جانعوجين
پوۆەست
I
1942 جىل. فيەۆرالدىڭ توعىزى. قار قالىڭ. سىقىرلاعان اياز. دالا دا، ورمان دا اق شاڭداق ۇلپا قار جامىلىپ، مۇلگىپ قالىپتى. وسىدان ءبىر-اق كۇن بۇرىن جويقىن شايقاس بوپ وتكەن وڭىرگە مۇلدە ۇقسامايدى. بار بولعانى ۇزىننان-ۇزاق، بىر-بىرىنە جالعاسا قازىلعان ترانشەيلەردىڭ ىشىنەن قاراڭداعان كاسكالار عانا كورىنەدى.
كەشە اقشامدا باستالعان قار تاڭ سارىدە پىشاق كەسكەندەي تولاستاعان. توگىلگەن قاندى، جۇلىنعان شينەل جۇرقاسىن، ورتەنگەن تانكتەردى، سىيعان قيراعان زەڭبىرەكتەردى، وكوپتاردىڭ قاراۋىتقان قارا جولاق، قان جولاق كەمەرىن، ورتەنگەن ۇيلەر مەن ومىرىلا سىنعان ءزاۋلىم اعاشتاردى شىعىپ كەلە جاتقان كۇننەن جاسىرعانداي ۇلپىلدەك قار اق مامىقتاي بۇركەپ تاستاعان. قارعا شاعىلىسىپ جاسقانعان جانار ارەڭ بولجايتىن ترانشەيلەردەن بوزالاڭ جەڭىل بۋ، شىلىم ءتۇتىنى كوتەرىلىپ شىعادى دا، سۋ سەپكەندەي تۇنىق اۋاعا سۇڭگىپ كەتەدى. وسى ءبىر تىنىشتىقتى ەكپىنىمەن-اق بۇزاتىنداي، دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ قوس سالت اتتى بەكىنىستىڭ تۋ سىرتىمەن، تىل جاقتان شاپقىلاپ كەلە جاتتى. ءبىرى الدا. ەكىنشىسى سوڭىندا. قالىڭ بوپ تۇسكەن كۇرتىك قاردى ومبىلاپ، تولقىندا جۇزگەن ەسپە قايىقتاي شايقالاقتاپ قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى. تولقىنعا وقتىن-وقتىن سۇڭگىپ شىعىپ، قايتا كوتەرىلگەندەي ەلپەڭدەيدى. قوس تاناۋى دەلديىپ، تۇمسىعىنان اق كوبىكتى جىلى بۋ شىققان ەكى ات قان سورپا. اتتاردىڭ ءتۇسىن ايىرۋ قيىن.
بەلۋارعا دەيىن شەشىنىپ تاستاپ، دەنەسىن قارمەن ىسقىلاپ جۋىنىپ جاتقان راشيت بۇلارعا ۇزاق قارادى. تەگىن شاپقىن ەمەس.
وسىلارعا قاراي تۇرىپ ءوزىنىڭ سۇيىكتى ماتەلىن تاعى دا ەسكە الدى: «بۇيىعى دوس، سامارقاۋ، سەرپىن ەندى...» — دەدى ىشىنەن. مىنا قوس اتتىدا بۇيىعىلىق تا، سامارقاۋلىق تا، جابىڭقى جابىرقاۋلىق تا جوق. كەرىسىنشە ەكپىندى، اسىعىس. ونىڭ ماتەلى وزىنە-وزى ايتقانداي بوپ شىقتى. دەنەسىن قالىڭ ورامالمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىندى. قارامايىن، كوڭىل بولمەيىن دەسە دە بولمادى، اتتىلارعا قايتا قارادى. الدىڭعى اتتى قۇلاقشىنىن تاس بايلاپ العان. سوڭعىسىنىڭ قۇلاقشىنى بايلاۋسىز، ايازدان قاناتى قاتىپ، ۇشا الماي قالعان قارعانىڭ قاناتىنداي ەلبەڭ-ەلبەڭ ەتىپ، قالباڭداپ بارادى. اتتار ومبىلاپ، كەيدە وماقاسىپ تا كەتەدى. ەكەۋى دە ات ۇستىندە تاقىمى قاتقان، جاستاي اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەندەر بولسا كەرەك، ەرگە شەگەلەپ تاستاعانداي سىرەسىپ قالعان. اسىرەسە، تىڭنان ويىپ جول تاستاپ بارا جاتقان الدىڭعى اتتىڭ جۇگى اۋىر. بىردە الدىڭعى اتتى بومبا ما، سنارياد پا ءتۇسىپ، ويىلعان شۇقىرعا كۇمپ ەتىپ قويىپ كەتتى. ات ۇستىندەگى قورقاقتاپ، قوپالدىق ەتپەدى، جالعا، ەردىڭ باسىنا جارماسپاي، قايتا تىزگىندى شىرەي تارتىپ، جانۋاردى دەمەي ءتۇستى. وسقىرىنا ىشقىنىپ، ات شۇقىردان ىرشىپ شىقتى. قۇلاعان جوق. سوڭعىسى الگى جەردى اينالىپ ءوتتى. «مەن بولسام مۇرتتاي ۇشار ەدىم» دەپ ويلادى جانعوجين. شانا جەككەن ات بولماسا، بۇل سالت اتقا ءمىنىپ ۇيرەنبەگەن. مىنا ەكەۋىنە تاڭدانىپ تۇر. ول ۇزاق قارادى. قوس اتتى تاعى تالاي جەردە جىعىلا جازداعان. وزدەرى ولەرمەن. سوندا دا جۇرىستەرىن باسەڭدەتەر ەمەس.
قوس اتتى شاپقىلاعان بويى ءبىر شوق ورمانعا ەنىپ كورىنبەي كەتتى. بۇل ورمانعا ديۆيزيا شتابى كەشە قار جاۋىپ، كۇن بۇلىڭعىر كەزدە ورنالاسقان. قار تۇستەس بوز شاتىردى سولداتتار جوندەپ، ەندى ورنالاستىرىپ جاتىر. شاتىر توڭىرەگىندە دالاعا ورناتا سالعان تەلەفون اپپاراتتارى. ونىڭ قاسىندا اياعى كۇيگەن تاۋىقتاي بۇرسەڭدەپ، ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ جۇرگەن بايلانىسشى سولداتتار، تەلەفونشى قىزدار. تەك قانا كەلتەلەۋ اق توندى، ءوزى ورتا بويلى، دەنەسى مىعىم دا ءتورتپاق، ءتىپتى دوپ-دوڭگەلەك، بەتى ايازدان نارتتاي بوپ قىزارعان، قوڭقاق مۇرىن كىسى ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، بۇلاردان وقشاۋ تۇر. الدىڭعىسى بۇل ادامدى بۇرىننان تانيتىن بولسا كەرەك، ءجۇز قادامداي جەرگە كەلگەندە اتتان قارعىپ ءتۇستى دە، شىلاۋىن قاسىنداعىعا ۇستاتا سالدى، ءوزى الگى توندىعا قاراي ەربەڭدەپ تۇرا جۇگىردى. تىم سۋىت كەلگەن، شاقىرۋسىز كەلگەن قوس اتتىعا بۇل دا قاراي قالعان. مىناۋ كەلگەن ونىڭ الدىنا بەس قادامداي جاقىنداپ، ون قولىن يىعىنان جوعارى كوتەردى دە، قالت تۇرىپ قالدى.
— جولداس گۆارديا گەنەرال-مايورى، وتە قۇپيا پاكەتپەن كەلىپ تۇرعان بايلانىسشى وفيسەر... — دەي بەرىپ ەدى، گەنەرال ءبارى دە تۇسىنىكتى، اكەلگەنىڭدى بەرە بەر دەگەندەي يشارات كورسەتتى.
بايلانىسشى وفيسەر كەلتە تىگىلگەن شولاق اق توننىڭ ەتەگىن كوتەرە بەرىپ، قۇپيا پاكەتتى پلانشەتىنەن سۋىرىپ الدى. سۇرگىشتەلگەن، سىرتىنا سەريا «ك» دەپ " جازىلعان جۇقا كونۆەرتتى الىپ جاتقاندا گەنەرال بايلانىسشى وفيسەردىڭ دوڭگەلەك جۇزىنە، قويۋ قارا قاسىنا، ايازدان دومبىققان بەتىنە، اسىرەسە، تىم بالاڭ، جاپ-جاس وڭىنە زەر ساپ ءوتتى. ءوزىنىڭ الدىنا بۇدان بۇرىن وسىنداي قۇپيا پاكەتپەن تالاي كەلگەن جاس لەيتەنانت ەكەنىن دە تانىدى. شاپقىلاپ كەلگەن اتى سىندى مۇنىڭ دا تاناۋى دەلديىپ، بۋ اتىپ تۇر.
گەنەرال پاكەتكە قولىن سوزا بەرىپ، ادەتتەن تىس بولسا دا:
— قايدان؟ — دەپ قالدى.
— ەكىنشى گۆارديالىق كورپۋستىڭ شتابىنان...
ول پاكەتتى اشتى دا، جارتى بەتتەي قاعازدى ىشىنەن قايتا-قايتا وقىعان بولار، ءمىز باقپاي ەداۋىر ۇزاق تۇردى. قاعازدى ءتورت بۇكتەپ الاقانىنا جۇمدى. بوس پاكەتتىڭ سىرتىنا العان ساعاتىن، اي، كۇنىن كورسەتىپ قول قويدى دا، وفيسەرگە قايتا بەردى.
— كەتۋگە رۇقسات پا، جولداس گۆارديا گەنەرال-مايورى؟
گەنەرال قولىن كوتەرە سالدى.
اتقا ءمىنىپ جاتقاندا بايلانىسشى وفيسەردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن العاشقى بۇيرىق مىناۋ ەدى:
— قۇرىلىستى توقتاتىڭدار! — دەدى ول شاتىر تۇرعىزىپ، تىرەۋ قاداپ، استىنا جۋان-جۋان قاشالماعان، ءتىپتى، سىرتقى قابىعى دا الىنباعان اعاشتاردان ەدەن توسەپ، دىڭگەك ورناتىپ جاتقاندارعا بۇرىلا بەرىپ، — جەتەدى، توقتاتىڭدار!
ورناپ جاتقان شتاب قۇرىلىسىنىڭ توقتاۋى — نە شابۋىل، نە شەگىنىس ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ساپەرلەر بالتالارىن يىعىنا سالىپ، اڭىرا قالدى. گەنەرال اقىرىن باسىپ، تەلەفون اپپاراتتارىنا جاقىندادى.
— شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى باستىقتارىن ماعان شاقىرىڭدار! — دەدى.
تەلەفون ارقىلى پولك كومانديرلەرى مەن كوميسسارلارىنا قۇپيا حابار بەرىلدى.
ساعات جارىم وتپەي-اق كىشكەنە شوق ورمانعا جان-جاقتان ءتورت توپ كەلىپ ۇلگەردى. بۇل ءتورت پولكتىڭ كومانديرلەرى مەن كوميسسارلارى جانە ولاردىڭ اديۋتانتتارى، اتشىلارى.
بۇلاردىڭ كەلگەن بويدا ءبىر بايقاعانى گەنەرال چيستياكوۆ ادەتتەگىدەن باياۋ، سالماقتى، ءارى ويلى كورىندى. ول اسىقپاي، ادىمىن ساناعان ادامشا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە، اسىعىس ورناتىلعان جاداعاي تاقتايدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. تارباڭداپ، اسىعىستاپ، وزدەرىنىڭ كەلگەنىن بايانداپ جاتقان اسكەر بولىمدەرىنىڭ باستىقتارىنىڭ بەتىنە ول تۋرا قاراماي-اق، ءارقايسىسىن داۋسىنان تانىپ، بايانداۋلارىن ءۇنسىز قابىلدادى. جاي باسىپ، الگى تاقتايدىڭ ۇستىندە، بەتى جابۋلى جاتقان كارتاعا ەڭكەيدى.
— كەلىپ بولدىق قوي، ەندى باستالىق! — دەپ شتاب باستىعىنا قارادى. پولكوۆنيك باسىن يزەدى.
— مەنىڭ شتابىم ازىرشە وسى! مەن بىلسەم، سەندەر مەنەن گورى ءتاۋىر تۇراسىڭدار. سول جاعدايدى تەڭەستىرسەم دەيمىن. — گەنەرال ءسال عانا جىميعانداي بولدى. — كەشەگى وتكەن شايقاستى جاۋدىڭ الدا جاتقان كۇشىن بارلاۋ، قايسىنىڭ قايدا، قالاي ورنالاسقانىن انىقتاۋ دەپ تۇسىنىڭىزدەر!الدا وسال جاۋ تۇرماعانىن ۇققان بولارسىڭدار! ەندى مۇندا قاراڭىزدار! — كومانديرلەر كارتاعا جاقىنداي ءتۇستى. — جاقسىلاپ كورىڭدەر. ناق مەن تۇرعان جەردى كارتادان بەلگىلەپ الىڭدار. مىنە، مىناۋ — مەن تۇرعان شوق ورمان. مىناۋ — ستارايا رۋسسا قالاسى. وسى قالادان وتىز ءبىر شاقىرىم جەردە تۇرمىز. مىناۋ — ستارايا رۋسسا — حولم تاس جولى. ەندىگى اڭگىمەنىڭ ءبارى وسى جولدىڭ بويىندا، دالىرەك ايتسام، جولدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا بولماق. قاراپ الىڭدار. بۇل جاۋدىڭ تىلى. ەكى جاعىڭ، الدىن جاۋ. ماقسات بىرەۋ-اق: وسىدان حولم تۇبىنەن شىعامىز. سوندا نە بولادى، كوزدەرىڭ جەتە مە؟ سوندا ءبىز جاۋدىڭ 16-ارمياسىنىڭ، دەميانوۆسكىدەگى ارمياسىنىڭ، فەلدمارشال فون بۋشتىڭ ارمياسىنىڭ تىلمەن جالعاسىپ جاتقان جۇلىنىن ۇزەمىز! ءارى قيىن، ءارى زور، ەتە ءماندى ماقسات. ءبىز بۇل مىندەتتى قىزىل ارميا كۇنى، 23 فيەۆرالعا دەيىن ورىندايمىز.
گەنەرال توقتاپ قالدى دا، توڭىرەگىنە زەر ساپ ءوتتى. ەشكىم ءۇن قاتپاعان. كەيبىرى ويدا تۇر، كەيبىرى كارتاعا ءۇڭىلىپ قاپتى. ويلانسىن دەگەندەي گەنەرال كارتادان شەگىنىپ، اينالا ءجۇردى. كارتاعا ۇڭىلگەن كومانديرلەر مەن كوميسسارلارعا جەكەلەپ، ءارقايسىسىنا قارادى.
سالدەن سوڭ كارتاعا قايتا جاقىنداپ، ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى.
— ارتپولك بىزبەن بىرگە بولا الماس. ماشينا، اۋىر زەڭبىرەكتەر بىزگە ىلەسە المايدى. مۇنى ابدەن ويلانىپ ايتتىم. اتقىشتاردىڭ ەڭ ۇلكەن قارۋى — قول پۋلەمەت، جەنىل مينومەت، مىلتىق، اۆتومات، گراناتا. قاردان جاۋىنگەرلەرگە جول سالىپ وتىرسىن، ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراقتى وزدەرىمەن بىرگە الىپ ءجۇرسىن دەگەن ويمەن اتتىڭ ءبارىن جورىقشىلارعا بەرۋگە بۇيىردىم. يە، جورىق دەمەكشى، بۇل وپەراسيانىڭ مەن قويعان اتى — «قارلى جورىق».
گەنەرال زورلانىپ بولسا دا كۇلەيىن دەدى دە، توقتاپ قالدى.
— قارلى جورىعىڭىز، سولداتتارعا قاندى جورىق بوپ كەتپەسىن! — دەپ بىرەۋ كۇڭك ەتە قالدى. گەنەرالدىڭ ەستىپ قالعانىن سەزە قويىپ. — ارتيللەريا بولماسا شىعىن كوپ بول ماي ما دەگەنىم عوي.
ەكىنشى جاقتان بىرەۋدىڭ:
— پارتيزان بوپ كەتپەيمىز بە؟ — دەگەنى بار.
اشەيىندە تىم قىزۋ قاندى، كوزى جەتىپ تۇرعاندا باسىنان ءسوز اسىرمايتىن گەنەرال «ايتسىن، ايتا ءتۇسسىن» دەگەندەي ەشكىمدى سوزدەن قاقپادى.
— مەنىڭ ىزدەپ تۇرعانىمنىڭ ءوزى وسىنداي قاراما-قارسى، كۇدىكتى ويلار ەدى، — دەپ باستادى ول. — ەگەر، ەتەك-جەڭىمىز جيناقى، سوققىمىز تۇتقيىلدا تەز بولماسا، قارلى ەمەس، قاندى جورىق بولارى كادىك-اق. ارتيللەريا جايىندا ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىز وعان سەنىپ، قارايلاپ جۇرگەندە كەشىگەمىز. ءبىزدىڭ ءاربىر سوققىمىز، ءاربىر قيمىلىمىز تۇپ-تۋرا «ءتىلدى» اسىعىس الىپ قايتۋعا كەلگەن اككى بارلاۋشىنىڭ ارەكەتىندەي بولسا دەيمىن. ەكىنشى، پارتيزان بوپ كەتپەيمىز بە دەگەن دە ورىندى كۇدىك. ماعان جوعارى باسشىلار حولمعا جەتۋگە ون بەس — جيىرما كۇن بەرىپ وتىر. مەن ىشىمنەن ءارى كەتكەندە ون ەكى-ون ءۇش كۇندە جەتەمىن دەپ ويلايمىن. ءبىز ايتىلعان مولشەردە حولم تۇبىنەن شىعا كەلسەك، پارتيزان بولۋدى ۇمىتامىز. وزىمىزگە، كالينين مايدانىنىڭ اسكەرلەرىنە قوسىلامىز. ال، قوسىلا الماساق، كەشىكسەك، وندا... ال، ىسكە ءسات، ساپارلى بولىڭدار!
الداعى قارلى جورىق شابۋىلىنىڭ مىندەتىن الىپ، پولك باسشىلارى بولىمدەرىنە قايتتى. ىمىرت ۇيىرىلمەي-اق، تارتتى بەلگى بويىنشا — اسپانعا اتىلعان ءۇش قىزىل راكەتادان سوڭ، اقشامنىڭ اپاق-ساپاعىندا جاپپاي شابۋىل باستالىپ كەتتى. وتىز-قىرىق شاقىرىمداي ەندىكپەن ءۇش پولك شۇعىل ارەكەت جاسادى. جاۋ كەشكى شابۋىلدى كۇتپەگەن بە، قاتتى ابىرجىپ قالدى. ناق ورتادان جيىرما ءۇشىنشى پولك جارىپ ءوتتى. ون مەن سولدان ون توعىز بەن وتىزىنشى پولك قيان-كەسكى شايقاستار جۇرگىزىپ جاتتى. اق حالات كيگەن جاۋىنگەرلەر جاۋدىڭ بەكىنىستەرىن باسىپ الدى دا، ايالداماستان العا جىلجىدى. تەك قانا وڭ قاناتتا كەلە جاتقان ون توعىزىنشى پولكتىڭ ءۇشىنشى باتالونى كەيىندەپ قالدى. جاۋدىڭ وزەن اڭعارىنا ورناعان بەكىنىسى بەرىك ەكەن. ءوزىنىڭ بيىكتە تۇرعانىن پايدالانىپ، توڭىرەكتى نىساناعا تۇگەل الىپتى. العا باستىرار ەمەس. مۇنىڭ ۇستىنە پولك كومانديرىنىڭ باقىلاۋ ورنىنان «سەندەر قالىپ قويدىڭدار، باسقا باتالوندار العا كەتىپ قالدى. ساپتى ۇزبەڭدەر» دەگەن بۇيرىق بەرىلدى. ابدەن قاراڭعى تۇسكەن كەزدە اق حالات كيگەن جاۋىنگەرلەر جاۋ بەكىنىسىنە وق اتپاستان ءۇنسىز ءتۇستى. بەكىنىس ىشىندە شتىكپەن، مىلتىق، اۆتومات دۇمبىسىمەن تومپەشتەسىپ ءجۇرىپ، شەپتى تۇگەل الدى. ءبىر توپ جاۋىنگەردى باستاپ، جاۋ وكوبىنا العاش ەنگەن دەمبەلشە كەلگەن اق سارى جىگىتتى باتالون كومانديرى «جارايسىڭ، راشيت» دەپ، ارقاسىنان قاعىپ قويدى. جانعوجين سەلت ەتپەدى. ۇندەمەگەن كۇيى ءوزى باستاعان جاۋىنگەرلەردىڭ الدىڭعى ساپىندا، العا" كەتتى. بۇلار ءتۇنى بويى ۇيقى تۇگىل، اياق سۋىتۋعا دا ايالداماستان العا ۇمتىلىپ، وزىپ كەتكەن بولىمدەردى قۋىپ جەتۋدى ماقسات ەتتى.
بۇل ءوزى سالقىن جاقتىڭ ادامى. ومبى جاقتان. كوپ سويلەمەيدى، ارتىق-كەم ايتپايدى. سونداي-اق ماقتاۋ سۇيمەيتىن، ورىنسىز كەمىتۋدى ودان دا جامان جەك كورەتىن جىگىت. وقىعان، مادەنيەتتى، سوناۋ ريەۆوليۋسيادان بۇرىن گيمنازيا بىتىرگەن سەميادان شىققان. ول ومبىدا توعىز جىلدىق اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىن ءبىتىردى. ودان سوڭ ءتورت جىلداي سونداعى س. م. كيروۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىندا وقىدى. كوزگە تۇسەر، ەرەكشە كورىنەر مىنەزى دە، قىلىعى دا جوق. ادال، ءبىراق ازداپ تۇيىقتاۋ. ەر جۇرەك. ايقايشىلدىعى جوق. مۇنىڭ ءبارىن جاس كومبات كونستانتين فەديۋنين بىردەن-اق بايقاعان. سوندا دا بولسا «جارايسىڭ» دەگەن ءسوزدى ايتىپ قالىپ ەدى. ءبىراق بۇل ونى ەلەمەدى. ىشىنەن ءوزىنىڭ ادەتتى ءسوزىن موي گرۋستنىي توۆاريشش، ماحايا كرىلوم» دەگەنىن ايتىپ جۇرە بەردى.
