ءورىمشى
پوۆەست
ءبىرىنشى ءورىم
ءبىزدىڭ اۋىل قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىن، اققولتىق دەگەن جەردى مەكەندەيدى. سوۆحوزىمىزدىڭ قازىرگى اتى «جارتى تەبە». دۋالى اۋىزدى اتا-بابامىز سولاي دەپ جەر اتىن قويعانى راس. ءبىراق، سونداي اجەپتاۋىر جەردە وتىرىپ-اق، قۇداي ولارعا ەڭ بولماسا ءبۇتىن تەبە بەرمەگەندەي جارتى توبەسى نەسى دەپ تە ويلايسىڭ. بۇل وي عانا. جەمە-جەمگە كەلگەندە تۋعان جەردىڭ اتى تۋعان جەر. ونى سەن سۇيەسىڭ، اڭسايسىڭ دا ساعىناسىڭ. جاس كەزدە جالان اياق، جالاڭ باس اسىق ويناعان، قوزى-لاق باققان، قۇلىن جەتەكتەپ، ات سۋىتقان، بوتا قۋعان، ودان قالسا اڭگىرتاياق، اقسۇيەك، قىزدى قۋعان، التىباقان تەپكەن، وسىلاردى ەسىڭە العان تاقتا جورگەك ءيىسى اڭقىعان بەسىگىڭدى ءبىر ءسات ويلاپ كەتەسىڭ. سول ءسات شاراسىز ءبىر سەزىم بيلەدى. قۇدايدىڭ ءۇيى مەككەگە جاقىنداپ كەلە جاتقانداي جۇرەگىم شىم ەتىپ تولقىدى. مەنىڭ. مەككەم وسى جەر، وسى اۋىل. ءزامزام سۋى دا، بالقىعان قارا تاس تا وسى وڭىردە. العاشقى تولقۋدان ەسىمدى جيا بەرگەندە كوڭىل شىركىن قايتا سەرپىندى. وتكەن شاق، ونداعى تاتقان ءدام، اششى مەن تۇششى، كورگەن تۇسىنەن باستاپ، امبە قىزىق-تاماشاسى ەسىڭە تۇسەدى. ءبىر عاجابى، سول ءار ادامنىڭ جاستا كورگەنى، بىلگەنى، ەستىگەنى اق قاعازعا ءتۇسىرىپ العانداي ويىڭا كەلەدى، ەلەستەيدى، ەلەڭ ەتكىزىپ، كوز الدىڭنان وتە شىعادى. سول شاقتا كورگەن ءتۇس تە ۇمىتىلمايدى. و، قۇدىرەت، البىرت شاقتا توت-توزاڭ باسپاعان كوڭىل، كىر-قولاڭ شالماعان پاك وي، ارامدىق-قۋلىق قاپپاعان تازا قاندى جۇرەك قانداي العىر، قانداي قاسيەتتى دەسەڭشى. جاستىڭ جارتى عاسىردى القىمداپ تاستاعانىنا قاراماي ءبارى دە، ءبارى ناق ءبىر بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا تۇر-اۋ!
ساعىنىپ كەلدىم. جارتى توبەدەن ءوتىپ، اققولتىققا جەتە بەرگەندە كوز الدىم تۇماندانىپ، بۇلىڭعىر تارتتى. تاماعىم قۇرعادى، كەۋدەنى كەرە دەم الىپ، اۋاسىن جۇتتىم. تازا، ادەمى اۋادان باسىم اينالىپ كەتكەندەي بوپ، ارەڭ ايىقتىم. تۋعان جەر باياعىشا كوكجيەكپەن سەپتەسىپ، ساعىممەن جالعاسىپ، ەتەك-جەڭىن كەنگە، الىسقا سوزعان كوز الدىمدا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەجەلگى قونىسى — ءشيلى وزەننىڭ اڭعارى جاتتى. وزەننىڭ ارناسى قاپساعاي قاباقتى قارا تاسقا تىرەلگەن. سول تىرەۋدەن سولتۇستىك-باتىسقا شۇعىل بۇرىلىپ، باسقا وزەندەرگە قوسىلادى دا، كوكشەقۇمنىڭ شەتىندەگى قۇم جۇتىپ جاتقان وتىز كولگە قۇر سۇلدەسى عانا بارىپ جەتەدى. كوكتەم بولماسا، جاز بەن كۇز، قىستى كۇندەرى تامشى سۋى بولمايدى. دەگەنمەن كوزگە ىستىق كوڭىلگە مەدەۋ وزەن دەگەن اتى بار. ءبىر كەزدە كوپ اۋىلدىڭ كوك جايلاۋى، سالقىن سۋسىنى، سامالدى راحاتى بولعان. ءقازىر لاۋ اتتاردىڭ قىسى-جازى تەبىنى عانا.
وسى وزەندى ورلەپ كەتسەڭ، حانىمساي اتتى تاۋ اڭعارى باستالادى. تاۋ اڭعارى سالقىن. قىرىق كۇن شىلدەدە مالدى اۋىل وسىندا وتىرادى. مەنىڭ جاقىندارىم وسىندا ەكەن. باستىقتاردىڭ ۇيىنە ۇيىرلىگىم جوق باسىم، ءوز تۋىستارىمدى ىزدەپ تاۋعا كەتتىم.
مالشى اۋىل حانىمسايدا ەكەن. كەلمەگەنىمە كوپ بولعان. ەرەسەكتەر بولماسا بالا-شاعا، قىز-قىرقىن توسىرقاپ قالعان. كوبى تانىمايدى ۇلكەندەردىڭ ءبىرازى سۇراپ ءبىلىستى. «اكەڭ ولسە ءولسىن، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەندەر ولمەسىن» دەگەندەي، اكەمنىڭ زامانداستارى جوق ەكەن دە، ال كوزىن كورگەندەر ءالى بار ەكەن سول حانىمسايدا ءبىر اعايىننىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعاندا بۋىرىل تارتقان تەكە ساقالدى، ەمەكتەۋ، اشاڭ كەلگەن شال كىرىپ كەلدى. بيداي ءوڭدى، قىر مۇرىن، كوزى جانارلى ەكەن. ەسىكتەن ەڭكەيىپ كىرىپ كەلە جاتقاندا ونىڭ كەيبىر كەسكىن-كەلبەتى، بەت ءپىشىنى مەنىڭ اكەمە ۇقساپ كەتكەنى بار، نەمەسە ماعان سولاي بوپ كورىندى. جاسى دا سول كەزدەگى اكەم پاراپار. اماندىقتان كەيىن الگى كىسى تەكە ساقالىن ساۋساعىمەن تال-تالداپ، الدەنەشە سيپاپ ءوتتى دە، ماعان سىناي قاراپ كوپ وتىردى. الدەن ۋاقتا:
— بالام، كىم بولاسىڭ، تانىسا وتىرالىق! — دەگەندە، ءۇي يەسى:
— اقساقال، بۇل مەنىڭ... — دەي بەرىپ ەدى.
— بولمە، ءازىمىز تانىسالىق! — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءۇزىپ تاستادى.
قياڭقى شال ما دەپ قالدىم. ارتىنشا ءجونىمدى ايتتىم.
— ءوز اتىڭدى بىلمەدىم، اكەڭنىڭ اتى كىم ەدى؟
اكەمنىڭ اتىن ايتىپ ەدىم، ءبارىبىر جىعا تانىپ كەتە المادى. مۇنىڭ ۇستىنە بۇل وڭىردە مەنىڭ اكەم اتتاس ادامدار الدەنەشەۋ بولۋى دا كادىك. سونىڭ قايسىسى ەكەنىن كامىل اجىراتا المادى بىلەم، اقساقال ويلانا وتىرىپ، باس كيىمىن شەشتى. مىنە، قىزىق! كوزىم بىردەن باسىنا ءتۇستى. ماڭدايى قاسقا، باسىندا قىرىم ەت جوق، سوپ-سوپاق اسقاباقتى كۇنگە كۇيگەن شاناشپەن قاپتاپ قويعانداي ەكەن. جەلكەسى مەن ماڭدايى شىعىڭقى، تۇيەنىڭ جادىسى ءتارىزدى سوپاق. ونىڭ باسىنا قاراپ كۇلكىم كوپ كەتتى. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ حالىقتا قاسقا باستار جوق دەسە دە بولادى. ەكىنشىدەن، ناق مىناداي ماۋباستى وسپان قابانبايەۆتان سوڭ كورگەنىم وسى.
كۇلە جازداپ توقتاعانىمدى سەزىپ قالدى عوي دەيمىن. شەكەسىنە پىشاق جانىعانداي قاسقا باسىن قولىمەن سيپاپ-سيپاپ قويدى دا:
— مەنىڭ اكەم قويعان شىن اتىم قۇداينازار. اتىمدى تۋرا اتاي المايتىن كەلىن-كەپشىك، جەڭگەلەرىمىز قيلى-قيلى ەتىپ اتاعان. بىرەۋلەرى «ماياباس قايناعا» دەسە، ەكىنشىلەرى «نايزاباس قاينىم» دەپتى. ۇناتپاعاندارى «شاقشاباس» دەپ تە قويادى. ءقازىر قايسىسىن ايتسا دا كەلىپ تۇر. بارىنە كونگەنمىن.
ونىڭ كۇن قاقتى جۇزىنە قارادىم. تابيعي وڭىنە قاراعاندا ازداپ توتىققان. زاماننىڭ كوپتى كورگەن كونە تاريحىنىڭ جەر استىندا جاتقان مىس-قولادان قۇيعان ءمۇسىنى ءتارىزدى توت باسىپ، كۇن اپتاعان. كوزى وتتى دا وتكىر. قاراتاۋ مەن كوكشەقۇم ورتاسىنداعى كەڭ دالانىڭ ساۋلەسى مول قۋاتىنان ءنار دە نۇر العان. الىسقا زەر تاستاپ، قيادان قىرىمعا قاراپ وسكەن قىران كوزىندەي وتكىر، بەيمازا دا تاعاتسىز ەكەن. ونىڭ وزىمە بەرگەن ساۋالىن دا ۇمىتىپ، وعان جاس بالانىڭ اۋەستىگىمەن ىنتىعا قاراپ قالىپپىن. بۇل دا مەنىڭ اكەمدەي ىستىق پەن سۋىقتى كوپ ءىشىپ، كوپ كەشكەن بە؟ بۇل دا سول ءتارىزدى «يششاي» دەپ وقىس ايتپاعان، تىكتەنبەگەن، ومىردە ءوز كورگەنى، ءوز سەزگەنى، ءوز ىستەگەنىنەن باسقا ارتىق تىلەگى، ارتىق تالابى، بولەك-سالاق ارىز-ارمانى بولماعان ادام با؟ مەنىڭ اكەم قىزىق ادام ەدى. ول ءبارى دە، نە بولسا دا ءوزى كەلەدى، ءوزى كەتەدى، قايتا كەلەدى، قايتا كەتەدى، كەتسە وكىنبە، كەلسە قۋانبا دەپ ۇيرەنگەن جان ەدى. مىنە، مىناۋ دا سونداي تالايىن تالاپسىز كۇتكەن، ءبارىن اقىرىنان جارىلقاسىن دەپ وتىراتىن موماقان شالدىڭ ءبىرى مە ەكەن، الدە ءومىر ءۇشىن جارعاق باسىن جاستىققا سالماي، ءار تال شاشىن تالداپ جۇلىپ، باعىنا بولا تالاق ەتكەن قارۋسىز سارباز بولدى ما ەكەن؟ مۇنى بىلمەدىم، مەنىڭ اكەم ومىرگە بالا بوپ كەلگەن دە، الپىستان اسىپ، پايعامبار جاسىنا كەلگەندە سول بالا كۇيىندە «قىڭق» ەتىپ تىلەك، ارمان ايتپاي، ءوز جەڭىمەن اتتانعان بەيباق ەدى. جالعىز كاسىبى ات سۋىتۋ، ات باپتاۋ، بايگە مەن كوكپار ىزدەۋ ەدى. ات ونىڭ جانى ەدى، قۋانىشى، تىرەگى ەدى، ءوز باسىم ونىڭ اتتان باسقا كاسىبىن بىلمەدىم.
قۇداينازار الدەن سوڭ، ماياباسىن تىك كوتەرىپ، ماعان وتكىر زەر تاستادى.
— يە، سەن باباڭنىڭ اتىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— بىلەمىن. نۇركە.
— ە، بالا، ەندى تۇزەلدىڭ. دۇرىسى ەندى تابىلدى. باعانادان بەرى وسىڭدى ايتساڭ عوي، بىلە كەتەر ەدى. سەن مىناۋ كادىمگى، بۇكىل وسى تاۋدىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىنە اتى شىققان تاپكەردىڭ (بىزدە باپكەر، سايىپكەر — دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا تاپكەر دەگەن ءسوز ءجيى قولدانىلادى) بالاسى ەكەنسىڭ عوي. دۇرىس، دۇرىس، مىنە، ەندى تۇسىنىكتى بولدى-اۋ. ءسويتىپ سەن باقتىباي باپكەردىڭ زامانىندا «تولىباي سىنشى» اتانعان بايگەگەردىڭ بالاسى بولدىڭ عوي. اسىلدىڭ سىنىعى بولماعانمەن، تۇلپاردىڭ تۇياعى ەكەنسىڭ، ساپارىڭ وڭ، جۇرگەن جەرىنە گۇل ءبىتسىن! ءاۋمين! — دەپ پىشاق جانىعانداي اشاڭ، ەمگە ەتى جوق، سۇيەكتەن قالانعان ەكى جاعىن ارىق ساۋساقتارىمەن سيپاپ ءوتتى. — قازاقتا تولىبايدان اسقان ات سىنشىسى بولماعان دەيدى. ونى كوزىمىز كورگەن جوق. مەنىڭ ءوز بىلىگىمدە بۇل ايماقتا باقتىبايدان اسقان ات سىنشىسى، ات باپكەرى بولعان جوق. شىركىن، ءبىلۋشى ،ەدى-اۋ!
ول اكەمدى ماقتاي جونەلدى. مەن سالعىرت تىڭدادىم. مۇنى دا سەزە قويعانداي، ءالى ەرتە مە دەپ ءسوزىن باسقا جاققا بۇرىپ كەتتى.
— «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الدىنان شىعىپ الپىستاعى شال سالەم بەرەدى». بۇل ىلگەرىدەگى دانىشپاندار قالدىرعان ۇلاعات. بۇعان قوسا لۇقپان حاكىم ايتىپتى دەيدى. جاس بولساڭ، تانىساڭ دا تانىماساڭ دا كەزدەسكەن ۇلكەن ادامعا سالەم بەر، قايدان بىلەسىڭ، ول سەنىڭ اكەڭ شىعار، ال ۇلكەن بولساڭ، كەز كەلگەن جاس بالانىڭ ماڭدايىنان سيپاپ ءوت، قايدان بىلەسىن، مۇمكىن، ول سەنىڭ بالاڭ شىعار. سول ايتقانداي ۇلكەنگە سالەم بەرگەننىڭ، كىشىنىڭ ماڭدايىنان سيپاعاننىڭ ايىبى جوق. ءبىراق، سەن ماڭدايدان سيپايتىن كىشىلىكتەن ءوتىپ كەتىپسىڭ. تەرەزەمىز تەڭ ادامدارشا سىر ايتىپ، ۇعىسساق تا بولادى.
تاعى دا كۇلە جازداپ، ارەڭ توقتادىم. قاشاننان بەرى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءدىلمارسىعان، ءسوزۋار شالدارى ءبىر ءتاۋىر ءسوزدى ايتادى دا، ول قۋلىق بولسا الدار كوسەگە، اڭقاۋلىق بولسا قوجاناسىرعا، باتىرلىق بولسا ابىلايعا، دانىشپاندىق بولسا لۇقپانعا تاڭا سالادى. شاماسى، ءوز ءسوزىم دەسە ەشكىم ءمان بەرمەس دەپ، الگىندەي بىلىكتى ادامدارعا جاپسىرا سالاتىن بولسا كەرەك. سول ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. كۇلكىم كەلدى.
تاعى دا سەكەم العانداي:
— قوي باققاننان باسقا ايىبىم جوق. كەزىندە بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم قالماعان سارى ەتەك شالداردىڭ ءبىرى ەدىم. سوناۋ ون التىنشى جىلى جاسىم جەتپەسە دە باي بالاسىنىڭ ورنىنا وكوپ قازۋ جۇمىسىنا الىنىپ، كارپات تاۋىنا باردىم. اق پاتشا تاقتان قۇلادى. جول جونەكەي ءالىبي جانگەلديننىڭ قىزىل كەرۋەنىنە تاپ بوپ سارباز اتاندىم. سوعىسقا، توڭكەرىسكە قاتىستىم. ودان ەلگە كەلىپ، كوكپار تارتتىم، قۇس الدىم، يت جۇگىرتتىم. كەشەگى سۇراپىلدا كالينين مايدانىندا بوپ، ەكى-ۇش وردەن الدىم. كولحوزعا كەلىپ جىلقى باقتىم، قوي كۇزەتتىم، شوپ شاپتىم، جەر سۋعاردىم. ءقازىر جىلقىدان گورى موماقان عوي دەپ، قوي باققىزىپ قويدى. قويدان جۋاس تاعى ءبىر تۇلىك بار. ول تۇيە. وعان دا كەزەك كەلەر دەپ كۇتۋدەمىن. بۇعان دا شۇكىر. ءار نارسە ءوز كەزەگىندە ەمەس پە؟ ۇنەمى تولىسىپ تۇرار اي بار ما؟ بەتىن بۇلت قاپپاس، اقشامدا باتپاس كۇن قايدا؟ اۋمالى-توكپەلى دۇنيەنىڭ قيسىق-قيسىق جولى بار. جىلدىڭ دا قاقاعان قىسى، كوك مايسا كوكتەمى، سۇرقاي تارتقان سارى كۇزى، بەت قارىعان كەرىمسال، ىستىق شىلدەسى بار. ادام ءومىرى دە سونداي بوپ وتە بەرمەك. ءومىردىڭ ءبىر قىزىعى وسىنداي عوي. قىسىنا توڭىپ، جازىنا كۇيىپ، قيسىق جولدىڭ ۇستىندە قىڭىرايىپ جاتىپ قالماي، ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ، توتە-توتەمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان نايزاباس شال مەنمىن. مەن جۇرگىنشىمىن. جۇرگىنشى.
قۋلانىپ، جىميا كۇلدى. بەتىنىڭ ەتسىز تەرىلەرى جيىرىلىپ، ار جاعىنان كۇن كورىنگەندەي جۇپ-جۇقا جارعاق قۇلاعى جىبىر-جىبىر قوزعالىپ كەتتى. قارايمىن، وسى شالدىڭ قوي باققانى، جۇپىنى كيىنگەنى بولماسا ءوزى شىنىندا دا تەگىن ەمەس سياقتى. الگى ءبىر سوزدەن سوڭ، ول از ويلانىپ، ساقالىن تاراپ وتىردى دا، ءبىر كەزدە باسىن ماعان بۇرىپ، تاعى دا بىردەڭە ايتۋعا وڭتايلانىپ كەلە جاتتى. دالادا بولسىن، تاۋ-تاستا، نۋ ورماندا بولسىن، جالعىز ءجۇرىپ مال باققان ادام وڭتايى كەلگەندە سوزشەڭ ادام، اڭگىمەشىل بوپ كەتەدى-اۋ دەيمىن، قايتسىن، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جالعىز ءجۇرىپ ءىشى پىسادى، جالىعادى. ءسوزدى، ءسوز تىڭدايتىن ادامدى كۇتەدى. سوندا ادام تابىلا كەتكەندە ىشىندەگى ءبارىن، بىلگەنىن تۇگەل اقتارىپ تاستاعىسى كەلەتىن بولار. ونىڭ ىشىندە نايزاباس سياقتى كوپ جەردى، كوپ ەلدى، كوپ ەردى كورگەن شالداردىڭ ءىشىنىڭ جارىلىپ كەتپەي جۇرگەنىنە تاڭ بولاسىڭ. مەنىڭ الىستان ىزدەپ كوپ، قوناق بوپ وتىرعان تۋىستارىم جايىنا قالدى. نايزاباس شال مەنى القىمداپ دەگەنىنە كوندىرىپ الدى. ول اڭگىمە ايتۋعا وڭتايلانىپ العان كەزدە الدەقالاي جەمتىككە تۇسكەلى وتىرعان قىران سياقتى، الدە كوزى وتتى، جالاقتاعان اش بۇركىت ءتارىزدى الدەنەشە تامسانىپ، داۋسىن قىراعاتتاپ الادى، ول مۇنىسىمەن اڭگىمەسىن ەرىكسىز تىڭداتاتىن، ايتەۋىر تەگىن ادامداردان ەمەستىگىن اڭعارتاتىن.
