق كەدەيىنىڭ ءومىرىن، ونىڭ الەۋمەتتىك ارپالىستار كەزەڭىندەگى كۇردەلى تاعدىرىن ەپيكالىق ۇلگىدە كوركەم بەينەلەۋگە ارنالعان قازاق ادەبيەتىنىڭ العاشقى ەلەۋلى شىعارماسى. وندا قازاق اۋىلىنىڭ ريەۆوليۋسيا الدىنداعى جانە الەۋمەتتىك قاقتىعىستار كەزىندەگى تىرشىلىگى، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستەن كەيىنگى جاڭاشا ۇمتىلىسى شىنشىلدىقپەن بەينەلەنەدى. اسىرەسە جازۋشى وسى تارتىستار تالقىسىندا قازاق كەدەيىنىڭ قوعامدىق تەڭسىزدىك سىرلارىن تۇسىنۋگە جەتىپ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ سەبەپتەرىنە وي جىبەرۋىن نانىمدى سۋرەتتەيدى. شىعارمانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرىن دە جۇسىپبەك وسى تۇرعىدان كورسەتەدى. بۇل اۆتوردىڭ تاپتىق پوزيسياسىنىڭ وتكىرلىگىن جانە ۇستامدىلىعىن تانىتادى. شىعارما تاريحتىڭ وسىنداي ءبىر كەزەڭدى، شىتىرمان وقيعالارعا تولى تۇستارىنداعى قازاق اۋىلىنىڭ ءومىرىنىڭ جالپى شىندىعىن جۇمسارتپاي، شىنايى، كەڭ تۇرعىدا سۋرەتتەي الۋىمەن دە باعالى. 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستالۋى مەن ونىڭ 1917 جىلى اقپان كوتەرىلىسىنە ۇلاسۋى، قازاقتاردىڭ ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك كۇرەستەرگە ارالاسۋى “الاشوردانىڭ ’’قۇرىلۋى مەن اق اسكەرلەرىنىڭ بولشيەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسى، قازان توڭكەرىسى مەن ازامات سوعىسىنىڭ جەڭىستى وقيعالارى رومان سيۋجەتىنە جەلى بوپ كىرەدى. شىعارما قاھارمانى قارتقوجا دا، ونىڭ ەلى، جۇرتى دا وسى وقيعالار فونىنداعى تارتىستا ەسەيىپ، ەسىن جيناپ، ىلگەرى باسادى، بولاشاققا قارايدى.
ورتاسى
قولدانۋ: 1 - ءبولىم. شىعارما تاقىرىبى: الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، بىلىمگە ۇمتىلۋ.
2 - ءبولىم. شىعارما يدەياسى: ريەۆوليۋسيا تۇسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىن باس كەيىپكەردىڭ ءومىر جولى ارقىلى جان – جاقتى بەينەلەگەن.
3 - ءبولىم. شىعارماداعى نەگىزگى كەيىپكەرلەر: قارتقوجا، جۇمان، قارتقوجانىڭ اجەسى، دارمەن، اندرەي، قاسەن، پوليدۋب.
4 - ءبولىم. شىعارماداعى قوسالكى كەيىپكەرلەر: تۇڭعىشباي، جەڭگەسى، كەنجەقارا، شىدەرباي، شاكىرت، بولىس، يماقان، ءباتىش، گۇلسىم، قارىنداس، وشەتىل، باباتاي.
5 - ءبولىم. شىعارما جازىلعان ادەبي باعىت: سىنشىل رەاليزم؛ جانرى – پروزا.
6 – ءبولىم. باس كەيىپكەر بەينەسىن ماتىننەن تابۋ.