ساسكەدە ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى قالىڭ ورمانعا ەندى. كەشەگى اقشامدا ۇرىس بولعان العى شەپ وتىز-قىرىق شاقىرىم ارتتا قالعان. بۇلار ەرتەڭگى تاماقتى ءىشىپ جاتقان كەزدە جاۋدىڭ ءۇش توپ، ءارقايسىسى وننان، وتىزداي سامولەتى بۇلاردىڭ ناق ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ، كەشكى شايقاس بولعان جەردى ءوز بىلگەنىنشە كۇل-تالقان ەتىپ بومبىلاۋمەن بولدى.
شاماسى، كەشكى العى شەپتى بۇزعان ديۆيزيا سول بەكىنىسكە ورنادى دەپ ۇقسا كەرەك. تۇنگى ۇرىستا نەمىس وفيسەرىنىڭ مويىنىنان جۇلىپ العان دۇربىمەن اسپانعا قاراپ تۇرعان راشيت قاسىنداعى كىشى لەيتەنانت ۆولگاپكينگە:
— كەشە اناۋ ماڭنان شىعا الماي، جاۋ بەكىنىسىندە قالىپ قويعاندا بۇگىن ءبارىمىز دە كوتلەت بولاتىن ەكەنبىز-اۋ! — دەدى.
— سەنىڭ ەڭبەگىڭ... — دەي بەرگەن ۆولگاپكينگە جانعوجين بۇرىلا قارادى. ءدۇربىسىن موينىنا ءىلدى.
— ەكەۋمىزدىڭ نە ىستەگەنىمىزدى ەسەپتەيتىن كەز ءالى الدا.
ودان دا ەسەپتەسپەيىك، ماقۇل ما؟ تۇنگى ۇرىستا مىناۋ ەكى قارا ءداۋدىڭ قيمىلىن كورسەڭ. بۇل ەكەۋى نە ىستەرىن بىلمەي، اڭ-تاڭ بوپ، ارتىنشا اق توننىڭ جاعاسىنا جارماسقان ەكى سۇمپايىنى قالاي سۇلاتقانىن كورسەڭ، — دەپ قاتقان نان مەن بۋى بۇرقىراعان بوتقا جەپ وتىرعان ەكى جىگىتكە قارادى. — جولبارىس. ەكەۋى دە الاتاۋدىڭ شىڭىنا ورمەلەپ، الاكولدىڭ سۋىنا سۇنگىپ وسكەن. قايراتى دا، ايلاسى دا بار، ەر جۇرەك جىگىتتەر.
اڭگىمەنىڭ وسى ەكەۋى جايىندا ەكەنىن ۇعا قويدى بىلەم، ەكى جىگىت ۆولگاپكين مەن جانعوجينعا جالت قارادى.
— سولاي ما، وسپان، سولاي ما، ەلەمەس! — دەپ قويدى راشيت. — الاكولدىڭ جولبارىستارى...
— ءبىزدىڭ الاكولدە جولبارىس جوق. تاۋىمىزدا بارىس بار. بىزگە سو دا جەتەدى عوي! — دەپ كۇلدى وسپان. — بارىس دەگەن دە وسال اڭ ەمەس.
— سولاي-اق بولسىن. سەن، ەلەمەس، تۇندە ۇزىن وفيسەرمەن قالاي ايقاسقانىڭدى ايتشى! — دەدى راشيت.
— مەن ايتا بىلمەيمىن. كورگەن بولساڭىز، ءوزىڭىز-اق ايتىڭىز، جولداس پوليترۋك.
تاماقتان كەيىن ءبىر توپ جاۋىنگەردى جيناپ اپ، راشيت تۇنگى ۇرىستاعى ءبىر وقيعانى ايتتى. بۇلار اڭگىمە ايتىپ وتىرعاندا جاۋدىڭ سامولەتتەرى كەشەگى ارتتا قالعان العى شەپتى ويرانداپ-ويرانداپ، بار جۇگىن بوس جەرگە توگە ساپ، قايتا قايتتى. توبەلەرىنەن ۇشىپ بارا جاتقان «يۋنكەرستەرگە» قاراپ تۇرعان جانعوجين:
— مىنالار دا ءبىر شارۋانى بىتىردىك، تاپسىرما ورىندالدى دەپ بارادى-اۋ، — دەپ كۇلدى دە، اڭگىمەسىن جالعادى. — سونىمەن لاپ قويىپ، وكوپقا تۇستىك تە، قولداپ، مىلتىقتىڭ، اۆتوماتتىڭ دۇمبىسىمەن، شتىكپەن سوعىستىق. توبەسى اشىق ۇزىن-ۇزىن ترانشەيلەردىڭ بۇرىلىسىندا توبەسى جابىق، ەسىگى بار بلينداجدار بار ەكەن. ىننەن شىققان سۋىرداي بوپ الگىدەن سولداتتار شىقتى. ءبىز دە، ولار دا توپەپ جاتىر. ءبىر كەزدە سايابىرسي قالدى. ەندى بىتكەن شىعارمىز دەگەندەي، پيستولەتتى بەلدىگىمە قىستىرا سالىپ «العا، العا!» دەپ ايقايلاپ تۇرسام، ناق قارسى الدىمنان كولەڭكە ءتارىزدى بوپ ۇپ-ۇزىن بىرەۋ سورايىپ شىعا كەلدى دە، ماۋزەرىن كوتەرە بەردى. «ءبىتتىم عوي» دەگەندەي جالپ ەتىپ جاتا قالدىم. ول اتىپ-اتىپ جىبەردى. وق باسىمنان اسىپ، قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن زۋ-زۋ ەتىپ، وكوپتىڭ ەرنەۋىنە سوقتى. جاۋىز دارىتا الماعانىن ءبىلدى عوي دەيمىن، ەكى-ۇش اتتاپ جاقىنداي ءتۇستى دە، تاعى كەزەندى، ناق وسى كەزدە ءبىزدىڭ ءبىر جىگىت مىسىقشا قارعىپ، الگىنىڭ تۋ سىرتىنان موينىنا جارماسا كەتتى. ماۋزەرى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇستى دە، تارس اتىلدى. مەن قارعىپ تۇردىم. قولىما جاۋدىڭ قارۋىن الدىم. الگى ءبىزدىڭ جىگىت وفيسەردىڭ ناق كوكىرەگىنە جارماسىپ، سىعىمداپ جاتىر ەكەن. اناۋ، الگى ۇزىن تۇرا سەرەيىپ قالعان، قورس-قورس ەتەدى. «جەتەر ەندى، تۇر!» دەدىم الگى مىسىقتاي اتىلعان جاۋىنگەرگە. بەتىنە قاراسام ەلەمەس. ساۋساعى قارىسىپ قاپتى. قولىن ارەڭ جازدى. ءوز ماۋزەرىنەن وزىنە ءبىر رەت ساليۋت بەردىم دە، ءجۇرىپ كەتتىم. مىنە، بۇل بارىس ەمەي، نەمەنە! بۇل ەلەمەس قوي! الاكولدىڭ بارىسى.
اعايىندى ەكى جىگىت، وسپان مەن ەلەمەس بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىپ قويدى.
ءتۇس كەزىندە جاۋ سامولەتتەرى اسپانعا قايتا شىقتى. ءبىراق، ديۆيزيا كەلىپ بەكىنگەن ورماندى ءدال تاپپادى. بۇلاردان كەيىندەۋ تۇرعان ازىق-تۇلىك ارتقان شارۋاشىلىق بولىمشەسىن بايقاپ قاپ، ءبىراز بومبىلادى. ارباداعى اتتار شىڭعىرىپ، ومبى قاردىڭ ۇستىندە تورعا تۇسكەن بالىقتاي تۋلاپ الاس ۇردى. بىرنەشە ادام، ات شىعىن بولدى. اقشا قار، كوك مۇز استاڭ-كەستەڭ. جول بۇزىلدى.
— قونىس اۋدارىڭدار! — دەگەن شۇعىل بۇيرىق بەرىلدى.
«موي گرۋستنىي توۆاريشش، ماحايا كرىلوم»... دەپ راشيت اسپانعا قارادى. قاسىنداعى سەرجانت داۆيد وعان ميىقتان كۇلدى.
II
«قارلى جورىق» قايتا باستالدى. 3-باتالوننىڭ الدىنا قويىلعان مىندەت: ستارايا رۋسسا — حولم تاس جولىنا جاقىنداي ءتۇسۋ. جولدى اڭدۋ.
گەنەرال ي. م. چيستياكوۆ باتالونعا ءوزى كەلىپ، ارنايى ايتتى. تاپسىرمانىڭ ءمانىن ءتۇسىندىردى.
— جولدىڭ وزىنە شىقپاي، سولتۇستىك جاعالاۋىمەن جىلجىڭدار. ەكى كوزدەرىڭ جولدا بولسىن. جاۋدىڭ كومەككە كەلە جاتقان كۇشىن ەڭ الدىمەن سەندەر كورەسىڭدەر، سەندەر جوياسىڭدار! ءبىر سوزبەن ايتسام، جولدان تىشقان جورعالاتپايسىڭدار!
باتالون تاس جولعا قاراي قيىسا ءجۇردى. ەكىنشى كۇننىڭ كەشىندە كىشكەنە ەكى وزەننىڭ تۇيىسكەن جەرىنە جەتتى دە، رەديا وزەنىن بويلاپ كەتتى. تورت-بەس شاقىرىمداي جۇرگەن سوڭ الدارىنان ۇلكەن ءبىر ەلدى مەكەن شىعا كەلدى. باتالون كىلت توقتادى. باتالون كومانديرى كونستانتين فەديۋنين كارتاسىن الدى. كومانديرلەر ونى قورشاپ تۇر. ول تونىن جامىلىپ، قولشامىن الىپ، كارتاعا قايتا ءۇڭىلدى.
— الدىمىزدا بايكوۆا دەگەن ۇلكەن دەريەۆنيا تۇر. مۇندا جاۋ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىز ەندى ويلاسايىق. كورشىلەرگە حابار بەرەم. وعان دەيىن بارلاۋ جاساپ الايىق. كانى كىم بار، كىم شىعادى... كوزگە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن كوپ ادام بولمايدى. ەكى-ۇش ادام جەتەدى. ءبىراق شاردى قورعاۋعا ءبارىمىز، بۇكىل باتالون بوپ دايىن تۇرامىز.
— مەن! — دەدى سەرجانت گولودەسكيي.
— ءوزىم دە سەنى كوزدەپ تۇر ەدىم. جولداس پوليترۋك، جانعوجين جولداس، تاعى كىمدى ەرتەسىڭ؟ — دەدى كومبات، ءبارىبىر سەن باستايسىڭ دەگەندەي، ەشبىر كەلىسىمىن الماستان.
— بازايەۆتىڭ كىشىسىن.
اق حالاتقا ورانعان ءۇش جىگىت بايكوۆاعا قاراي كەتتى. بىردە ەڭكەيىپ، بىردە ەڭبەكتەپ، سەلوعا بەت الدى. ءبۇتىن 3-باتالون سەلوعا قاراپ، ءازىر تۇر. قاراڭعى. سوندا دا بولسا اقشا قاردىڭ جارىعىنان بوزالاڭ ءۇش نۇكتە كورىنەدى. ار جاعى بۇلىڭعىر. قاراۋىتقان سەلو. ايازدى ءتۇن تۇنىق. كۇتكەندە ۋاقىت وتپەيدى. ءبىر ورىندا تاعاتتاپ تۇرا الماعان فەديۋنين باتالون ساپىن الدەنەشە رەت ارالاپ كەتتى. جاۋىنگەرلەر ورمان اعاشتارىنا سۇيەنىپ قاپتى. ءبىرى قالعىپ، ءبىرى اياعىن تىپىرلاتىپ، ەرسىلى-قارسىلى قيمىلداپ ءجۇر. الىستان اتىس ەستىلەدى، اسپاندا جارقىلداپ پروجەكتورلار وينايدى، راكەتالار اتىلىپ جاتىر.
— بارلاۋ جىبەرمەي-اق، لاپ قويعاندا قايتەر ەدى، — دەپ بىرەۋ كۇڭك ەتە قالدى.
— جىپ-جىلى ۇيگە قويىپ كەتپەكسىڭ-اۋ! اسىقپاساڭ و دا بولادى! — دەپ باتالون كومانديرى اعا لەيتەنانت فەديۋنين وتە شىقتى.
— ءوزى ەكەن عوي! — دەدى بىرەۋ.
— ءوزى بولعانسىن ءبىلىپ ايتىپ تۇرمىن.
بارلاۋشىلار كوپكە دەيىن ورالمادى. «نە بولدى بۇلارعا؟» دەگەندەي تىقىرشىپ بۇلار تۇر. باۋىر دەگەن قيىن عوي، العا، جاڭا ءبىر ازىردە ەلەمەس كەتكەن جاققا قاراي جۇگىرە جونەلگىسى كەلىپ، شىداي الماي وسپان ءجۇر. كىرپىك ىلمەي، قاس قاقپاي، ءىنىسى كەتكەن قاراڭعى جاققا تەسىلە قاراپ، قاتىپ قالعان. ىشىنەن «قولعا ءتۇسىپ قالدى ما؟» دەپ ويلايدى. وزىنەن نەبارى ەكى-اق جاس كىشى بولسا دا ونى ءىنى، ءوزىن اعا سانايدى. قۇلاعىن توسىپ تۇر. مىلتىقتىڭ داۋسى شىقسا «ەلەمەس، ەلەمەس!» دەپ ايقاي سالا جۇگىرمەك. ءبىر كەزدە قاتقان قاردى گۇرت-گۇرت جانشىپ كەلە جاتقان اياقتىڭ دىبىسى ەستىلدى. مۇنى دا ءبىرىنشى ەستىگەن وسپان. ول قۋانعانىنان «ءانى، كەلە جاتىر!» دەپ داۋىستاپ جىبەردى. قاسىنداعى بىرەۋ ونى، «ساعان نە بولدى، جايلاپ سويلە!» دەپ ءتۇرتىپ قالدى.
پوليترۋك راشيت جانعوجين كومانديرگە الدا تۇرعان سەلو جايىن اسىقپاي، ەداۋىر باياندادى: سەلودا جاۋ كوپ، سىرتتا ماشينا، موتوسيكلدەر تۇر. قاراۋىل كورمەگەن. سودان ەڭ شەتكى ۇيگە ەنىپ، ءبىر شالدى تاۋىپ العان. ودان جايدىڭ ءبارىن سۇراعان. ەكى جۇزدەي جاۋ بار. كوبى مەكتەپتە، ودان ارىرەك، شىركەۋ تۇبىندە دەپتى. شىركەۋدىڭ قابىرعاسىن شىر اينالدىرا تەسىپ، پۋلەمەت ورناتقان كورىنەدى. وفيسەرلەرى جەكە-جەكە ۇيلەردە تۇرادى ەكەن. شالدىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكەنى — مەكتەپ پەن شىركەۋ اراسىنا تەلەفون ورناتقان دەيدى.
— جۇمىستارىڭ ءساتتى بولعان ەكەن. راقمەت سەندەرگە! — دەپ، اعا لەيتەنانت دەمىن جاڭا عانا العان ادامداي كۇرسىندى.
— وندا ءبىز ءقازىر قيمىلدايمىز. ءبارىن تەز، وتە تەز شەشسەك جاقسى-اق بولار ەدى. جىلى توسەكتەن تۇرعىزباي...
— قايتار جولدا مەن ويلاپ كەلدىم، — دەدى راشيت، — مەكتەپ سەلونىڭ وسى ءبىز تۇرعان شەتىنە جاقىن. ال، شىركەۋ ارعى بەتتە، سەلودان وقشاۋ تۇر. ەكەۋىنىڭ اراسى ەداۋىر، شىعىن شىعارماس ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەكتەپ پەن شىركەۋ اراسىنداعى بايلانىستى ۇزگەن دۇرىس قوي دەيمىن.
فەديۋنين ءوز دەگەنى بولماسا، باسقاعا بوي بەرمەيتىن توڭمويىنداردان ەمەس. وعان بۇل كەڭەس ۇناپ كەتتى.
— كوپ بولسا تاعى ءبىر جارىم ساعاتتاي ۋاقىت وتەر. شىدايىق. ۇرىستا شىدامدىلىقتىڭ ءوزى جەڭىسكە جاقىن. بايلانىستى ۇزەيىك. كانى، سەرجانت گولودەسكيي سەلونى بىلەتىن ادامنىڭ ءبىرى، ەندىگى توپتى سەن باستايسىڭ. قولىنا ساپەردىڭ قارۋىن ال، ەكى جىگىتتى ءوزىڭ تاڭدا. تەرىڭدى سۋىتپاي تۇرىپ جونەل! بايلانىستى ءۇز! — دەدى.
گولودەسكيي ءبىر ساعات، ون مينۋتتە قايتا ورالدى.
— ءبىر ەمەس، ءۇش جەردەن قيىپ تاستادىم. قاراۋىل بار ەكەن. ءبىزدى بايقامادى.
قىستىڭ ۇزاق ءتۇنى بوزاڭ بەرىپ كەلە جاتتى. كومبات «مەن شابۋىلعا شىقتىم!» دەپ وڭ مەن سولداعى كورشىلەرىنە حابار ايتتى دا، توپتى ءوزى باستاپ العا جىلجىدى.
— ءۇش توپقا بولىنەمىز. ءبىرى تۋرا مەكتەپكە شابادى، ءبىرى باسقا جاققا الاڭداماي سەلونىڭ سىرتىمەن شىركەۋدى الادى. ءۇشىنشى توپ سەلوداعى باسقا ۇيلەردى قامايدى. نەمىستەر ءبىلىپ قالىپ، وق اتقانشا ءبىز اتپايمىز. مەكتەپكە باراتىن توپتى جانعوجين ەكەۋمىز، شىركەۋگە باراتىنداردى داۆيد گولودەسكيي مەن وسپان بازايەۆ باستاپ جۇرەدى... باتالوننىڭ اعا اديۋتانتى ماساقبايەۆ پەن ۆولگاپكين سەلوداعى باسقا ۇيلەردى تازارتادى.
اياقتىڭ استى سىقىر-سىقىر، گۇرت-گۇرت ەتەدى. تاڭ جاقىنداعان سايىن اياز قاتايا تۇسكەن. دەنەسى مۇزداپ، قول-اياعى قۇرىستاپ قالعان جاۋىنگەرلەر ەندى سەرگىگەندەي، جۇگىرە باسىپ كەلەدى. اسىرەسە، شىركەۋ جاققا بەت العاندار جەدەل دە اسىعىس، زىتىپ بارادى.
ءبىر قىزىعى العاشقى وق مەكتەپتەن دە ەمەس، شىركەۋدەن دە ەمەس، سەلونىڭ ناق ورتاسىنان اتىلدى. وعان قوسا بىرەۋ راكەتا جىبەردى. توڭىرەك جارىق بوپ كەتتى. ءبارى دە جالت قارادى. راشيتتىڭ كوزىنە تۇسكەن ەلەمەستىڭ ەڭگەزەردەي جون ارقاسى بولدى. ول ءبىر ۇيدەن ىشكى كيىمىمەن ۇزىن ءبىر نەمىستى سۇيرەپ شىقتى. بۇلاردىڭ ارتىنان شىققان شاشى دۋدىراعان جاس ايەل ءبىزدىڭ جاۋىنگەردى اتام دەدى مە ەكەن، الدە توڭىرەككە بەرگەن حابارى ما، پيستولەتتى تارس ەتكىزدى دە، بۇرقىراعان تۇتىنىمەن قاردىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. مىنە، وسى ءبىر پيستولەت وعىنىڭ ءۇنى-اق ءبۇتىن سەلونى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. اتىس جاپپاي باستالدى. ءبىراق جارتى ساعاتقا جەتپەي، ءبارى دە سۋ سەپكەندەي ساپ بولدى. مەكتەپتى دە، شىركەۋدى دە قورشاپ العان جاۋىنگەرلەر قامسىز جاتقان جاۋدىڭ ءۇنىن تەز ءوشىردى. جاۋ دا شاراسىزدىعىن سەزە قويدى. باتالون جاۋدىڭ ءبىر روتاسىن تۇگەلدەي تۇتقىنعا الدى. ون شاقتى ماشينا، موتوسيكل قولعا ءتۇستى. قارۋ-جاراق شە؟ بارىنەن بۇرىن ءۇش كۇننەن اسا جورىقتا، ۇرىستا بولعان جاۋىنگەرلەر جىلى ۇيگە ەنىپ، ىستىق تاماق ءىشتى. پيمالارىن، شۇلعاۋىن، كيىم-كەشەگىن كەپتىردى. ءبىر ءوزى ەكى سولداتتىڭ ۇلەسىن جەپ-ىشكەن فرولوۆ ءوزى وتىرعان ۇيدەگى ۇلكەن پەشتى قۇشاقتاپ، قايتا-قايتا ءسۇيدى. «اينالايىن قات-قات اعاش ءۇيىم-اي، جاتسا كەيكى، جامىلسا جىلى كورپە ءتارىزدى پەشىم-اي!» دەپ كوزىنە جاس الدى. ال، ەكىنشى ءبىر ۇيدە ەلەمەستەر بار ەدى.
— سەن كۇيەلەش، ءبىر نارسە بىلسەڭ-اۋ. الگى مىقتىنىڭ كىم ەكەنىن ەستىدىڭ بە؟ — دەدى ەلەمەس تۇتقىن قارا جاۋىنگەرگە.
— سونداي-اق كىم ەكەن؟
— سەن تۇتقىنعا الدىم دەپ وتىرعان سەكسەن نەمىس پەن ولگەن جيىرما ءفريستىڭ باستىعى، روتا كومانديرى ەكەن. بۇل وسى ەكى-ۇش كۇندە جويعان ەكىنشى وفيسەر! — دەپ قويدى ول ماقتانىشپەن.
— بىلگەندەي ۇستىنەن تۇسكەنىن قارا! — دەدى قىدىرباي ناۋرىزبايەۆ، — ماعان ايتەۋىر كەزدەسپەي-اق قويدى وفيسەر.
بۇل باتالوننىڭ بايكوۆاداعى ەرلىگىن گەنەرال چيستياكوۆ جاقسى باعالادى. وسى كۇنى جيىرما ءۇشىنشى پولك ادامدارى بىرنەشە ەل مەكەندەرىن بوساتقان. ال وتىزىنشى پولك ءتىپتى ۇزاپ كەتىپتى. ارتيللەريستەردەن قايران جوق. ازىق-تۇلىك ارتقان تىلدىڭ ءوزى جەتە الماي كەلەدى. وسىلاردىڭ بىرىنە ءسۇيسىنىپ، بىرىنە رەنجىپ وتىرعاندا، بايكوۆاداعى وقيعانى ەستىپ، گەنەرال مۇلدە كوتەرىلىپ قالعان.