جولدان شارشاپ كەلدىم. ونىڭ. ءبىراز اڭگىمەسىن سالعىرت تىڭدادىم. دەم الىپ، تۇسكى استى ىشكەن سوڭ، ءبىز ەكەۋمىز حانىمسايدىڭ اۋىزىنداعى تاۋداي بيىك قوڭىر توبەنىڭ باسىنا شىقتىق. كوكشەقۇم جاقتان سامال جەل سوعىپ تۇردى. سول جەلگە كەۋدە توسىپ، جۋسانى سارعايا باستاعان توبە باسىندا ەكەۋمىز قاس قارايعانشا وتىردىق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا كوكشەقۇمنىڭ سارى جالدارىنا دەيىنگى كەڭ دالا جاتتى. قاراتاس، قاپشاعاي، ءمانجى، شولاق، قاسقابۇلاقتان سوڭ الىستان قاراۋىتىپ، قانجۋعاننىڭ سوبالاقباس قوڭىر توبەسى كورىنەدى. وسى ءبىر الىس تا بولسا جاقىنداي، كەزىندە تالاي جۇرگەن جەرلەرگە قاراپ وتىرعانداعى ويىمدى بۇزعان نايزاباس بولدى.
— اۋ، جىگىتىم، الىسقا قاراپ قاپسىڭ عوي، جاس كەزدەرىڭ ەسىنە ءتۇسىپ وتىر ما؟ قارا، ءسۇيسىن! قاراي ءتۇس! مەن بىردەڭە بىلەتىن بولسام تۋعان جەرى بارىن بىلگەن، ونى سۇيگەن ادام قاسيەتسىز بولمايدى. ادام باسىنان قاسيەت، جاقسىلىق، ادامدىق ساپا سول كەزدە كەتەدى، كىمدە-كىم كوكەك سياقتى كورىنگەن ۇياعا جۇمىرتقاسىن تاستاپ، ءوزىنىڭ بەلگىلى مەكەنىن بىلمەي وسسە! باياعىدا ءبىز سياقتى قاريالار بالالارعا «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەپ ۇرساتىن. مۇندا دا ءبىر ءمان بار. جەتەۋىن بىلمەي-اق اكەڭ مەن اتاندى بىلسەڭ دە جەتەدى. تۋعان جەردى سۇيۋگە سول ەكەۋىنىڭ ارۋاعى-اق جەتىپ ارتىلار.
«مىناۋ ماياباس قالاي-قالاي كوسىلەدى؟» دەگەندەي قۇداينازارعا قارادىم.
ول دا الدەنەنى سەزە قويعانداي.
— اتا-بابانى ءبىلۋ — تۋعان جەردى ءسۇيۋ تۋىس ءسوز، ەگىز ۇعىم. اتاسىن بىلگەن ادام سول اتانىڭ تۋعان جەرىن، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن سۇيەدى. ونى قاسيەت-قادىر تۇتادى، — دەدى ول. — كوردىڭ بە، سوناۋ قاسقا بۇلاقتىڭ باتىس جاعىن الا، شولاقپەن تۇتاس كورىنگەن قوڭىر توبەنى. ونىڭ اتى قانجۋعان.
— بىلەمىن قانجۋعاندى. قالىڭ شەڭگەل وسەتىن قۇم توبە.
— دۇرىس-اق. ەسىندە ەكەن ءبارى دە. قانجۋعان قانجۋعان اتالعالى تالاي زامان. سودان بەرى تالاي رەت قانعا بويالىپ، قانعا بوگىپ، جۋىنعان دا جۋىلعان. سونىڭ ءبىرى سەنىڭ اتان نۇركەنىڭ اتىنا بايلانىستى.
ۇزاق اڭگىمەنىڭ باستالعانىن سەزدىم دە، دالاعا قاراپ ءۇنسىز وتىردىم.
سەندەردى اتا بالاسىنىڭ ىشىندە سوقىر شالدىڭ بالالارى دەپ اتايدى. سوقىر شال كىم؟ ول نەگە ولاي اتانعان؟ بۇل ءبىر جاتقان حيكايا. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەردىڭ ەتىگىمەن سۋ كەشكەن، اتتىڭ اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن شاعى كوپ بولعان. سونىڭ بىرىندە جاۋ تالاس وزەنىن بويلاپ، «سۋ نە نۋعا اپارادى، نە جاۋعا جەتكىزەدى» دەپ كەلە جاتقان جەر قايىسقان قىرۋار قولدىڭ الدىن توسىپ، نۇركە وسى قانجۋعان توبەدەن شەپ قۇرىپتى. شەرۋ تارتىپ جاۋ شاپقان. تۇتقيىلدان جول توسقان نۇركە قولى جاۋدى كوپ شىعىنعا ۇشىراتىپ، قانجۋعان توبەنىڭ كوك شەنگەلىن قىزىل قانعا بوياپتى. جاۋ لەك-لەگىمەن كەپتى دە، نۇركەنىڭ كۇشى سارقىلا بەرىپتى. جاۋدىڭ كوپ ايلاسىنىڭ ءبىرى سارباز باسىن تۇتقىنعا الۋ، ءسويتىپ، سول ارقىلى قولدى قاشىرىپ، ەلگە ۇرەي تۋعىزۋ ەكەن. قاشا ۇرىسىپ، اندا-ساندا ۇرانداپ، قايتا شاۋىپ جۇرگەن بوز اتتى، بوز شەكپەندى قارا ساقالدىڭ باسشى ەكەنىن بىلگەن جاۋ سونى تىرىدەي كولعا تۇسىرمەك بوپ، تورت-بەسەۋى سوڭىنا بولە ءتۇسىپتى. ءبىرى اتىن ساداقپەن اتىپ وماقاسا قۇلاتىپتى دا، ەكەۋى ەكى جاقتان اساۋ اتقا سالاتىن تۇزاق ءتارىزدى ۇزىن-ۇزىن قىل ارقاندى نۇركەنىڭ موينىنا سالىپ، ەڭسەسىن ەندى كوتەرە بەرگەن اتتى ءتورتىنشىسى كوپ شىلاۋدان شاۋجايلاپ جەتەلەي جونەلگەن. موينىنا ەكى جاقتان قىل تۇزاق ساپ، ءبىرى اتتى شىلاۋدان اپ، ءبىرى شىپىرتىپ بوكسەدەن سوعىپ، قاۋ-قاۋلاپ الىپ بارا جاتقان ءتورت جىگىتتى اينالا شاۋىپ جاۋعا تيىسۋگە باتا الماي، «اعاتاي-اي، نۇر اعاي، كەتتىڭ-اۋ» دەپ جۇرگەن ءدالدۋباي ىنىسىنە ىزا بوپ، ءبىر جاعىنان وقىستا كولعا تۇسكەنىنە قورلانىپ:
— ءاي، ءدالدۋباي، قولىڭنان كەلەرى بولماسا دا شىرىلداپ بولمادىڭ عوي: ءما، نۇركە قايدا دەسە، ەلدى دە، ولىگى قايدا دەسە، مىناۋ دەپ وسىنى كەم! — دەپ، سول قولىنىڭ بارماعىن قىلىشپەن شاۋىپ تاستاپ، جەلە-جورتقان ات ۇستىنەن ءدالدۋبايعا بارماعىن لاقتىرىپ جىبەرىپتى. ءدالدۋباي قاعىپ اپ، بارماقتى قالتاعا سالىپ، باباتاعا كەپتى دە، بارماقتى كەبىندەپ، اق جۋىپ، اققا وراپ جەرلەپتى دە، باسىنا «نۇركەنىڭ بەيىتى» دەپ كوكتاس قويىپتى. ءقازىر، مىنا باباتادا جاتقان كوكتاس ءدالدۋباي قويعان ءبىر بەلگى. نۇركەنىڭ شىن بەيىتى — اناۋ كورىنگەن جوتاداعى جالعىز توبە — جىرىق قورعاندا... ءسويتىپ، باباڭ نۇركەنىڭ ەكى مولاسى بار.
— ءسىز مۇنى ەمەس، نەگە سوقىر شال اتانعانىن ايتپاق ەدىڭىز عوي. جاڭاعى اڭگىمەنىڭ شەت-جاعاسىن ەستىگەنىم بار.
— ءوزىم دە ايانداپ سوعان تاقاپ كەلە جاتقانىم جوق پا؟ ول كەزدە جاۋ قولىنا تۇسكەن ەر ازاماتتىڭ ءتىرى قايتقانى كەمدە-كەم. نۇركە باتىر حابار-وشارسىز كەتە بەرسىن. ءبىر جىلدان سوڭ ءدالدۋباي اعاسىنىڭ جىلدىعىن بەردى. سودان ءبىر اي وتكەن سوڭ نۇركەنىڭ ناق سۇيەرى، سەنىڭ اجەڭ ايناش سۇلۋعا، جەڭگەسىنە ۇيلەنۋ تويىن جاسادى. مىنە، قىزىق! قىزىق ەمەس-اۋ، ەل ەستىمەگەن سۇمدىق، ناق سول نەكە قيار كەشتە، وعان اللا ايان بەرگەندەي، تۇتقىننان قاشىپ نۇركە كەلمەسىن بە! ەل شۋلاپ، اۋىل ازان-قازان بولدى. ازداپ ازعان-توزعانىنا قاراماي نۇركە ءالى دە باقۋات ەكەن: «جاۋ جاعادان، ءبورى ەتەكتەن الىپ، ەلدى قىزىل وكپە شۇبىرىندىعا سالىپ توناپ جاتقاندا، بۇل نە قىلعان توي؟» — دەپ ايقايدى سالماسىن با باتىر نۇركە.
— بۇل ءىنىڭ ءدالدۋبايدىڭ ايناشقا ۇيلەنۋ تويى! — دەپ بىرەۋ جەتكىزىپ تە ۇلگىرىپتى.
— ءدالدۋباي قايدا؟ شاقىر مۇندا؟ — دەمەسىن بە نۇركە. — باۋىزدايىن ءوزىم-اق.
اعاسىنىڭ مىنەزىن بىلەتىن ءدالدۋباي قاشىپ ۇلگىرگەن. سودام ەلدىڭ بەتىن كورمەي، ءدالدۋباي جات بوپ كەتتى. ونىڭ قورلىعىنا، اسىرەسە، تۋىسا تۇرىپ جاساعان پاسىقتىعىنا ىزا بولعان نۇركە ءوزى كەسكەن شولاق بارماعىن تىستەپ، ءبىر جىل كۇتەدى، ەكى جىل كۇتەدى. ءدالدۋبايدان ءىز-تۇز جوق. اقىرىندا، سوزاقتان ءارى، تەلكول جاقتا ءجۇر دەگەندى ەستىپ، نۇركە وعان «كەشىردىم، قايتسىن» دەپ ەلشى جىبەرەدى. ءبىراق وعان ءدالدۋباي نانبايدى. ەلشى ءبىر ەمەس، تاعى ەكى رەت بارادى. ءدالدۋباي اعاسىنىڭ ايتقانىنا نانار-نانباسىن بىلمەي، ەل ءبيى الشىبايعا كىسى سالادى. ءوزىنىڭ كۇدىگىن ايتادى. الشىباي بي وعان مىناداي كەڭەس ايتادى. ەكەۋىڭ ءبىر انادان جالاڭاش تۋدىڭدار. سول انادان تۋعانداي جالاڭاش كۇيىندە، ەلسىزدە، ءبيدىڭ باقىلاۋىمەن كەشىرىم جاساپ، قۇشاقتاسىپ، توسكە-توس قوسىپ تابىساتىن بولسا، كەلىس دەيدى. بۇعان نۇركە دە كونەدى.
الشىباي بي ءدالدۋبايدى ەرتىپ، اناۋ جىرىق قورعاننىڭ باسىنا شىعادى. كيىم شەشكىزىپ، جالاڭاش كۇيىندە توبەنىڭ باسىندا قالدىرادى. نۇركە كەلىپ، تومەنگە شەشىنەدى دە، تىرداي جالاڭاش كۇيىندە، كەبىسىن عانا كيىپ، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، ءدالدۋباي تۇرعان بيىككە كوتەرىلەدى. ءبارىن الشىباي قاداعالاپ وتىرادى.
نۇركە توبەنىڭ باسىنا جەتە بەرگەندە، ءدالدۋباي كەشىرىم جاساعانىنا قۋانعاننان شىداي الماي:
— نۇراعاي، جامان ىنىڭنەن بىلمەستىك ءبىر قاتەلىك ءوتتى، ءومىر بويى باسىبايلى قۇلىڭ، جەتەگىندەگى ءيتىڭ بولايىن. كەشىردىڭ بە؟ ەكەۋمىز ءبىر انادان وسىنداي بوپ جالاڭاش تۋعان جان ەدىك. سول جالاڭاش كۇيىمىزدە، توسكە ءتوس سوعىپ، تابىسالىق، كەلشى اعا، كەلشى، كەلشى! — دەپ قولىن سوزىپ، نۇركەنىڭ ەكى يىعىنا ەكى قولىن كوتەرىپ سالا بەرگەندە، نۇركە قوينىنا تىعىپ، كورسەتپەي بارعان سۇق قولدىڭ ۇزىندىعىنداي بولات كەزدىكپەن ءدالدۋبايدىڭ تاماعىنان ورىپ جىبەرگەن ەكەن. ءدالدۋباي سەرەڭ ەتىپ قۇلاپ تۇسكەندە ويدان جۇگىرە شىعىپ، الشىباي دا جەتىپتى.
— الشىەكە، وسىلاي بولدى. مۇنداي تۋىستى مۇراگەر ەتىپ، ارتىما تاستاپ كەتكەنشە، الدىما سالىپ، الا كەتكەنىم دۇرىس ەمەس پە، بيەكە! — دەپ بەتىن قاندى قولىمەن قايتا-قايتا سيپاي بەرگەن ەكەن.
الشىباي جاقىن كوپ قاراسا، نۇركەنىڭ ەكى كەزى سۋ قاراڭعى بوپ كورمەي قاپتى. ەكى قولىن، قاندى ساۋساقتارىن اۋادا بوستان-بوس ەربەڭدەتىپ، كوتەرە بەرگەن. قانشا جامان بولسا دا تۋىس دەگەن قيىن-اۋ، زورلانا سالعان پىشاقتان كوتەرىلگەن قولدان نۇركە باتىر سوقىر بوپ قالعان ەكەن.
— ال، بيەكە، الدىڭدا تۇرمىن. كوزىمە ەشتەڭە كورىنبەيدى. قان تولىپ كەتتى بىلەم. ۇكىمىڭدى ايتا بەر! — دەگەن ەكەن نۇركە.
سودان كور بوپ قالعان نۇركە.
— وسىدان باستاپ نۇركە باتىر سوقىر شال اتانعان. سەن سول سوقىر شالدىڭ نەمەرەسىسىڭ. سەنىڭ اكەڭ باقتىباي سىنشى-باپكەر سول سوقىر شالدىڭ تۇڭعىشى ەدى. وسى كۇنگى بالالاردىڭ نەنى ماقتانىش ەتەتىنى ماعان بەيمالىم. مەن سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، سوقىر شالدىڭ جۇراتىم دەگەنىن ماقتانىش تۇتار ەدىم...
مەن ۇندەمەدىم.
ەكىنشى ءورىم
اۋىلعا قاراي قاپتاپ جايىلعان ءبىر وتار قويدىڭ سوڭىنان نايزاباس ەكەۋمىز اسىعا باسىپ، قوڭىر توبەدەن ىلديعا ءتۇسىپ كەلە جاتتىق. ەكەۋمىز دە ناقا ءبىر سونا ەسكى دۇنيەنى ارالاپ-ارالاپ، جاڭا عانا مۋزەي كەرىپ شىققانداي ويلى ەدىك. اسىرەسە مەن الگى ايتىلعان اتام جايىنداعى اڭگىمەنىڭ ىرقىمەن، سونىڭ اۋىر اسەرىمەن كوز الدىم كۇڭگىرتتەنىپ كەلە جاتتى. ءبىز اۋىلعا كەلىپ، قويدى ءيىرىل، ۇيگە ەنگەنشە ءۇن قاتپادىق. سوڭىندا كەتۋگە ىڭعاي كورسەتىپ:
— اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت! — دەدىم.
— جوق، سەن بۇگىن مەنىڭ باسپاناما تۇنەپ، قوناعىم بول! اعايىنىڭمەن كورىسىپ كوزايىم بولدىڭ! — دەپ جاتا جابىستى.
كوڭىلشەكپىن، كوندىم. كەشكى استان سوڭ نايزاباس باسقا ءبىر ونەر شىعاردى.
— بالام، ەرتەرەكتە ءبىز عوي، وسى «ءتۇسى كەلگەننەن تۇڭىلمە؟» دەپ بەتى ءتۇزۋ، ءوڭى جىلتىر كىسىمسىنگەندەردىڭ بەتىنە قاراپ وستىك. كەپكا كيسە، شاش قويسا ودان دا بەتەر قورقىپ سىيلايتىن ەدىك. زامان وزگەردى، ماقال-ماتەل، سالت-سانا وزگەردى. جاسىراتىنى جوق، ءقازىر ءوز باسىم ءتۇسى جىلتىراعان، شاش قويعان، شلياپا كيگەن، موينىنا شۇبەرەك بايلاعان، تار شالبار، جىلتىر بايپاق كيگەندەردىڭ ءبارىن سىيلاپ، باس شۇلعي بەرۋدەن اۋلاقپىن. بۇل مەنىڭ جەتىلگەنىم بە، جوق الدە اناۋ قۋلاردىڭ سىر الدىرىپ قويعانى ما؟ ول جەرىن كەسىپ ايتۋ قيىن. ءار نارسە ءوز كەزەگىندە مە دەيمىن. ءقازىر، كەيدە سول قۋلاردان وقىماعان قۋلاردىڭ وزا شاۋىپ، اسىپ تۇرعاندارى بار. كەزىندە ەسە بەرمەي شاباتىن اۋمەسەر ەگەسپە جۇيرىكتەر دە بولادى.
نايزاباس مىنا وقىعان جىگىت مۇنىما نە ايتار ەكەن دەگەندەي بەتىمە تەسىلە قاراپ، اقىرا وتىرىپ جاۋابىن كۇتتى. ماياباسى بۇرىنعىدان بەتەر سوپايىپ، كوزى سىعىرايىپ، تىم كىشكەنە بوپ كەتكەندەي بوپ كورىندى. اڭگىمەنىڭ ارتىن كۇتىپ، ءۇن قاتپادىم. ول مەنى توسا سويلەپ، سوزگە شاقىرىپ، داۋعا باستاپ وتىر. ونىڭ كۇتكەنى بولمادى. ۇندەمەدىم. ول شاراسىزدانىپ، ءسوزىن قايتا باستادى.