”سول كەزدە قوجادان تالاي بالا وقيدى. سول بالالاردىڭ ىشىندە بوساعا جاقتا – استىندا ءبىر جاپىراق تاي تەرى، مۇرنىن قوس - قوستان تارتىپ، قوجاسىنىڭ اق ساباۋىنا قاراي ءتۇسىپ، شيگە شانىشقان ءبىر جاپىراق قاعازىنا ءۇڭىلىپ، قۇنىسىپ. ءبىر بالا وتىراتىن ەدى. جاسى 10 - 11 شاماسى بولار ما ەكەن، قالاي... ەكى جەڭى ساۋىس، بەتىنىڭ ءبىر جاعى ساتپاق، كوزىنىڭ بىلشىعى دا ءجوندى تازارمايدى. سول بالانىڭ قاق سوقپەن ءىسى جوق، موماقان، اڭقاۋ، كوزى باجىرايىپ اۋزىن اشىپ، مۇرنى قوڭقيىپ وتىرگانى جاسىندا بولپيعان، سۇيكىمدى ءبىر بالا بولادى عوي، تاپ سول بالا وسى ەدى. قۇداي وڭداپ، اتى دا تۇرىنە ساي بولا كەتەر مە؟ قارتقوجا...”
7 - ءبولىم. شىعارماداعى مونولوگتى تاپكىزۋ.
“ قارتقوجا قازاعىن، ەلىن سۇيەدى. بايىن، جاۋىزىن ەمەس، بۇقاراسىن، كەدەيىن، جالشىسىن، جەرىن، سۋىن سۇيەدى. قازاق پەن ورىس توبەلەسىپ جاتسا، ورىستىكى زورلىق دەپ ۇققىسى كەلەدى. ءبىراق ورىستان كورگەن جاقسىلىعىن ۇمىتپايدى، ورىستى دا باۋىر تۇتقىسى كەلەدى. اندرەي، پوليدۋبتەرگە قازاقتىڭ نەشە جايدارقاندارىن قۇربان قىلعىسى كەلەدى. قازاق تا ورىس تا اندرەيدىڭ، مەنىڭ كورگەنىمدى كورسە، كوزى اشىلسا، مەنىڭ جۇرەگىمدەي باۋىرمال جۇرەكتەرى بولسا، زورلىق، قيانات، تەڭسىزدىك جوعالار ەدى – اۋ دەپ، ءبىر مەزەت ويلايدى. ”
- مونولوگ قانداي جاعدايدا ايتىلعان؟
8 - ءبولىم. شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن سالت – ءداستۇر.
پىديەگە وتىرۋ (ولگەن ادامنىڭ كۇناسىن موينىنا كوتەرۋ)، امەڭگەرلىك سالتى، تۇرمىس - سالت سۋرەتتەرى، كۇرەس، ءان سالۋ.
9 - ءبولىم. شىعارماداعى ناقىل سوزدەر.
“ىزدەسەڭ، تاباسىڭ”
10 – ءبولىم. شىعارماداعى كوركەمدەگىش تاسىلدەر.
“ءۇي ءىشى” ءبولىمى بويىنشا:
ەپيتەت - از، ناشار اتانىڭ تۇقىمى، مومىن ادام، قوڭىر ادام، ءبىرتوعا جان.
مەتافورا (اۋىستىرۋ) – ءتورت - بەس قاراسىن، الدانىشى، ازبەنىشى - ورازا اشارى؛ قۋاتى، قۋانىشى - ءۇش – ءتورت قارعاسى؛
تۇراقتى ءسوز تىركەسى - قۇتتى جەرىنە قوندىردى؛ تۇڭعىشىنىڭ اياعىن شىرمادى؛
سينەكدوحا (اراقاتىناسىن اشۋ)- ءار اۋىلدىڭ، ءار ءۇيدىڭ ءبىر قازان بۇزارى، ءبىر ءبيى.
يرونيا (كەكەسىن) – وسى بايعۇستىڭ.
ەگىزدەۋ( پاراللەليزم)- زدەۋ بارعا قاناعات، جوققا سابىر ەتەتىن ءبىر بەيۋاز.
سينونيم سوزدەر - جابىقسا، تارىقسا؛ جىرتىق - تەسىگىن؛ امان - ەسەنىندە؛ مومىن، ءبىرتوعا؛ قاراعىم، شىراعىم؛ ۇرىس - جانجال؛
انتونيم سوزدەر - جازى - قىسى:
كونەرگەن سوزدەر: بولىس، اۋىلناي، مولدا.
ەسىر ايشۋاق ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپ
ءمۇعالىمنىڭ ەسىمى: ەرمانوۆا فاريزا
ج. ايماۋىتوۆ قارتقوجا رومانى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
العاشقى قوڭىراۋ سالتاناتتى جيىنىڭ سەنارييى