— جاۋىنگەرلەرگە، كومانديرلەرگە مەنىڭ العىسىمدى جەتكىزىڭدەر! تۇتقىندى قولعا ۇستاماسىن. تىلعا بەرسىن. قارۋ-جاراقتى ازىق-تۇلىكتەن بوساعان اربالارعا تيەسىن. ءالى جول ۇزاق، كەشكە دەيىن دەمالىس بەرەم. كەشتەن باستاپ شەحتماندى، 30-پولكتى قۋىپ جەتۋگە بۇيىرامىن!
گەنەرال ديۆيزيا بولىمدەرىنىڭ ەرلىك ىستەرىن ماقتانىش ەتىپ، ەندى سونى باسقالارعا جەتكىزۋدى سۇراعان. پوليترۋك جانعوجين ساياسي حابارلاما جاسادى. مايدان، ودان سوڭ ديۆيزيا جەڭىسىن ايتتى. ءبىراق ساياسي حابار الدەنەشە ءۇزىلدى، قايتا باستالدى.
جاۋىنگەرلەر كەشكە دەيىن تىنىقتى. تورت-بەس رەت «تريەۆوگا» بولدى. جاۋ سامولەتتەرى الدەنەشە رەت ۇشىپ كەلدى. ءبىراق انەۋ ءبىر كۇنگىدەي ماسقارا بولىپ قالمايىن دەدى مە، جاۋدىڭ قايدا، ءوز ادامدارىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلە الماي بايكوۆانى اينالا بەردى، اينالا بەردى. نە وق اتپاي، نە بومبا تاستاماي كەتتى... جانعوجين جورىق الدىندا ۇيگە ەنىپ، گەنەرالدىڭ العىسىن، الداعى مىندەتتى جانە ءتۇسىندىردى. سەرجانت گولودەسكييدىڭ ۆزۆودىنا كەلگەندە ەلەمەستىڭ كەشەگى ەرلىگىنە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ ارقاسىنان قاقتى.
— جولداس پوليترۋك، مەنى ەركىن دە، ەر دە ەتىپ جۇرگەن ءسىزدىڭ وسى ءبىر جۇمساق الاقانىڭىزدىڭ قىزۋى عوي. ارقامنان قاققان سايىن ەنسەم ءبىر كوتەرىلىپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋمىز قۇرداس شىعارمىز. ءبىرىمىز ورماندا، ومبىدا، ءبىرىمىز تاۋدا، الاتاۋدا تۋىپپىز. تاعدىر ءبىزدى ءارى قارۋلاس، ءارى باۋىرلاس ەتتى. كەلەر كۇندى تاعى كورەرمىز...
راشيت ەلەمەستىڭ تۇپ-تۇتاس ارقاسىنان تاعى قاقتى.
— سەن، قايدا، مەنەن جاسسىڭ عوي، باۋىرىم...
III
كۇن سىعىرايىپ، ورمان اعاشتارىنىڭ بيىگىنەن قاراپ تۇر. وتى دا، قىزۋى دا جوق، سونە باستاعان جالىنداي بوزالاڭ تارتىپ كەتتى. 3-باتالون بايكوۆادان ەكى-ۇش شاقىرىمداي شىققاندا اق بوران باستالدى. كۇن كوزى شىعىپ تۇرعاندا بولاتىن اق بوراندى كوپ كورمەگەندەر اڭ-تاڭ بوپ اسپانعا ءبىر، جەر بەتىن جۇندەي تۇتەپ، شاڭداي بوراتىپ بارا جاتقان ىسقىرىق جەلدىڭ كۇشىنە ءبىر قاراپ، جاۋىنگەرلەر العا جىلجىدى. بوران قارسى سوعىپ تۇر.
اق تون مەن ونىڭ سىرتىنان كيگەن اق حالاتتىڭ ەتەگى جەلكەندى قايىقتاي بوپ دەلديىپ كەتتى. بەل بۇگىلدى، تىزە مايىستى. قيىرشىق قار جەلمەن كوتەرىلىپ، بەتكە تاستاي قاتتى سوعادى. بەت قاراتپاي، كوز اشتىرماي كەلەدى. مۇنىڭ ۇستىنە قاردىڭ بەتى قاتتى، قابىرشاق، استى جۇمساق. جاياۋلار كۇمپ-كۇمپ ەتىپ شۇڭقىرعا تۇسكەندەي وماقاسا قويىپ كەتەدى. شاناعا، شاڭعىعا وتىرعاندار بىرتە-بىرتە ۇزاي بەردى. ءبىراق ولاردىڭ ءىزى ارتىنشا كومىلىپ جاتىر. كەيدە سۋىرسىن ۇدەپ، ادام بويىنان جوعارى كوتەرىلىپ، جاۋىنگەرلەر ءبىر-بىرىن كورە الماي قالادى. ارتتا دا ات اربا كوپ.
— العا سالت اتتىلاردى، اتقا جەككەن شانانى سالايىق! — دەپ راشيت الدى-ارتىنا بۇرىلىپ ايقايلادى. ەشبىر بۇيرىقتى كۇتپەي-اق جاۋىنگەرلەر جەلگە ارقاسىن توسەپ ءۇيىرىلىپ تۇرا قالدى. تاناۋىنان بۋى بۇرقىراپ، اق كوبىك بولعان، قۇيرىق-جالىنا كوك مۇز قاتقان اتتار شاناسىن سۇيرەتىپ العا ءتۇستى. ولاردىڭ ارتىنان كوكتەمدە، كۇزدە قايتقان قازداردىڭ سابىنداي تىزبەك-تىزبەك، توپ-توپ جاۋىنگەرلەر كەلەدى. بوران از دەگەندەي، باتالون جالاڭاش جازىققا تاپ بولدى. سوناۋ شەتى مەن مىناۋ شەتىنە كوز جەتپەيتىن جازىقتى اپپاق قار باسىپ جاتىر. ونى سۋىق جەل جىپ-جىلماعاي ەتىپ سۋىرىپ تۇر. كەيدە ۋىلدەپ ۇدەي سوعادى. قارلى قۇيىن جوعارى كوتەرىلىپ، ات قۇلاعىن كورسەتپەس تۇنەككە اينالادى.
— العا، تەز باسىڭدار! ورمانعا جەتەيىك! — دەپ ايقاي سالدى الدان. باتالوننىڭ اعا اديۋتانتى ماساقبايەۆتىڭ داۋسى بولار. قىرىلداپ شىقتى.
— سامولەت ۇشا المايتىن بوراندا مىنا جازىقتان ءوتىپ الساق، ول دا جاقسى. مارەگە جەتۋگە جاقىندايمىز عوي! — دەدى راشيت دەم الۋعا توقتاعان ءبىر توپ ادامنىڭ قاسىنا كەلىپ، — بوراننان كورىنبەي تۇر، ايتپەسە ورمان جاقىن بولسا كەرەك.
بۇلار وسىلاي تۇرعاندا ساپتىڭ ارت جاعىنان «ويباي، ەلدىم» دەگەن جان داۋىس شىقتى دا، ارتىنشا جوق بوپ كەتتى.
راشيت وعان ەلەمەستى جۇمسادى. ساپتىڭ ەڭ سوڭىندا قولىن قۋسىرىپ ەكى جاۋىنگەر تۇر.
— نەعىپ تۇرسىڭدار؟
— مىنا جەردەگى قۇدىق پا، قۇردىم با، سۋ ما بىلمەيمىز، بىرەۋمىز ءتۇسىپ كەتتى دە جوق بولدى.
— شىعارمايسىڭدار ما؟ نەگە تۇرسىڭدار؟
— قالاي شىعارامىز؟!
ەلەمەس بۇلاردىڭ سۇسى قاشقان تۇرىنە قارادى. ەكەۋىنىڭ دە بەلدىگىن شەشىپ، وعان ءوز بەلدىگىن جالعادى. ءسويتىپ بەتىن قار باسقان اپانعا تاستادى.
— ءاي، بارمىسىڭ، ۇستا مىنا بەلدىكتەن.
ول جالعىز-اق تارتىپ الدى دا:
— نە بار ەكەن وندا؟ — دەدى ەلەمەس.
— سۋ العان قۇدىق پا، جانعان ءۇيدىڭ ورنىنداعى ۇرا ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جىلى ەكەن؟ — دەپ ىرجاق-ىرجاق ەتەدى. مۇنىڭ دا سۇسى قاشقان.
بازايەۆ ۇشەۋىن الدىنا سالىپ، كەتكەندەردى قۋىپ جەتۋگە اسىقتى. توپتان اداسىپ قالسا ءبىتتى — ءولىم!
— قار استىندا قالىپ، كوكتەمدە قارعا-قۇزعىنعا جەم بولعىڭ كەلمەسە، وق اتا الماي بوسقا، ايدالادا ولگىڭ كەلمەسە، ساپتان قالماي جۇرىڭدەر! — دەپ قويادى ەلەمەس ۇشەۋىنە.
وسى ءسوزدىڭ ارتىنشا «مىنانى قاراشى!» دەپ ايتاتىنداي-اق، ەكى اياعىن اسپانعا كوتەرىپ ءولىپ جاتقان سولداتتى كوردى. كىم ەكەنى بەلگىسىز. بەت-اۋىزى ۇسىك. تەسىك تابان پيما كيگەن ەكەن، ونىسى جوعارى كوتەرگەن بويى قاتىپ قاپتى. ءوز ادامدارىنا ۇقسامادى. الداعى توپ بىردە قاراڭ ەتىپ كورىنەدى دە، بىردە جوق بوپ كەتەدى، اق بوران تۇنەرە تۇسكەندە، بەيۋاقتاي قاراڭعى ءتۇسىپ، باستاۋشىلار كوزدەن تاسالانادى. ەلەمەستىڭ بەتىن، كوزىن تەر باسىپ كەتتى. الدىنداعى ءۇش جىگىتتى جىپكە تىزگەندەي العا سالىپ كەلەدى.
— بىر-بىرىڭە سۇيەنىپ جۇرىڭدەر! — دەپ قويادى.
ورمانعا كىرە بەرىستە ات قۇلاپتى. شاناسىن جاياۋ سۇيرەپ كەتكەن بە، جالعىز جاتىر. كەيدە جانۋار جان ءتاسىلىن شاقىرىپ، ءۇش اياقتاپ بۇلقىنادى. ءبىر اياعى سىنىق. ەلەمەس العاشقى ۇرىستا جاۋ وفيسەرىنەن تارتىپ العان كۇمىس قىناپتى، جاۋھار ساپتى قانجارىن سۋىرىپ اپ، اتتىڭ القىمىنا سالىپ جىبەردى. مويىن ومىرتقا مەن كەڭىردەكتىڭ ورتاسىن تەسىپ ءوتتى.
— بۇل مەنىڭ باۋىزداعانىم. وسى وڭىرگە توقتاي قالساڭ، قۇلاننىڭ ەتىنە تويعىزامىن! — دەپ قويدى قاسىنداعىلارعا — سۋىرىندى اراسىنان اعاشتىڭ بۇتاعىن تاۋىپ الدى دا، ونى الگى قانجارمەن تەسكەن ساعاققا قاداپ كەتتى.
باتالون قالىڭ ورمانعا ەنگەندە پەشىندە وتى مازداپ تۇرعان جىلى ۇيگە ەنگەندەي بولدى. ەڭ الدىمەن ءار جەردەن وت جاعىلدى. ىشىنە قار تولعان قارا كۇيەلەش كوتەلوكتاردى وتقا قاقتادى. بۇرقىلداتىپ سۋ قايناتتى. كارتوشكانى وتقا قابىعىن الماستان تاستادى. بىرەۋلەر كوتەلوكتىڭ تۇبىنە قاتىپ قالعان كەشەگى بوتقانى جىلىتتى. ەندى بىرەۋلەرى قىشتاي بوپ قاتقان ناۋباي ناندى وتتىڭ جالىنىنا ىستاپ، جىلىعانىن جىلىعانشا، شەتىنەن جۇلىپ جەپ وتىر. كىلەڭ وسپان مەن ەلەمەستى قارا تۇتىپ، قاسىنان قالمايتىن قۋشىق شەكە، جاعىما پىشاق جانىعانداي سىلىڭعىر، قىسىق كوز قارا سولدات ەكى كۇنگى ۇلەسىن ساقتاعان فلياگىندەگى اراعىن سىلق-سىلق جۇتىپ الدى دا، جانعان وتتىڭ قىزۋىنا ماڭدايىن توسقان بويى قالعىپ كەتتى.
ادام دەگەن قىزىق. وسى ورمانعا ءولىپ-تالىپ ارەڭ جەتكەنىن ۇمىتىپ، جارتى ساعاتتا مۇلگىگەن قالىڭ اعاشتىڭ ءىشىن ءومىر ۇنىنە تولتىردى. بىرەۋ ايقايلاپ، بىرەۋ كۇلىپ، بىرەۋ ءان سالىپ جاتىر. ەندى بىرەۋدىڭ:
— وي، نالەتى... يۆانوۆ، ءبىزدى مۇندا ايدادىق، اسحانانى قايدا جىبەردىڭ؟ ءاي، اسحانا قايدا، اسحانا؟ — دەگەن داۋسى شىقتى.
— ءاي، پروشكين، بىلشىلداما، سەنى مۇندا جىبەرگەن يۆانوۆ ەمەس، گەنەرالدىڭ تاپسىرماسىمەن كەلدىك. مىنا مەن اكەلدىم. ىشكەن ەكەنسىڭ وسەك ايتپاي، ءۇنىڭدى ءوشىر! — دەدى راشيت قاتۋلانىپ، — ولە ىشكەنشە، بولە ءىشىپ، قاسىڭدا ءبۇرىسىپ، توڭعان دوسىنا جارتىسىن نەگە بەرمەدىڭ؟
— ال مەن كەتتىم، — دەدى ەلەمەس ورنىنان تۇرىپ.
— قايدا كەتتىڭ؟ كىمنىڭ رۇقساتىمەن؟
— مىنا جۇرتتىڭ ءتۇرى جامان. نە يۆانوۆتى، نە اسحانانى تاۋىپ وسىندا اكەلەم.
— وتىر! — دەدى راشيت جەكىپ، — وتىر. نەمەنە، سەندەرگە پولكتىڭ كومانديرى ويىنشىق پا؟ قارا بۇلاردى، قيت ەتسە، يۆانوۆ، يۆانوۆ دەيدى. كورسەتەرمىن، سەندەرگە يۆانوۆتى.
— ويناپ، بايقاماي ايتتىم، جولداس پوليترۋك، كەشىرىڭىز، — دەدى كىشى بازايەۆ. — مەن كەتەيىن. مىنانىڭ سيقىنا قاراڭىز. ايقايلاپ اناۋ وتىر! بۇلارعا زاكۋسكە كەرەك شىعار.
— ونى قايدان الماقسىڭ؟
— تابام عوي.
— جالعىز كەتپەيسىڭ. جاقىن جەردە جاۋ بولسا سەزدىرمەيسىڭ. وقىس بىردەڭە بولا قالسا، سەنى جاۋ، ساتقىن دەپ بىلەمىز.
— قاتتى عوي مىناۋىڭىز، پوليترۋك جولداس.
— قاتتى بولسا دا، ءتاتتى بولسا دا وسى. قاسىڭا كىمدى الاسىڭ؟
— ەكى ادام، ات-شانا بەرىڭىز.
— ساعان ات جەككەن شانا كەرەك پە؟ نە، جولدا كومگەن كومبەڭ بار ما ەدى؟
— بىردەڭە تابارمىن.
جالعىز ات جەككەن شانانى الدىنا سالىپ، ءۇش سولدات كەلگەن ىزبەن كەرى قايتتى. كوپ كەشىكپەي قايتا ورالدى. جولدا ءوزى باۋىزداعان اتتىڭ ەتىن شاناعا سىقاپ اپتى. تەرىسىن سىلماي-اق، بالتامەن مۇشە-مۇشە ەتىپ تاستاعان.
بۇل كىمنىڭ ويىندا بولعان؟ جاۋىنگەرلەر شاناداعى ەتتەن كەرەگىنشە شاۋىپ اپ، كوتەلوكتارعا جىلقىنىڭ جاس ەتىن ءپىسىردى. بوران سوعىپ تۇر. قالىڭ ورمانعا ەنە الماي سىرتتاي ۋ-شۋ ەتەدى. جىگىتتەر جاس ەت جەپ، ىستىق سورپا ءىشتى.
بۇل نە قىلعان ەت ەكەنىن راشيت ەندى ءبىلدى. «مەنەن سوڭعى توپتان قالعان ەكەن-اۋ. دەمەك، گولودەسكيي بىلسە كەرەك». ول سەرجانتتى شاقىرىپ الدى.
— ەت جەدىڭ بە، سورپا ءىشتىڭ بە، سەرجانت؟
— ءىشتىم دە، جەدىم دە، جولداس پوليترۋك.
— ءتاتتى مە ەكەن؟
— مىناداي سۋىقتا جامان بولعان جوق.
— قانداي سۋىقتا بولماسىن، جىلقىنىڭ مايى قاتپايدى. ونداي مايلى ەتتى جەگەن ادام سۋىققا توڭبايدى. مۇنى ەستىپ پە ەدىڭ؟
— ەستىمەدىم. ءبىراق، ۇعامىن.
— ۇقساڭ سول. مۇنداي جاقسى ەتتى دالاعا تاستاما!
— مەن بە؟
— سەن. وسىدان ەكى شاقىرىم جەرگە اياعى سىنعان اتتى تاستاپ كەتكەن كىم؟
— مىناۋ سونىڭ ەتى مە؟
— ءوزىڭ تاستاعان ەتتى وزىڭە جەگىزگەن مىناۋ، — دەپ جانعوجين گولودەسكييگە ەلەمەستى كورسەتتى.
— ۇقتىم، ۇقتىم، جولداس پوليترۋك! ەندىگارى تاستامايمىن.
اسحانا ءتۇس اۋا، بوران باسىلا بەرگەندە قۋىپ جەتتى. باتالون تاماقتان سوڭ جولعا كوتەرىلدى. لوۆات پەن پورۋسيا وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى رەديا ويپاڭىنا شىقتى دا، پوددورە ايماعىنا بەت الدى. بۇل ءۇش وزەننىڭ ۇشەۋى دە مۇز قۇرساپ، قار بۇركەپ قاتىپ جاتقان. قايسىسىنان بولسا دا ەتۋ اۋىر بولماعان. ەڭ اۋىرى — جەڭىل پۋلەمەت، مينومەت، ءار سولداتتىڭ ءوز قارۋى بولماسا، اتقا تىركەلگەن، ماشينامەن سۇيرەيتىن اۋىر قارۋلاردىڭ ءبارى جاياۋ مەن شاڭعىشىلارعا، سالت اتقا مىنگەندەرگە ىلەسە الماي ارتتا، الىستا قالىپ قويدى. بالداي قىراتىنداعى ءاربىر وزەن ۇلكەندى-كىشى كولدەن باستالادى. ورىس وزەندەرىنىڭ اناسى ۆولگا بالدايدان جيىرما شاقىرىم جەردەگى سەليگەر كولىنەن، دالىرەك ايتسا، سۆاپۋشاداعى اعاش ءۇيدىڭ تۇبىنەن باستالادى. ءسويتىپ، ول تەڭىزگە قۇيادى. ورىس وزەندەرى كولدەن باستالىپ، تەڭىزگە، مۇحيتقا تارتادى. ءۇشىنشى باتالون سۇرەسىمەن كەلە جاتقان رەديا وزەنى دە ءوزى اتتاس كىشكەنە كولدەن باستالىپ، ۇلكەن كولگە قۇيادى. ودان شىققان وزەن تەڭىزگە سايادى. وسى وزەندى بويلاپ باتالون كولگە كەلەدى. وعان جەتكەنشە تالاي شابۋىلدار بولارىن سەزەدى. جاۋىنگەرلەردىڭ ءاربىر قيمىلى — كۇتپەگەن جەردەن تۇتقيىل شابۋىلعا، تۇنگى ۇرىستارعا شاقتالعان. ەكىنشىدەن، دەميانوۆسكىگە قاراي ەتەتىن جولداردىڭ ءبىر دە بىرىنەن جاۋدى جۇرگىزبەۋ — ەڭ باستى مىندەت. وسى جولدا اۋىر سىننان ەتپەك. رەديا كولىنە جەتىپ، حولمعا بۇرىلماق. ول دا از قالعان.
IV
پوليترۋك راشيت جانعوجين مەن سەرجانت داۆيد گولودەسكيي باستاعان ءبىر توپ تاس جولدىڭ بويىنداعى قالىڭ ورماننىڭ ىشىمەن جايلاپ كەلە جاتتى. كەلتە تىگىلگەن اق توندى، جالپاق جاۋىرىندى، مىعىم دەنەلى اق سارى ادەمى پوليترۋك پەن ۇزىن بويلى، يىعى ءسال ەڭكىشتەۋ، بەتى قىزىل، قاسى قويۋ قارا سەرجانت ءيىن تىرەسە، قاتارلاسىپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە ويىندا گەنەرال چيستياكوۆتىڭ «تاس جولدىڭ ۇستىمەن تىشقان جورعالاپ وتپەسىن، وزدەرىڭ دە تاس جولمەن جۇرمەڭدەر، كوزگە تۇسەسىڭدەر» دەگەن ءسوزى بولسا كەرەك، قالىڭ قارعا ومبىلاپ، ارەڭ كەلە جاتقانىنا قاراماي، جولدان كوز الماي، قاداعالاپ، كەزەك باقىلادى.
— جولعا ەشكىمدى شىعارمايمىن. قارا كورىنسە بولدى، ەسكەرتپەي اتام! — دەدى سەرجانت.
— جولدىڭ ارعى بەتىمەن كەلە جاتقان 2-باتالوننىڭ ادامدارى بولسا شە...
— ءبارىبىر...
— نەگە ءبارىبىر بولادى؟ دەنىڭ ساۋ ما؟
— ءبىزدى جاۋعا كورسەتۋگە شىققان جاۋىز دەپ تۇسىنەم.