— وقىعاننىڭ ءبارى بىردەي قۋ سيراق دەپ ۇعادى ەكەن دەي كورمە، ونداي وعاشتىقتان اۋلاقپىن. ول تىم وعاشتىق قوي. وقىعان، ۇلگى-ونەگە كورگەن زيالى، يگى جاقسىلار بۇرىن دا بولعان، ءقازىر مۇلدە كوپ. اقىلدى، پاراساتى مول جاقسى جانداردى ءجيى كورەم. ال، سولارشا شاش قويعان، سولارشا شالبار كيگەن ءتىپتى سولارعا بارىنەن ەلىكتەيتىن قۋلار تاعى دا بار. مەن سولاردى ايتىپ وتىرمىن. دۇنيە دۇنيە بولعان سوڭ جاقسىدان كەندە ەمەس. ال، سەنىڭ وزىڭە جاقىن كەلسەم، الدىمەن اكەڭ مارقۇم جامان ادام ەمەس ەدى. سەن قانداي بوپ، قالاي وسكەنىڭدى، نە ءبىلىپ، نە قوياتىنىڭدى كىم بىلەدى؟ جىلقى الاسى سىرتىندا، ادام الاسى ىشىندە. اكەڭ ءوز اقىلى وزىنە جەتەتىندەي، ءوز جولىن ءوزى بىلەتىندەي، مومىن عانا جان ەدى. بارلىق قۋانىشى، قىزىعى، ەرمەگى ات بولاتىن. اكەگە بىرەۋدىڭ ءوزى تارتادى، بىرەۋدىڭ كوزى تارتادى، ەڭ بولماسا ءسوزى، ءىسى، قىلىعى تارتادى. ادام قانشا وقىپ، توقىپ، وزگەردىم دەگەنمەن وقىماعان اكەدەن دە بالاعا مۇرا-ميراس بولار الدەنەلەر قالادى، جۇعادى. بۇل ماعان سالساڭ شىندىق، ال بۇعان سەن قالاي دەر ەدىڭ؟ مەنىڭ ءوز اكەم «قاتتى ايتسام قارىنداستىڭ كوڭىلى قالادى، اقىرىن ايتسام اقىم كەتىپ بارادى» دەگەن ماقالدى كوپ ايتاتىن جانە ارتىنشا ءوز ويىن بۇكپەي، ەستىگەن-بىلگەن شىندىعىن، كوڭىلىنە كەلىپ، كومەيگە تىرەلگەنىن مايموڭكەلەمەي ءدال ايتاتىن. سول ادەت مەندە دە بار. ساعان بۇلدىراتا-سىلدىراتا بەرەتىن ەشتەڭە دە جوق. ءبىراق، بىلگىم كەلگەن جايىم بار.
«ساۋالعا ءۋاج ايتۋعا زاۋقىڭ سوعا ما؟» دەگەندەي، قۇداينازار شال كوزىن قىسا ءتۇسىپ، ماعان زەر تاستادى.
— دۇرىس تا، اقساقال، — دەي سالدىم سەلقوستىقپەن. ويتكەنى ونىڭ نە بىلگىسى كەلىپ وتىرعانى بەيمالىم.
— دۇرىس دەسەڭ، تىڭدا!
ءوزىم دە ۇقپاي قالدىم، شىنىمدى ايتسام كەنەتتەن پيعىلىم اينىپ، نايزاباستىڭ ءدىلمارسىعانىن ىشتەي ۇناتپاي، كوڭىلدەن تىعىلىپ، تىجىرىنا قالدىم. ول مۇنىمدى بايقامادى. قايتا ەرىك بەرگەن سوڭ، ەركىنسي ءتۇسىپ، وكتەم الدى.
— سەن ەندى، تىڭدا، بالا! ءبىراق ارتىق ايتىپ، كوڭىلدەگى جەردەن اسا توگىلىپ كەتسەم، كەشىر! قانداي بولسا دا اكە بالاعا سىنشى. مەن اكەڭدەي اداممىن. سودان دا شىعار، سەنى سىناعىم دا كەلىپ وتىر. مۇندايدىڭ ايىپ-شامى، الا-بوتەنى بولماسا كەرەك. قالاعانىڭ راس بولسا، ءۇش ساۋالىم بار. اسىقپا، ويلانا وتىرىپ، ءۋاج-جاۋابىن ايت.
باسىمدى يزەدىم.
ول ساباسىنا ەندى تۇسكەندەي ەركىنسي قاراپ، داۋسىن كەنەي جوتەلىپ، قىراعاتتاپ الدى.
— سۇراڭىز، — دەدىم جايلاپ قانا.
ماياباس شالدىڭ جۇپ-جۇقا ەزۋى جىبىر ەتە ءتۇستى دە، ماستەك كوزى سىعىرايا كۇلدى.
— ءبىرىنشى ساۋالىم: اكەڭ ساعان نە قالدىرىپ كەتتى؟
نايزاباستىڭ مۇنى سۇرايتىنىن كىم بىلگەن، بىردەن اڭ-تاڭ بوپ، از-كەم اقىرا ءتۇستىم دە، يىعىمدى قوپاڭ ەتكىزىپ ءبىر كوتەرىپ تاستادىم. ول موينىن قيسايتا بۇرىپ، ماعان قارادى. جاۋابىن كۇتتى. الدەن ۋاقتا:
— ەشتەڭە دە قالدىرعان جوق! — دەدىم.
— ىم، — دەپ نايزاباس تىسسىزدىكتەن ىشىنە قاراي ومىرىلا باستاعان يەگىن ىشكە قاراي ودان سايىن جىمىرا ءتۇستى دە، — ويلانىپ ايتتىڭ عوي، بالا؟ ال ەندى ەكىنشى ساۋال: اكەدەن ءوزىن بىردەڭە الىپ قالدىڭ با؟
جاڭاعىدان مىنا ساۋالدىڭ قانداي ايىرماسى بار دەگەندەي يىعىمدى تاعى دا قوپاڭ ەتكىزدىم.
— ەشتەڭە دە الىپ قالمادىم.
قۇداينازار مەنىڭ جاۋابىما ريزا بولماي، ىشتەي ءمۇجىلىپ، ەداۋىر پۇشايمان جەپ قالدى بىلەم، ەتسىز كەلگەن، قالاقتاي جاعىنىڭ بوس تەرىسى تىرجىڭ ەتە ءتۇستى. سونىڭ وزىندە رايدان قايتپاي، ساۋالىن تۇگەلدەپ شىقپاق بولعانداي:
— ال، سوڭعى ساۋالىم، بالا: اكەڭ ساعان نە ۇيرەتىپ كەتتى.
يىعىمنىڭ تاعى دا ءبىر بۇلك ەتە تۇسكەنىن ءوزىم دە بايقاماي قالدىم.
— ەشتەڭە ۇيرەتكەن جوق.
ول نە دەرىن بىلمەي ءبىر اۋىق اڭىرىپ قالدى. قولىنداعى دوبال كەلگەن كەلتەك كوسەۋمەن وت باسىن شۇقىلاي بەرگەن. الدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ، ماعان قارادى. بەتىمنەن الدەنە وقىعانداي، زىلدەنە زەر تاستاپ ەتتى.
— ەگەر وسى ايتىپ وتىرعاندارىڭ راس بولسا، نە سەن شىنىڭدى ايتساڭ، ونشا جاقسى ەمەس ەكەن-اۋ! اكەنىڭ قالدىرعانى بولماي-اق قويسىن، اكەدەن ايتەۋىر بىردەڭە ۇيرەنبەگەن، ودان ءوز كەرەگىن الىپ قالا الماعان جۇرات بولۋشى ما ەدى؟ سەن نە مەنىمەن سويلەسكىڭ كەلمەي وتىر، نە بىلمەستىك ەتىپ، ابەس ايتىپ وتىرسىڭ. نە بولماسا مۇنداي ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ازىرلەنبەگەنسىڭ. ال بۇدان دا قاتتىراق ايتسام، ءوزىڭ اكە بولعانىڭا قاراماي، بۇل ساۋالدار جايىندا مۇلدە ويلانباعانسىڭ. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، ءدال سەن ايتقانداي بولۋى مۇمكىن ەمەس. اكە دەگەن اكە، ول قاسيەتتى جان. بالاعا، ءوز جۇراتىنا، ءوز ناسىلىنە ونىڭ تاستارى دا، بەرەرى دە، قالدىرارى دا بولسا كەرەك. قوجاناسىر اپەندە قىزىن ۇزاتىپتى دەيدى. قۇدالار مەن كۇيەۋ بالا قىزدى الىپ، اۋىلدان ۇزاي بەرگەندە، الدەنە ويىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي قوجاناسىر ارتىنان تۇرا جۇگىرىپتى. جۇرت اڭ-تاڭ بوپ، قوجاعا قاراپ قالعان. سالدەسىن قولىنا الىپ، سوڭىنان جۇگىرگەن اكەسىن كورىپ، قىز ات باسىن بۇرىپتى. سوندا ونىڭ قىزىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتقانى مىناۋ ەكەن:
— جان بالام، قارا باسىن ۇمىتىپ بارادى ەكەم، ساعان كوپتەن ايتپاق بوپ جۇرگەن اقىلىم بار ەدى. سونى ايتايىن. باسقا-باسقا، ينە ساباقتاپ، ءىس تىككەندە ءجىپتىڭ ەكىنشى جاعىن تۇيىندەپ قويۋدى ۇمىتپا! ال، بار عوي ءجىپتىڭ ءبىر جاعىن تۇيىندەۋدى ۇمىتساڭ، تىككەن ءىسىڭ سوگىلەدى. ينەنىڭ كوزىندە ءتۇيىنسىز ءجىپ تۇرمايدى. ءتۇيىنى بولماعان سوڭ تىككەن ءىسىڭ ورە باسپايدى. قىزىم-اۋ، ءبارى بىت-شىت بوپ، سەتىنەپ-سەتىنەپ كەتەدى. سونسىن قوجاناسىردىڭ قىزى ءىس تىگە بىلمەيدى ەكەن دەگەن وسەككە قالاسىڭ. ءبىلىپ قوي، سەنىڭ اكەڭنىڭ مومىندىعى بولماسا، اقىلى ەشكىمنەن كەم ەمەس. مۇنى دا ءبىلىپ قوي، — دەپ قوجاناسىر ۇيىنە ورالعان ەكەن. ال سەنىڭ اكەڭ جۋاس، كوپ سويلەمەيتىن، بىلايشا ايتقاندا قوي اۋزىنان ءشوپ الماس ادام بولعانمەن، اقىلسىز ادام ەمەس-تى. مۇنى ءوز باسىم جاقسى بىلەم. تالاي بايگە جيىندا ودان جاس تا بولسام، تىزە قاعىسىپ وتىرعانمىن. اسىرەسە، اتتى، تانۋى، جۇيرىكتى ءبىلۋى تاڭ-تاماشا ەدى-اۋ! سونداي ادام ەڭ بولماسا الگى قوجاناسىردىڭ ۇيرەتكەنىندەي بىردەڭەلەردى ۇيرەتپەي كەتتى دەگەنگە ءوز باسىم نانعىم كەلمەيدى. ەگەر شىنى سەنىڭ ايتقانىڭداي بولسا، ول ساعان ەشتەڭە ۇيرەتە الماسا، اكەڭ ارماندا كەتكەن ەكەن دە...
مۇمكىن، ارمان دەگەندە، شىنىندا دا اكەمنىڭ ءبىر ارمانى وسى قاراقۇلاق شىعار! بولسا بولسىن، مۇنى ات سۇيگەن، تۇلپار كۇتكەن سىنشى ەردىڭ جاقسى ارمانى ەمەس دەپ كىم ايتادى؟ قاراقۇلاق قولىنا قامشى ۇستاپ، تاقىمى قىل قۇيرىقتىڭ جەلدەي ەسكەن اسەم ءجۇرىسىن، ەرەن شابىسىن اڭساعان ەردىڭ قاي-قايسىسىنا بولسا دا ارمان بولارداي قاز مويىن، بوتا تىرسەك، قازان اتتىڭ، بۋدانداسا-بۋدانداسا كەلىپ، سىمباتتى تۇلپار شىققان جىلقى بالاسىنىڭ سۇلۋى دا، جۇيرىگى دە ەدى. قازاق جەرىندە قاراقۇلاق دەگەن تاعى اڭ بار، حالىقتا وسى اتتاس ويىن بار. ءبىراق قىزداربەكتىڭ قاراقۇلاعى تۇياقتى مالدىڭ كوركەمى دە، شاپقىشى دا، جەل قۇيرىق، تەسىك وكپە، جەز تۇياق تۇلپارى دا بولعان.
كوز الدىم ساعىمدانىپ، قۇلاعىما قيقۋ كەلدى. توزاڭ باسقان سارى ساعىم ىشىندە، كوپ اتتىڭ الدىندا قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، اكەم قولىنا تۇسىرە الماعان قاراقۇلاق كوسىلە شاۋىپ بارا جاتتى...
ءۇشىنشى ءورىم
اۋىلىمىز قاراتاۋ مەن كوكشە قۇمنىڭ ورتاسىنداعى كەن دال ادا كوشىپ جۇرەتىن. جازدا تاۋدى، قىستا قۇمدى مەكەندەيدى. كوشى-قونى كوپ وسىناۋ ابىگەرشىل ەلدىڭ ەرمەگى كوپ ەمەس. بارىنىڭ ىشىندەگى وڭدىسى اندا-ساندا جىل قۇسى سياقتى كەلىپ-كەتەتىن باقسى-بالگەر، جاراپازانشى، اقىن-جىراۋ ەدى. اسىرەسە، اۋىلعا اقىن-جىراۋ، انشى-كۇيشى كەلگەندە اۋىل-ايماق ءبىر تۇلەپ قالاتىن. وسىنداي اۋىل ارالاپ جىر ايتاتىنداردىڭ قيسسا، داستان، حيكاياسىن تىڭداپ بولعان سوڭ اكەم كىلەڭ مىنا ءبىر ءسوزدى قىستىرىپ قوياتىن:
— و، توبا، دۇنيەدەن ارمانسىز ءوتتىم دەگەن ءبىر پەندەنى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن!
ەندى ويلاپ وتىرسام، نايزاباستىڭ سوزىنە باقسام، اكە ارماندا كەتىپتى. اكەدەن جاس قالدىم. ول وكىنىپ اتتانىپتى. نەگە وكىنگەن؟ بۇل جايلى سەزەتىنىم، از دەيتىن تۇك تە، كوپ دەيتىن كول-كوسىر دە ەمەس. نەگە ازىرقاندى، نەگە تۇشىنبادى، ونىسى بەيمالىم. ايتەۋىر مەنىڭ انىق اڭعارعانىم — ول وتە مومىن ەدى. مومىن بولعاندا، كادىمگى «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس». بۇيىعى ەدى. ەرتەدەن ك،ارا كەشكە دەيىن اۋزىنان ءبىر اۋىز ءسوز شىقپايتىن كۇندەرىن كورگەن دە، بىلگەن دە بار. بار بولعانى ءبىر اتىن سيپاپ-سىلاپ، سوعان شاڭ-توزاڭ، قىل-قىبىر جۋىتپاي، سونىڭ توڭىرەگىندە كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتىپ جۇرەتىن دە قوياتىن. مۇنىڭ شەت جاعىن ءوزىم دە كورگەنمىن. ونىڭ بار تىرلىگى ات باپتاۋ ەدى. اتپەن جانى ءبىر بولاتىن. اتتى سۋارادى. قىستا قانجىلىم سۋ، جازدا باستاۋ سۋ بەرەدى. جەمدەيدى. قاتقان جوڭىشقانى الدىنا سۋ بۇركىپ، بۇلاۋ سالادى. سۋدى دا، ءشوپتى دە ولشەپ، قاداقتاپ بەرەدى. ارتىق بوپ كەتسە تاڭ اسىرىپ قويادى. توق ات شاپپايدى. شابىستان سوڭ بىردەن وتقا، جەمگە قويمايدى. «ويتسە اياعىنا جەم تۇسەدى» دەيتىن.
ونىڭ كوپ قىزىعىنىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ قىزدارى جامالجان مەن ۇرجاندى قىرىق سەگىز الماي-اق، ءبىر-بىر جۇيرىك اتقا باسپا-باس ايىرباستاپ تا جىبەرگەن. مۇنىسى ءبۇتىن ايماققا تاراعان، داڭعازا بوپ جايىلعان.
ەشبىر دانىشپاننان وقىعانىم جوق. ءبىراق، ءوزىم ويلايمىن. وسىناۋ جارىق دۇنيەدە ءناپاقا تەرىپ جەپ جۇرگەن ءاربىر باسى جۇمىر پەندەنىڭ ومىرىندە ءبىر سۇيەنەرى، تىرەگى، ماقساتى بولسا كەرەك. ول بولماسا ونداي پەندە، ءۇمىتى، ماقساتى جوق جان ولەدى. ال مەنىڭ اكەمدى وسى جارىق دۇنيەدە ازدى-كوپ ۇستاعان قۇدىرەتتى تىرەك، — ات، ات قىزىعى.
ءوزى ۇندەمەس مومىن بولسا دا قۇلاعى تۇرىك. قايداعى قياندا، كۇزدە بولاتىن بايگەنى ەلدەن بۇرىن، سوناۋ ەرتە كوكتەمدە بىلەدى. ەندى اتىن سوعان ازىرلەيدى. كۇنارا شوقىتىپ كەلەدى دە، كيىز ۇيگە كىرگىزىپ، قاماۋ تەر الادى. جاز بويى باپتاپ، كۇزدە بايگە ىزدەيدى. ءبىرىن الادى، بىرىنەن قالادى، سونىمەن جەرگە بوزقىراۋ ءتۇسىپ، تەزەك قاتقاندا ۇيگە ءبىر-اق ورالادى.
جىلقى بالاسىن جانىنداي جاقسى كورەتىنىنە قاراماستان ەكى اتتان باسقا قۇيما تۇياق بىتكەن ەمەس. ءبىرى — قارابايىر، كۇندە مىنەتىن ءمىنىس-شوبىرى، ءبىرى — جۇيرىگى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا اشا تۇياقتى، نە ويسىلقارا، نە زەڭگىبابا، نە شوپاناتانى مال ساناعان ەمەس. ولاردى قىزىققا ەمەس، كۇنكورىسكە ۇستادى. ولاردى ءماز قىلىپ باعىپ-قاققان دا ەمەس، قىزىعى دا، تاماشاسى دا، ءسۇيىنىشى دە — ات. وعان ات — قانات قانا ەمەس، قۋانىش، ابىروي، اتاق، داڭق اپەرەتىن الدەقالاي ءبىر قۇدىرەت، قاسيەت ەدى.
مومىندىعىنا، ءسوزۋار ەمەستىگىنە قاراماي، قيسسا-داستان تىڭداپ وتىرعاندا دۇلدۇلدەردىڭ شابىسىن، تۇلپارلاردىڭ تۇياق الىسىپ سۋرەتتەگەن جەرلەرىنە كەلگەندە جاۋىرىنى بۇلكىلدەپ، شايقالاقتاپ قوزعالا بەرەتىن. قوبىلاندىنىڭ، تايبۋىرىلىن، قامباردىڭ قارا قاسقاسىن. تولەگەننىڭ بوز جورعاسىن ءوزى كورىپ، شابىسىنا ريزا بوپ، ناق ءقازىر سوعان قاراپ وتىرعانداي جىرشىدان، جىرشى بولعاندا ءوزىمىزدىڭ سۇلتانبەكتەن كوز الماي قالاتىن.
— وي، ءپالى، اينالايىن سۇلتانبەكجان، كوپ جاسا، ءومىرلى بول! جالعاندا جاعىڭ تۇسپەسىن! سۇيەكسىز قىزىل ءتىلىن-اي! — دەگەن سوزدەرىن دە ناق وسى اتتى، ونىڭ شابىسىن بايانداعان جەرلەرىنە كەلگەندە عانا قىستىرىپ قوياتىن. نەمەسە ات شابىسىن بايانداعان جەرلەرشە جەتكەندە كوزى جاساۋراپ، قاباعى وقىس كوتەرىلىپ، الدەقالاي ءبىر تىلسىمداپ تاستاعانداي شوگە وتىرىپ قالاتىن. كەيدە ەرىندەرى جىبىرلاپ: «و، توبا، و، توبا! وسىنداي دا تۇلپار بولعان؟» — دەپ قايتالاي تۇسەتىن. اتتى، جۇيرىك اتتى پىرىڭدەي كورەتىن.