— دەگەنمەن بايقا! — دەپ كۇلدى دە، راشيت ءوز ويىمەن ءوزى بوپ كەتتى. ونىڭ قۇلاعىنا كەشەگى ۇرىس كەزىندە سارايدا بوسانعان جاس ايەلدىڭ داۋسى، جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەن، مىلتىق اتىلىپ جاتقاندا تۋعان ءسابيدىڭ ىڭگالاعان ءالسىز ءۇنى كەلىپ ەدى. اششى داۋىس، دارمەنسىز ءۇن جۇرەگىن قاتتى تىرناعان. سول داۋىس، سول ءۇن قۇلاعىندا شىڭىلداپ تۇرىپ قاپتى. جۇرەگى دىرىلدەپ، دەنەسى تۇرشىكتى. ايەل مەن بالانى كوتەرىپ، ءبىزدىڭ ەكى جاۋىنگەر سارايدان جىلى ۇيگە اكەلىپ جاتقىزدى. راشيت بۇل ماڭدا تۇرۋعا شىداي الماي كورشى ۇيگە كەتتى. كوڭىلىن مۇڭ باسىپ، ءبىر ءسات بوسادى. كوپتەن بەرى باسىنا جولاتپاي، ويلاۋعا، ەسكە الۋعا ءداتى شىداماي جۇرگەن اۋىر ويدىڭ قالاي بيلەپ كەتكەنىن اڭعارا الماي قالدى. ونىڭ ويىنا سوناۋ الماتىنىڭ گوگول كوشەسىندە، 20-ۇيدە قاياعان ءۇش بالاسى، جارى ءتۇسىپ ەدى. بالا! ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى تۋعان ءۇش ۇل. قابىرعاسى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىمەگەن بالاپاندار سياقتى جاس ەدى. وسى ءبىر ءۇش بالانىڭ اكەسى بولعانىنا قاراماي كومسومولدا ىستەگەنسىن بە، ءوزىن دە جاس ساناعانداي، مەيىرمەن، قۇشتارلانا سۇيمەگەنىنە وكىنەدى. شىنىندا، ولاردى سۇيمەپ پە ەدى؟ نەگە سۇيمەسىن، سۇيگەن، قۇشقان، تالاي-تالاي كەزەك قۇشاقتاپ باۋىرىنا باسقان. بەتىنە ۇزاق قارايتىن. ءارقايسىسىنان-اق ءوزىنىڭ بەت-پىشىنىن، قاسىن، مۇرنىن، اسىرەسە، سارعىشتاۋ وتكىر كوزىن، مىعىم دەنە ءبىتىمىن كورەتىن. سول ۇقساستىقتارىن كورە تۇرىپ، مەنى دە، شەشەسىن دە ۇمىتپاعان ەكەن دەپ سۇيسىنەتىن. ءۇش ۇلدىڭ سۇتتەي تازا قوش ءيىسى مۇرنىنان كەتپەسە، بىلدىرلاعان، سىڭعىرلى قوڭىراۋ ۇندەرى كەيدە قۇلاعىنا جەتەتىن. داۋىستارى كوكەيدە سايراپ، قۇلاقتا شىڭىلداپ كوپ تۇرادى. جاستىعىم بولدى ما، بىلمەستىگىم بولدى ما، سوندا دا بولسا جۇرەگىمدى سارقىپ، قۇشىرىمدى قاندىرىپ سۇيە المادىم، جالىققانشا، شارشاعانشا ەركەلەتۋگە ۋاقىتىم جەتپەپتى-اۋ! اكەسى شايمەردەن ومبىدان وقۋ بىتىرگەن بالاسىن الماتىعا شىعارىپ ساپ تۇرعاندا: «جاس ەمەسسىڭ. جاسپىن دەپ جاسقانبا، تولدىم-بولدىم دەپ ماستانبا، ءۇيلى-جايلى بول، ءوز بەتىڭشە تىرلىك تە ەت، ادام بول» دەپ ەدى. ءبىر جاعىنان وسى دا سەبەپ بولدى ما، ەرتە ۇيلەندى. الماتىنىڭ فرۋنزە، لەنين اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە بىرگە ىستەيتىن جاس قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر: «راشيت، ءالى جاپ-جاس بولا تۇرىپ، ءۇش بالاڭ بار ەكەن عوي» دەگەندە، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، قىزارىپ كەتەتىن. نەدەن ۇيالاتىن؟ ەندى ويلاپ وتىرسا ءبارى بەكەر. بالالارىن ساعىنادى. ولار قانداي كۇيدە ەكەن، ءوسىپ قالدى-اۋ، مەنى ۇمىتىپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ ويلاعاندا قابىرعاسى سوگىلىپ، جۇرەگى ەلجىرەپ ەزىلەتىن. كەشە وق استىندا بوسانعان جاس ايەل وقيعاسىنان كەيىن ءۇش بالاسى كوكەيىنەن شىقپاي قويدى. ءقازىر دە، ومبى قاردى باسىپ، قالىن توعايمەن كەلە جاتقاندا دا باسىن تورلاعان وسى وي. ناقا ءبىر ىشىنەن قايتا-قايتا ايتپاسا اتتارىن ۇمىتىپ قالاتىنداي، ايات ءسوزى ءتارىزدى. «بولاتىم! ماراتىم! ءشاميلىم!» — دەپ قويادى. قايتالاپ، ىشتەن دە، كۇبىرلەپ تە ايتادى. ارالارى ەكى جاستان اسپايتىن ءۇش بالا اتا تورعاي تۇمسىعىنا قورەك الىپ، ۇياعا جاقىنداعاندا شىر-شىر ەتىپ اۋىزىن اشقان ۇرپەك ءجۇن، مامىق قانات بالاپاندار ءتارىزدى ءتىزىلىپ كوز الدىنان وتەدى. كەيدە، كەشەگى بەيبىت كۇندە جۇمىستان قايتقانداعىداي، ۇشەۋى قاز-قاتار ءتىزىلىپ، قولدارىن جايىپ «مەنى كوتەر، مەنى كوتەر!» — دەگەندەي، ساپقا تۇرعان سولداتتارداي، بويىنا قاراي تىركەسىپ تۇرا قالادى. كوكەيدەگى ساپتا ۇلكەنى بولات — الدا، ورتانشىسى مارات — ورتادا، شاميل ەڭ سوڭىندا تۇرادى. بۇلدىرشىندەي بەيكۇنا بوبەكتەر سول بەيبىت كۇندەگىدەي كوزىنىڭ الدىنا كەپ توقتايدى. سان رەت تۇسىنە ەنگەنى بار. «ءوزىن قانشا جاس بولساڭ دا بالانىڭ قاسيەت-قادىرىن شالعايدا بىلەدى ەكەنسىڭ-اۋ! بالا باۋىر ەتتەن، دەگەن، شيكى وكپە بوبەكتەرىم!..»
«بولاتىم! ماراتىم! ءشاميلىم!» دەپ كۇبىرلەپ قايتالادى. وسى ءبىر ءۇش ءسوز ايات ءتارىزدى قاسيەتتى عانا ەمەس، تالاي جەردە ولىمنەن، قارسى ۇشقان وقتان امان الىپ قالعان قۇدىرەت سىندى كورىنەدى. اكەسى شايمەردەن سوناۋ ومبى قالاسىنىڭ تۇبىنەن سوڭعى جازعان حاتىندا: «بيىل جازدا بارامىن، راشيتىمنەن تۋعان نەمەرەلەرىمدى ءسۇيىپ، ماۋقىمدى باسىپ قايتامىن» دەپ ەدى. ول كەلىپ جۇراتىن كورە المادى. ويران باستالدى. ءوزى مۇندا كەتتى. بالالار وندا قالدى. ەندى ويلاپ قاراسا، سوعىس دەگەن وپات ۇلكەننىڭ عانا ەمەس، بالانىڭ، ايەلدىڭ، قارتتاردىڭ دا ومىرىنە جارالى تاڭباسىن اياۋسىز باسىپ جاتىر.
«بالالارىم اشىعىپ، جالاڭاش قالمادى ما ەكەن» دەپ ويلاپ، ونىسىن اياقتاپ تا ۇلگەرگەن جوق، سەرجانت داۆيد گولودەسكييدىڭ:
— جولداس پوليترۋك، تاس جولمەن ماشينا كەلە جاتىر! — دەگەن داۋسى ەستىلدى.
راشيت ەڭ الدىمەن «جاتىڭدار» دەپ ايقاي سالدى دا، ءوزى جولدىڭ جاعاسىنا قاراي ەڭبەكتەي جونەلدى. ءدۇربىسىن سالدى. توبەسى جابىق، كىشكەنە جەڭىل ماشينا تاس جولمەن باسىپ كەلەدى. ارتىندا قاراڭداعان تاعى ماشينالار كورىندى.
— ساپتاعىلارعا بىرتىندەپ، ايقاي-شۋسىز جەتكىز، مەنىڭ كوماندامسىز وق اتىلماسىن، ۇندەرىن شىعارماسىن! — ول ءوزى جولدىڭ جاعاسىنداعى ارىققا جاتتى.
گولودەسكيي بۇيرىقتى جەتكىزدى دە، ءوزى ءجانعوجيننىڭ قاسىنا جاتا قالدى.
— قۇيرىعى ۇزىن با دەدىم. ارتىنان ءتىزىلىپ، كەمىندە ەكى-ۇش ۇلكەن ماشينا كورىنەدى.
— قانشا بولسا دا جاقىن جىبەرمەي الا المايمىز! كەلسىن، جاقىنداسىن!
روسسيانىڭ سولتۇستىگىندە، باتپاقتى جەردەن سالىنعان تاس جولداردىڭ ءبارى تەمىر جول ءتارىزدى بيىكتەلىپ كوتەرىلگەن. ەكى جاعى ارىقشا. بۇل ەكەۋى سول ارىققا تۇسكەن. وقتىن-وقتىن مويىندارىن قىلتيتىپ جولعا قارايدى. ماشينا ساقتىقپەن جاي كەلەدى. جول جەردەن بيىكتەلىپ سالىنعانسىن وندا قار قالماعان. جولدان سۋىرعان قار ارىقشانى بەلدەن اسا كومىپ تاستاعان. بۇل ەكەۋى قالىڭ قاردى ۇڭگىپ، ىشىنە ەنگەنسىن جاۋ تۇگىل، ارتىندا اعاش ىشىندە جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ وزىنە كورىنبەي قاپتى. اسىعا كۇتكەندە ۋاقىت ەتپەي، ۇزاق كورىنەدى.
ماشينا جايلاپ كەلەدى. ءراشيتتىڭ جۇرەگى قاتتى سوقتى. دەمىن ىشىنە تارتىپ جولعا ءۇنسىز قادالعاندا جۇرەك ءدۇرسىلى وزىنە ەستىلگەندەي تۋلاۋلى. جاۋ بۇلار جاتقان جەرمەن قاباتتاسا بەرگەندە جانعوجين تانككە قارسى لاقتىراتىن گراناتانى ناق الدىڭعى دوڭگەلەگىنىڭ استىنا تاستاپ كەپ جىبەردى. جەڭىل ماشينا لىق ەتە ءتۇستى دە، اۋدارىلا جازداپ تەڭسەلىپ بارىپ توقتادى. وسى شاقتا داۆيد لاقتىرعان گراناتا ماشينانىڭ قورابىنا سوقتى. الدە كىمنىڭ شىڭعىرعان، وعان قوسا قىڭسىلاعان داۋسى شىقتى، سوڭعى ماشينالار كەلە جاتقان جەرىندە تۇرا-تۇرا قالدى. ەشكىم شىقپادى. مىلتىق اتىلمادى.
— اتىڭدار، اناۋ ماشينالاردان ەشكىمدى شىعارماڭدار! — دەپ ايقايلادى جانعوجين.
— قول-اياعى مۇزداپ، قار ۇستىندە جاتقان جاۋىنگەرلەر بىردەن اتا المادى. الدەبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. وسى شاقتا الداعى قيراعان ماشينانىڭ ىشىنەن قىڭسىلاي ءۇرىپ، قىزىل باۋىر، قارا جوندى ءنان يت ارسالاقتاپ جۇگىرە شىقتى دا بۇلارعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. راشيت الدىندا، قار ۇستىندە اتۋعا ءازىر جاتقان پيستولەتپەن باسىپ قالدى. ارتقى اياعىنان تيسە كەرەك، ءوز اياعىن ءوزى تىستەپ شوڭقايىپ وتىرا قالعان. قىڭسىلادى. ەندى ءبىر ساتتە ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ اپ، قيراعان ماشينانىڭ استىنا زىپ ەتىپ ەندى دە، جوق بولدى.
قار ۇستىندە، توسقاۋىلدا جاتقانداردىڭ وق اتۋى-اق مۇڭ ەكەن، سوڭعى ءۇش ماشينانىڭ ۇستىنەن جولدى بويلاپ، اعاشتى شارلاپ وق اتىلدى. شاڭقىلداعان داۋىستار ەستىلدى. جاۋ مىلتىقتىڭ قايدان اتىلعانىن بىلگەنمەن ەشكىمدى كورمەگەن. توسقاۋىلشىلار ءدال اتىپ جاتىر، ولار بولسا ماشينالاردان شىعۋعا دا ءداتى شىداماي، كابينادان، قوراپتان اتقىلادى. الدىڭعى ماشينادان يتتەن باسقا ءتىرى جان باس كوتەرمەدى. ەڭ سوڭعى ماشينا ارتىمەن شەگىنىپ باردى دا، ارەڭ دەگەندە كەرى بۇردى. ماشينا كەلگەن جاعىنا قارادى.
— ماشينانى جىبەرمەڭدەر! پۋلەمەتتىڭ وعىن ەڭ سوڭعى ماشيناعا اۋدارىڭدار! — دەگەنشە بولمادى، ماشينا بۋى مەن ءتۇتىنىن قوسا بۋداقتاتىپ جونەلە بەردى. ەكىنشى ماشينا ارتىمەن شەگىندى. ەكى جاقتاۋى كوتەرىڭكى كەلگەن تاس جولدا تەز اينالا قويۋ دا قيىن. ءبىرىنشى ماشينا تاپجىلماي اتىستى. الىستاي باستاعان ەكى ماشيناعا اتىلعان وقتىڭ كوبى-اق جولدىڭ قاپتالىنا سوعىلدى.
— دالەلدەمەي اتپاڭدار! — دەدى راشيت.
وزدەرىنىڭ قايدا جاتقانىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن راشيت پەن داۆيد وق اتپادى. دۇربىمەن سىعالاپ جاتقان پوليترۋك «قاپ، انالار كەتتى-اۋ» دەپ تىستەندى. ءبىراق ولار كەتپەدى. وق جەتپەس جەرگە دەيىن شەگىندى دە توقتادى. ماشينادان قارعىپ-قارعىپ سولداتتار تۇسە باستادى. اۆتوماتتارىن، پۋلەمەتىن كەزەنىپ، جولعا، جولدىڭ بويىنداعى ارىقشاعا ءتۇستى دە، بەرى قاراي جىلجىدى. راشيت ناعىز ايقاستىڭ ەندى بولاتىنىن ۇقتى. ءبىر توبى ارىقپەن، ەندى ءبىر بولەگى جول ورتاسىندا قاڭقيىپ تۇرعان ماشينانى پانالاپ جاقىنداي تۇسكەن.
— داۆيد، — دەدى راشيت، — انالار جاقىن كەلگەنشە مىنا ماشيناداعى پۋلەمەتتىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ قاجەت! سەن العا جىلجى. جاقىن بار. ءوزى بيىكتە تۇرسا، ماشينادان سەنى اتا المايدى. اۆتوماتپەن، ىڭعايى كەلسە گراناتامەن جوق ەت! پو-پلاستۋنسك...
اق حالات كيگەن ۇزىن سەرجانت اقشا قاردىڭ ۇستىمەن جىلانشا سۋسىپ كەتە بەردى. وتىز-قىرىق ادىمداي باردى دا كابينانى، قوراپتى ءدال كوزدەپ، وقتى توگىپ-توگىپ جىبەردى. پۋلەمەت ءۇنى جىم بولدى. بەس-التى نەمىس قوراپتان قارعىپ ءتۇستى دە كومەككە كەلە جاتقاندارعا قارسى جۇگىردى. ماشينا قوزعالمادى. سەرجانت تاپسىرمانى ورىنداپ، قايتا كەلدى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن ءۇنسىز ۇققانداي قاتار جاتىپ باس يزەستى. جاۋ وق بويى كەلدى. توسقاۋىلدا جاتقان توپتا ءۇن جوق. جاۋ جىلجىپ، جاقىنداي ءتۇستى. جاۋىنگەرلەر جاپپاي وق توكتى. جولعا، ارىققا ەلىكتەرى مەن جارالىلارىن تاستاپ جاۋ تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى. ولار ماشينالارىنا جەتىپ ۇلگەرمەي قارسى الدىنان جول ۇستىنەن اۆتوماتتارىن كەزەنىپ، تاس جولدىڭ وڭ جاق جاعالاۋىمەن كەلە جاتقان كورشى باتالوننىڭ جاۋىنگەرلەرى «ۋرالاپ» شىعا كەلدى. جاۋ قولىن كوتەردى. بۇلار دا تاس جولعا لاپ قويدى. راشيت پەن داۆيد اتىپ تۇردى دا، الدىڭعى جەڭىل ماشيناعا كەلدى. نەمىس مايورى قانشىق ءيتتى قۇشاقتاپ، باسىن سۇيەگەن بويى ناقا ءبىر ءتىرى ادامداي قاتىپ قاپتى. شوفەر بولسا رۋلدەن قولىن جازا الماعان. ەكىنشى ارلان يت ماشينا استىندا كوزى قۇتىرعانداي قىزارىپ، جارالى اياعىن ءالسىز جالايدى. تۇرۋعا، ايبات شەگۋگە دارمەنسىز.
بۇلار مايوردىڭ دوكۋمەنتتەرىن الدى دا، ماشينانى ىشىندەگى ءۇش ولىكپەن بىرگە ەكى اۋناتىپ، ۇلكەن جولدان ارىقشاعا قۇلاتا سالدى. اقساق ارلان ارەڭ جىلجىپ، قۇلاعان ماشينانىڭ ىعىنا بارىپ جاتتى.
جاۋدىڭ ەكى ماشيناسىن قيراتىپ، ەكى ماشيناسىن، ءبىر روتا سولداتىن قولعا تۇسىرگەنسىن، باتالون جورىق جولىمەن قايتا ىلگەرىلەدى.
كەشكى تىنىستا جانعوجين نەمىس مايورىنان العان بۇيرىق پەن سوعىس كارتاسىن باتالون كومانديرى اعا لەيتەنانت فەديۋنينگە تاپسىردى. جاۋ پوددورەدەن شىعىپتى. بايلانىسى ۇزىلگەن، كەشەگى جوق بوپ كەتكەن توبىنىڭ تاعدىرىن بىلۋگە، كومەك بەرۋگە، ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق اكەلە جاتقاندار ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن ءبىلىپ العانسىن:
— جاقسى قىزمەتتەرىڭە راقمەت! — دەدى باتالون كومانديرى.
توڭىرەگىنە قارادى.
بۇعان ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. سەرجانت گولودەسكيي عانا پوليترۋكتى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ: «بۇيىعى دوس سەرپىندى، قانات قاقتى»، — دەدى مۇنى ءراشيتتىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم ەستىگەن جوق.
— بۇل نە قالجىڭ؟ — دەدى ول.
— ءوز ءسوزىڭىز عوي. سەرپىنە قانات قاققانىڭىز راس ەمەس پە؟
جالعىز بۇل ەمەس، جاۋىنگەرلەردىڭ «انە، ءبىزدىڭ پوليترۋك كەلە جاتىر» دەۋدىڭ ورنىنا «انە، موي گرۋستنىي توۆاريشش كەلە جاتىر» دەگەنىن ءوزى دە بىر-ەكى رەت ەستىپ قالعان. سولاردى تاراتىپ جۇرگەن مىنا قۋلار ەكەنىن سەزدى دە، ميىقتان كۇلىپ قويدى.
V
بۇگىنگى ۇرىستا، ودان سوڭعى جورىقتا شارشاعانىنا قاراماستان راشيت كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. ورمانشىنىڭ ۇيىنە جاتىپ ەدى. پەشى ءتۇزۋ، ءۇيى جىلى ەكەن. سىرتتاعى قاراۋىلدار ساعات سايىن اۋىسىپ تۇردى. ساقتاناتىن، ەلەگىزەتىن ەشتەڭە بولعان جوق. ءبىراق پەشكە جاقىن تۇرعان تەمىر كەرۋەتتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ كوپ جاتتى. باسىنا الدەنەلەر، بۇرىن بەيبىت كۇندە كىرىپ-شىقپايتىن ويلار ءتۇستى. سوعىس دەگەن ادامدارعا تىم قاتال ۇكىم ەكەن. ءبىر عانا سوعىسۋشىلار تاعدىرىن ءورت شالىپ قويسا ءبىر ءسارى عوي. سوعىس دەگەن الاپات دەرت سياقتى. سوعىس وتى ىستىق سارى جالىن ءتىلىن جالاقتاتىپ، ءبۇتىن توڭىرەگىن اجداھاداي جالماپ-جەپ، قىرىپ-جويىپ كەلەدى. ول ەشتەڭەنى ايامايدى، ونىڭ ەشتەڭەگە مەيىرى تۇسپەيدى. جويا بەرەدى، جويا بەرەدى. ادامدى، ادام ۇرپاعىن عانا ەمەس، سوعىس كوزىنە ءىلىنىپ، قىرىنا العاننىڭ ءبارىن جالمايدى، جارالايدى، جويادى، مۇگەدەك ەتەدى. بومبى ءتۇسىپ، مىلتىق اتىلىپ، توڭىرەكتى ءورت باسىپ جاتقاندا شىڭعىرىپ كىسىنەگەن، كوزىنەن جاس پارلاعان جىلقىنى راشيت تالاي كوردى. ۇلكەن توستاعانداي كوزى مولتىلدەگەن ىستىق جاسقا تولادى، شاراسىنا سىيماي مولتىلدەپ، ەگىلەدى كەلىپ، ەگىلەدى. الدىڭعى كۇنى فەديۋنيننىڭ استىنداعى بوز اتتىڭ جامباسىنا وق ءتيدى. ول قالىڭ قارعا كۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. ات قايتا تۇرماق بوپ الدەنەشە رەت ىشقىنىپ، جان داۋىسىن ساپ، شىڭعىردى. اقىرىندا بولماعانسىن باسىن كوتەرىپ، كوزىڭ جاسقا بۇلاپ، يەسىمەن، ونىڭ قاسىندا تۇرعان تانىستارىمەن قوشتاستى. اعاشتار، دىڭگەگىن وق تەسىپ، بۇتاعىن وپىرىپ كەتكەن اعاشتار جاراسىنان قانداي قىمبات شىرىنىن توگىپ، دامىلسىز جىلاپ تۇر. كەشەگى تاس جول ۇستىندەگى ۇرىستا ۇلكەن جولدى كەسىپ ءوتىپ، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ قاشا جونەلگەن ورمان تۇلكىسى قانداي ساستى ەكەن. ول سوندا وسىنشا وق، وسىنشا ادام مەنىڭ جىلى تەرىم ءۇشىن وق اتتى، سول ءۇشىن قىرقىسىپ جاتىر دەپ ويلادى ما ەكەن؟ نە دەپ ويلاسا و دەپ ويلاسىن، ايتەۋىر كوپتەن بەرى دۇنيەنىڭ تىنىش ەمەستىگىن تۇلكى ەكەش تۇلكى دە ءبىلىپ كەتتى. كەشەگى نەمىس مايورىنىڭ قورعانى بولعان ەكى ءيتتىڭ ءبىرى — ورماندا جول ۇستىندە جارالى كۇيىندە قالدى.