كوك ءسىڭىر ءدۇلدۇل، قۇيما تۇياق تۇلپار، قولتىعى تەسىك، ار جاعىنان وكپەسى كورىنىپ تۇراتىن، جەلدەن وزىپ، قۇسپەن جارىساتىن ارعىماقتار جايلى اڭىزعا ول سەنەتىن، الدە، سەنبەسە دە، سۇيسىنەتىن، تۇبىندە سونداي ات بولادى دەپ ۇعاتىنداي ەدى.
ول ءوزى سۇيگەنىن ءپىر تۇتقان. ونىڭ قۇداي مەن پايعامباردان سوڭعى تابىناتىنى، سيىناتىن ءپىرى — ات. وكپەسىنىڭ تۇسىندا تەسىگى بار، جانباسى بىتەۋ، قولتىعىندا كوزگە كورىنبەيتىن قاناتى بار، كادىمگى قۇيما تۇياق، قۇس تۇمسىق، الشاق توس ارعىماقتى ارمان ەتكەن. ءوزى باپتاپ، تالاي بايگەنىڭ الدىن العان تور الاياقتى دا سونداي جىلقىنىڭ تۇقىمى سانايتىن. كوز جەتەر، كوڭىل سەنەر، قۇلاق ەستىر جەردەگى اتى شىققان جۇيرىكتەردىڭ ءبارىن بىلەتىن. ارىس بويىندا «جەل تيمەس»، شاياندا «شاڭ تيمەس»، ءۇشباستا «قۇلان سارى»، شوقى تاستا الىسقا ما، ۇزاققا ما، ايتەۋىر ءارقايسىسىنىڭ قانداي جەردە قالاڭ قىلىق كورسەتەتىنىن سىرتىنان ايتىپ وتىراتىن. قىزداربەكتىڭ قاراقۇلاعى بولسا ءوز الدىنا ءبىر ارمان. ول قولى جەتپەي كەتكەن قىزعانىش ارمانى. قازىرگى زامانعى فۋتبول ونەرىنىڭ ءبىلىمدى سايىپكەرلەرى قانداي توپتا قانداي جۇلدىز بارىن، ونىڭ ويىن ءادىسىن، وعان قارسى ويناۋ ءتاسىلىن ساۋساعىمەن ساناپ، ىمى-جىمىن تۇگەلدەي ءبىلىپ وتىرماپ ما؟ ءوز زامانىنىڭ سايىپكەرى، ات باپكەرى بولعان اكەم دە ءوز اتىنىڭ كۇندەسى، باسەكەگە تۇسەر جۇيرىكتەرىنىڭ مىنەزىن الاقانىنا سالىپ قويىپ، تاقىرداعى شابىسىن كورىپ وتىرعانداي، قولىن جايىپ ساپ، تىزە جونەلەتىن.
— شاڭ تيمەس «ءا» دەگەندە العا ءتۇسىپ كەتسە قيىن. ءبىر كەتسە قاراسىن ۇزە بەرەدى. ولاي ەتە الماي، سالعان جەردەن شاڭ جۇتسا، ودان قايتىپ وڭالمايدى. ءپاتشاعار جۇيرىك: ءبىراق، قىزدىڭ بالاسىنداي قىلىقتى، ءارى نازىك، ءارى باپشىل. ورگە سالسا قاقپان بەلدىڭ قۇيرىعىن قۇس تا تىستەپ المايدى. ال تارلانبوز بولسا مىنا جالعانباي، قۇرساي ءتارىزدى تاستى جەردە مەنىڭ اتىممەن قاتارلاسا المايدى. تۇياعى جۇقا، تاعالىعى تومەن، مەنىڭ تور الاياعىم ءتارىزدى شاشاسى بيىك، قۇيما تۇياق ەمەس. ال، ءبىزدىڭ مىنا شۇقىرشي مەن ءمانجى، شىبىق بەلگى مەن قانجۋعان ءتارىزدى بوراندا، مايدا، جۇمساق جەردە ءارى تىرسەكتى، ءارى سەرپىندى جىلان قۇيرىق ءقاۋىپتى-اق...
بايگە اتىن كۇتىپ، سودان قىلت ەتىپ قولى بوساپ كەتسە-اق ساۋىر سيپاسىپ سايىسقا تۇسەر كۇندى اڭساپ، تاعى دا قيالداپ كەتەتىن. وسى ءبىر قيال ونى الديلەپ، تەربەپ وتىرعانداي بولۋشى ەدى.
ادامنىڭ ءسانى ات پەن قامشى. كوكپاردى ءبىر قايىرىپ تاستاۋعا جارامايتىن جىگىتتىڭ جىگەرى قۇم. قامشى قازاقتىڭ ايبارى، قارۋى.
ءوز ومىرىندە قىلقۇيرىقتان اسار قۋانىش، جۇيرىكتەن ات مىنگەننەن، بايگەگە ات قوسقاننان وزگە قىزىق-تاماشا جوقتاي تۇسىنگەن ءارى بۇيىعى، ءبىراق جايىندا سەرىلىك وتى بار كارى شال سوندا نەنى ارمانداپ كەتتى ەكەن؟ اتىن، قۇيرىعىن كەسىپ، جالىن قىرقىپ، بەلسەندىلەر ءمىنىپ كەتكەن تورالاياعىن تاعى ءبىر مىنە الماعانىن ارماندادى ما ەكەن؟ ونىڭ نەسىن ارماندايدى؟ تورالاياق جاسارىن جاساپ، اسارىن اساپ، تالاي جارىسقا ءتۇسىپ، ابدەن سارى ءتىس بولعان، اياعىنا جەم ءتۇسىپ شور اياقتانعان، داۋرەنى تايعان كەزدە قۇيرىقتان، جالدان ايرىلدى. استىڭعى ەرىنى ساپتى اياقتاي سالپيىپ، قاباعى ءتۇسىپ، كوزى جاساۋراپ قالعان كارى جۇيرىكتە ارمان قالماعاندا، كارى شالدا، ءوز سوزىمەن ايتسام، پايعامبار جاسىنا كوپ دۇنيە سالعان كارىدە نە ارمان بولدى ەكەن؟ تالاي-تالاي ءدۇبىرلى شابىستا، ۇزاق جولدا، قيىن اسۋدا باسەكەگە ءتۇسىپ، نەلەر قاناتتى تۇلپاردى شاڭىنا كەمىپ، ارتقا تاستاعان تورالاياقتا دا، اكەمدە دە ەشبىر ارمان قالماعانداي ەدى-اۋ! كىم بىلەدى؟ تۋعان بالاسىنىڭ كوكەيىندە نە بارىن تۋعان اكە بىلە دە بەرمەيدى؛ كارى اكەنىڭ دات باسقان، كونە تارتقان، ءتىلىم-تىلىم قان جوسا بوپ، كوپ لۇپىلدەپ، سان تولقىپ، ابدەن شارشاۋ مەن شالدىقپاعان كەبىن شۇبەرەگىڭدەي بوزالاڭ تارتقان جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە نە كەتىپ، نە قالعانىن ونىڭ بالاسى قايدان ءبىلسىن؟ قىزىق قوي، دۇنيە دەگەن، قىزىق قوي. وسىناۋ جارىق دۇنيەگە ءوزى اكەلگەن پەرزەنتى مىنا مەنىڭ كوكەيىمدى ءدال تاۋىپ اكەم بىلمەگەن، مەن ونىڭ جۇرەك سوعىسىن قالاي بىلە قويامىن؟
ال، ونىڭ ارمانى بولعانى راس دەلىك. شەشىلە كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق تا، بۇيىق تا ادام ەدى دەدىم عوي. نە ارمانى بولسا دا ىشتە جانىپ، سول جانعان جەرىندە ءسونىپ قالا بەرەدى ەكەن دە. دىبىسى شىقپاي، جىلت ەتە الماي سونگەن قيال از با، ارمان از با دەيمىن دە ويعا كەتەم.
ول نەگە وكىندى، نەنى ارماندادى؟ ءدال ايتۋ قيىن. اشەيىن ءبىر پەندەشىلىكپەن، كەيدە ويلايمىن، مۇمكىن ول، ارتىندا قالعان قارا تابان، شيكى وكپە، بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتپاعان مىنا ماعان — ۇلىنا ەشتەڭە ۇيرەتە الماي كەتكەنىنە، ەڭ بولماسا سول ۇلدىڭ ءوز قولىن ءوز اۋزىنا جەتكىزە الماي، اتپەن، اتاقپەن داۋرىقپامەن جۇرگەندە قاپىدا قالعانىنا وكىنگەن شىعار؟
نە دە بولسا اكەنى ايىپتاۋدان اۋلاقپىن. جاس ەدىم، سوندا دا ەسىمدە اكەمنىڭ اۋىر-اۋىر كۇرسىنگەنى بار، كارى كوزىنىڭ جيەگى سۋلانىپ، ماعان ايانىشپەن قاراعانى راس. وسىناۋ اۋىر دا تەرەڭ كۇرسىنۋدىڭ ارتىندا كارى جۇرەكتىڭ لۇپىلىنەن گورى وكسىگى باسىم كورىنگەن. ءبىراق ونىسىن سىرتىنا شىعارا المادى. سوڭعى دەمىمەن جۇتىلىپ ىشتە كەتتى. ەندى اڭعارسام، سول ءبىر تۇنشىعىپ، ىشكە كەتكەن ورەكپى وكسىك، جۇرەك تەرەڭنەن السا دا اۋىر كۇرسىنىستى سىرتىنا دارىتا الماعان وكسىگى ونىڭ ارمانى سەكىلدى. اكەنىڭ قانى ازايىپ تارعىل تارتقان جۇرەگىنىڭ ءجۇرىسى شابان، جاسى ءبىتىپ، بوزالاڭ تارتقان كوز جانارىنىڭ كورىسى ناشار بوپ، بەيۋاقتاي بوپ قالعان كەزىن نازارىمنان تاعى وتكىزەم.
ءسويتىپ، ول ەڭ سوڭعى كۇرسىنۋ مەن ەڭ سوڭعى وكسىگىن سىرتقا ەركىن شىعارا الماي، ازداپ قۋارعان، سۇستانعان، قانى قاشىپ، الدە قاتۋلانعان، الدە سۇرلانعان كۇيىمەن كوز الدىمنان بۇلدىراپ الىستاي بەردى.
ءتورتىنشى ءورىم
ول كەتتى عوي، مەن قالدىم. بالا كوڭىلدى دىق باستى. اكە كوڭىلىنىڭ بەي-جاي بوپ كۇپتى كەتكەنىمەن قوسا، ارمان سىرىن ۇعا الماي قاپى قالعانىم تاعى بار. نەندەي ارمان بولدى ەكەن دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءدال تۇسكەنىم جوق. سودان دا بولار، ول جايىنداعى ويدا قالعاندارىمدى شىم شىمداپ، ءتۇبى تەرەڭ شەگەندى شىڭىراۋدان قاڭسىپ قالعان تەسىك قاۋعامەن سۋ تارتقانداي ەپپەن ەسىمە تۇسىرە باستايمىن. تەسىك قاۋعا قاشان قولعا تيگەنشە ءبىر جۇتىم سۋدان ارتىعى توگىلىپ قالعانى سياقتى، ەسىمە ەڭ الدىمەن انىق تۇسەتىنى بورىك جايلى اڭگىمە.
بورىك بولعاندا، اكەمنىڭ ءوز بوركى. قىرىق كۇن شىلدەنىڭ سارى تامىزى. اۋىل اققولتىقتا وتىر. ەكى-ۇش-اق ءۇيمىز. ىرگەسىن ءتۇرىپ تاستاعان قاراشا ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە سولىقتاپ جاتقان قوزى-لاق ۋاقىتسىز، ەرتە ءورىپ كەتىپتى.
— ءالى كۇن قاپىرىق. ءبارىبىر جايىلا المايدى، قوزىنى كەرى قايتار! — دەپ بىرەۋ ساۋەگەيلىك ايتتى.
اكەم كونبىس.
— ءاي، بالام، قوزىنى اۋىلعا قايتارىپ كەلە قويشى! — دەدى ماعان.
كۇن ىستىق. ءبىراق، اكە ءتىلىن المايتىن بالا بولعان با بۇرىن؟ ەرىنە باسىپ ۇيدەن شىقتىم. اياعىمدا شوقاي ەتىك، بۇتىمدا ءبوز دامبال، اق كويلەك. جاز بويعى بار كيىمىم وسى.
ۇيدەن ۇزاي بەرگەندە، ارتىمنان اكەمنىڭ داۋسى شىقتى. جالت قارادىم.
— ءاي، بالام، باسىڭا كۇن ءوتىپ كەتەر، ءقازىر كەرىمسال ارالاس اپتاپ قوي، باس كيىم كي! — دەدى.
مەندە جازدىق باس كيىم بولىپ كوردى مە ەكەن؟ ەسىمدە جوق. بولماعان شىعار. سونى ءوزى دە سەزە قويدى عوي دەيمىن:
— كەل، مۇندا كەل، مىنە، مەنىڭ بوركىمدى كيە سال!
قايتا كەلىپ، اكەمنىڭ قولىنان قوڭىر ەلتىرىنىڭ پۇشپاعىمەن جيەكتەگەن، قىسى-جازى بىردەي كيەتىن بوركىن الدىم. باسىما كيدىم. اكە بوركىن كيۋگە جەتكەنىمدى ماقتانىش ەتەم. كوزىمە ءتۇسىپ بارا جاتسا جوعارى كوتەرىپ قويامىن.
قوزى سوڭىنان جۇگىرىپ كەلەم. ەداۋىر ۇزاپ كەتكەن. ساسىق بۇلاققا قۇياتىن قۇروزەكتەن بارىپ، قوزىنى اۋىلعا قايتاردىم. قوزىلار دا قىزىق، ءبىرىنشى بايقاعانىم، ىستىقتا ءوز كولەڭكەسىن ءوزى قۋىپ كەتە بەرەدى ەكەن. مەن اۋىلعا، كۇنگە قاراي قايتارام. جۇرسەيشى، كانى! ءوز كولەڭكەسىنە ءوزىنىڭ تۇمسىعىن تىعىپ-تىعىپ، اينالشاقتاي بەرەدى. توپەپ كەلەم، ارەڭ باسادى اياعىن. كەيدە ءبىرىنىڭ كولەڭكەسىنە ءبىرى باسىن تىعىپ، قوساقتاپ قويعانداي ۇيلىعىپ قالادى. ابدەن شارشادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە كوكتەمدە سۋ اعاتىن قۇرعاق سايدىڭ ءبىر جارىنا كەزىكتىك. قوزىلار كولەڭكەگە ۇيىسىپ تۇرا-تۇرا قالدى دا، تىنىش تاپتى. سايدىڭ وزەگىندە قاۋقيىپ وسكەن شاشىراتقىنىڭ كولەڭكەسىنە مەن دە جايعاستىم. ءارى وتىردىم، بەرى وتىردىم، ءىشىم پىستى. قوزىلاردى اۋىلعا ايدايىن دەسەم، كۇن قايتپاي ەشتەڭە شىقپاسىن دا ءبىلدىم. قايتەرىمدى بىلمەي ءبىراز وتىردىم. قارسى الدىمدا سورايىپ ءبىر ساعىز ءشوپ تۇر. كولەڭكەدە وتىرعان ادامعا بورىكتىڭ كەرەگى نە؟ باسىمنان بورىكتى الدىم دا، الگى ساعىزدىڭ باسىنا ءىلىپ قويدىم.
بەرىكتى باسىنا ىلگەن كەزدە ساعىز ءشوپتىڭ ساباعى شايقالىپ، باسىنا بورىك كيىپ وتىرعان ادامنىڭ الدەنەگە رەنجىپ، نەمەسە بىردەڭەنى ۇناتپاي باسىن شايقاعانى سياقتى بوپ كورىندى. ەسىمە اۋىلداعى بي اتامىز شويىنبەت تۇسە كەتتى. مۇنىڭ سەبەبى اۋىل اراسىنداعى ۇرىس-كەرىس، داۋ-جانجال، داۋ-دامايمەن ول كىسىنىڭ الدى بوسامايدى. سونىڭ ءبارىن ول كىسى ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە وتىرىپ اپ، ۇزاق تىڭدايدى، ەرىنبەي-جالىقپاي، تىڭداپ وتىرا بەرەدى. ەڭ ارتىنان، داۋشى ەكەۋى ابدەن كەزەك سويلەپ، ايتارىن تاۋىسقان بويدا ءوز وكىمىن ايتادى. ەكى ايتپايدى. ايتتى — بولدى، كەستى — ءپىشتى. بۇل ونىڭ قىڭىر جاعى، ءبىر بەتتىگى. شويىنبەت دەسە شويىن بەت، كەيدە بەتى سازارىپ، بەزەرەدى دە قالادى. ال، كەيدە تىز ەتپە، شىعا شاپپا جۇيرىكتەي رايدان تەز قايتادى. مۇندا ول جۇمساق، اسا ساق. ول ءوزىنىڭ قايدا قۇلاپ، قايدا جىعىلارىن الدىن الا سەزەتىن ۇركەك، سەزىمشىل.
داۋ شەشۋ قيىن. ەكى جاقتىڭ بىردەي كوڭىلىن تابۋ تاعى ءبىر سور. امەندە-اق، داۋلاسۋشى ەكەۋدىڭ ءبىرى شويىنبەت الدىنان باسىن شايقاپ، بارماعىن شايناپ شىعادى. مىنا بورىك، قوزى قايىرۋعا كيىپ كەلگەن اكەم بوركى ءبىر مەزەت سول بي اتانىڭ الدىنان ادىلدىك تاپپاي باسىن بۇلعاقتاتىپ، شايقاي شىققان تالاپكەردىڭ جەڭىلگەن بىرەۋىنە ۇقساپ كەتتى. بالالىق بولار، مەنىڭ ءوزىم شويىنبەت بولعىم كەلدى.
بورىك ءشوپ باسىندا ىرعالاقتاپ ءتۇر. «ءاي، ءاي» دەگەندەي تەڭسەلە بەرەدى. مەن سويلەپ كەتتىم.
— سەن، جىگىتىم، باسىڭدى شايقاما. بوسقا شايقايسىن. قايدا بارساڭ دا ادىلدىكتەن اسىپ كەتە المايسىڭ. ادىلدىك دەگەن بار. ول تالاپكەردەن ۇلكەن. ول دۇرىسىن ايتادى. ول سەنىڭ وكىنىشىڭە، باسىڭدى شايقاعانىڭا قارامايدى. ادىلدىك دەپ ءبىز ايتامىز. قۇراندا عادالات، شاعاتايدا ادىلەت. بۇل ۇشەۋى ءبىر ءسوز. اركىم وزىنشە بۇرمالاپ العانى بولماسا، شىققان تەگى بىرەۋ-اق. ودان اسار بي جوق. ويتكەنى «عادالات» قۇران ءسوزى. قۇداي سوزىنەن اسار ەشبىر بي جوق. مەن سول كوپ ءبيدىڭ ءبىرىمىن.
— ءاي، ءاي، بىلمەيمىن. ءبىر سەزدى اركىم وزىنشە بۇرمالاپ الدى دەيسىز. سول ءسوزدىڭ ءوزى بۇرمالاۋعا كونىپ تۇرعاندا، بي اعا، ايتقان بيلىگىڭىزدەن قانداي قاسيەت قالادى؟
بورىك شايقالىپ-شايقالىپ كەتتى.
ءبىر ءسات ۋاجدەن جەڭىلىپ، اڭىرا قالدىم. ارتىنشا:
— ءاي، جىگىتىم، نىساپ كەرەك، نىساپ، اسىلىق ايتتىڭ، تاۋبەگە كەل! — دەدىم.
— اعىمدى قارا ەتىپ وتىرعاندا ادىلدىك-مادىلدىك، تاۋبە-ساۋبە ماعان شورت-مورت! — دەدى بورىك.
مەن دە شويىنبەت اتام سياقتى تاس تۇيناقتاي ءتۇيىلىپ، مالداسىن قۇرىپ، كوكتەمدە سۋ جۇرگەن كەزدە پايدا بولعان قايراڭداعى قيىرشىق تاسقا جۇگىنە وتىردىم دا، ءسوزىمدى مىعىمداپ، توندىرە باستادىم.
— اقتى اق دەپ ادىلدىك ايتادى. قارانى قارا دەپ تە ادىلدىك ايتادى. اقتى قارا دەۋگە ادىلدىكتىڭ حاقىسى جوق. بايقايمىن، سەن جىگىتىم، دۇنيەدە ادىلدىك بارىنا كۇدىك كەلتىرىپ، اشەيىن بوسقا، جايدان-جاي كۇپىر بوپ وتىرسىڭ. دۇنيەدە ادىلدىك بار. ول سول ادىلدىكتى ايتۋشى بيدەن بۇرىن جارالعان.
— ادىلدىك بيدەن بۇرىن جارالسا جارالعان شىعار. ءبىراق، وعان ءاربىر بي ءوز سۇمدىعىن قوسىپ، ءوز قۋلىعىن ارالاستىرىپ، ابدەن الپەشتەگەن. ءبىر ءسوزدى ۇشكە تۇرلەندىرگەن دەپ ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي.
بەرىكتىڭ مىنا ءسوزى قابىرعاما باتىپ كەتتى. نە دەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالدىم. ەڭ الدىمەن، ءوزىم شويىنبەت ەمەس، بورىك بولماعانىما وكىندىم. بي ەمەس، بورىك بولسام، ءسوزىم ءجوندى، وتكىرلەۋ كەلە مە دەپ قالدىم. ويتكەنى ناق وسى جەردە بي اتامىز ءيى جۇمساق، قاتتى سويلەمەيتىن، كىسى كوڭىلىن قالدىرا، كەسىپ-پىشىپ، تۇيىندەپ ايتۋعا ونشا زاۋىقتى ەمەستەي كورىندى. مەنىڭ دە ءقازىر، ءشوپ باسىندا قالت-قۇلت ەتكەن بەرىك الدىندا كىبىرتىكتەي بەرۋىم سودان دا بولار. باسىندا سونداي بولىپ تۋماعان سوڭ دا قيىن ەكەن، بي اتامدى قور قىلدىم، ونىڭ سوزىندەي تاپقىر ءسوزدى ايتا المادىم، مەنىڭ مىڭگىرلەپ، مۇدىرە قالعانىمدى مالدانىپ كەتتى بىلەم، بورىك باتىل باستاپ كەتتى:
— وي، بي اعا-اي، ءادىلىن، شىن تورەلىگىن بەرسەڭىز بەرىڭىز، بەرمەسەڭىز بەرمەڭىز. ءوز باسىم دۇنيەدە ادىلدىك، تەڭدىك، دۇرىستىق جوق ەكەنىنە الدەقاشان كوزىم جەتكەن.
— نە دەدىڭ، ءاي، جىگىتىم؟ — دەپ بورىككە سوستيا قارادىم.
— ادىلدىك جوق دەدىم. سىزدە ەمەس، دۇنيەدە...
— دۇنيەدە بولماسا بورداي توزسىن. مەن نە ىستەدىم. ادىلسىزدىگىم قايسى؟ اشىپ ايت، جىگىتىم!
— دۇرىس ايتىڭىز، بي اعا، دۇرىس ايتىڭىز، ءسىز دە وسىناۋ ءبىر دۇرىستىعى جوق بورداي توزعان كەنە دۇنيەنىڭ بورىك كيگەن ءبىر پەندەسىسىز؛ مال اشۋى، جان اشۋى دەپ، ادەتتەن وزىپ، بەتىڭىزگە باسقانىم بولماسا، سىزگە دە ارتا قويار كىنام جوق. تاپ-تازا مۇنتازداي دۇنيەنى ساعىمداتىپ، توزاڭىن شىعاردىڭدار. سونداعى جەتكەن دارەجەڭ شىققان بيىگىن، قايسى؟ ءناپسى مە، مانساپ پا، شەن بە؟ سەندەر ءناپسىنىڭ قۇلىسىڭدار. تاق، دانق، دارەجە، جەكە باستىڭ باعىنا بولا، الاقانداي جەردىڭ بەتىن ابدەن لاستاپ بولدىڭدار. ار قايدا، نامىس قايدا؟ بەت قىزارسا، جۇرەك تىكسىنسە، دەنە شىمىركەنسە بولماي ما؟
جامان ساستىم. ءوزىمنىڭ شويىنبەت، بورىكتىڭ داۋ ايتۋشى تالاپكەر ەكەنىن ۇمىتىپ:
— ءاي، بورىك، سەن نە دەپ كەتتىڭ؟ مەن تۇسىنبەي قالدىم. قايداعى ءبىر ادام ۇقپايتىن سوزدەردى ايتادى ەكەنسىڭ؟ — دەپ داۋسىم قاتتى شىعىپ كەتتى.
بورىك شايقالۋىن قويمادى. ۇشتوبەنىڭ باۋىرىنان كەرىمسال ەسە باستادى. ودان سايىن ىرعالا دا تەڭسەلە ءتۇستى. ادىلەتسىزدىككە توزە الماي، تولعانا سويلەگەن، تولقىپ-تاسىنا، ىسىنە-اشىنا ايتقان ارى مول ارىندى جىگىتتەي توقتاماي داتتاندى. جاي ءسوز دە، بوس ءسوز دە ەمەس، تانىستىقتى اشكەرە ەتىپ، دۇنيەنىڭ مەشەلدىگى مەن مەشكەيلىگىن قولدان جاساعان كەردەڭدەردى قاپتالداماي، ىرەمەي سويىپ، تاسپەن باۋىزدادى. شويىنبەت بولعان نەنى العان ەكەن، مەندە ءۇن جوق، ءتىلىم بايلانىپ، جاعىم قارىسىپ قالعانداي.
ال بورىك بولسا دەس بەرەر ەمەس:
— بىلەمىن، بىلە تۇرىپ كەلگەنمىن. تاعى دا ءبىر الدىڭنان ءوتىپ، بەتپە-بەت، جۇزبە-جۇز كەلەيىن دەپ ويلاپ ەم. ويىما جەتتىم. كوردىم ءجۇزىڭدى، بايقادىم بەت الىسىڭدى. تۇزەلەر، تەزگە تۇسەر سيقىڭ جوق. اۋزى قيسىق بولسا دا اقشاسى بار، اتى بار سويلەيدى. كيگىزەر تون-شاپانى بار جانمەن بەلدەسە كەتكەندە الىپ سوعار، ەڭ بولماسا يتجىعىس تۇسەر قاۋقارىم جوعىن الدىڭا كەلمەي جاتىپ بىلگەنمىن. بىلە تۇرىپ كەلگەنمىن يە، بىلە تۇرا كەلگەنمىن. ەڭ بولماسا ادىلدىكتىڭ اق شاپانىن جامىلعان الاياقتىڭ بەتىنە تىكسىنبەي ءبىر قاراپ كەلسە ءبىر تۇكىرىپ كەتسەم دەپ كەلگەنمىن. سەرتىمە جەتتىم، تۇكىردىم سەنىڭ بەتىڭە! اق جاۋلىقتى انانىڭ بالا دەپ اق جۇرەگىن جارىپ شىققان ماحابباتىڭداي ادال، تازا ادىلدىك قايدا بار؟ سەندە جوق تا، ەلدە بار.
مەن شويىنبەت اتام بولا الماي قالدىم. ول كىسى كوپ تىڭداپ، از سويلەيتىنى بولماسا، مەن سياقتى ساسقالاقتاپ، مۇدىرمەيتىن. جايلاپ تا بولسا، سوزىنەن جاڭىلماي، ءبىر ىرعاق، ءبىر سازبەن اسپاي-ساسپاي، ەسەلەپ، ەپتەپ سويلەي بەرەتىن. مەنىڭ ءتىلىم بايلانىپ قالدى. اناۋ بورىك ىرعالاڭداپ، تاعى جونەلدى.
بورىك ابدەن ىزالانىپ العاننان كەيىن، داۋىن توگە جونەلدى.
وجاردىڭ تورىنە كۇزدىك بيداي ەكتىم. ەكى پۇت تۇقىم شاشتىم. بىرەۋدىڭ قوسىن جالدادىم. شىعىنى شاش ەتەكتەن بولدى. ءقازىر الارىمنان بەرەرىم كوپ. جاڭا عانا باس تارتىپ كەلە جاتقاندا ايبولدىڭ ءبىر قورا ەشكىسى ءبارىن تاپتاپ، مەن ول جەردەن استىق الماق تۇگىل، ەندى تۇقىمدىقتى دا الا الماي وتىرمىن. قوس اقىسىن قالاي تولەيمىن. تۇقىمدى دا قارىزعا العانمىن. تولەسىن دەيمىن وسىلاردى. ءسىز ايتساڭىز قوسقا ءبىر ەشكى، تۇقىمعا ءبىر ەشكى. ەكى ەشكىمەن مەنى اتتاندىرىپ جىبەرمەكسىز. بۇل بولمايدى. ەشكىنىڭ ەشكىسى ەكى پۇت بيداي بولمايدى. بۇل ءبىر. جەر ايداپ بەرگەن قوسشىعا، قوس وگىزدىڭ يەسى ايداربەككە ەكى پۇت استىق بەرەمىن دەدىم. بۇل ءتورت ەشكى دەڭىز. ال، ەندى سول جەردەن كەم دەگەندە جيىرما پۇت استىق الاتىن ەدىم. مۇنى ءوزىڭىز ەسەپتەپ كەرىڭىز دەدىم بە، دەدىم. ال ەسەپتەڭىز.
— جيىرما ءتورت ەشكى بولدى. سوندا سەن سول بيدايدى جەگەن جيىرما ەشكىنىڭ ءبارىن الماقسىڭ با؟
— ايبولدىڭ ەشكىسى جيىرما عانا ما ەكەن؟
— ەندى قانشا؟
— ەكى ءجۇز ەشكىسى بار.
— ايبول باي ەكەن عوي.
— باي عوي، ويباي، ەكى جۇزدەن جيىرما ەشكى تۇك ەمەس، جۇمىرعا جۇعىن دا، تاقياعا تالقان دا بولمايدى.
«تالقان» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە شەگىم ءشۇر ەتە قالدى. قارنىم اشقان ەكەن. سوندا دا بولسا بيلىكتى بىتىرمەي كەتپەيىن دەگەن ادامشا، بەرىككە قاراي بەدىرەيىپ، تامسانا تۇردىم دا:
— جيىرما دەگەن تىم كوپ، ول سەنىڭ بيدايىڭا ادەيى ەشكى جايعان جوق،ەشكى دەگەن شايتان سياقتى جۇردەك، جەلاياق مال، تاستان-تاسقا سەكىرىپ جۇرگەندە، ارتىنىڭ داۋ بولاتىنىن ەشكى بايعۇستار قايدان ءبىلسىن! ال، ەكىنشىدەن، ەڭبەك ەتىپ ەككەن ەكەن سوڭ، ونى باسقادان، يت-قۇستان، ەشكى مەن ەگىزدەن قوري بىلگەن ءجون. وزىڭە دە وبال جوق.
— سونىمەن بيلىگىڭىز قايسى؟
— جيىرما كوپ دەيمىن.
— ون توعىز بولسىن.
— و دا كوپ.
— ون سەگىز بولسىن.
— و دا كوپ.
— ون جەتىدەن تومەن تۇسپەيمىن.
— ون جەتى دەگەن كوپ، تاعى ءبىر سەكىر.
— ون التى-اق بولسىن.
— ال بولدىڭ با؟ ەندى سەكىرەر جەرىن، بارار جەرىڭ جوق پا؟
— جوق.
— ونداي بولسا، ون ەكى ەشكى. كەسىم وسى. ايبولدى وسىعان كوندىرەمىن.
بورىك ءالى شايقالىپ تۇر. مەنىڭ كەسىمىمە ريزا ەمەس سياقتى. ءوزىمنىڭ قارنىم اشىپ اشۋىم كوپ كەتتى. بەرىكتى قۇلاشتاپ تۇرىپ، بەرىپ كوپ جىبەردىم. ساعىز شەپ جاپىرايىپ قالدى. بەرىك اناداي جەرگە ۇشىپ كەتتى. قالپاقتاي قاعىپ ءتۇسىردىم داۋكەس بەرىكتى.
وسى كەزدە تۋ سىرتىمنان بىرەۋدىڭ:
— ءاي، بالام، اكەنىڭ ءوزىن عانا ەمەس، بوركىن دە سىيلاي ءبىلۋ قاجەت! — دەگەن سابىرلى، ءزىلى جوق، قوڭىر داۋسى شىقتى.
جالت قاراسام، اكەمنىڭ ءوزى ەكەن. قىسىلعاننان قىزارىپ تومەن قارادىم. اكەم قايتىپ ءتىل قاتپادى. جەردە جاتقان بورىكتى كوتەرىپ الىپ، اكەممەن قاتارلاسا بەردىم. ەكەۋمىز قوزىلاردى ايداپ اۋىلعا قايتتىق.
بەسىنشى ءورىم
كوپكە دەيىن قۋىستانىپ ءجۇردىم. اكەم بەرىكپەن ايتىسقانىمدى، نە ءۇشىن بورىكتى ۇرىپ جىبەرگەنىمدى سەزدى مە ەكەن، ءوزى ءارى شويىنبەت بوپ، ءارى داۋشى تالاپكەر بوپ سويلەگەنىمدى ەستىپ قويمادى ما ەكەن؟ اكەم انەۋكۇنگى بورىكپەن ەكى اراداعى اڭگىمە جايلى ءلام دەمەيدى. نە ۇمىتىپ كەتتى مە، نە ەشبىر ءمان بەرمەدى مە، الدە وسى كۇنگە دەيىن كۇدىكتە ءجۇر مە؟ نەتكەن كۇدىك؟ ويلاۋىمشا، مەنىڭ ەس-اقىلىم جايىنداعى كۇدىك.
قۇرعاق سايدا، شاشىراتقىنىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ، بورىكپەن ايتىسقانىمدى ەستىگەن ادام، ارينە، كىم دە بولسا ءبىر كۇدىكتەنۋىنە كۇدىكتەنەر. ءبىراق، كوپكە دەيىن وسىنىڭ قايسىسى ەكەنىن بىلە الماي، ءوزىم دە كۇشتى ءجۇردىم.
اكەم كۇندەگى ادەتىنشە كۇنى بويى تورالاياقتى باپتاۋمەن ءجۇردى دە، كەشكە قاراي اقشام كەزىندە اسىق ويناپ جۇرگەن مەنى جانىنا شاقىردى. كەلدىم. ول ماعان باستان-اياق قاراپ ءوتتى.
— اسىقتى قالاي وينايسىڭ؟
— ەھە!
— جاقسى اتاسىڭ با؟
— ەھە!
— ساقاڭ تيگىش پە؟
— ەھە!
— سەن «ەھە» دەگەندى قوي! دۇرىستاپ، كادىمگى ادام سياقتى، سوزگە سوزبەن ءۋاج ايت!
مەن ۇندەمەدىم. ول بەتىمە كۇدىكپەن، سۇراۋمەن قارادى.
— الگى ساۋالدارىما جاۋاپ بەر! — دەدى ول جاي عانا. داۋىسى ايانىشتى، ايالى شىقتى. ءبارىن دە شىن نيەتىمەن بىلگىسى كوپ تۇرعانىن ۇقتىم.
— اسىقتى وينايمىن. بىرىندە ۇتام. ساقام جامان ەمەس. كەيدە جاقسى تيەدى، كەيدە تيمەيدى. كوبىنەسە ءمۇلت كەتەدى. ءوزى اۋىر...
— ءمۇلت كەتەدى دەيسىڭ، ءا؟ ول جاقسى ەمەس ەكەن. كانى، ساقاڭدى كورسەتشى.
— دارا قوشقىل بوياۋمەن بويالعان، شىگەسىنە قورعاسىن قۇيعان ساقامدى قولىنا الىپ، ولاي-بۇلاي قارادى دا، كادىمگى اسىق اتاتىنداي شيىرىپ-شيىرىپ قويدى.
— جامان ساقا ەمەس ەكەن. ءوزى وڭقاي عوي.
— ەھە، وڭقاي.
— قولىڭدى، ساقا اتاتىن وڭ قولىڭدى كورسەتشى!
اكەم الدىنا الاقانىمدى جايىپ سالدىم. ول قولىمدى ءوز ۋىسىنا سالىپ، اينالدىرا قاراپ شىقتى. باس بارماعىمدى كۇلدىرەپ تۇرعان، جاۋىر اتتىڭ ارقاسى ءتارىزدى الىنعان جەردى كوردى.
— مىناۋ نە؟
— ساقادان عوي.
— وي، مۇنىڭ جارامايدى. سەنىڭ ساقاڭ جاۋىر ات مىنگەن جامان جىگىت سياقتى ەكەن. بۇل ساقانى اتاردا مىتىم ۇستاماي، بوس اتقاننان بولادى. سەن سان بىلەسىن بە؟
— بىلەم.
— كانە، ساناشى!
— نەنى؟
— ساۋساعىڭدى سانا!
— ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس!
بارماقتان باستاپ بەس ساۋساقتى بىرتىندەپ جۇمىپ شىقتىم دا، اكەمە قارادىم.
— ەندى مىنا سول قولىڭنىڭ ساۋساعىن سانا؟
— بۇل دا بەسەۋ.
— ەكەۋى قانشا بولادى؟
وسى اكەم مەنى تۇك بىلمەيتىن كەشە دەپ تۇر ما دەگەندەي كۇدىكپەن بەتىنە قارادىم.
— يە، قانشا بولادى؟
— ون.
— دۇرىس-اق.
— اكەم الدەنەگە قۋانعانداي، جىميىپ قويدى. مەن دە كۇلدىم. ونداعىم «ءوز قولىمداعى ساۋساقتىڭ قانشا ەكەنىن بىلمەي، ماعان نە بوپتى» دەگەنىم ەدى.
بايقايمىن، اكەم كوڭىلدى، مەنىمەن سويلەسە بەرۋگە ىقىلاسى اۋىپ، مەنىڭ ەسىمنىڭ ءبۇتىن ەكەنىنە كوزى جەتىپ، كوڭىلدەگى كۇدىگىن شەشكەن سياقتى-اۋ!
— دۇرىس. مۇنىڭ دۇرىس-اق. ال ەندى سەن وسى بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن بىلەسىن بە؟
اڭىرا قالدىم. اكەم كۇتىپ تۇر. ءوزى ويلى.
— بىلمەدىڭ، ءا! — دەپ كىشكەنە شوقشا ساقالىن سيپاپ قويدى. — بىلمەدىڭ عوي، مۇنى ءبىلۋ ساعان ەرتە دە شىعار. اناۋ ءبىر كۇنگى بورىكپەن اڭگىمەدەن سوڭ سەكەم العان ءبىر جاي بار-دى، — دەپ وزىنە-وزى كۇبىرلەپ، ارتىن باسەڭدەتىپ جىبەردى.
— ايتىڭىزشى، بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس، ءا؟ — دەدىم ءسوزىنىڭ كەيىنگى جاعىنا ءمان بەرمەستەن.
— ول ءالى ساعان ەرتە. ودان دا ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، سەنەن ءسويتىپ قۇتىلماسام بولماس...
ەكەۋمىز كيىز ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ وتىردىق. ول اڭگىمەسىن باستادى.