— ول يت ەندى بەرلينگە مۇگەدەك بوپ قايتادى، — دەدى داۆيد سوندا كەلە جاتىپ.
— قايتقانى قالاي؟
— قايتادى. اياعىنىڭ جاراسىن جالاپ جازادى. اقساڭداپ ەلىنە قايتادى.
— جول تابا ما؟ — دەگەن راشيت تاڭدانىپ.
— تابادى، وعان قام جەمەڭىز.
«قالاي تابادى» دەگەندەي راشيت بۇعان ول كۇنى ونشا ءمان بەرمەگەن. جاڭاعى ءبىر تۇلكىدەن سوڭ ونىڭ كوز الدىنا ءوز قولىمەن، پيستولەتتىڭ جالعىز وعىمەن اياقتان اتقان سارىباۋىر، قارا جون، قامىس قۇلاق ارلان يت كەلدى. ارمانىن ايتىپ، جانى اۋىرعانىن مۇڭ ەتىپ شاققانداي قاتتى قىڭسىلاعان ەدى ول. ناۋرىزبايەۆ اتىپ كەتەمىن دەپ اۆتوماتىن كوتەرگەندە، ونى توقتاتقان دا راشيت. «ونى ەندى قوي، وق شىعىن ەتپە، وعان وسى جازا جەتەدى» دەگەن.
ول شارشاپ ارەڭ ۇيىقتادى. كوزىن جۇما بەرگەندە كوز الدىنا يت كەلگەن. جاقسى ويمەن جاتساڭ جاقسى ءتۇس، جامان ويمەن جاتساڭ جامان ءتۇس كورەسىڭ دەگەن راس پا ەكەن؟ قانشا ۇيىقتاعانى دا ەسىندە جوق. ءتۇسى مە، ءوڭى مە، ونى دا جوندەپ ۇعا المادى. ايتەۋىر دالادان يۆانوۆتىڭ سىپىرا سىباپ كەلە جاتقان ايقايى ەستىلدى.
— قارعىس اتقاندار! قانشا ايتاسىڭ، ەسىندە تۇرمايدى، ميسىزدار! — دەدى يۆانوۆ. — ەندى سەندەردىڭ قاردىڭ استىندا جاتقان ولىكتەرىڭدى كىم ساناپ جۇرەدى. پالەن جاۋدى قىردىق دەيدى، ناعىلەتتەر! ودان دا وق اتپاي، ءبارىن يتىنە دەيىن ءتىرى المايسىڭدار ما؟ اسىرەسە، مايوردى ەكى قانشىعىمەن چيستياكوۆتىڭ الدىنا اپارساڭ قانداي ماقتان! ەنەڭدى ۇرايىن كوك ميلار، ەندى مەن گەنەرالعا نەمدى كورسەتىپ، تاماشا جەڭىستى قالاي باياندايمىن؟ سەنسە جاقسى. ال، سەنبەسە، سەن يتتەردى شىنجىرلاپ الدىنا الىپ بارامىن. ءتورت ماشينا، قىرىق نەمىس، ءبىر مايور، ەكى يت! ال، قول قوي!
كونستانتين فەديۋنين دەگەن وتە بيازى، كىشىپەيىل، سابىرلى جىگىت. ول يۆانوۆتىڭ ايقايىنا شىداپ تا باقتى. ەڭ سوڭىندا گەنەرالدىڭ اتىنا جازعان مالىمدەمەدە پوليترۋك جانعوجين مەن سەرجانت گولودەسكييدىڭ اتىن اتاپ، سول ۇرىستى جاقسى باسقارعانىن اتالىق دەگەندى ۇسىندى. ءبىراق، اناۋ ودان سايىن لەپىرىپ كەتتى.
— ءبارىن تىرىدەي قولعا تۇسىرمەگەنسىن، اسىرەسە، قانشىقتى، مايوردى ءتىرى الماعانسىن، ول ەكەۋىن اتاپ ايتپاق تۇگىل، كوزىمە كورىنسە باسىن الام، ءيتتىڭ كۇشىكتەرىنىڭ...
ەندى ۇيقى جوق ەكەنىن ءبىلدى دە، جانعوجين ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا شىقتى. كوزىن ۋقالاپ اشىپ، جاي كەلە جاتقان اق توندى، ورتا بويلى اق سارى جىگىتتى ول فەديۋنين ايتىپ تۇرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى دەپ ويلاعان جوق. توننىڭ اشىق جاعاسىنان ساياسي قىزمەتكەر دارەجەسىن كوردى دە:
— جولداس پوليترۋك، ەندى بۇدان بىلاي كەشەگىدەي ۇرىستا جاۋدى قولعا تىرىدەي تۇسىرۋگە بۇيىرامىن. سەن وعان قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى يۆانوۆ.
— وعان ەشقانداي بۇيرىقتىڭ كەرەگى بولماس، جولداس پودپولكوۆنيك. ول جاعدايعا، جاۋدىڭ مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى نارسە عوي! — دەدى جانعوجين.
— ءما، ساعان كەرەك بولسا، پسيحولوگ! — دەپ كوپىرە-كوپىرە ءبىراز جەرگە باردى. — كەشەگى جابىق ماشينادان ەكى يتپەن وتىرعان مايوردىڭ پسيحولوگياسىن سەن قالاي بىلەر ەدىڭ؟
— مەن ونىڭ پسيحولوگياسى؛ تۇگىل، ماشينا ىشىندە كىم وتىرعانىن، قانشا ادام وتىرعانىن دا بىلگەنىم جوق، بىلگىم دە كەلگەن جوق.
— يە، ءسويتىپ، ونى ولتىرگەن سەن بە ەدىڭ؟ — دەپ باجىرايا قالدى. — مىنە، ساعان پسيحولوگ، پوليترۋك، ەرتەڭ كوميسسار بولاتىن پوليتيك! نەگە سەن، ونى تىرىدەي المادىڭ؟ كارتاسى مەن بۇيرىعىنان باسقا ءوزىن دە قوسا سايراتىپ، ابدەن كوپ مالىمەت الاتىن ەدىك. سەنىڭ كورەگەندىگىڭ قايدا، اشىق اۋىز؟!
جانعوجين زىلمەن قارادى وعان.
— بايقاپ سويلەڭىز، جولداس پودپولكوۆنيك، مەن سىزگە بالا ەمەسپىن، كەز كەلگەن جەردە ورىندى-ورىنسىز سوگە بەرەتىن كىم ەدىم سىزگە. جابىق ماشينانىڭ ىشىندە كىم وتىرعانىن ءوزىڭىز قايدان بىلەر ەدىڭىز؟ مەن ماشينانى توقتاتتىم. دوڭگەلەكتىڭ استىنا گراناتا تاستادىم. ىشىنەن ادام ەمەس يت شىقتى. سەرجانت ەكىنشى گراناتا جىبەردى. ءبارى وسى...
زىلمەن، سالماقپەن ايتقان اۋىر سوزدەن سوڭ پودپولكوۆنيك ءۇنىن باسەڭدەتىپ:
— بۇدان بىلاي ەستە بولۋدى بۇيىرامىن! — دەدى.
— بىلمەيمىن، جولداس پودپولكوۆنيك، نەمىستىڭ جانىن ساقتايمىن دەپ سىزگە ۋادە بەرە المايمىن...
راشيت تاڭەرتەڭگى ساياسي حاباردى وتكىزۋگە سولداتتارعا بەت الدى:
...ءبىزدىڭ ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى كەشەگى ۇرىستا جاۋدان جۇزدەن اسا ەلدى مەكەندى بوساتتى. كوپتەگەن جاۋ قولعا ءتۇستى. ونداعان ماشينا قارۋ-جاراق الدىق. ۇرىستا ولگەن مايوردىڭ قالتاسىنان وسى ايماقتىڭ قورعانىس كارتاسى تابىلدى. 23-پولك پوددورەنى الدى، بۇگىن تۇندە...
VI
فەديۋنين باتالونى تاس جول بويىنداعى العان باعىتىنان اينىعان جوق. ءبىر جەتىدەي بوپتى، كىلەڭ جول بويىندا شايقاستى. جاۋىنگەرلەر جول بويىندا ايقاسۋدىڭ ءادىس-ايلاسىن، ءامال-تاسىلىن ءبىلىپ قالعان. كوپ رەتتە-اق شىعىنسىز قاتتى ۇرىستار جۇرگىزدى. پولك كومسومول كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى سەكرەتارى، ءراشيتتىڭ قۇرداسى اعا لەيتەنانت كونستانتين فەديۋنين ەڭ العاشقى كۇنگى ۇرىستا ساپتان شىققان باتالون كومانديرىن جوقتاتپاي كەلەدى. ويى دا، سابىرى دا بار ەكەن. ونى راشيت ەندى ۇعا باستادى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن الماتىدان، كومسومول قىزمەتىندە جۇرگەندە بىلگەنمەن، ناق وسى ءبىر جەتى-سەگىز كۇندەگىدەي ۇعىسقان دا، تۇسىنىسكەن دە ەمەس-تى. قيىن كۇندە ادام تەز ۇعىسادى ەكەن-اۋ دەپ تۇيگەن ول.
جول جاعاسىنداعى قالىڭ ورمانمەن حولمعا تىكەلەي بەت الدى. 3-باتالون پوددورەنى اينالىپ ءوتتى. ەرتەدەن اۋدان ورتالىعى بولعان اسا ۇلكەن ەلدى مەكەندى العان 23-پولك. 30-پولك ولاردىڭ شابۋىلىن قۋاتتاپ، جاۋعا ەكىنشى، وڭ جاق بۇيىردەن شابۋىل جاسادى.
باتالوننىڭ الداعى بارلاۋشى توبىنان بايلانىسشى كەلدى.
— الداعى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنەن تاس جولعا قاراي ون شاقتى اربالى كەلە جاتىر! — دەدى ول.
— ءبىزدىڭ ادامدار قايدا؟
— توسقاۋىلعا جاتتى.
— جورىقتى توقتاتپايىق. ءبىراق جايلاپ، ساق ءجۇرسىن! ال ءوزىمىز العا كەتەيىك! — دەدى دە، كومبات باستاعان ءبىر توپ كومانديرلەر مەن سەرجانتتار العا شىقتى.
— ورمانداعى جولسىزبەن فاشيستەر جۇرە المايدى. بۇل باسقا بىرەۋلەر، پارتيزاندار بولار، — دەگەن راشيت بولجاۋى ءدال كەلدى. ون ارباعا ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك ارتقان ساباۋداي ون بەس جىگىت جاۋدىڭ ەڭ جاقسى قارۋلارىن اسىنعان.
— پارتيزاندار شتابىنىڭ ارناۋلى بۇيرىعىمەن ءجۇرمىز. باستى ماقسات — لەنينگرادتاعى حالىققا كومەك جيناۋ. ماكسيموۆكا دەگەن كىشكەنە سەلودان شىقتىق. ءبىزدىڭ الگى سەلودان شىققانىمىزدى جاۋ سەزىپ قالدى. قۋۋعا ءداتى شىدامادى. ورمان، قالىڭ قار. سودان قايمىقتى. ەندى ويلاپ كەلەمىز، سەلو تۇرعىندارىن جاۋىزدار قىرىپ جاتقان بولار! — دەگەن بولجاۋ ايتتى توپ باستىعى. — كومەككە بارار كۇشتەرىڭ بولسا، ات-اربانى وسى جەرگە توقتاتىپ، سىزدەردى الگى سەلوعا باستاپ بارۋعا دا ءازىرمىز. سەلو مىناۋ جىگىتتىڭ تۋعان سەلوسى، سوندا اكە-شەشەسى، تۋىستارى بار. ءوزى باستاپ بارۋعا ءازىر.
پارتيزان باستىعى توپتىڭ ەڭ سوڭىندا كەلە جاتقان ءوڭى جۇقا، اق قايىڭنىڭ شىبىعىنداي، ءوزى جاس، اقسارى جىگىتتى كورسەتتى.
— سەنىڭ اتىن كىم؟ — دەدى راشيت ودان.
— اندرەي!
— اندرەي، سەلودا قانشا ءۇي، قانشا ادام بار؟
— وتىز ءۇي بار. ادام از. كوبى كەتىپ قالعان. قارتتار، كەمپىرلەر، بالالار، نە ءبارى قىرىق شاقتى ادام بار، — دەدى اندرەي.
— وسى ارادان قانشا شاقىرىم؟
— تورت-بەستەي.
الدەقايدان كۇرسىلدەگەن مىلتىق داۋسى شىعىپ جاتتى. اندرەي ەرنى دىرىلدەپ ارتتا قالعان جولىنا قارادى.
— سەندەرشە، ماكسيمكاعا قانشا جاۋ كەلدى؟
— وتىز شاقتى. ءۇي باسىنا بىرەۋدەن...
— باتالوننىڭ ءبىر روتاسىن بۇرايىق! — دەپ جانعوجين كومباتقا قارادى.
— الگى ايقايشىل ءبىلىپ قالسا، مەنىڭ بۇيرىعىمسىز نە ىستەدىڭدەر دەپ ميدى جەيدى عوي.
— ءتورت شاقىرىم، ول بىزگە ءتيىستى جەر، ونى دا ويلا! — دەدى راشيت، — مەنىڭ الاقانىم قىشىپ تۇرعان جوق. مىنا جىگىتتىڭ سۇرى قاشىپ، ءوڭى وزگەرىپ كەتىپتى. بىردەڭەنى سەزىپ تۇر-اۋ دەيمىن. ءبارىن قىرىپ كەتپەسىن، قول ۇشىن بەرەيىك. اسىعايىق.
— ءوزىڭ باراسىڭ باستاپ، — دەدى كومبات.
— بارامىن!
جانعوجين ون بەس جاۋىنگەر، بەس پارتيزاندى الىپ ماكسيموۆكاعا جونەلدى.
اندرەيدىڭ قالشىلداپ، ءوڭى بۇزىلىپ، ۇرەيلەنگەنىندەي-اق بار ەكەن. وتىز ءۇي وتىز جەردە الاۋلاپ جانىپ جاتىر. كوكالا ءتۇتىن، جالاقتاعان سارى جالقىن جالىن. سەلو ۋ دا شۋ، ايقاي، اتىس.
— و، جاۋىزدار، ءبارىن، تۇگەلدەي جويىپتى! — دەپ اندرەي ەسىنەن تانعان ادامداي باسىن قوس قولداپ ۇستاپ، قارعا قۇلاپ ءتۇستى دە اۋناپ جاتتى. — ءبارىن قۇرتىپتى. شەشەم، اكەم، ءبارىن، ءبارىن ءولتىردى.
ەندى ءبىر ساتتە ول جاتقان جەردەن اتىپ تۇرىپ، اۆتوماتىن توبەسىنە كوتەرىپ، سەلوعا قاراي تۇرا جۇگىردى. الدى-ارتىنا قاراماي جانعان ورتكە قاراي زىتىپ بارادى.
— توقتا! — دەپ جانعوجين ايقاي سالدى. ول ارتىنا قارامادى. — توقتا! ايتپەسە اتامىن!
اندرەي وققا ۇشقان ادامداي جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، قاردى شەڭگەلدەپ اۋناي بەردى، اۋناي بەردى. ەكىنشى پارتيزان ۆاسيا بارىپ، اندرەيدى ۇستاپ، باسىن كوتەردى. جاۋىنگەرلەرگە سەلوعا جان-جاقتان اندىزداپ، جەكە-جەكە شابۋىلداۋعا رۇقسات بەردى. راشيت ءۇش جاۋىنگەر، الگى بەس پارتيزانمەن جاۋدىڭ شەگىنەتىن جاعىنا قاراي جۇگىردى. جەنىل ماشيناعا، موتوسيكلگە مىنگەن جاۋ سەلودان زىتا جونەلدى. اتىسپادى. باس ساۋعالاپ بارا جاتقان وتىز شاقتى ادامنان ەڭ سوڭعى ەكى موتوسيكلدەگى التى ادامدى پوليترۋكتىڭ ءوزى-اق مۇرتتاي ۇشىردى. قايعىعا باتىپ، قازاعا ۇشىراعانسىن ايتۋ قيىن، ايتپەسە، جاۋدىڭ كوبىنىڭ امان كەتىپ قالۋىنا اندرەي كىنالى سياقتى. ءبىر ساتتە شەشىلەتىن ايقاس ەدى. ءوزىنىڭ كۇيىنىشىن ۇستاي الماي، ونىڭ بوگەت بولعانى بار. جانعوجين قاتتى وكىندى.
سەلو ىشىندەگى بولعان سۇمدىقتى كورگەندە وسىندا اكە، شەشەسى، باۋىرلارى بار اندرەي تۇگىل باسقالارى دا ەسىنەن تانىپ، جىندانىپ كەتە جازدادى. راشيت جامان ءتۇس كورىپ، شوشىپ ويانعانداي، كوزى شاراسىنان شىعىپ، سىرەسىپ تۇرىپ قالعان. سىرتىنا مايى شىققان جۋان-جۋان شىرشالاردان جاسالعان بورەنەلى ۇيلەر ۇستىنە مۇناي شاشقانداي سارتىلداپ، لاۋلاپ جاتىر. شاتىرلار ساتىر-سۇتىر ەتەدى. گۇرس-گۇرس قۇلايدى. ەڭ سۇمدىعى وسىنداعى بار شالدار مەن كەمپىرلەردى، جاس بالالاردى سەلونىڭ ناق ورتاسىنا قويشا ءيىرىپتى دە، ءبىرىن قالدىرماي اتىپ تاستاپتى. ەندى بولماعاندا، جاۋىنگەرلەر بەس-ون مينۋت كەشىككەننىڭ وزىندە ولگەندەردىڭ ۇستەرىنە ماي قۇيىپ، ولىكتىڭ ءبارىن ورتەپ كەتپەك ەكەن. شاشىپ ۇلگەرە الماعان سۇيىق مايلار قۇربانداردىڭ قاسىندا قاپتى.
اندرەي اكە-شەشەسىنىڭ، ولاردىڭ قاسىندا جاتقان ىنىلەرى مەن قارىنداستارىنىڭ ولىگىن تاۋىپ الدى. العاشقىداي ەمەس، قاتۋلانىپ كەتكەن بە، الدەنەنى ايتىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەپ ءجۇر. ءارقايسىسىنىڭ باسىن سۇيەپ، بەتىنە ۇڭىلەدى.
— ىشىندە ءتىرى قالعاندار بار ما؟ سونى تۇگەل قاراپ شىعىڭدار! — دەپ جانعوجين پارتيزان جىگىتتەردىڭ قاسىنا ەكى-ۇش ادام جىبەردى. ءبىر كەزدە تاعى دا اندرەيدىڭ جان داۋسى شىقتى. «ۋرا! ماكسيموۆكانىڭ ءبىر ازاماتى ءتىرى قاپتى!» دەپ ايقاي سالدى.
ءار كەزدە-اق قالىپتى شاعىنان وزگەرمەيتىن، وقىس مىنەزى جوق راشيتكە مىنا پارتيزان ەسىنەن اداسقانداي بوپ كورىندى.
ءتىرى قالعان جالعىز ازاماتتى جاۋىنگەر قىدىرباي ناۋرىزبايەۆ كىلەڭ ولىك اراسىنان قوس قولداپ، كوكىرەگىنە باسىپ الىپ شىقتى. بەت-اۋىزى، ءۇستى-باسى قان-قان. بالا كوزىن ارەڭ اشىپ-جۇمادى. توڭىرەگىنە قارادى.
— قول-اياعى، دەنەسى ءبۇتىن! باسقالاردىڭ قانى شاشىراعانى بولماسا، جاراسى جوق-اۋ دەيمىن، — دەپ قويادى كوتەرىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەر ناۋرىزبايەۆ.
— بۇل مەنىڭ سوعىستا، سوناۋ قارا تەڭىز جاقتا جۇرگەن اعامنىڭ بالاسى ۆانيا عوي! — دەپ قالبالاقتايدى اندرەي. — ەندى جەتەدى، وزىممەن بىرگە اكەتەم.
قىدىرباي ون-ون بىرگە ەندى عانا جەتكەن جاس بالانى جانىپ جاتقان ءۇيدىڭ وتىنىڭ قىزۋلى جەرىنە اكەپ شەشىندىردى، دەنەسىن قارادى. وق تيمەگەن. قۇلاعان ولىكتەردىڭ استىندا قالعان. الدە بىرەۋ، اتاسى ما، اجەسى مە، ءوزىم ولسەم دە وسى قالسىنشى دەپ، ءبۇتىن دەنەسىمەن بالانى قورعادى ما ەكەن؟ وسى بالا ءۇشىن ءوز دەنەسىن وققا توسىپ ەلىمگە باس بايلاعان بىرەۋ بارىن راشيت تە سەزدى. وسى ويىن انىقتاعىسى كەلگەندەي وقيعا بولعان جەرگە كەلدى دە، اندرەي مەن بالانى ءبىرىنشى تاپقان قىدىربايعا قارادى.
— كانى، كورسەتىڭدەر، بالانى قايدان، كىمنىڭ قاسىنان الدىڭدار؟
— مىناۋ ءبىر كارى ايەلدىڭ تونىنىڭ ەتەگىنە ورالعان. كەمپىر قولتىعىنىڭ اراسىنا تىعىپتى. اجەسى بولار! — دەدى ناۋرىزبايەۆ.
— بۇل مەنىڭ شەشەم عوي! — دەدى اندرەي.
جانعوجين بۇرىلا بەرىپ:
— پارتيزان جولداستارعا مىنا جاتقان قۇربانداردى جەرلەۋدى بۇيىرامىن. ءبىز جاۋدىڭ سوڭىنا تۇسەمىز. بالانى وزىمىزبەن بىرگە الا كەتەمىز.
— جوق، مەن ۆانيانى سەندەرگە بەرمەيمىن. ءوزىم الىپ كەتەمىن! — دەپ اندرەي بۇلارعا تۇرا ۇمتىلدى.
— توقتا! — دەدى جانعوجين، — ويلاسايىق، بۇل بالا قايدا بولسا ولمەي، ءتىرى قالادى؟ سوعان كوز جەتكىزسەك بولعانى. سەندەر بالانى ءولتىرىپ الاسىڭدار. سۋىقتان-اق ولەدى. اقىلدى بول، ايقايلاي بەرمە، اندرەي.
— جوق، ەندى، سەندەر ءوزىمنىڭ اعامنىڭ بالاسىن وزىمە بەرمەيسىڭدەر مە؟
— بەرمەيمىز! — دەدى بالانى ولىك اراسىنان العاش الىپ شىققان قىدىرباي، — بۇل بالانىڭ ءتىرى ەكەنىن العاش كورگەن مەن. سەن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ايقاي سالدىڭ.
— وي، شىركىن، مىناۋ ءوز باۋىرىمدى وزىمە بەرمەيمىن دەيدى. وسىنىڭ ىزاسىنا بولا-اق، بالادان ايىرىلمايمىن.
— اندرەي، سەن تەنتەك بولما! بۇل جەر ءالى جاۋدىڭ تىلى. ءبىز كەتكەسىن، جاۋ سەندەرمەن، پارتيزاندارمەن قايتا سوعىسادى. بالانى ءولتىرىپ الاسىڭدار. ءبىز الىپ كەتەمىز. بۇگىننەن باستاپ بۇل بالانىڭ ءومىرى ساقتالدى دەي بەر. ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ، ءىنىڭ جەڭىستەن كەيىن ماكسيمكاعا قايتىپ ورالادى.
اندرەي ۇندەمەي قاردىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. ۆانيانى ناۋرىزبايەۆتىڭ اق تونىنىڭ ەتەگىنە وراعان ون بەس جاۋىنگەر جانىپ جاتقان سەلودان ۇزاي بەردى.
ارت جاقتان الدە كىمدەردىڭ تارس-تۇرس مىلتىق اتقانى ەستىلدى. الدان، ءبىراق، الىستان پۋلەمەتتىڭ ۇزاق اتىسى شىقتى. تورت-بەس «يۋنكەر» جانىپ جاتقان سەلوعا قاراي باعىت الدى. بۇلاردى بايقامادى. الدە قايتاردا سوققىسى كەلدى مە ەكەن؟ ايتەۋىر، توبەدەن زۋلاپ، ەكى-ۇش مەتر بيىكتىكتەن وتە شىقتى.
اندرەيمەن بىرگە جۇرگەن بەس پارتيزاننىڭ مىلتىق اتقانى تاعى ەستىلدى. جاۋ سامولەتىن اتتى ما ەكەن؟
— اندرەي اتىپ جاتىر، — دەدى بىرەۋ.
سامولەتتەر تەز ورالدى. بۇلاردى كورمەگەن. ءبىراق، بۇلاردىڭ جول بويىمەن كەتىپ بارا جاتقان الدىڭعى، ءارى نەگىزگى توبىن ەكى-ۇش رەت ءشۇيىلىپ، پۋلەمەتتەن اتقىلادى. بۇلار توقتاماي، ءجۇرىپ كەلەدى. سامولەتتەر قايتا ورالدى. شاماسى ورمانمەن جىلجىعان اسكەرلەردى كورىپ قالدى. كوتەرىلە بەرىپ، بومبا تاستادى. ونىڭ بىر-ەكەۋى ەشكىم جوق، تاس جولعا، بىر-ەكەۋى ورمانعا ءتۇستى.
VII
قار سۋىردى. كىسى بويىنداي جاياۋ بوراسىن سوقتى. ورمان ءىشى ءبىر دەڭگەي تىنىش. بۇدان ءبىر ساعات بۇرىن باتالون جاڭا بۇيرىق العان. بۇل بۇيرىق بويىنشا الدا تۇرعان حولم قالاسىن قورشاۋ ماقساتىمەن ديۆيزيانىڭ ەڭ نەگىزگى كۇشى — ەكى پولك، ەكى باتالون تاس جولدىڭ وڭ جاعىنا شىعۋعا ءتيىس. ون توعىزىنشى پولكتىڭ ءۇشىنشى باتالونىنا بەرىلگەن تاپسىرما وتە جاۋاپتى. بۇلار حولمنان شىعىپ لوكنياعا كەتەتىن تاس جولعا ءبىرىنشى شىعىپ، جاۋدىڭ تىلىمەن بايلانىسىن ءۇزۋى كەرەك...
تۇتەگەن اق بورانعا قاراماي، ءبىر-بىرىنىڭ ەتەگىنەن، ارقاسىنداعى قاپشىعىنان ۇستاپ، جولدىڭ ون جاعىنا بەت الدى. جولدان وتەر جەردە ءجانعوجيننىڭ بۇيرىعىمەن سەرجانت گولودەسكيي ۆانيانى باتالوننىڭ اعا اديۋتانتى ماساقبايەۆقا تاپسىردى.
— ەتەك-جەڭ ەندى كەڭىدى. بۇيرىق ورىندالدى! — دەدى داۆيد جانعوجينعا. ... — باتالوندى اعاشقا كىرە بەرىستە قۋىپ جەتتىك. — بالا ەسىن جيىپ، تاماققا تويعانسىن، سەندەردەن قالمايمىن دەپ الەك سالماسى بار ما! جىلاپ قالدى. ەكىنشى كلاستا وقىعان ەكەن. ءبارىن بىلەدى. پىسىق بالا ەكەن.
— سەن سەلونى كەلىپ ورتەگەن، ادامداردى اتقان سولداتتاردىڭ باستىعىن ۇستاپ الىپ، ساعان كورسەتسەك تانيسىڭ با؟ — دەسە:
— تانيمىن. باسىندا تانكيستەردىڭ شلەمى ءتارىزدى قۇلاقشىنى بار، — دەيدى.
— تاعى نەسىن بىلەسىڭ؟
— سول جاق بەتىندە تىرتىعى بار. وق ەمەس، پىشاق كەسكەن، — دەپ قويادى بالا.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى ماساقبايەۆ ونى تىزەسىنە وتىرعىزىپ جاتىپ.
— يۆان...
— ەندى سەنى ءبىز «يۆان ماساقبايەۆ» دەيمىز، — دەپ ەدى، بالا ۇناتپاي قالدى. ءبىراز تۇرىپ، ارتىنشا:
— مەن يۆان ميحالەنكوۆپىن! — دەگەنى بار ەمەس پە. — سونىمەن يۆان ميحالەنكوۆتى شتابقا تاپسىردىم.
— دۇرىس شارۋا ءبىتىردىڭ، داۆيد! — دەدى راشيت، ءوزى كۇرسىنىپ الدى، سەرجانتقا تەسىلە قارادى. — مەنىڭ سەزۋىمشە الداعى ۇلكەن تاپسىرمانى ورىندايتىن شاققا جاقىن قالدىق. بۇگىن جورىقتىڭ باستالعانىنا توعىزىنشى كۇن. حولم قالاسى مەنىڭ كارتام بويىنشا جەتى-اق كيلومەتر جەردە.
— ودان ءارى نە بولادى؟
— نە بولادى. حولمدى قورشايمىز. كالينين مايدانىنىڭ اسكەرلەرىمەن قوسىلامىز. وسى ساپارداعى ماقسات وسىمەن بىتەدى.
— قيىنى ارتتا قالىپتى عوي! — دەدى سەرجانت راشيتكە قاراپ.
— قيىنى ارتتا ما، الدا ما، ەرتەڭ كورەمىز! — دەدى پوليترۋك.
بۇل ەكەۋى باتالوننىڭ الدىڭعى ساپىندا كوپكە دەيىن دارا ءجۇرىپ وتىردى. بۇلاردى، اعايىندى ەكى بازايەۆتى قاسىنا ەرتكەن سەرجانت سينيسىن الماستىردى. جانعوجين مەن گولودەسكيي بىرتە-بىرتە كەيىندەي بەردى. بۇل ەكەۋى كوپتەن-اق سىرلاس. ءبىر-بىرىن جاقسى ۇققان. ارادا قالجىڭى دا بار. بۇلاردىڭ اراسىندا ايتىلماعان سىر دا قالماعان. ءبىرى ومبىدا تۋىپ الماتىعا كەلسە، ءبىرى كييەۆتە تۋىپ، تالعاردا تۇرعان. سوناۋ موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستى، ودان سولتۇستىككە جورىقتى بىرگە وتكىزدى. تالاي ۇرىستا ءبىر-بىرىن سىناپ تا، بايقاپ تا كوردى. ەكەۋىنىڭ دە كوزى جەتكەن ءبىر شىندىق بار: باتىرلىق دەگەننىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن سابىر، ءادىس-ايلا. مىنە، ەكەۋى ون كۇننەن بەرى سوناۋ ستارايا رۋسسا تۇبىنەن جورىق ساپ بىرگە كەلەدى. كورگەن ازاپ تا، جاقسى مەن جامان دا، تىپتەن جەگەن تاماق پەن جاتار ورىن دا ءبىر.
ەكىنشى شىندىق بار: قيىن كۇنگى، سوعىستاعى دوس — ناعىز دوس. ەكەۋى جەكە تۇرعاندا جانعوجين بۇعان «موي گرۋستنىي توۆاريشش» دەپ قويادى. بۇل ءسوزدى داۆيد بولسا ءراشيتتىڭ وزىنە ەكىنشى، قوسىمشا ات ەتىپ قويعان. كوڭىلدى كەزىندە ءراشيتتىڭ ءوزى دە كىلەڭ «بۇيىعى دوس، سامارقاۋ قانات قاقتى» دەيدى. داۆيد وزىنشە «بۇيىعى دوس» دەگەننەن باسقاسىن ايتقىسى كەلمەيدى.
قار باسقان، مۇز قاتقان دالادان ەتىپ، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇلەي ورمانعا ەندى. ءبىراز ءجۇرىپ توقتادى. اينالا شەپ قۇرىپ، قاراۋىل قويىلدى. فەديۋنين مەن ماساقبايەۆ باستاعان باتالون شتابى بۇلاردى ناق وسى ارادا قۋىپ جەتتى.
— بورانعا، جەلگە قارسى تىم قاتتى جۇردىڭدەر، ءبىز سەندەردىڭ قارالارىڭا ارەڭ ىلەسىپ وتىردىق، — دەدى اعا لەيتەنانت ماساقبايەۆ.
— ناعىز جورىقشىل ەكەنسىڭدەر! — دەپ باتالون كومانديرى دە قاتتى ريزا بولعانىن ايتتى.
باتالوننىڭ ۇلكەن-كىشى، بار كومانديرى بىرگە وتىرىپ تاماق جەدى. استان سوڭ ورمان ىشىنەن ۇلكەن «اق قالا» سالىندى. قاردى ءۇيىپ، ودان ۇڭگىر جاسالعان. ءاربىر ۇڭگىرگە شىرشانىڭ بۇتاعى توسەلدى.
راشيت پەن داۆيد بىرگە جاتتى. كوپكە دەيىن ۇيىقتامادى. قاردان جاسالعان ءۇيدىڭ ىشىندەگى اڭگىمە جاي كۇڭگىرلەپ، ەداۋىر ۇزاققا سوزىلعان.
— اپىراي، شىنىمدى ايتسام ەڭ العاشقى رەت بولار-اۋ، جاۋدىڭ العى شەبىن بۇزىپ وتەتىن كۇنگى قورىققانىمدى كورسەڭ، — دەدى راشيت، — سول كۇنگى، اسىرەسە، سوكولوۆو تۇبىندەگى ۇرىستاردان سوڭ كوڭىلىم ورنىنا تۇسە باستادى. بۇرىن سوعىس كورمەگەن جاس جىگىتتەر سول كۇنى تاماشا ەرلىكتەر جاسادى ەمەس پە؟
— نە بولدى سونشا؟
— ۆولگاپكين روتانى ساپقا تۇرعىزىپ، ەندى ۇلكەن ۇرىس بولاتىنىن ءتۇسىندىرىپ تۇر ەكەن. مەنىڭ كوزىم ساپتاعىلارعا ءتۇسىپ كەتتى. قاراسام، قۇدايىم-اۋ، ءبارى بىردەي، ساقال-مۇرتى ءالى جوندەپ شىعىپ تا ۇلگىرمەگەن شىبىقتاي جاس جىگىتتەر ەكەن. سوعىس تۇگىل، جەڭدى توبەلەس كورمەگەن، ءالى قابىرعاسى قاتپاعان جاستار. ءبىر ءسات، مەنى قورقىنىشتى وي بيلەپ اكەتتى. «قۇدايىم-اۋ، مىناداي كوگەن كوزدەرمەن قانداي ۇرىسقا ءتۇسىپ، قالاي جەڭەسىڭ؟» دەدىم ىشىمنەن. جاسىرماي ايتسام، سول كۇنى مەن جاۋدىڭ العى شەبىن بۇزىپ وتپەك تۇگىل، جاۋعا قارسى ءبىر وق اتا الماي، ءبىر قارىس تا العا باسا الماي، ءبارىن تۇپ-تۇگەل قىرىپ الادى ەكەنبىز دەپ تۇيگەنمىن. جوق ۇرىس كەزدە جاي مۇلدە وزگەردى. جىگىتتەر مىقتى ەكەن، ەرلىك كورسەتتى. ادام دەگەن قىزىق ەكەن-اۋ! قىزىنا كەلە، جانىنا تيسە، نامىسقا شاپسا ەر بوپ كەتەدى ەكەن. وندايدا كۇشتىڭ، قۋاتتىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ دە...
وسى شاقتا ول كەشەگى وتكىزگەن ساياسي اڭگىمە-حابارلاماسىن ەسىنە ءتۇسىردى. وندا ول ديۆيزيانىڭ مالىك عابدۋللين، ۆلاديمير بەلوۆ، تولەگەن توقتاروۆ سىندى باتىر جىگىتتەرىنىڭ ەرلىگىن بايانداعان.
— سوعىس ادامعا قوسىمشا كۇش بەرە مە دەپ مەن دە ويلايمىن. اشەيىندە بۇيىعى جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءوزى ۇرىس كەزىندە وزگەرىپ سالا بەرەدى.
— كۇش ەمەس-اۋ، الدە كۇش پە ەكەن، ايتەۋىر سوعىستا جۇرگەن ادامعا كۇرەسكەردىڭ جىگەرى، قۋاتى پايدا بولادى. مىنە، ەكەۋمىز، ءتىپتى ءبۇتىن باتالون قاردىڭ استىندا جاتىر. بەيبىت كۇندەردە مۇنداي بولسا، ەرتەڭىنە وسىلاردىڭ تەڭ جارتىسى كوك جوتەل، قالعانى تىماۋ بولىپ شىعا كەلەر ەدى. تاڭەرتەڭ قارا دا تۇر، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان ءبىرىن كورمەيسىڭ، سۋىت تاڭ اسىرعان قۇر اتتاي ويناپ شىعا كەلەدى.
— عاجاپ-اۋ، ءوزى، ناق سولاي؛ ال مۇندا دا ءبىر قۇپيا سىر بار ما؟
— قۇپياسى سول، مەنىڭشە بار عوي، كۇندە ولىممەن بەتپە-بەت كەلىپ، ولمەسكە بەكىنگەنسىن، جەڭەمىن دەپ تالپىنعانسىن، قۋاتتى بوپ كەتەدى. ادامعا وزگەشە بيىك مۇددە — ماقسات دەيمىز بە، پايدا بولادى. سول ماقسات اناۋ-مىناۋ اۋرۋ-سىرقاۋدى جەڭەدى. بۇل ءبىر مە، ال ەكىنشى، ارينە وزىمشە ايتسام، ادامنىڭ بويىنان اۋرۋ-سىرقاۋعا قارسى قۋات شىعادى. سەن ويلاما، جاۋدىڭ قارداي بوراعان وعىنا قارسى شىققان سولدات ولەمىن دەپ بارمايدى، سول ارانىن اشقان ءولىمدى جەڭەمىن دەپ ۇمتىلادى.
— وي، جولداس پوليترۋك-اي، ايتاسىز-اۋ! جايلاپ وتىرىپ قۇنجيتىپ جىبەرەسىز. ءسىز كومسومولدا ىستەدىم دەيسىز. مەنىڭشە، ءسىز قىزۋ قاندى كومسومولدان گورى، سالماقتىسىز، يە، پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە ۇقسايسىز.
— كومسومول پارتياعا جاقىن عوي. پارتيا قىزمەتىنە، قالالىق كوميتەتكە اۋىسۋعا انكەت تولتىرعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە سوعىس بولدى. سۇر شينەل كيىپ، قارۋ اسىنىپ شىعا كەلدىم.
— مىنە، كوردىڭىز بە، مەن دە تانيمىن ادامدى.
بۇدان سوڭ راشيت سوكولوۆو تۇبىندەگى قورقىنىشىنىڭ بىرتە-بىرتە قالاي سەيىلگەنىن انىقتاي تۇسكىسى كەلگەندەي، ءوزى كورىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەردىڭ ەرلىگىن، ۇرىستاعى سابىرى مەن ايلاسىن ايتتى. ماعان پروشكين ۇنايدى دەدى. ول اناۋ كۇنگى جول ۇستىندەگى ۇرىستا سول قاناتتا، ەڭ شەتتە جاتقان. ول اتىس باستالعان بويدا-اق كىلەڭ سوڭعى ماشينانى كوزدەپ، سونى نىساناعا الدى. ونىڭ ويىن پوليترۋك ۇعا قويدى. ەڭ ارتقى ماشينانى ىستەن شىعارسا، الدا، ورتادا تۇرعان ماشينالار اينالا المايدى، كەتە المايدى. جول تار، ەكى جاعى بيىك ارىقشا. جولدان شىققان ماشينا جولدىڭ ەكى بەتىندەگى سۋ تارتاتىن ارىقشاڭا قۇلايدى، نە تۇرىپ قالادى. باتالون كومانديرى دە وعان ۇنايدى ەكەن. ءالى جاس. تۇبىندە ۇستاز بولۋعا لايىق، ويى بار جىگىت. ءوزىنىڭ شاما-شارقى جەتپەگەنسىن ەمەس، ويلاسقاندى، اقىلعا سالىپ كەڭەسكەندى ءتاۋىر كورەدى. سوعىسقا دەيىن الماتى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقىپتى. ماماندىعى اگرونوم، نەمەسە، اعايىندى بازايەۆتاردى نەگە ايتپاسقا، ەكەۋى دە وقۋى از، اۋىل جىگىتتەرى، ءبىراق بارىنشا ادال، اق كوڭىل، ەلگەزەك، پايىمدى... جاقسىلىقوۆ، ناۋرىزبايەۆ، ابىليەۆتەر شە...
— اقىر سوعىسقاسىن دەيمىن، كەيدە ىشىمنەن، وسىنداي جاقسى جىگىتتەرمەن قارۋلاس بولعاننىڭ ءوزى عانيبەت ەكەن، — دەدى ول كوزى ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىپ.
وسىناۋ ءبىر مەكتەپتە وقىعان كەزدەن ەسىندە قالعان، ەسەيگەن شاقتا ايات سوزىندەي كوكەيىنە ورالا بەرەتىن ءسوزى «بۇيىعى دوس، سامارقاۋ قانات سەرپىپ... دەپ، ەسىنە وسى جولى تاعى ءبىر الدى دا ۇيىقتاپ كەتكەن.
ول وسىنداي ءبىر جاقسى ويمەن تىنىش ۇيىقتادى.
قانشا تىنىشتىق، ونى كىم بىلگەن. ماساقبايەۆتىڭ «كوتەرىلىڭدەر!» دەگەن قوڭىر داۋسىنان وياندى. «موي گرۋستنىي توۆاريشش»... دەپ قاسىندا جاتقان گولودەسكييدى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى.
VIII
راشيت تۇرعان بويدا كۇندە ەرتەڭگى ادەتى بويىنشا تاپتالىپ قالعان قاردىڭ ۇستىندە ەرسىلى-قارسىلى جۇگىردى. ەڭ الدىمەن تونىن شەشكەن جوق. اق تون قاۋداڭداپ، ءوزى دە قورباڭ-قورباڭ ەتەدى. ارتىنشا تۇيمەسىن اعىتتى، ەتەگى ەلپەڭدەپ، جالباعاي جۇگىرگەن. دەنەسى قىزعان سوڭ، توندى قاردىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستادى. ەڭ سوڭىندا بەلۋارعا دەيىن شەشىنىپ تاستاپ، قولىن، يىعىن، كەۋدەسىن قارمەن ىسقىلاپ، قىزارعانشا ءسۇرتىندى. تۇلعاسى شىمىر دا، سوم. بۇلشىق ەتتەر ءوز بايقاۋىنشا بوساماعان، قايتا قاتايا، بەكي تۇسكەن. الماتىدا كومسومولدا جۇرگەندە ازداپ كورىنە باستاعان قارىن جوق بوپ كەتكەن. ىشكىلىك ىشىندە ەڭ جاقسى كورەتىنى — سىرا بولاتىن. كەڭسەدە كوپ وتىراتىنداردىڭ قارىنى سياقتى تومپيا باستاعان قوزى قارىننىڭ بۇلتيا باستاعانىن، ەڭ الدىمەن سودان، سىرادان كورەتىن. مىنە، ەندى ساناپ قاراسا سىرا ىشپەگەنىنە ون اي، ون كۇن بوپتى-اۋ! ەندى باياعى مەكتەپتە وقىعان، دوپ قۋىپ، تۋرنيككە كوپ اسىلعان كەزدەگىدەي جيناقى. ەشكىم اسىقتىرماعانسىن ۇزاق جۋىندى، ودان دا ۇزاق ءسۇرتىندى. ورمان ىشىندەگىلەردىڭ ءبارى كوتەلوككە ەرىتىپ العان قاردىڭ سۋىمەن جۋىنىپ جاتىر. تىم ۇزىن، ەپەتەيسىز بويى سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ، داۆيد تە قارمەن ىسقىلاندى. ول راشيتكە جاقىن كەلىپ، وعان ساقالىنىڭ ءۇرپيىپ، بالاپان جۇنىندەي تەبىندەپ كەتكەنىن ەسىنە سالدى. ءوزى جۇگىرىپ باردى دا كوتەلوكتەن بۋى بۇرقىراعان جىلى سۋ اكەلدى. پوليترۋك كيىنىپ قاپشىعىنان ءتورت بۇرىش كىشكەنە ايناسىن، ۇستاراسىن الدى، سابىندى كوپىرتىپ، ساقال-مۇرتىن قىردى.