— مىناۋ تۇرعان ۇشتوبەنىڭ تۋ سىرتىندا وجار دەگەن جەر بار. وجاردىڭ تەرىن قاق جارىپ حانىمساي دەگەن تەرەڭ ارنا وتەدى. بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن سول سايدى ورلەپ، وسى تورالاياقپەن كەلە جاتتىم. ات دەگەن جارىقتىق، ونىڭ ىشىندە مىنا ءبىزدىڭ تورالاياق، شىركىن، ادامنان دا سەزىمدى عوي. (اكەم «تورالاياقتى تىل-كوزدەن ساقتا!» دەپ جەرگە قاراپ «ءتۇپۋ-تۇپۋ» دەپ قويدى). ءبىر كەزدە اتىم وقىس وسقىرىنىپ، ءدىر ەتىپ توقتاي قالدى. قاراسام، توبىلعىنىڭ تۇبىندە تاۋدىڭ ادەمى ءبىر التايى قىزىل تۇلكىسى جاتىر. اتتان تۇسپەي، اڭىرىپ ءبىراز تۇردىم. الگى تۇلكى بىلق ەتپەيدى. كوزى جۇمۋلى، ناق ءبىر ءولىپ قالعان سياقتى. اتتان قارعىپ ءتۇستىم. مىڭق ەتەر ەمەس. ەندى ولگەن تۇلكى ەكەن دەدىم. «اپىرماي، ولجا دەگەن قايدان دەرىن، بار ما؟ نە دە بولسا، كەلەسى كۇزدە تۇلكى تىماق كيەتىن بولدىم-اۋ» دەپ ويلادىم، قۋانىشتان جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. قاسىنا جاقىن كەلگەندە:
— جاقسى تىماقتىڭ ءىشى بۇدان تابىلدى، تىسى قايدان تابىلار ەكەن؟ — دەپ سويلەپ جىبەرىپپىن. تۇلكى قاتتى ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك، اتىپ تۇرىپ، حانىمسايدىڭ بيىگىنە قاراي ۇرا جونەلدى. قايدا، مەن اتىما قايتا ءمىنىپ ۇلگىرگەنشە جار قاباقتان اسىپ تا كەتتى. سانىمدى سوعىپ قالا بەردىم.
— وسى ما؟
— ءبارى وسى. ءبىراق، ول تۇلكى وسى تاۋدا ءالى بار. سىرتىنان كورەم، ءىزىن تانيمىن. ءۇمىتسىز شايتان بولسىن، ءۇمىتىمدى ءالى دە ۇزگەن جوقپىن. مىناۋ الگى ءوزىڭ سويلەسەتىن بورىك قوي! — دەپ، باسىنداعى بوركىن الاقانىنا سالىپ ماعان كورسەتىپ قويدى.
اڭگىمەنىڭ تەز بىتكەنىنە كوڭىلسىزدەۋ بوپ وتىردىم دا:
— جالعىز جۇرگەندە ءسىز دە سويلەيسىز ەكەن عوي! — دەدىم.
— ءا، سولاي ما، سەن، سەن ونى دا بايقاپ پا ەدىڭ؟ ءبىراق، مەن جالعىز ەمەسپىن عوي، استىمدا تورالاياق بار، جاتقان تۇلكى بار. بىلدەي ءۇش جانبىز.
— مەن دە جالعىز ەمەس، قاسىمدا بوركىم بار ەدى عوي! — دەدىم.
— ءسوز تاپقانعا قولقا جوق! — دەپ اكەم ءبىراز كۇلىپ الدى.
ومىردە اتتان باسقا قىزىعى دا، قۋانىشى دا جوقتاي كورىنەتىن بۇيىعى شالدىڭ وسى ءبىر دىبىسسىز جاي كۇلكىسى ەسىمدە قالدى. ونىڭ اتتان باسقاعا دا قۋانا بىلەتىن جۇرەگى بارىن كوردىم.
التىنشى ءورىم
ءبىرى وتىرىك ەمەس، باياعى بەرىكپەن اڭگىمەدەن كەيىن اكەم مەنى ۇيگە كىسى كەلسە-اق ماقتاي جونەلەتىن بولدى. ماقتاعاندى جەك كورەر بالا بار ما؟ بالا تۇگىل، ماقتاۋ ءسوزدى قىزارماي، ناق ءبىر ونىڭ ءوزىن ەمەس، وزگەنى ماپازداپ وتىرعانداي تىڭدايتىن ۇلكەندەر بار. العاشقىدا مەن دە ماساتتانىپ، ءاربىر ءسوزىن ەستىپ العىم، جادىمدا ساقتاعىم كوپ ءجۇردى دە، كەلە-كەلە قۇلاعىم ابدەن ۇيرەنىپ كەتتى.
اكەم مەن جايلى اڭگىمەسىن:
— قۇداي قالاسا، مەنىڭ وسى بالام اتاسى شويىنبەت سياقتى بي بولادى! — دەپ باستايدى دا، مەنىڭ، بورىكپەن قالاي سويلەسكەنىمدى جىر ەتىپ، وزىنشە وعان الدەنەلەردى قوسىپ ايتا جونەلەدى.
بارىنەن بۇرىن ءوزى كىلەڭ ءتوردىڭ الدىندا وتىرادى. الدىندا تەمەكى قالتاسى، تىلدەي-تىلدەي ەتىپ كەسىپ قويعان جۇقا اق قاعازدارى جاتادى. وعان تەمەكى ورايدى. سۇيرىكتەي ەتىپ وراپ الادى دا، ءتۇتىنىن ءبىر ەزۋىنەن شىعارىپ قويىپ، ويلانادى دا وتىرادى. كەلۋشىلەر ونىڭ اۋزىن باعادى، الدىن كۇتەدى. كەزەكپەن ارىز-ارمانىن ايتادى. سونىڭ بارىنە ول وزىنشە، ارينە، ءوز بىلۋىمشە، تورەلىك بەرەدى، اقىل ايتادى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ ءجۇرىپ، مەن شويىنبەت بولمايمىن، نەمەسە، بولا المايمىن دەپ قالاي ايتام؟ راس، بورىكپەن ايتىسقاندا مەن جەڭىلىپ قالدىم. شويىنبەتتىڭ اتىن اقتاي المادىم. ءبىراق كادىمگى شويىنبەت بولۋدان ءۇمىتسىز ەمەسپىن. مەن دە پەندەمىن. وسەمىن عوي دەيمىن.
اكەمنىڭ تاعى ءبىر قوناق كەلگەندە «وسى بالام شويىنبەت اتاسى سياقتى بي بولادى» دەگەن سوزىنە ماساتتانىپ، قاسىنا كەلدىم دە، تىزەسىن باسا وتىردىم.
— ال، — دەدىم، — مەن شويىنبەت اتام سياقتى بي بولاتىن بولسام، ءسىز مەنى تىڭداڭىز!
— مىناۋ نە دەيدى، ەي! بالام، الدەن بيلىك ايتپاقسىڭ با؟
— جوق، بيلىك ەمەس، سۇراۋ.
— ال سۇرا!
— ءسىز انەۋگۇنى ماعان بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس دەپ سۇراۋ بەردىڭىز دە، ءالى ەرتە دەپ ايتپاي قويدىڭىز. مىنە، بۇگىن سونى ايتىڭىز؟
— سەن ءوزى ماعان بيلىك قۇرا باستادىڭ عوي، شاماسى. ءبىراق، ءالى ەرتە.
— ەرتە ەمەس.
— سەن الدىمەن بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن بىلمەي تۇرىپ، ولاردىڭ ءاتى-جونىن ءبىلىپ ال! نەگە بىردەي ەمەستىگىن كەيىن، سودان سوڭ ايتامىن.
— ساۋساقتاردىڭ با؟
— يە، ساۋساقتاردىڭ.
— بۇلاردىڭ اتى بار ما؟
— اتى بولعاندا قانداي! اكەل قولىڭدى!
قولىمدى بەردىم. ول مەنىڭ كىشكەنە ساۋساقتارىمدى ءوزىنىڭ جۇمىر، سۇيەكتى الاقانىنا ساپ، اۋدارىستىرا قارادى دا:
— ال ۇيرەن، جاتتا! ءبىر-اق ايتام. باس بارماق، بالاڭ ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنە بوبەك! مىنە، بەسەۋ بولدى.
سول كۇنى ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ىشىمنەن: «باس بارماق، بالان ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنە بوبەك»، — دەپ ايتتىم دا ءجۇردىم.
ەرتەڭىنە اكەمنەن ۇيرەنگەن جاڭالىعىمدى وزىمنەن ەرەسەكتەۋ يتاياق دەگەن بالاعا ايتىپ ەدىم، و دا وزىنشە بىلگىش ەكەن، دۇرىس ەمەس دەپ شىعا كەلدى. ول ايتتى: «باس بارماق-اق بولسىن، مىنا بىرەۋىن سۇق قول» دەيدى. مىنالارىن: «اتى جوق»، «ورتان قول»، «شىناشاق» دەپ اتايدى»، — دەپ اقىل ايتتى. ءبارىبىر مەن اكەم ايتقان اتقا داق تۇسىرگىم كەلمەدى. يتاياققا كونبەدىم. ول مەنى كەلەمەج ەتتى. مەن ىقپادىم.
— ءسوز ەمەس! — دەدىم. — ءسوز ەمەس، ونداي-ونداي بولا بەرەدى. بۇلاردىڭ تۋ باستاعى اكەسى قويعان اتى الگىلەر. سەنىڭ ايتقاندارىڭ بەرىدە شىققان.
— قالايشا ول بەرىدە شىعادى؟
— نەسى بار. ايەلدەر تويلىباي كوكەمنىڭ اتىن تۋرا اتاي الماي «مايلىباي» دەيدى. التەكتى «شالتەك»، الشىنبايدى «مالشىنباي» دەيدى. سەنىڭ ايتقاندارىڭ دا سولاي.
ول مەنى جەڭە المادى. مەنىڭ شويىنبەت اتام سياقتى بي بولاتىنىما سەنىمىم مولايا ءتۇستى. ءبىراق يتاياقتىڭ ايتقانىن دا جاتتاپ الدىم. ونى اكەمە ايتتىم.
— دۇرىس! — دەدى ول. — دۇرىس. ونداي دا اتى بولادى. ول اتقاراتىن ىسىنە، تۇرىنە قاراي بەرىلگەن ات. تۇپكىلىكتى اتى — مەن ايتقان. سودان جاڭىلما!
مەن جاڭىلمادىم. بەس ساۋساقتىڭ ءاتى-جونىن ءبىلدىم. ەندىگى قالعانى ولاردىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگى عانا. ويلايمىن: «نەگە بىردەي ەمەس؟» اكەم ايتۋعا اسىعىپ جۇرگەن جوق. مەن اسىعامىن. تۇسىمە ەنەدى. «ايتىڭىز، نەگە بىردەي ەمەس؟» دەپ كىلەڭ اكەمنەن سۇراپ جۇرەمىن.
وڭىمدە تالاي-تالاي قاسىنا جاقىن كوپ، سان وقتالدىم. ءبىراق ىڭعايى كەلمەدى، ءساتى تۇسپەدى. جاز شىعىپ، كۇز كەلەردە ونىڭ ءۇردىس ءىسى باستالدى. تاڭ سارىدەن تۇرادى. سودان اقشامعا دەيىن تورالاياقتى اينالىپ كۇيبەڭدەيدى دە جۇرەدى. ءبىر تىنبايدى. ەڭ الدىمەن تورالاياققا مىنەدى دە، شوقىتىپ الا جونەلەدى. اققولتىقتان قاراتاسقا دەيىن، ودان قىزىلتاسقا دەيىن، قۇرساي، قاپشاعايعا دەيىن ءورىسىن بىرتە-بىرتە ۇزارتىپ، شابا جونەلەدى. بۇل اتىن باپتاۋىنىڭ باسى. بۇدان سوڭ ۇيگە كىرگىزىپ قاماۋ تەر الادى. تەرىنىڭ اششى-تۇششىسىن جالاپ كورەدى. ودان جالپوشتاپ، سىرتقا الىپ شىعادى دا، جاياۋ جەتەكتەپ كوپ جۇرەدى. بەلدەۋگە بايلاپ تەردىڭ داتىن ۇگەدى، تازالايدى، سۇرتەدى، ايتەۋىر، نە كەرەك، ۇستىنە شىبىن قونعىزبايدى. سودان كەشكە قاراي، ابدەن قاراڭعى تۇسكەندە جەمدەيدى دە، قاڭتارادى، ءسويتىپ تاڭ اسىرادى.
كۇندەگى ءىسى وسى. قاسىنا كەلە قالساڭ ساعان اتتان بوتەن ەشتەڭە ايتپايدى.
— بىلە بەر، بىلگەن ارتىق ەمەس. جۇيرىك اتتى تاني بىلگەن جاقسى. جۇيرىكتىڭ كوپتەگەن بەلگىسى بولادى، — دەپ وزىمەن-وزى سويلەپ جۇرگەندەي، ساعان تۋرا قاراماستان، اتىن سىلاپ-سيپاۋىن توقتاتپاستان سويلەي بەرەدى، — مىنا تورالاياقتىڭ تۇياعىنا قارا! توڭكەرگەن كەسە سياقتى، تەمىردەن قۇيعان ءتارىزدى. شاشى — تىقىر، ءالىپى — ۇزىن، تىرسەگى — يمەكتەۋ، قۇيرىعىن دەنەسىنە تيگىزبەيدى. بوكسە تۇتاس، توڭكەرگەن قازان سيپاتتاس. ال ەندى باسىنا قاراشى! شەكەدە قىرىم ەت جوق-اۋ! قۇلاعى تىك، جاعى سوپاق، شىقشىتى كەڭ. ال ەندى، بەلىنە، جالىنا قاراپ كور!
ول سويلەپ جۇرەدى، ماعان قىزىق ەمەس. مەن قاسىنان جىلىسىپ كەتەم. ول سەزبەي قالادى. مەنى قاسىندا تۇرعانداي كورىپ، سويلەي بەرەدى.
— «جامان ات، وتپەس پىشاق، شايپاۋ قاتىن — ۇشەۋى ەر جىگىتتى قارتايتادى» دەپ نەدەن ايتقان، كىم ايتقان؟ كىم ايتسا دا ءبىلىپ ايتقان. جۇيرىك ات ادامنىڭ قۋانىشى، قاناتى ماقتانىشى. وتپەس پىشاقتى وتپەسە قايراپ الۋعا بولادى. اتىڭ جامان بولسا جاقسى قىپ كور!
ءسويتىپ ءجۇرىپ اتىن جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ەتىپ، ابدەن جاراتتى، باپتادى دا، سوناۋ قوزمالداق، سىزعان جاقتاعى بايگەگە كەتتى. مەن بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن سۇراي الماي قالدىم. اۋىل جاز جايلاۋدان، اققولتىقتان كوتەرىلىپ، قىزىلتاس اسىپ، مانجىگە كەلدى. ودان شۇقىرشي، قاسقابۇلاققا قوندى. ءار قونىستى ەكى-ۇش جەتى جايلاپ، اقىرى قانجۋعانعا توقتادى. ءبىر قىزىعى جازداي بىرگە اسىق ويناعان يتاياقتىڭ اۋىلىمەن ىرگەلەس قونىپپىز.
جەتىنشى ءورىم
اۋىل قانجۋعاننىڭ كوكشەقۇم جاعىندا، شىبىق بەلگى دەگەن جەردە وتىر. وسى جەردەن كوكشەگە قار تۇسكەنشە كوشپەيدى، كوشۋگە دە بولمايدى. كوپ بولسا ىرگە جالعا توقتايدى. مۇنىڭ ءبارى كوكشەگە بايلانىستى.
كوكشە دەگەن ساۋساقتىڭ سالاسى بوپ بولىنگەن، قىرات-قىرات، قوبى-قوبى، اتتىڭ جالىنداي قىزىل شاعىلدى بەلدەر. ەكى جالدىڭ ورتاسى تەرەڭ-تەرەڭ قوبىلار. ءشوپ مول وسەدى، كوكپەڭبەك، كوك جاسىل بوپ قۇلپىرىپ تۇرادى. سودان مۇنى كوكشەقۇم دەيدى.
ونىڭ مۇنىسىنا ءسۇيسىندىم. بۇرىنعىدان دا ۇناتا باستادىم. ونى و دا سەزە قويسا كەرەك، مەنى وزىنەن كىشى ساناپ، قامقورشى بوپ، ءىش تارتا باستادى. ونىڭ. ۇستىنە رەتى كوپ قالعاندا ماعان جاردەم ەتۋگە، اقىل ايتۋعا، كەڭەس بەرۋگە ءازىر. ەكەۋمىز جاقىن بوپ كەتتىك.
يتاياق بىرەۋدىڭ جالعىز بالاسى ەكەن. بالالارى بولماي كوپ كۇتىپ، سارىلا ءجۇرىپ كورگەن بالاسىنىڭ اتىن اكە-شەشەسى ىرىم ەتىپ يتاياق اتاعان. سول يتاياق مەنىڭ جولداسىم. ءوزى پىسىق، العىر، ءسوز تاپقىش، ويىن تاپقىش. ويناسا ۇتادى. قاتارىمەن جارىسا قالسا وزادى. كۇرەسكە، الىسقا دا مىقتى. ءادىسى مول، كۇتپەگەن جەردەن الىپ سوعادى، شالعانى قىزىق. قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى، ىشتەن دە، سىرتتان دا، ىڭعايى كەلسە بەلدەن دە شالىپ قۇلاتا سالادى. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، ءوزى جاتا قاپ، باستان اسىرا لاقتىراتىنى بار. وسىنىڭ ءبارىن قايدان ۇيرەنگەن؟ تاڭ قالام. ءوزى بىرەۋدىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي جالعىزى. وسكەن جەرى دە، تۋعان جەرى دە — وسى قاراتاۋ مەن كوكشەنىڭ اراسى. وسىنشا ونەردى قايدان ۇيرەنگەن دەپ تاڭ بولامىز. ونى بىرەۋ جاقسى مىنەزى، اشىق-جارقىن ءسوزى ءۇشىن سىيلاسا، بىرەۋلەر اسىق پەن كۇرەستەگى ونەرى، شاپشاڭدىعىنا بولا ءتاۋىر كورەدى. ال، ەندى بىرەۋلەر ونى قورقىپ سىيلايدى. ال وسىنىڭ ءبارىن يتاياقتىڭ ءوزى دە ۇعادى.
مەن ونى اعالىعى، جاناشىرلىعىنا بولا ۇناتام. ول مۇنىمدى بىلەدى. ەكەۋمىز اسىق ويىنىنان كەيىن اۋىلعا بىرگە قايتتىق. ول مەنەن ۇتىپ العان اسىعىن قايتىپ بەردى. «المايمىن» دەسەم دە بولمادى. ناق وسىدان كەيىن كوپتەن بەرى، جاز بويى كوكەيدە جۇرگەن، اكەم ايتقان، ءبىراق جاۋابىن بەرمەگەن سۇراۋدى وعان قويىپ قالدىم:
— يتاياق، سەن بىلگىشسىڭ عوي، ايتشى كانە، وسى مىناۋ بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس؟
الدىنا قولىمدى جايدىم. ول تۇرا قالدى. قولىما ءبىر، بەتىمە ءبىر قارادى. «مۇنداي سۇراۋدى قايدان تاپتىڭ، كىم ۇيرەتتى، كىم مەنەن سۇرا دەدى» دەگەندەي بەدىرەيىپ تۇردى دا:
— بۇل دا ءسوز بە ەكەن؟ — دەدى. — بۇل ما، بۇل ءسوز ەمەس. بۇل بەسەۋى بىردەي بولسا قىزىق بولمايدى. وسىنداي بولىپ تۇرعانى جاقسى.
ول وسى ءبىر سوزدەردى ايتارىن ايتسا دا، ءوزى ويلانىپ تۇر. جان-جاعىنا قارادى، ماعان توقتادى.