قاي ەلدە، قاي جەردە بولماسىن ساقال-مۇرتتى قىرۋ نەمەسە ادەمىلەپ سۇلۋلاۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى ونەر. اركىم وزىنشە الادى، وزىنشە اسەمدەيدى، اركىم ءوز مۇرتى مەن ساقالىنىڭ سۋرەتكەرى. ەڭ العاشقى سۋرەتشى — شاشتارازى ەكەن دەيدى. «بۇل مۇرت بىلاي بولماي، بىلاي بولسا قايتەر ەدى» دەپ ەڭ العاش ادەمىلىك جايىن ويلاعان دا شاشتاراز بولسا كادىك.
— مىنە، ەندى جاراستى. ءبىراق، ءوزى قالاي-قالاي، شاشىڭىز قارا، قاس قارا. ساقال-مۇرتىڭىز جيرەن ەكەن ءوزى! — دەدى ەلەمەس جاقىن كەلىپ.
— ەلەمەس-اي، ەكى كۇندە ەكى وفيسەردى قالاي جويۋدى بىلگەندە، ساقال-مۇرت جايىن بىلمەي تۇرسىڭ ءا؟ بۇل ساقال مۇرت شاش پەن قاستان كەمىندە جيىرما ەكى جاس كىشى ەمەس پە؟ بالاپان تۇگىندەي ءالى جەتىلمەي كەلەدى عوي.
شىنى سولاي ەكەن-اۋ، جولداس پوليترۋك.
— ارينە، شىن. باياعىدا گيتلەر سياقتى ەسۋاس ءبىر حان بولىپتى. اڭعا شىعادى ەكەن. قالادان شىعا بەرگەندە الدىنان ءۇش كىسى كەزىگىپتى. الگى ۇشەۋدىڭ ءتۇر-تۇسى حانعا ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورىنسە كەرەك. ساياتقا بارماي، ورداسىنا كەلىپتى دە الگى ۇشەۋدى تەرگەۋگە اپتى. بىرەۋىنە: «سەنىڭ شاشىڭ اپپاق قۋداي، ساقال-مۇرتىڭ نەگە قاپ-قارا» دەگەن ەكەن. «حان يەم، سوعان دا اقىلىڭىز جەتپەدى مە، ساقال-مۇرت شاشتان جيىرما بەس جاس كىشى عوي» دەگەن ەكەن. ءسويتىپ، اقىلسىز حان سوزدەن جەڭىلىپتى.
— مەن دە سول حان سياقتى بولىپپىن-اۋ! ال ەكىنشىدەن نە سۇراعان ەكەن؟
— سەن ءسوزۋارسىڭ. ەندى جەتپەدى مە؟
— قىزىق ەكەن.
— ەكىنشىدەن سۇراپتى. «سەندە ساقال دا، مۇرت تا جوق. ءوزىڭ ەركەكپىسىڭ، الدە ايەلمىسىڭ» دەپتى. «حان يەم، ەركەكپىن، ساقال-مۇرتى جوقتى كوسە دەيدى. ونىڭ ايىپ-شامى نە؟ كىندىگىمنەن جوعارى قاراي شەشەمە، تومەن قاراي اكەمە تارتىپ تۋعانمىن» دەگەن ەكەن.
— تاپقىر ەكەن.
— سەنىڭ اعاڭ وسپان، مەنىڭ قۇرداسىم سارى، سەن قاراسىڭ. ەكەۋىڭنىڭ اكە-شەشەڭ ءبىر. ءبىرىڭ شەشەڭە، ءبىرىڭ اكەڭە تارتتىڭدار عوي.
— سولاي عوي. ءبىراق، ولار بىزدەن گورى باسقالاۋ. سوڭعىسى شە، جولداس پوليترۋك.
— سوڭعى دەيمىسىڭ، سوڭعىسى سەن سياقتى ۇيلەنبەگەن، ايەلدىڭ ءاششى-تاتتىسىن تاتپاعاندارعا ونشا قىزىق ەمەس.
— دەگەنمەن، ايتايىن. ۇشىنشىدەن سۇراپتى. «سەن مۇلدە قىزىقسىڭ، شاشىڭنىڭ وڭ جاعى قارا، سول جاعى اپپاق. مۇندا قانداي سىر بار؟» دەگەن ەكەن. سوندا ول ايتىپتى: «ەكى ايەلىم بار. بايبىشە سابىرلى، اقىلدى ادام، كىلەڭ ون، جاعىمدا وتىرادى. توقال بەيمازا، دولى، كۇنشىل. ءوزى كىلەڭ سول جاقتا وتىرادى. قۇلاعىما كۇڭكىلدەپ مازا بەرمەيدى. بۇل پالە سودان عوي» دەگەن ەكەن...
— ايەل دەگەن دۇرىسىن تاپپاساڭ قيىن ەكەن عوي...
— سولاي، ەلەمەس، ءومىر دەگەن قىزىق! — دەپ راشيت بۇرىلا بەردى. سولداتتارعا قارادى. كوڭىل ءبولىندى. مۇنىڭ ۇستىنە شتاب تۇرعان جالعىز پالاتكادان شىققان بالا مۇنىڭ نازارىنا بىردەن ىلىكتى. سوعان قارادى. كەلتە تىگىلگەن سۇر كۇرتكەسى، اياعىندا وزىنە شاق ەمەس، قولپىلداعان پيماسى بار كىشكەنە بالا قورباڭ-قورباڭ ەتىپ، الىستا شوعىرلانعان جاۋىنگەرلەرگە قاراي دوڭگەلەنىپ كەتىپ بارا جاتتى. قالىڭ قاردان اياعىن كوتەرە الماي سۇيرەتە باسادى. كەيدە كۇرتىك قار اياق استىنان كۇرت ويىلادى. بالا قوپاڭ ەتىپ ءتۇسىپ كەتەدى دە، قايتا شىعادى. قۇرجىڭ-قۇرجىڭ بۇلقىنادى. ءبىراق وجەت. بەتىنەن قايتار ەمەس. تىرباڭ-تىرباڭ كەتىپ بارادى، ومبىلاي بارادى. راشيت ونى اياپ تا، قىزىقتاپ تا كوپ قارادى. بۇل كەشە عانا ءوزى ولىمنەن اراشالاپ قالعان ۆانيا. مۇنىڭ كوز الدىنا بالانىڭ كەشەگى كەيپى ەلەستەدى. ءولىم، اتىس اراسىندا قالىپ، قان بولعان اجەسىنىڭ ەتەگىنە ورالعان ۇرەيلى كەسكىنى جۇرەگىن ءدىر-دىر ەتكىزدى. ەندى، مىنە، ول ەشتەڭە بولماعانداي قاردى تاپتاپ، جەردى باسىپ كەتىپ بارادى. قاردى، ايازدى، سۋىق ىزعاردى ەلەمەيدى، سەلت ەتەر ەمەس. ادام، كادىمگى ادام جەر بەتىمەن جىلجىپ بارا جاتىر. ول اياق استىنان ويىلعان قابىرشاق قارعا دا، شەر باسقان، مۇز جامىلعان قارا ورمانعا دا، بۇرىن تانىس ەمەس، قارۋ اسىنعان قاتۋ قاباقتى جاۋىنگەرلەرگە دە قاراماي، جايباراقات، ەمىن-ەركىن جۇرگەن جانداي. كىشكەنتاي ادام كەتىپ بارادى. ناقا ءبىر ءوز سەلوسىن، اكە-شەشەسىن، تۋعاندارىن، ءوزىم ولسەم دە جۇراعاتىم، ۆانيام قالسىنشى دەپ، ەتەگىنە وراپ، تونىمەن بۇركەگەن اجەسىنىڭ كەگىن العالى بارا جاتقان قاتۋلى، كەكتى ادام سياقتى-اۋ! قارش-قارش ويىلعان قار دا، ەتەگىنە ورالعان بۇتا دا، اياعىنداعى اۋىر پيما دا ونى توقتاتا الار ەمەس. جەر باسىپ، قاردى تاپتاپ كىشكەنە ادام كەتىپ بارادى.
راشيت الدىندا اياپ، قىزىقتاپ قاراسا، ەندى ونىڭ كوڭىلى بۇزىلدى. جۇرەگى ءدىر-دىر قاعىپ، قاباعىن مۇڭ باستى. ويلامايىن دەپ قانشا زورلانسا دا بولمادى، ەسىنە وسى ۆانيامەن قارايلاس، بۇدان دا كىشىلەۋ، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش ۇلى ءتۇستى. «مەنىڭ كىشكەنە قۇلىندارىم دا وسىنداي جەر باسىپ، قىبىرلاپ جۇرگەن شىعار» دەگەن جاي ءسوزدىڭ ءوزى ونى ءبىر ءسات ەلجىرەتىپ جىبەردى. قابىرعاسى قايىستى، جۇرەگى سىزدادى. جاڭا عانا قارمەن ىسقىلاعان قىزۋلى دەنەسى ءدىر ەتە ءتۇستى دە، شەكەسى سولقىلدادى. بۇل بايقامادى، جاقىنداپ قالعان فەديۋنين ويلى دا، جابىڭقى تۇرعان پوليترۋكتى كوردى. مۇنىڭ ەسىنە وسىنداعى قۇربى-تەتەلەس جاۋىنگەردىڭ ءراشيتتى سىرتىنان، وزىنە سەزدىرمەي «موي گرۋستنىي توۆاريشش» دەيتىنى ءتۇستى دە، ەرىكسىز ايتىپ قالدى.
— موي گرۋستنىي توۆاريشش، قالىڭ ويعا باتىپ قاپسىڭ عوي! — دەدى.
بۇل جالت بۇرىلدى. قىزارىپ كەتتى. ءوزى كۇتپەگەن، ونى كومبات ايتادى دەپ ويلاماعان ءسوزدى ەستىگەنىنە تاڭ بولعان. كەيبىر قۋاقى، قالجىڭقۇمار جىگىتتەردىڭ بۇل كەلە جاتقاندا، «انە، پوليترۋك كەلە جاتىر» دەۋدىڭ ورنىنا، «موي گرۋستنىي توۆاريشش كەلە جاتىر» دەگەنىن ءوزى بىر-ەكى رەت ەستىگەن. ءبىراق ەلەڭ ەتپەگەن. ويتكەنى وزىنە ماتەل بوپ كەتكەن سۇيىكتى ءسوزى بۇعان جات بوپ كورىنگەن جوق. بۇل جولى دا، توسىن ايتىلعانى بولماسا، ابەسكە ساناماعان. الدىمەن قىزارىپ، ارتىنشا كۇلە تۇرىپ:
— انە، اناۋ، ناعىز موي گرۋستنىي توۆاريشش كەتىپ بارا جاتىر! — دەپ ول ۆانيانى نۇسقادى.
— يە، ول ما، ول «موي گرۋستنىي ءتوۆاريششتىڭ» ولىمنەن، اپاتتان الىپ قالعان دوسى.
ەكەۋى بالا جاققا قوسىلا قارادى. ۆانيا جاۋىنگەرلەرگە باردى دا، وسپاننىڭ جەردە، قار ۇستىندە جاتقان اۆتوماتىن الىپ، يەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. اناۋ بالانى قولىنا الىپ توبەسىنەن جوعارى كوتەردى.
— ءوزىنىڭ پالەسىن قارا! — دەدى جانعوجين. — وسپاندى تانىپ تۇر.
بۇلاردىڭ تۋ سىرتىنان ماساقبايەۆتىڭ:
— باتالون، ساپقا تۇرسىن! — دەگەن سۋىقتان قارلىققان قىرىلداقتاۋ تارعىل داۋسى شىقتى.
باتالون ءتىزىلىپ تۇر. كومانديرلەر العا شىقتى. جانعوجين ءوزىنىڭ سابىر سالماقتى ساباسىنا قايتا ءتۇستى.
ءبىزدىڭ سوۆەت اسكەرلەرى موسكۆا تۇبىندەگى زور شايقاستان سوڭ دا تاماشا جەڭىستەرگە جەتتى. باسقانى بىلاي قويعاندا ءبىزدىڭ سولتۇستىك مايدانى مەن كالينين، لەنينگراد مايداندارى ۇلكەن جەڭىسكە جەتتى. تورجوك، توروپەس، ليحوسلاۆل، تيحۆين، وستاشكوۆو قالالارى، مىڭداعان ەلدى مەكەندەر جاۋدان بوساتىلدى. دەميانوۆسك قالاسى ارتتا قالدى. وندا جاۋدىڭ فەلدمارشالى فون بۋش باستاعان 16-ارمياسى قورشاۋدا تۇر. ءسويتىپ، جاۋدىڭ ەتكەن 1941 جىلى بىزگە كورسەتكەن كۇنى ەندى ءوز باستارىنا تۋدى. ءبىزدى الدا حولم قالاسى كۇتىپ تۇر. ءبىز سول قالانى بوساتۋعا بارامىز...
پوليترۋكتىڭ ساياسي حابارىنان كەيىن كومبات الداعى مىندەتتى ايتتى.
— ءبىز ءقازىر العان باعىتىمىزبەن جىلجيمىز. ناقتى تاپسىرمانى روتا، ۆزۆود كومانديرلەرى جورىق ۇستىندە الاتىن بولادى! — دەدى.
باتالون ءتورت ساپقا ءبولىنىپ العا كەتتى.
ومبى قارمەن بەس شاقىرىمداي ءجۇرىپ كەپ، ءبۇتىن باتالون از ايالدادى. وسى ايالداۋدا راشيت تىزەسىنە پلانشەتىن قويىپ ۇيىنە حات جازدى. وندا ول ايەلىنە ءوزىنىڭ جاي-كۇيىن باياندادى: «ءوز جايىم جامان ەمەس، ماگينۋر، دەنىم ساۋ، كوڭىلىم قوش. سەنى، بالالاردى ساعىنامىن.
بولات ۇلكەيىپ قالعان شىعار. ول ءوزىمىن ىنىلەرىنە، مارات پەن شاميلگە اعالىق قامقورلىق ەتۋگە جاراپ قالدى عوي، ساعان كومەكشى سول شىعار. كوكەيدە جۇرگەن مەدەۋىمنىڭ ءبىرى وسى. قيىندىقتى كورىپ وسكەن بالا ەرتە ەسەيەدى. ول پىسىق بولادى. سەندەردىڭ جايلارىڭدى كوپ ويلايمىن. ارتىنشا، ايتەۋىر امان-ساۋ جۇرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. جاۋدى جەڭسەك، جەڭىستەن سوڭ ءبارى دە ۇمىتىلادى.
كوپ جازۋعا ۋاقىت از. ەرتەڭ تاعى جازارمىن. مەن ءۇشىن بالالاردى شەتىنەن، ۇلكەن-كىشىلىك رەتىمەن، الدىمەن بولاتتى، سونسىن ماراتتى، ءشاميلدى ءسۇيىپ قوي!»
ول حاتىن شتابقا بەردى. جورىق قايتا باستالدى.
IX
ون توعىزىنشى پولكتىڭ تاس جولدان شالعاي بەس-التى شاقىرىمداعى وڭ قاناتى ورمانمەن جۇرە-جۇرە سۋتوكي سەلوسىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. بارلاۋشىلاردىڭ بۇگىنگى تان سارىدە اكەلگەن مالىمەتىنشە مۇندا جاۋدىڭ مىقتى بەكىنگەن جاساقتى توبى تۇر. قانشا ەكەنىن دالەلدەي الماعان. سودان دا بولار باتالون ساپىن جازىپ، قاز-قاتار شەپكە جاتتى. كومانديرلەر تىلىنا جينالدى. تۇرەگەپ تۇرعان كۇيىندە قار ۇستىنە كارتالارىن جايىپ اسىعىس كەڭەستى. اركىم ءار ءتۇرلى ءايلا-تاسىل جايىن ورتاعا سالدى. «از توپتى العا جىبەرىپ، جاۋدىڭ كۇشىن، وق اتاتىن قىزىقتى جەرلەرىن بايقاساق قايتەدى» دەگەنگە ءبارى توقتادى.
باتالون شابۋىلعا كوتەرىلدى. ەڭ الدىڭعىلاردىڭ ورماننان قىلت ەتىپ، باس كوتەرۋى مۇڭ ەكەن، ەشبىر پەندە جوقتاي، تىپ-تىنىش سەلو اياعىنان تىك تۇرىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى. باتالون الانعا شىققان شاقتا ءاربىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن، ەسىگىنەن، شاتىرىنان اتقىلاي باستادى. كوبى-اق پۋلەمەت ەكەن. باتالون امالسىزدان جەتكەن جەرىنە قايتا جاتتى. اق تون، اق حالات كيگەندەر قارعا جاتقاندا كوزگە تۇلدىر كورىنبەي قالدى.
باتالون ازدان سوڭ قايتا كوتەرىلدى. جاۋ سەلونىڭ كۇنىلگەرى نىساناعا العان شىعىس جاعىن پۋلەمەتپەن، مينومەتپەن توپەپ بەردى. ءبىراز ادام ساپتان شىقتى. جاۋىنگەرلەر جىلجي الماي، جەتكەن مەرەسىنە قايتادان جاتا-جاتا قالدى.
جارالىلار مەن ولگەندەردى ارقالاپ، سۇيەمەلدەپ، جاۋىنگەرلەر العاشقى شەپكە قايتا ورالدى. كومبات كومانديرلەردى، پوليترۋكتەردى تاعى جينادى.
— جاۋ بەكىنىسىنىڭ كۇشى قانداي ەكەنىن بايقادىق.
ءبىزدىڭ بۇل شابۋىلىمىزدىڭ پايداسى وسى عانا. ەندى ويلاسايىق! كانە، كىمدە قانداي وي بار.
كومبات جينالعانداردىڭ ءبارىن تىڭدادى. ەڭ سوڭىندا جاۋدىڭ نەگىزگى كۇشىن وزىنە قاراتاتىن شاعىن ءبىر توپتى سەلونىڭ باسقا جاعىنان جىبەرۋگە، ءسويتىپ، توسىننان شابۋىل جاساۋعا كەلىستى.
— كانى، كىم بارادى؟
ەشكىم ۇندەگەن جوق. كومبات توپقا قايتا قارادى.
— مەن! — دەدى جانعوجين.
— تاعى كىم بارادى. پوليترۋك بار، كوماندير كىم؟
— مەن! — دەدى سەرجانت گولودەسكيي.
— قانشا ادام الاسىڭدار؟
— ون-ون بەس، ودان كوپ ەمەس، ەكەۋمىزدى قوسقاندا... شارت بىرەۋ-اق، ءوزىمىز تاڭداپ الامىز ادامداردى! — دەپ راشيت الدا جاتقان جاۋىنگەرلەرگە قارادى.
— جارايدى، بۇيىعى دوس، — دەپ باردى دا، — راشيت شايمەردەنوۆيچ، جارايدى. ءوزىڭ تاڭداپ ال! — دەدى كومبات.
اعاش-اعاشتىڭ ىعىندا، تاساسىندا شوعىر-شوعىر بوپ جاتقان-تۇرعان جاۋىنگەرلەرگە جاقىن كەپ، جانعوجين ءوزى الاتىن جاۋىنگەرلەردى اتادى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءارقايسىسىنىڭ فاميلياسىن ەمەس، اتىن اتاپ شاقىردى.
— الەكسەي، ەلەمەس، داۆيد، جۇسىپبەك، يۆان، وسپان، الەكساندر، اندرەي، قىدىرباي! — دەپ شۇبىرتا جونەلدى.
اتى اتالعاندار بولەك ساپقا تۇردى.
جانعوجين كومباتپەن اسىعىس سويلەستى. ەكەۋى اعاش اراسىنان الاڭعا ەڭبەكتەپ شىقتى دا، ءدۇربى ساپ توڭىرەكتى شولدى.
— بىزبەن بايلانىس ۇزىلمەسىن. ارتىمىزدان كاتۋشكا سۇيرەتكەن بىرەۋ ءجۇرىپ وتىرسا دا ارتىق بولماس ەدى! — دەدى راشيت.
— ونى جاسايمىز. سەندەرمەن بىرگە ون التىنشى بوپ ماشا بارادى.
— مەنىڭ باعىتىمدى كوردىڭىز عوي! — دەدى ول كومباتقا، — سەلونىڭ سولتۇستىگىنەن شىعامىن. اناۋ تۇرعان ۇزىن سارايدى تاسالاپ سەلوعا جاقىندايمىن. قاشان جاۋ ءوزى كورىپ وق اتقانشا ءبىز ۇندەمەيمىز. ولار اتقان شاقتا ءبىز دە ازداپ، ءار جەردەن جالعىزداپ اتامىز. وزىمىزگە شاقىرامىز، جاقىنداتىپ اپ، ون ەكى اۆتومات، ەكى پۋلەمەتتەن توگەمىز وقتى...
— دۇرىس، ءبارىن ءتۇسىندىم. جاۋدىڭ بەتى سەندەرگە ابدەن اۋعان كەزدە، ءبىز وسى جەردەن ۇلكەن شابۋىلدى باستايمىز.
ون بەس جاۋىنگەر، بايلانىسشى قىز ورمان اراسىمەن سولتۇستىككە بەت الدى. ورمان اراسىمەن ەكى-ۇش شاقىرىم ءجۇردى دە، سەلوعا بۇرىلدى. وزدەرى كوزدەگەندەي-اق، قاتار تۇرعان ەكى ۇزىن سارايدىڭ تۋ سىرتىنان، ورمانعا قاراعان جەلكەسىنەن شىقتى. اعاشتان شىققان بويدا جەر باۋىرلاپ، قالىڭ قاردىڭ ۇستىمەن ەڭبەكتەي بەردى. ءبىر ادامداي تىزبەكتەلىپ، بىر-بىرىنە باۋىرىمەن سۇرلەۋ سالىپ وتىردى. توپتى ەڭگەزەردەي ەكى قارۋلى جىگىت باستادى. ول — داۆيد گولودەسكيي مەن ەلەمەس بازايەۆ. راشيت ورتادا سوڭىندا ۆولگاپكين. بايلانىسشى قىز ورماننىڭ جيەگىندە قالدى. ساقتىقپەن، ءبىر ادامداي جىلجىعان توپتىڭ الدى سارايعا ەندى. جانعوجين اسىعا باستادى. ەڭبەكتەپ كەلەدى. ماڭدايى تەرشىدى. باسىنان قۇلاقشىنىن الىپ، ونىڭ سىرتىمەن بەتىن ءسۇرتتى.