— سەنىڭ ءوزىڭ قىزىقسىڭ. مۇنداي ميدى قاتىراتىن سۇراقتى قايدان ويلاپ تاپتىڭ، ونىڭ ساعان كەرەگى نە؟
— كەرەگى بار!
— كەرەگى بولسا ءوزىڭ نەگە ويلاپ تاپپادىڭ؟ ماسەلەن، ايتايىق، ماعان بۇل بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن ءبىلۋدىڭ مۇلدەم دە قاجەتى جوق. سودان دا بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى. ساعان كەرەك ەكەن، ءوزىڭ ءبىلىپ ال!
— سەن ۇلكەنسىن.
— ءسوز بە ەكەن، قودىقتان ەسەك تە ۇلكەن.
— سەن تاپقىرسىڭ.
ول قولىن شوشايتتى، مەن قارادىم. تاۋدى كورسەتتى. كوز الدىمدا ەس بىلگەلى تانىس كەلىنشەك تاۋ تۇردى. وركەش-وركەش بوپ جاتىر. كوشىپ بارا جاتقان ەلگە دە، الىسقا تارتقان كەرۋەنگە دە ۇقسايدى.
— مىنە، تاۋدىڭ ءوزى بىردەي ەمەس. ءبىرى بيىك، ءبىرى الاسا.
ونداي بولماسا قىزىق بولمايدى. ساۋساق دەگەن دە سول تاۋ سياقتى ءبىرى ۇزىن، ءبىرى قىسقا. ايىرماسى وسى-اق.
ۇندەمەي تىڭداي بەردىم. دۇرىس تا ما دەيمىن؟ ءبىراق ءىشىم يلانبايدى. مەن ءۇنسىز قالعان سوڭ، ءوز ويىن ابدەن شەگەلەمەك بولعانداي، يتاياق ءسوزدى كوبەيتىپ جىبەردى.
— بەس ساۋساق نەگە بىردەي بولادى؟ بىردەي بولسا جاراسپايدى. ويتكەنى دۇنيەدە جاراتىلعان جاندى، جانسىزدىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. ساۋساق نەگە بىردەي بولادى. اناۋ قويعا قارا، ول دا بىردەي ەمەس. ءبىرى قارا، ءبىرى الا، سارى، قوڭىر، قىزىل. ەشكى دە سونداي، تۇيە شە! نار، ارۋانا، مايا، جامپوز... ءاي، ءتىپتى، مىنا جەرگە شىققان شوپتەردىڭ ءوزى تۇرلىشە.
يتاياقتىڭ ءسوزىن تىڭداپ كەلەم. ول سويلەپ كەلەدى. ەڭ سوڭىندا بىلاي دەپ ءتۇيدى.
— ەندى بولدىم. بۇدان كەيىن مۇنداي اۋلەكىنى، لاقپا نارسەنى سۇراپ باسىمدى قاتىرما! دۇنيەدەگى جاندىكتەر، تاۋ-تاستار بىر-بىرىنە ۇقساپ تۇرسا جاقسى بولمايدى... ءسان، ءسان كەرەك پە، كەرەك.
اۋىلعا جالعىز كەلدىم. يتاياقتىڭ ايتقانى راس پا، ەگەر راس بولسا، اكەم ونى مەنەن نەسىنە سۇرادى، ءالى جاسسىڭ دەپ نەسىنە ايتپادى. جوق، دەيمىن، بۇدان دا باسقا سىرى بار شىعار. يتاياق دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن بىلە بەرە مە؟
ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، ويلاي بەرسە قيىن ەكەن-اۋ! بىرتە-بىرتە ماقتاۋلى، تاپقىر يتاياقتىڭ بۇرىس جەرىن تابا باستادىم. «مەن عوي، وعان ادامدار نەگە ءتۇرلى-تۇرلى بولادى دەگەنىم جوق. ءبىر ادامنىڭ قولىنداعى، ماسەلەنكي، ونىڭ ءوز قولىنداعى بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس دەدىم. قويدىڭ ءوزى ءتۇرلى-تۇرلى بولعانمەن، الدىڭعى ەكى تۇياعى، ارتقى ەكى تۇياعى اينا-قاتەسى جوق، قۇيىپ قويعانداي. سيىر دا سونداي. اكەم بايگەگە قوسىپ جۇرگەن تورالاياقتىڭ دا تۇياعى بىردەي، اياعى بىردەي، قالقيعان ەكى قۇلاعى دا بىردەي. «وي، — دەپ قويام ىشىمنەن، — بىلگىش، تاپقىش دەسەم، يتاياقتىڭ دا بىلمەيتىنى بار ەكەن عوي».
ال يتاياقتىڭ ايتقانى بۇرىس بولماسىن، سوندا بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس؟ يتاياقتىڭ قاتەسىن بىلەم، ءبىراق ساۋساقتاردىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن بىلمەيمىن. وتكەن جاز بەن كەلگەن كۇزدەگى مەنىڭ ءبىر ءىسىم وسى بولدى. ءبىراق، ۇشتىعىنا جەتە المادىم. نە دە بولسا اكەمدى كۇتتىم.
سەگىزىنشى ءورىم
اكەم كەلۋىن كەلدى. ءبىراق مەنىمەن سويلەسۋگە مۇرشاسى بولعان جوق. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن اۋىل ادامدارىن، كورشىلەردى جيناپ الادى دا، تورالاياقتى قاي جەردە، قانداي بايگەگە، كىمنىڭ بايگەسىنە قوسقانىن باياندايدى. ونى جۇرت ەرىنبەي تىڭدايدى. ءوستىپ جۇرگەندە كادىمگى كۇز كەلدى. تاۋدان قارا جەل سوقتى. قاراشانىڭ جەلى. قۇمعا قار تۇسپەدى. كەلىنشەك تاۋدىڭ باسى اپپاق بوپ كەتتى. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جايلاۋى — حانىمساي جاق تا قاراۋىتىپ تۇر ەكەن. اكەم العاشقى سونارعا بارماق بوپ اتقا ءمىندى. ەكى-ۇش كۇن تاعى جوق بوپ كەتتى.
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم بايگە اتىن سابىلتىپ اۋىلعا كەلدى. جەرگە ءتۇسىرىپ، جايىپ جىبەرگەندە ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي كەلەتىن كوكجالدىڭ جاڭا سويعان تەرىسىن بوكتەرىپ اكەلدى. مىنە، سۇمدىق، قاسقىردى الىستان بولماسا، جاقىن كورگەنىم وسى ەدى، مۇنداي دا ءنان قاسقىر بولادى ەكەن؟ باۋىر ءجۇنى ساپ-سارى، جونى كوكپەڭبەك تەڭبىل. باسىمەن، قۇلاعىمەن سويعان. اۋىزى كەرە قارىس. جارعاق قۇلاعى ءالى ءتىرى ءتارىزدى، ەندى عانا قويعا شابايىن دەپ تۇرعانداي ەدىرەيىپ، قالتيىپ قالعان. ابدەن تاماشالادىق.
«قالاي ۇستادىڭ، قالاي سوقتىڭ؟» — دەپ سۇراعاندارعا «اسىقپا، اناۋ-مىناۋ اڭگىمە ەمەس، كەيىن ايتام» دەگەندەي، قىزىقتىرىپ قويادى. ەندى سول قاسقىردىڭ تەرىسىنەن وت باسىنا توسەيتىن توسەنىش-بوستەك جاساي باستادى.
ويىما كەيىن ءتۇستى. سول كۇنى اكەم بورىكسىز، جالاڭ باس كەلدى. تەك قانا ماڭدايىن اق ورامالمەن شارت ءتۇيىپ العان.
— بەرىك قايدا؟ — دەدىم.
— الگى سەنىمەن ايتىساتىن بورىك پە؟
— يە.
— بۇلك ەتپە، ونىڭ دا قىزىعى بار.
ءبىراق، نە قىزىعى بارىن ايتپايدى. وعان ۋاقىتى جوق. ءبارى اسىعىس. قايدا اسىعادى، نەگە ۇسىگەدى؟ بىلسەم بۇيىرماسىن.
كەشكى استان سوڭ اكەم كوڭىلدى وتىردى. قاسقىردى قالاي سوققانىن ايتتى.
— الدىمەن حانىمسايداعى تۇلكىنىڭ ىزىنە ءتۇستىم. بالەم، ءبىر سوقسام دەپ كوپتەن، ەكى-ۇش جىلداي ءتىسىمدى قايراپ ءجۇرۋشى ەدىم. انەۋ ءبىر جىلى ۇيىقتاپ جاتاتىن، مەنى الداعان تۇلكى. تۇلكى ەڭىسكە سالدى. قارى جۇقا ىلديعا تارتسا ءجون. ىزگە ءتۇسىپ بەردىم. ءشيلى وزەننەن ءوتتى. جىم جىلاس. تاسقا ءسىڭىپ جوق بولدى. سودان نە كەرەك، بۇل ىلديعا ءتۇسىپ بارا جاتقان تۇلكى بولسا ىزىنە قايتا كەزدەسەرمىن دەپ، قاراتاستىڭ تۋ سىرتىنا شىعىپ اپ، جوننان ءىز كەستىم. تۇلكى ءىزى الدەنەشەۋ بوپ كەتتى. بىرەۋىنىڭ ىزىنە قويماي ءتۇسىپ، اقىرى كەلىپ ىندەتتىم. ىندەتكەنىم بار بولسىن، وسى جەردە بورىكتەن ايىرىلىپ، جالان باس قالدىم. بۇل ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. سودان، نە كەرەك، باسىما ورامالىمدى بايلاپ اتقا قايتا قوندىم. تۇلكى جىلعا سالىپ اداستىردى دا كەتتى. ىزا بوپ كوپ ىزدەدىم. ءبىر كەزدە تابانى كۇرەكتەي ارلاننىڭ ءىزى تاپ بولا كەتتى. سويتكەنشە بولعان جوق، قىزىلتاستىڭ جوتاسىنا شىقتىم، تومەن قاراي جوسىپ بارا جاتقان ەكى قاسقىرعا كوزىم ءتۇستى. «قيقۋلاپ» بۇيىردەن قوسىلىپ كەتتىم.
— نەگە «قيقۋلايسىز؟» ودان دا بىلدىرمەي قۋىپ جەتپەيسىز بە؟
— ودان پايدا جوق. ءبارىبىر بارا سالىپ، جەتە سالىپ سوعىپ الا الماسىمدى ءبىلدىم. ماعان ەڭ، الدىمەن ەكەۋىن ەكى جاققا ءبولۋ كەرەك. ودان سوڭ ءبىرىنىڭ سوڭىنا جەكە ءتۇسىپ، ابدەن دىڭكەلەتىپ الۋىم قاجەت.
...قۋعىنشىنىڭ داۋسىن ەستىگەن بويدا-اق قانشىعى ءبولىنىپ تۇپ-تۋرا تاۋعا قاراي سالدى، ال ارلانى مانجىگە، قالىڭ شيگە بەت الدى. قايسىنىڭ سوڭىنا تۇسەم دەپ از ويلادىم. قانشىقتى سوققاندا نە قىلام؟ جاز بويى ۇيا باسىپ، ءجۇنى ەندى عانا جەتىلىپ كەلەدى. ءجۇنى جۇقا تەرىسى ءالسىز. ونىڭ ۇستىنە ۇرعاشى عوي. كەلەسى جىلى دا كۇشىكتەي بەرسىن. كەرەك كەزىندە قاسقىردا دا قاسيەت بولدى. قانشىق جونىنە قالدى. ارلاننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ بەردىم... تىكە قۋسام قاسىنا جەتىپ بارۋىم حاق. ءبىراق، ولاي ەتكەندە نە قىلام. ابدەن شارشاتىپ، السىرەتەيىن دەدىم. قاسقىردىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنە شىعىپ اپ قۋساڭ، سەن كەلە جاتقان جاققا قارايمىن دەپ ابدەن ءبىر مويىن بوپ، باسقا جاققا بۇرىلا الماي مويىنى قارىسىپ قالادى. جانامالاي، ءبىر بۇيىردەن ءتيدىم. ءوزى ارىستانداي جوتالى ەكەن. شىركىننىڭ الىمدىسى-اي! كوپكە دەيىن قارا ءۇزدىرىپ كەتەردەي-اق جوسادى-اي كوپ. ءبىراق، تورالاياق قويا ما، تىزگىندى تەجەپ كەلەم، ايتپەسە الدەقاشان جەتەمىن عوي.
— قورقىپ كەلەسىز، ءا؟
— قورىقپاسقا دا بولمايدى. اتتى مايىپ قىپ كەتسە... سودان، باستارىڭدى نەسىنە اۋىرتايىن، وڭ جاعىنا شىعىپ اپ، مانجىگە دەيىن قاباتتاستىم. ەندى بىردە سول جاعىنا شىقسام، قاسقىرىم بۇرىلا المايدى. كوزى الاقتاپ، ءتىلى سالاقتاپ، ىرجاڭ-ىرجاڭ ەتەدى. قايتادان وڭ جاعىنا شىعىپ جاقىنداي ءتۇستىم. كوزى اقشاڭ-اقشاڭ ەتىپ، ءتىسىن ساقىلداتادى، ايبات شەگەدى، ءتىپتى ءيىنى كەلسە شاپپاق تا ويى بار. بۇل ونىڭ مىقتى جاعى ەكەن. سول جاعىنا قايتا شىقتىم. ات تىزگىنىن شۇعىل بۇرىپ، قاق ماڭدايدان ۇزىلمەلى شوقپارمەن پەرىپ ءوتتىم. قاڭق ەتىپ اۋناپ ءتۇستى دە، تۇرا ساپ قايتا جونەلدى. سول جاعىنان قايتا جاقىندادىم. بۇل جولى العاشقىداي قاپى قالماي، شوشقانىڭ قابانى ءتارىزدى قارىسقان جاعىنا ءتورت اياقتاپ ارەڭ اينالدى دا، تۇرا ۇمتىلدى. ات ىرشىپ ءتۇستى. اۋىپ قالا جازدادىم. ۇرىككەن اتتى ارەڭ بۇرىپ سول جاعىنا قايتا شىقتىم. باستىرمالاتا كەلىپ، سولعا بۇرىلا بەرگەنىمدە ارلان ارس ەتىپ شاپشىپ، ۇزەڭگىلىكتەن ءبىر قارماپ قالدى. ايتەۋىر سولىنا شىعىپ ۇلگەردىم دە، ناق ەكى كوزدىڭ اراسىن الا، قاسقا ماڭدايدان سالىپ ءوتتىم، «قاڭق» دەگەن داۋسى ءبىر-اق شىقتى.
سەرەيىپ قۇلاپ ءتۇستى. اۋزى-مۇرنىنان جىلىمشىلاپ قان اقتى. ابدەن ولگەنىن كۇتىپ ات ۇستىندە كوپ تۇردىم. كۇن كەلىنشەك تاۋدىڭ باسىنا ءمىندى. قاسقىردى اپىل-قۇپىل سويدىم دا، تەرىسىن الىپ اۋىلعا قاراي تارتتىم...
تورالاياقتان سوڭعى اڭگىمەسى وسى ەدى. قوناق كەلسە بولدى، نە اتىن ماقتايدى، نە قاسقىر سوققانىن ايتادى، ەڭ سوڭىندا مەنىڭ بەرىكپەن سويلەسكەنىمدى اڭگىمەلەيدى.
بورىك دەمەكشى، قاسقىر سوققانىن ايتىپ بولعاسىن، «بوركىڭ قايدا؟» دەپ قايتا سۇرادىم. اكەم سول بەرىك تۋرالى قيالعا باتقان ادامداي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
الدەن ۋاقىتتا ىڭىلداپ قانا، ءوزى بىلەتىن جالعىز اۋەنىن قايتالادى. «جالعىز اۋەن» دەپ وتىرعانىمدا ءمان بار. اكەم دومبىرا تارتقان، ءان سالعان ادام ەمەس. ونىڭ اندا-ساندا ىڭىلداپ ايتاتىن ءبىر ءانى عانا بار. ونىڭ، ءوزىنىڭ اتى جوق. وعان قوساتىنى ەكى اۋىز ولەڭ.
دۇنيە — ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
ادامزات، جان-جانۋار ءبارى قوناق،
بۇل دۇنيە ءبىر ورنىندا تۇرا الماعان.
بۇل الگى اۋەنمەن ايتاتىن العاشقى ءسوزى. ونىڭ سوڭعى ەكى جولىن قايتالاپ ايتاتىنى تاعى بار. ارتىنشا:
باسىڭنان باعىڭ كەتسە قۇدا كەتەر،
ايرىلىپ اۋىز تامىر ءجۇدا كەتەر.
باسىڭنان ۇشقان باعىن كەلمەي كەتسە،
جات بولىپ جاماعايىن بۇ دا كەتەر.
ونىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ مانىنە قاراساق «ب ا ق» دەگەن ءبىر قۇدىرەت بار. بارلىق كۇش، قۇدىرەت سوندا. ول بولسا سەنىڭ قۇدا-جەكجاتىڭ، اعايىن-تۋىسىڭ دا، تامىر-تانىسىڭ دا كوپ. ولار سەنى توڭىرەكتەپ شىقپايدى. ال سول ب ا ق باستان تايعان كۇنى ءبارى جىم-جىلاس بوپ، سەنەن كەتەدى. ب ا ق قايتا كەلسە، ولار دا قايتا اينالىپ سوعادى. سوندا باقتان كۇشتى دۇنيەدە ەشتەڭە بولماعانى ما؟ ال، ول ب ا ق دەگەنىڭ ءوزى سوندا نە بولعانى؟ ول نە ەكەن، ب ا ق دەگەن دەپ تاعى ويلايمىن. ءبىراق بارىنەن بۇرىن بورىكتىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ العىم كەلەدى. مۇمكىن، ب ا ق دەپ وتىرعانى ونىڭ بوركى شىعار؟ ولاي بولسا اكەم باعىنان ايرىلعان ەكەن-اۋ! ءبىر جاعى وسىدان دا بولار، بورىكتىڭ تاريحىن بىلگىم كەلەدى دە تۇرادى. وعان ىرىق بەرىپ وتىرعان اكە جوق. ءوز قيالىمەن ءوزى بوپ، ىڭىلداپ ءوز اۋەنىن قايتا باستادى:
باسىڭنان باعىڭ كەتسە قۇدا كەتەر،
ايرىلىپ اۋىز تامىر ءجۇدا كەتەر.
باسىڭا ب ا ق اينالىپ قايتا قونسا،
ءبارى كوپ ور تۇلكىدەي سىلاڭ ەتەر!
ءان اياعىن توستىم. سوڭىن ەكى قايىرىپ ايتتى. ەندى بولدى عوي دەگەندە:
— كانە، ايتىڭىز، بورىك قايدا؟
— ءالى ۇمىتپاعان ەكەنسىڭ عوي. ايتايىن. سول قاسقىر سوققان كۇنى الدىمەن باياعى حانىمسايداعى قىزىل تۇلكىنىڭ ىزىنە ءتۇستىم دەدىم عوي. ونىڭ تاۋدا ءبىر، ىلديدا ءبىر ءىنى بولسا كەرەك، تاۋداعى ءىنىن تاستاپ، قىزىلتاسقا تارتتى. ىزىنە كوپ ءتۇستىم. بۇلتاقتاپ ءىز تاستادى دا وتىردى.