ساراي داليعان كەڭ ەكەن. بۇرىشتا تۇرعان ۇلكەن پەشكە وت جاعىپ وتىرعان كاريا كىسىنى الدە قالاي تانىسىن كەزدەستىرگەندەي ءبارى قورشاي كەتكەن. مىنالار قايدان، قالاي كەلدى دەگەندەي ول دا اڭ-تاڭ. ءجۇزى سولعىن، جۇدەۋ.
— كىمسىز؟
— وسى سۋتوكيدە تۇرامىن.
— مۇندا نە عىپ وتىرسىز؟ — دەدى راشيت.
— كورمەيسىز بە، مۇندا تاماقتىق كارتوشكا، قارا بيداي بار. كەندىر كەپتىرەمىز. كولحوز بوپ تۇرعاندا جۇمىس اتتارىن بايلايتىن، كەندىر، كارتوشكا، جەمدىك ازىق-تۇلىك ساقتايتىن ساراي. ءۇمىت دۇنيەسى عوي دەپ ساقتايمىز. كەشە جاعامىز، بۇزامىز دەپ ءبىر توبى كەلدى دە، كەتتى. كەيىنگە قالدىردى-اۋ شاماسى.
— سەلودا كىم بار؟
— ىزدەپ جۇرگەندەرىڭ تولىپ جاتىر.
— قانشا ادام بار؟
— ول شىركىندەردى كىم ساناپتى. ەكى جۇزدەي ادام بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە كەشە ءبىر جۇزدەي ادام تاعى كەلىپ قوسىلدى.
— نە ىستەپ جاتىر؟
— ول جاعىن انىق بىلمەيمىن. بىرەۋلەر ايتادى، وسى ماڭداعى قولىنا بالتا ۇستاۋعا جارايتىنداردى، تۇتقىنداردى اكەلىپ، كوكتەمدە سالاتىن بەكىنىستەرىنە اعاش ازىرلەتەدى ەكەن دەيدى. ءبىراق ونداي ادامدار ءازىر جوق. سەلوداعى بالا-شاعانى، كەمپىر-شالدى شاناعا تيەپ اكەتتى. ولاردى قايدا اپاردى، نە ىستەدى. ونى دا بىلمەيمىن. — شال اسىقپاي توقتاۋسىز سويلەدى. ونى ەشكىم بولگەن جوق. — ال ەندى بىرەۋلەر ايتادى، وسى كەزدە پارتيزاندارعا قارسى توپ جاساقتاپ، مىنا ورمانداردى سولاردان تازارتادى ەكەن دەيدى. سەندەر پارتيزانسىڭدار ما؟
— يە، — دەي سالدى راشيت.
— پارتيزاندار، بۇدان ءبىر ايداي بۇرىن كەلىپ، بۇلارعا، حولمدا تۇرعاندارعا ويران ساپ، ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراعىن الىپ كەتكەن. قالانى ولار الىپتى دەپ تە ەستىگەنبىز. ەندى سولاردى جويماق قوي، شاماسى...
ءجانعوجيننىڭ جورىق كەزىندە جولداعى ەلدى مەكەندەردىڭ ەستىگەنى راس بوپ شىقتى. بۇدان ءبىر ايداي بۇرىن نوۆگورود، پسكوۆ پارتيزاندارى بىرلەسىپ، حولمدى جارتىلاي العان. مىنا قارتتىڭ ايتىپ تۇرعانى سول وقيعا. ونداي بولسا سۋتوكيدى پارتيزاندارمەن كۇرەستىڭ ورتالىعى ەتكەنى دە شىن. دەمەك، مۇندا ۇلكەن كۇش جاساقتالىپ جاتىر.
— تاس جول بۇل جەردەن قانشا؟
— وي، ءتايىر-اي، بەس-اق شاقىرىم.
— تاس جولدى قورعايتىن جاسىرىن توپ تا وسىندا... — دەدى جانعوجين وزىنشە كۇبىرلەپ — وڭاي ەمەس ەكەن.
— شاتىرلاردىڭ بارىنە شىعىپ العان.
سەلو جاقتان ۇرگەن ءيتتىڭ شاڭقىلداعان جاۋدىڭ داۋسى ەستىلدى.
— ايتقان اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت! ەندى ءسىز مىناۋ ءبىز كەلگەن ىزبەن ورمانعا ءوتىڭىز. سوندا ءبىر جاۋىنگەر قىز بار، سونىڭ قاسىنا ايالداساڭىز دا بولادى.
كارى شال سۇيرەتىلىپ، ورمانعا قاراي كەتتى. ارتىنا جالتاق-جالتاق قارايدى.
جانعوجين مەن ۆولگاپكين ون ءۇش جاۋىنگەردىڭ اراسىن ەكى-ۇش مەتردەي ەتىپ، ساراي ىرگەسىنە جاتقىزدى دا، ەكەۋى ەكى شەتىنە كەتتى.
تاعى دا يت ءۇردى، ادام داۋسى شىقتى. سەلو جاقتان بەس-التى قارا كورىندى دە، سارايعا قاراي ءجۇردى. «مىنە، مىنالار الگى شالدىڭ ايتۋىنشا سارايدى ورتەۋگە كەلەدى. نەمەسە، وسىندا بەكىنبەك. اۆتومات اسىنىپ، پۋلەمەت كوتەرگەن توپ جاقىنداي ءتۇستى.
— مەنىڭ كوماندامسىز وق اتىلماسىن! — دەدى راشيت. — ەڭ الدىمەن مەن اتام. سونى كوماندا دەپ بىلىڭدەر! ءبىراق نىساناسىز، بوسقا وق شىعارۋعا بولمايدى. ءبىر وق بوسقا كەتپەسىن! ءبىر وق...
جاۋ ەمىن-ەركىن جاقىنداپ كەلەدى. اق توندى، اق حالاتتى جاۋىنگەرلەر ساراي تۇبىندە دەمدەرىن ىشكە تارتىپ، بۇلك ەتەر ەمەس. جاقىنداپ جاۋ كەلەدى. ەكى ءجۇز... ءجۇز... ادام. بەتى-جۇزى، ءتۇر-سيپاتى ناق قاسىندا تۇرعانداي كورىنەدى. ەندى قاشان؟ ءاربىر جاۋىنگەردىڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعادى، ىرعاعى ءوز قۇلاعىنا ەستىلەدى. توقسان... از قالدى. جانعوجين تىستەنىپ جاتىر. الپىس قادامداي قالعاندا ول ەڭ الدا كەلە جاتقان كەڭ يىقتى، شالقاق كەۋدەلى، قولىنا كولدەنەڭدەپ جەڭىل پۋلەمەت ۇستاعان ەڭگەزەردەي نەمىستىڭ توسىنەن كوزدەپ باسىپ سالدى. پۋلەمەت جەرگە ءتۇستى، كەۋدەسىن باسىپ، جىلانداي ءيىرىلدى. وسى ساتتە ون ءتورت جەردەن ون ءتورت وق اتىلدى. التى جاۋدىڭ بەسەۋى ارتىنا قاراپ بۇرىلا دا المادى، العا قاراي دا ءبىر-بىر ادىم باسا العان جوق. بىرەۋى كەيىن قاراي زىتا جونەلدى. راشيت «ەندى وعان وق شىعارما!» دەپ ايتىپ ۇلگەرگەن جوق، قاسىندا، وڭ جاعىندا جاتقان ەلەمەس بۇتا تۇبىنەن قاشقان قويانداي جالعىز وقپەن جالپ ەتكىزدى.
— كەتكەندە دە بولاتىن ەدى. ول سەلونى تىك تۇرعىزىپ، وسىندا باستاپ كەلەتىن ەدى...
— وي، پوليترۋك جولداس، بىرەۋ بولسا دا كەمي بەرسىن دە... ونسىز دا...
ونسىز دا، سەلو تىك تۇردى. مىلتىق اتىلعان جاققا قاراي جۇگىرگەندەر كورىندى.
سارايدان نە ءبارى ون التى وق اتىلدى. ەكى وق اتىپ ۇلگەرگەن الاكولدىڭ بارىسى ەلەمەس. ونىڭ العاشقى وعى دا دالاعا كەتكەن جوق. ونى راشيت تا كوردى، ءوزى دە سەزدى... «قالاي اتام؟» دەگەندەي پوليترۋككە قاراپ قويدى. ونىڭ ماقتاۋ كۇتكەنىن بۇل دا سەزە قويدى. «مەرگەنسىڭ» دەدى. «وسپان اعام مەنەن دە جاقسى اتادى. ول اڭعا شىعاتىن» دەپ ەلەمەس اسىعىس ايتتى. ەكى كوزى سەلو جاقتا. بىرەۋ سارايدان جۇگىرە شىعىپ قارعا اۋناپ جاتقان نەمىستەردىڭ قارۋىن الماق بولدى.
— قايت، جات! — دەدى راشيت جەكىرىپ.
جاۋ جاقىنداپ كەلەدى. كوپ ەمەس. جيىرما شاقتى. بىرەۋلەرى جەتسە دە، جەتپەسە دە وق اتىپ كەلەدى.
— قاشان جاقىن كەلگەنشە، وق اتىلماسىن!
— بۇلار بەس-التاۋ ەمەس، كوپ قوي. تىم جاقىنداماسىن؟ — دەدى ەكىنشى قاتاردان فرولوۆ.
— وق بويىنان جاقىنداۋ كەلسىن. ەشكىم وق اتپاسىن. پۋلەمەتتەن، ءبىر عانا پۋلەمەتتەن...
— پۋلەمەتشىگە، پروشكين ەستيمىسىڭ؟ مەنىڭ كوماندام بويىنشا، سەن عانا اتاسىڭ! جاۋ قاشاتىن بولسا، ەكىنشى پۋلەمەت، ابىليەۆ دايىن تۇرسىن.
— پۋلەمەت ءازىر! — دەگەن ۆولگاپكين.
جاۋ ەكى ءجۇز مەتردەي كەلگەندە، ءراشيتتىڭ ءوزى دە شىداي الماي «ات!» دەپ قالدى. پۋلەمەت بەزىلدەپ اپ جونەلدى. ولار جاتا-جاتا قالدى. اتىس باستالدى. اسىرەسە، جاۋ جاعى اۆتوماتتان، پۋلەمەتتەن، ءتىپتى كىشكەنە مينومەتتەن اتتى. سوڭعىسىنىڭ دوپتارى سارايدان اسىپ، ارت جاققا ءتۇسىپ جاتتى. جانعوجين توبى تىڭ تىڭداعانداي جىم-جىرت بولدى. جاۋ اتىپ جاتىپ، بۇل جاقتان جاۋاپ بولماعانسىن تۇرا كەلىپ، لاپ قويدى. ەكى پۋلەمەت قوسا اتتى. جاۋ تاعى جاتتى.
— باسىن كوتەرتپە، توبەسى جىلت ەتكەنىن ات! — دەپ پوليترۋك ەلەمەستى سارايدىڭ اتىسقا ىڭعايلى جەرىنە، ءوزىنىڭ قاسىنا شاقىردى. ءوز ورنىن وزگەرتىپ، ادەيى وسىنداعى ءىنىسىنىڭ قاسىنا كەلدى مە ەكەن، اناۋ ورىنعا وسپان كەلىپ جاتتى. ءىنىسىنىڭ قاسىنان الىس كەتكىسى كەلمەيدى.
بۇل ەكەۋى دە وقتى بوسقا اتپادى. توبەسى كورىنگەندە عانا تۋرا نىساناعا اتادى.
ولار تاعى كوتەرىلدى. بەس-التى ادامنىڭ عانا قاراسى كورىندى. قالعاندارى تۇرمادى. ءتىرى قالعاندارى كەيىن قاراي ەڭبەكتەپ، جىلجي باستادى. وسى كەزدە سەلودان قالىڭ توپ شىقتى. الدىمەن ەكى جارىلدى، ارتىنشا قايتا بىرىكتى. قاناتىن كەڭ جازىپ، ءار جەردەن اندىزداپ، جاۋ ەنتەلەي ءتۇستى. توپتىڭ سوڭىندا اۋىزبەن تارتاتىن سىرنايىن ۇرلەپ ەكى قىز كەلەدى. سانيتارلار جارالى بولعانداردى «مەن مۇندالاپ» شاقىرادى. اندىزداعان جاۋدىڭ ەكى قاناتىن ەكى پۋلەمەتتەن بۇلار توپەدى. توقتار جاۋ جوق. جاتىپ-تۇرىپ، جاتىپ-تۇرىپ، ەنتەلەي باستى. جاۋ اتىپ كەلەدى. فرولوۆقا وق ءتيدى. ونى راشيت ءۇنى وشكەن پۋلەمەتكە قاراعاندا كوردى.
— وسپان! — دەدى جانعوجين بازايەۆتىڭ ۇلكەنىنە، — پۋلەمەتكە بار!
— پوليترۋك جولداس، جاۋ كوپ، ءبىز تىم ازبىز عوي! — دەدى وسپان.
— قورىقپا، وسپان، ازدان از، كوپتەن كوپ ولەدى ەمەس پە؟ جۇگىر، فرولوۆتىڭ پۋلەمەتىنە بار.
ول فرولوۆتىڭ پۋلەمەت تۇتقاسىنا جابىسىپ قالعان قولىن ارەڭ جازدى. پۋلەمەت قايتا ءتىرىلدى. جاۋ جاتا-جاتا قالىستى. اپ-ساتتە قايتا تۇرىپ، تاعى شاپتى. جانعوجين جانتالاسا جۇگىرىپ، شەتكى پۋلەمەتكە كەلدى. ءولىپ جاتقان جۇسىپبەكتى كوردى. الاس ۇردى. جان-جاعىنا قارادى. اۆتوماتتان جالعىزداپ اتىپ جاتقان قىدىربايعا كوزى تۇسكەن. پۋلەمەتكە بار! — دەپ ونى سۇيرەي جونەلدى. ەكىنشى پۋلەمەتكە دە جان كىردى. تۇرەگەلىپ، وققا قارسى جۇگىرۋ وڭاي ماي، كوپ ادامىن جوعالتىپ جاۋ تاعى دا جەتكەن جەرىنە جاتتى. جاۋدىڭ ارت جاعىنان اتقان مينومەت وعى سارايدىڭ شاتىرىنا كەلىپ ءتۇسى. توبە ويىلىپ ءتۇستى. تاعى ءبىر دوپ. سارايدىڭ وت جاعىلعان پەشى تۇتىندەپ، شالاسى شاشىلىپ، كۇل-تالقانى شىقتى. جاۋ جاندىراتىن مينومەتتەن اتقىلادى. ساراي ءىشى قوڭىرسىعان اششى تۇتىنگە، جالىننىڭ ىسىنا تولا باستادى. ساراي سىقىر-سىقىر، شاتىر-سۇتىر ەتەدى. جاۋ قايتا كوتەرىلدى. جان-جاقتان قاۋمالاپ كەلىپ قالدى. «گراناتا!» دەگەن داۋىس شىقتى. بۇل گولودەسكييدىڭ داۋسى ەكەنىن ءبىلدى. ءبىراق ءوزىن كورگەن جوق. سارايدىڭ ءىشىن ءتۇتىن باستى. كوز الدى بۇلدىراپ ەشتەڭە كورمەدى. مۇنىڭ ۇستىنە وڭ يىعى شىمىرلاپ، جىلۋ تارتتى. كوزىن زورلاعانداي ارەڭ اشتى. قولىنداعى اۆتوماتتان سوڭعى ديسكانى ەداۋىر اتتى. سارايدىڭ توبەسى سىقىر-سىقىر شايقالدى دا، گۇرس قۇلادى. ول ورتاعا جانىپ ءتۇستى. بىرەۋدىڭ شىڭعىرعان جان داۋسى ەستىلدى. بىرەۋ «وي، باۋىرىم!» دەپ اسىعىس، ەنتىگىپ ايتتى. كىم-كىمگە ايتتى؟ ونى بىلمەدى. يىعىنان ەكىنشى وق ءتيدى. قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەدى. اتىس توقتامادى. ءبىراق بۇرىنعىشا قىم-قيعاش ءجيى ەمەس، سيرەك. ەندى ءبىر ساتتە سايابىرسي قالدى. تۇرايىن دەپ قانشا زورلانسا دا بولمادى. كەۋدەسى كوتەرىلمەدى. تونى، پيماسى قوڭىرسىپ جاتىر ما، ءبۇتىن تۇلا بويى جىپ-جىلى بوپ كەتتى. اقىرعى كۇشىن جۇمساعانداي ىشقىنا كوتەرىلىپ، سول جاق ءتوس قالتاسىنان پارتيا بيلەتىن الدى. سول قولىنا ۇستادى. كوتەرە المادى قولىن...
— ءما، ءما، ەلەمەس، مىنانى ال! وسپان، داۆيد... يۆان!.. — دەپ بىرنەشە ادامدى اتادى. ءبىراق بىردە-بىرى ءۇن قاتقان جوق. بۇل شاقتا راشيتكە ەڭ جاقىن جاتقان اعايىندى ەكى جىگىت بازايەۆتەر جارالى بولعان. ەندى ءبىر-بىرىن سۇيەيمىن دەپ، قۇشاقتاسقان بويى، ءبىرىنىڭ قانىنا ءبىرى باتىپ، كوزىن جۇمىپ بارا جاتقان-دى. سودان بۇلار پوليترۋكتىڭ سوڭعى تىلەك ءسوزىن ەستىگەن جوق.
ەندى ءبىر ساتتە دۇنيە جىم-جىرت، دەل-سال بوپ، سازارىپ قالدى. ءورت لاۋلاي بەردى. راشيت باسىن كوتەردى. ەشتەڭە كورگەن جوق. ەسى اۋىپ، تالىقسىپ بارادى. الدەقايدان ايەل ادامنىڭ: «ۋرا! ۋرا! باتالون سەلوعا ەندى!» دەگەن ايقايى ەستىلدى. كەلتە توندى قىز بالا ايازدى اۋانى جاڭعىرتىپ، جانعان سارايعا قاراي ايقايلاپ، جۇگىرىپ كەلە جاتتى.
قىز جۇگىرىپ كەلەدى. تۇرىپ جىعىلادى، تۇرىپ جىعىلادى. ەكى قولى ەربەڭدەپ، شاشى جايىلىپ كەتىپتى. قىز جانتالاسا جۇگىردى، كوز الدىندا الاۋلاپ قىزىل وت تۇردى. قىزدىڭ ايقايى، قىزىل جالىننىڭ لاپىلى، مايلى اعاشتاردىڭ سىتىر-سىتىر سىنىپ، تاعى دا الاۋلاعانى وسى سارايدى سوناۋ 30-جىلدارى ءوز قولىمەن سالعان شالدى دا جالت قاراتتى. ول دا جۇگىردى. ءبىراق، ايقاي دا، اسىعىستىق تا ءمانسىز ەدى، كەش ەدى. جالعىز عانا قىز داۋسى ايازدى اۋادا دىرىلدەپ، ورمانعا سوعىپ، جاڭعىرىپ تۇرىپ الدى.
* * *
جاۋدىڭ نەگىزگى، باسىم كۇشى سارايعا قاراي اۋعان شاقتا باتالون سۋتوكيگە ەركىن كىردى. ولار قارۋ-جاراقتى، ولگەندەرىن، ءتىپتى جارالىلارىن تاستاي قاشتى. قۇتىلىپ كەتكەندەردەن مۇندا «قالعاندارى» الدەقايدا كوپ ەدى.
قاشقان جاۋدى تاس جولعا دەيىن قۋىپ تاستاۋعا ءبىراز ادام جىبەردى دە، باتالون جانىپ جاتقان سەلوعا توقتادى. پانالار جەر دە از قاپتى. كومبات ءوزىنىڭ جاردەمشىلەرىمەن سارايعا كەلدى. ساراي الدىندا، ەلۋ مەتردەن ەكى-ۇش ءجۇز مەترگە دەيىنگى سەكتوردا ەكى جۇزدەي جاۋدىڭ ولىگى قالعان. ساراي جانىندا، ونىڭ بوساعاسى مەن تابالدىرىعىندا ءبىزدىڭ ون ءۇش جاۋىنگەردىڭ شالا جانعان، جارادان وپات بولعان دەنەسى جاتتى. ەڭ الدىندا اق تونى قارايىپ، بۇرىسكەن، شالا كۇيگەن قالپىندا ەتپەتتەي جەر قۇشىپ، جانعوجين جاتىر. ءوزى السىزدەنىپ بارا جاتقاندا بىرەۋگە بەرگىسى كەلگەن پارتيا بيلەتىن سول قولىنا قىسا ۇستاعان. امال نە، سول ساتتە ونىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىندايتىن، سوڭعى داۋسىن ەستيتىن بۇل ماڭدا ءتىرى جان جوق-تى. اتىن اتاپ شاقىرعان داۆيد تا، ەلەمەس تە، وسپان مەن يۆان دا وزىنەن بۇرىن كوز جۇمدى.
كونستانتين فەديۋنين باستاعان ءبىر توپ جاۋىنگەر قۇربانداردى جەرلەدى. كۇيگەن ساراي تۇبىنەن تومپايىپ جاس قابىرلار كوتەرىلدى. جاۋىنگەرلەر وزدەرىنىڭ قارۋلاس دوستارىنىڭ اتتارىن جەكە-جەكە اتاپ تۇرىپ، ون ءۇش مىلتىقتان ون ۇشىنە ارناپ اسپانعا ون ءۇش رەت وق اتتى. بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر ىدىستان بىرگە تاماق ىشكەن دوستارىمەن، جەرلەستەرىمەن، كەيبىرى ءتىپتى جاقىن ادامدارىمەن باس كيىمدەرىن قولدارىنا قىسا ۇستاعان كۇيدە ءۇنسىز قوشتاستى.
ساراي جانىنداعى از توپ ستارايا رۋسسا — حولم تاس جولىنا قاراي كەتكەن باتالون سوڭىنان ۇزاي بەردى. كومبات فەديۋنين تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. ول باسىنان قۇلاقشىنىن قايتا الدى، دوڭكيگەن سۋ توپىراقتى جاس قابىر، راشيت جانعوجين قابىرىنا قاراپ تۇردى دا، جايىمەن ايتتى:
— بۇيىعى دوس، سەرپىلە قانات قاقتىڭ، ماڭگى-باقي قوش بول! توپىراعىڭ تورقا بولسىن!
You Might Also Like
-
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 296-شى سانىندا تورەقۇلوۆ ءنازىردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ تۋرالى بىر-ەكى ءسوز» دەگەن ماقالاسى باسىلدى. تورەقۇلوۆتىڭ مەن تۋرالى جازاتىن ءسوزىنىڭ قانداي ...