جولاي قۋىپ كەتتىم. تۇلكى قالىڭعا، تاسقا سالىپ ءبىراز قاشتى دا، قاباقتاعى ىنىنە تىعىلدى. بىلاي قاراسام، ءىنى ونشا تەرەڭ ەمەس سياقتى. ءبىراز قازدىم. ار جاعى تاس ەكەن. قازىلمادى. ىنگە ءتۇتىن سالدىم. وت جاققان كەزدە ەسىمە تۇسە كەتتى. تۇلكى ءىنىنىڭ ەكى اۋىزى بولادى. ەكىنشى اۋىزىن ىزدەدىم. ءبىر ءتۇپ قالىڭ توبىلعىنىڭ تۇبىندە شىنىندا ءىننىڭ ەكىنشى اۋىزى بار ەكەن. باسىمنان جۇلىپ الدىم دا، بوركىممەن اۋىزىن تىعا سالدىم. ال ءىننىڭ ەكىنشى اۋزىنا ەمىن-ەركىن ءتۇتىندى سالا بەردىم. وزىمشە قامسىزبىن. بورىك ءارى تۇلكىنى جىبەرمەيدى، ءارى ءتۇتىندى شىعارمايدى. ءتۇتىن بارعان اۋىزدان جان كەرەك بولسا ءوزى-اق شىعا كەلەر دەپ ويلايمىن. اڭقاۋ باسىم بايقاماپپىن. ءبىر كەزدە اتىم قاتتى وسقىرىنىپ قالدى. اتتى شىلاۋدان ۇستاپ تا ۇلگىردىم. ەندى بولماعاندا اتتان ايرىلىپ، جاياۋ قالار ەدىم. اتىمدى ۇستاپ، بۇعان نە بولدى دەپ، ەندى ءبىر قاراسام، باسىنا بوركىمدى كيىپ اپ، قۇيرىعى بۇلاڭ-بۇلاڭ ەتىپ، تۇلكى كەتىپ بارا جاتىر. سانىمدى سوقتىم دا قالا بەردىم... ءسويتىپ، بورىكتى تۇلكى كيىپ كەتتى. ابدەن توزىپ، توبەسى تەسىلگەن ەدى. سول تەسىكتەن باسىن شىعارىپ، جەلكەسىنە ءىلىپ العان. تۇلكىدەن تىماق كيەمىن دەپ ءجۇرىپ، ءوز بوركىمنەن ايرىلدىم. تۇلكى قوياننىڭ قالىڭ جىمىنا سالىپ، جوق بوپ كەتتى.
مەن كۇلدىم. ءبىراق نانبادىم. ونىڭ بۇل اڭگىمەسى توتى اجەمنىڭ «بورىك كيگەن تۇلكى» دەگەن ەرتەگىسىنە ۇقسايدى ەكەن.
— جوق، بۇل شىندىق ەمەس، ەرتەگى. وسىنداي ءبىر ەرتەگىنى ءوزىم دە بىلەم. ونى ماعان توتى اجەم ۇيرەتكەن.
اكەم دە كۇلىپ قويدى.
— ال ەندى نانباساڭ بورىك قايدا؟ تۇلكى كيىپ كەتكەنى راس.
«بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر»، ەرتەڭ مەن دە بورىك كيەم، قامشى ۇستايمىن. بۇل ەكەۋى مەنىڭ، ەل قاتارىنا جەتكەنىمنىڭ بەلگىسى. سوندا مەن بوركىمدى قولدى ەتسەم نە بولعانى؟
وسىنداي شىم-شىتىرىق الىپ قاشتى، بۇرالقى ويلار مەنى از تولعادى ما؟ بۇدان دا باسقا مەنى قينايتىن، بىلگىم كەلەتىن جايلار بار. ونىڭ ءبىرى — بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگى ەدى. ونىڭ دا ءساتى بۇگىن كەلدى. ويتكەنى ونىڭ بورىك جايىندا ايتقان اڭگىمەسىنە كۇدىك تۋىپ قالدى. وسى ءبىر مويىنداي قويماعان كىناسىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن ول ناق ءقازىر نە سۇراساڭ دا جاۋاپ بەرۋگە ءازىر ەدى.
توعىزىنشى ءورىم
ۇلكەن ادامداردىڭ قاي قىلىعىن ءتۇسىنىپ جاتىرمىز؟ ولاردىڭ دا وزىنشە ويلاعانى بار شىعار. جاڭا عانا اقجارقىن كورىنگەن اكە ءجۇزىن قايتادان ءبىر مۇڭ باسىپ، وي تورلاپ العانداي تۇرا قالدى. ىڭىلداپ، كادىمگى تانىس اۋەنگە قايتا باستى. جاڭا ايتارى، قوسارى جوق، سول باياعى دۇنيە.
دۇنيە — ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان...
نەمەسە:
شابان ات، وتپەس پىشاق، شايپاۋ قاتىن،
ۇشەۋى ەر جىگىتتى قارتايتادى...
تاعى تىڭدادىم. ەرىكسىز تىڭدايسىڭ. اۋەن اياعىن كۇتەم. الدەن ۋاقىتتا توقتادى دا، ماعان قارادى:
— ءالى كۇتىپ وتىرسىن با؟
— ەھە!
— بەس ساۋساق نەگە بىردەي ەمەس دەرسىڭ-اۋ!
— بۇل سۇراقتى ءوزىڭ ايتتىڭ جاۋابىن كەيىن ايتام دەدىڭ — دەپ مەن دە ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىن.
— ءبارى دە دۇرىس. ال، بۇل بەسەۋىنىڭ ءاتى-جونىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— ونى ساعان كىم ۇيرەتتى؟
— شىن اتىن سەن، وتىرىك اتىن يتاياق ايتتى.
— سەنىڭ يتاياعىن دا بىلگىش ەكەن. ال، بەسەۋىنىڭ شىن اتىن ايتىپ شىق!
— باس-بارماق، بالان ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنە بوبەك! — دەپ تاق-تاق ەتىپ، سايراي جونەلدىم.
اكەم مەنىڭ قولىمدى ءوز الاقانىنا جايىپ سالدى دا، سابىرمەن سويلەي بەردى.
— بۇل بەسەۋىنىڭ بىردەي بولماعان سەبەبى بار. دۇرىستاپ ۇق، مەن ساعان رەت-رەتىمەن ايتايىن. مىناۋ باس بارماي بولسا بارىنەن بولەك، اناۋ تورتەۋىنەن وقشاۋ تۇر. ول نەگە ولاي؟ مۇنى دا ۇعاسىڭ...
دەمىمدى ىشكە تارتىپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرمىن. ءبىر ايتقانىن جاتتاپ اپ، اكەمدى تاعى ءبىر تاڭ قالدىرماقپىن.
— كول ادام بويىنداعى باس قارۋدىڭ ءبىرى، ونىمەن ادەمى ۇيلەر جاسالعان، سالتاناتتى سارايلار سالىنعان. قولمەن نەبىر شەبەر سۋرەتتەر جاسالعان قولعا ۇستاعان قارۋ كۇشىمەن تالاي-تالاي جاۋدىڭ دا بەتى قايتقان. جەردەگى جاقسىلىقتىڭ مولىن جاساعان وسى قول. ءبىر كۇنى ەرىگىپ، ءىسسىز وتىرعاندا بولعان ءبىر اڭگىمە ەكەن. بۇل بەسەۋى ەرىگىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرىپتى دا، ءارى ويلاپ بەرى ويلاپ، قوي بۇلاي وتىرا بەرۋگە بولمايدى، بەسەۋمىز بىرىگىپ بىردەڭە ىستەيىك دەپتى. نە ىستەيمىز؟ كانە، كىمدە، قانداي وي بار؟ تىم-تىرىس. ەشكىمدە دايىن وي، ىستەيتىن جۇمىستىڭ نە ەكەنى انىق بولماسا كەرەك. بۇلار اڭىرىپ، ءارقايسىسى وزىنشە ويلاپ، ءبىراز سارىلىپتى. ءبىر كەزدە باس بارماق تۇرىپتى دا:
— مەن تاپتىم، — دەپتى.
— ال ايت! — دەپ باسقالارى شۋ ەتە تۇسكەن.
— ءبارىن ولاي ويلاپ، بىلاي ويلاپ ءجوندى ەشتەڭە تابا المادىڭدار. ودان دا، دوستار، قاراپ وتىرعانشا بىرىگىپ ۇرلىق قىلايىق! — دەپتى.
اكەم ماعان تەسىلە ءبىر قاراپ الدى دا:
— بايقادىڭ با، بالام، ۇرلىق ىستەۋ دەگەننىڭ ءوزى ىسسىزدىكتەن، نە ىستەۋدى بىلمەگەندىكتەن شىققان، — دەپ ءبىر قويدى.
بالان ۇيرەك:
— يە، نەسى بار، قىلساق قىلايىق! — دەگەن.
ورتان تەرەك.
— ءاي دوستار، قۇدايدى قايتەمىز؟ — دەپتى دە ءبىر ءسات اڭىرىپ، ويلانا قاراپتى.
شىلدىر شۇمەك:
— سو دا ءسوز بە ەكەن، قۇداي نە قىلۋشى ەدى؟ — دەپتى.
كىشكەنە بوبەك، مىناۋ پاكەنە شىناشاق تۇرىپ:
— قاراپ وتىرعانشا، دوستار، قۇدايدىڭ الا تايىن سويايىق، قان-جىنىنا تويايىق! — دەگەن.
اكەم «وسى قالاي ۇعىپ وتىر ەكەن» دەگەن ادامشا ماعان تاعى ءبىر سىناي قاراپ ءوتتى.
— مىنە، بۇل بەسەۋى سول تۇنگى نيەتىنە، ءارقايسىسى ءوزىنىڭ قىلىعىنا، مىنەزىنە، ويىنا قاراپ، ءتۇرلى-تۇرلى بولعان. ماسەلەن، ۇرلىق قىلايىن دەپ پالەنى ەڭ ءبىرىنشى باستاعان باس بارماق، ءارى پاكەنە بوپ، ءارى باسقادان وقشاۋ بوپ، دارا قالعان. ال قالعاندارى قاتار تۇر. ءبىراق، ولار دا بىردەي ەمەس. بالاڭ ۇيرەك باس بارماقتىڭ ارام ويىن بىردەن، ويلانباستان قۇپتاعانى ءۇشىن ورتان تەرەكتەن الدەقايدا قىسقا. «قۇدايدى قايتەمىز» دەپ ۇرلىق ىستەۋگە بىردەن كۇدىك كەلتىرگەن ورتان تەرەك بارىنەن ۇلكەن، ۇزىن. «قۇداي قايتەدى» دەگەن شىلدىر شۇمەك وڭىپ تۇرعان جوق. ال، ۇرلىقتى تۇپ-تۋرا سول قۇدايدىڭ الا تايىنان باستاۋدى ۇسىنعان كىشكەنە بوبەك بارىنەن الاسا، بارىنەن ءالسىز، بارىنەن ءىسسىز بوپ قالعان. ونىسىنا قاراماي «ەلدى قورتىق، قويدى شارتىق بۇلدىرەدى» دەگەندەي، ىشىندەگى بۇلىگى دە وسى. ال، ەندى ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم.
— ۇقساڭ بوپتى. ەندى جاتىپ ۇيىقتا! بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي بولماعانىن ءبىلدىڭ عوي، ءبىلدىڭ. ەندى سەن ۇلكەن جىگىتسىڭ!
مەن توسەككە جاتتىم. ءبارىبىر كوپكە دەيىن كىرپىك ىلمەي بەس ساۋساقتىق نەگە بىردەي بولماعانىن جاتتاپ جاتتىم. ونىڭ ءارقايسىسى ماعان ءتۇرلى-تۇرلى، ءبىرى تاپەل، مۇعال، ءبىرى ورتا بويلى، مىعىم، ءبىرى ۇزىن سىمباتتى، ءبىرى بوركەمىك، ءبىرى قورتىق، قۋ، بىلگىش دەپ جۇرگەن يتاياقتىڭ ايتقاندارى دۇرىس بولماي شىقتى. مەن ەندى ونىمەن تالاسا الامىن. تالاسا قالسام، جەڭەمىن. مەنى بالالار يتاياقتان دا بىلگىش دەپ كەتۋى كادىك.
مازاسىز ۇيىقتاسام كەرەك. تاڭەرتەڭ بەتىم دومبىعىپ، كوزىم قىزارىپ تۇردىم، اكەم ماعان كۇلە قارادى.
— بالام-اۋ، بەس ساۋساقتىڭ نەگە بىردەي ەمەستىگىن بىلگەن سوڭ تىنىش ۇيىقتايدى ەكەن دەسەم، قايتا مازاسىز ۇيىقتاپسىڭ عوي. بەس ساۋساقتىڭ بىردەي ەمەستىگى جاي كوزگە دە ايان. «نەگە ولاي ەكەن» دەپ ويلاي بەرۋدىڭ ورىنى جوق. ساۋساقتار دا دۇنيەدەگى ادامدار سياقتى ءتۇرلى-تۇرلى بوپ جاراتىلعان عوي. سوناۋ ءبىر جىلدارى وسى وڭىردە مولجان دەگەن سال سىماق، ءوزىن سەرى ساناعان، كەم اقىل ءبىر جىگىت بولدى. سالداردىڭ جاتتاندى ولەڭدەرىن ايتاتىن. كەلە-كەلە اۋىل-ايماققا كۇلكى بوپ كەتتى. بالا دا، شاعا دا مازاقتايتىن، قورلايتىن. ءبىر كۇنى الگى تەنتەك قولىنا بالتا الىپ، بۇلان-تالان اشۋلانىپ ءجۇر.
— اۋ، مولجان، نە بولدى؟
— نە بولعانىن بىلەسىڭدەر، كورەسىڭدەر! مەن ەندى ءبىلدىم. بۇل دۇنيەدە تەڭدىك جوق ەكەن. مەن دۇنيەنى تەڭەستىرەمىن. ءبارىن بىردەي ەتەمىن!
— يە، ءقايتىپ تەڭەيسىڭ؟
— كورىڭدەر دە تۇرىڭدار. دۇنيەنى تەڭەيمىن. ونى مىنا بەس ساۋساقتان باستايمىن.
— ءاي، مولجان، توقتا، الدىمەن بىزگە ءتۇسىندىر، سەن دۇنيەنى قالاي تەڭەمەكسىڭ؟ — دەيمىز كۇلىپ.
— كۇلمەڭدەر! كۇلمەڭدەر! قاراپ ءتۇر، مەن دۇنيەنى بىردەي ەتەمىن. ونى مىنا بەس ساۋساقتان باستايمىن. بۇل بەسەۋى نەگە بىردەي ەمەس؟ ەڭ ارجاعى ءوز قولىڭداعى كوزىڭنىڭ اعى مەن قاراسىنداي بەس ساۋساعىن بىردەي ەمەس، باسقالار قالاي بىردەي بولادى؟ مەن ەڭ الدىمەن دۇنيەنى تەڭەستىرۋدى ءوزىمنىڭ بەس ساۋساعىمنان باستايمىن.
— قالاي باستاماقسىڭ، قولىنداعى بالتاڭ نە؟
— قالايى قالاي؟ مەن ەڭ الدىمەن مىنا ءوزىمنىڭ بەس ساۋساعىمدى شاۋىپ، بەسەۋىن بىردەي ەتىپ تەڭەستىرەمىن. دۇنيەنى تەڭەستىرۋدى وسىدان باستايمىن.
ءبىز وعان كۇلدىك. ءبىر جاعىنان ايادىق. بولمايدى دەپ تۇسىندىردىك. سونىمەن نە كەرەك. مولجان ءوز قولىن ءوزى شابا المادى. بالام، سەن ەندى مولجانشىلاپ جۇرمە، بەس ساۋساقتى تەڭەستىرە المايسىڭ. تەك تەڭ ەمەستىگىن، نەگە بىردەي ەمەستىگىن ۇقساڭ بوپتى...
اكەم جايلى ەسىمدە قالعاندار وسى عانا بولار.
قۇداينازار شالدىڭ حانىمسايداعى قاراشا ءۇيىنىڭ تورىندە جاتىپ ءتۇنى بويى ويلاعانىم دا وسى.
ونىنشى ءورىم
ءتۇنى بويى ويلادىم. ەسىمدە باردىڭ ءبارىن كوز الدىمنان وتكىزدىم. تاڭ الدىندا ابدەن شارشاپ ۇيىقتادىم. ساسكە تۇستە باسىمدى كوتەرسەم، ۇيدە جان جوق. ءبارى مال ەرگىزىپ، ەرتەڭگى شارۋانىڭ قامىندا جۇرگەن كورىندى. شاڭىراقتان تورگە، ناق مەن جاتقان جاستىققا كۇن نۇرى ءتۇسىپ تۇر. كيىنىپ سىرتقا شىقسام قۇداينازار شال ءۇيىنىڭ جانىنداعى قىزىل قوڭىر جارتاستىڭ باسىندا وتىر. اسا ۇلكەن، قىزىل ءمارماردىڭ ۇستىنە ورناتقان ەسكەرتكىش تاقىلەتتەس، كوز قىرىن الىسقا تاستاپ، تاپجىلماستان، قاتىپ قالعان. سىرتقا شىققان مەنى كەرىپ ورنىنان تۇردى. بويى تىم بيىك بوپ كورىندى. باسى نايزاداي بوپ، بويى سورايىپ، ەرتەڭگى كۇن ونى تىم الىپ ەتىپ كورسەتتى...
ول جايلاپ ىلديعا ءتۇستى. الدىنان قارسى شىقتىم.
جاڭا كورىسكەندەي، ۇيقىدان سوڭ قايتا امانداستىق... ءتۇنى بويى ويلاعان، تۇيگەن جايلارىمنىڭ كوبى پىشىراپ، باسى بىرىكپەي، بىت-شىت بوپ كەتكەن. ونى ايتۋدى قويدىم. قايتا نايزاباستىڭ ءوزىن سويلەتىپ قويايىن دەپ ىشتەن قۋلانىپ، سۇراقتى بىردەن جاۋدىردىم.
— ال، ءسىز عوي، سوناۋ ون التىنشى جىلى كارپات بارىپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كوردىڭىز. ودان ءالىبي جانگەلدينگە ەردىڭىز. ريەۆوليۋسيا، ازامات سوعىسىنا قاتىستىڭىز. ونى قويىپ، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنا دا باستان-اياق قاتىستىڭىز. مۇنىڭ ءبارى ۇلكەن ءىس، تاماشا ەڭبەك. كىم دە بولسا ماقتانىش ەتەدى. ودان سوڭ جىلقى باعىپ، قوي كۇزەتىپ ءجۇر ەكەنسىز. بۇ دا جاقسى. وزدەرىڭىز ايتاسىزدار، «جىگىت ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى بولسىن» دەپ. ال، ءبىر سىرىڭىز بار ەكەن دەلىك. سەگىز قىرىڭىز قايدا؟
— ۇقتىم، بالا، ءسوزىڭدى ۇقتىم. مۇنىڭ ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناعانمەن بىردەي. ويتكەنى زامانىنا لايىق بىزدە دە قىر بولدى. ۋاقىتقا قاراي ءبىزدىڭ قىردى ءسىزدىڭ قىر باسىپ-جانشىپ، سىلىكپەسىن شىعارىپ تاستادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ قىردىڭ قىرتىسى ءمۇجىلىپ، قىرى سىنىپ، القا-سالقاسى شىقتى. ءار نارسە ءوز كوزىندە ەكەن، بالا!
— ءسىز، مەنىڭ ساۋالىمدى قالجىڭعا اينالدىرىپ جىبەردىڭىز بە، قالاي؟
— بۇيىرماسىن، قالجىڭ ەمەس. مەن بىلگەن اناۋ مىناۋ ونەر سىماقتىڭ كاسىپكەرلىكتىڭ ءبارى بۇل كۇندە تۇك بولماي، پايداعا جاراماي قالدى. ماسەلەن، مەن دە سەنىڭ اكەڭ ءتارىزدى كوكپار شاپتىم، سالىمعا ءتۇستىم، دودانى، بايگەنى قىزىقتادىم. ودان قالا بەرسە يت قوسىپ، تازى جۇگىرتتىم. بۇركىت سالىپ، قانجىعانى قىزىل قانعا بويادىم. يتەلگى، قارشىعا ۇستاپ، كوكشەقۇمدا قيقۋلاپ، قىزىل شاعىل جالدارىن كەزدىم. كەزىندە بۇل دا جىگىتتىڭ ونەرى سانالعان.
— بۇلاردان باسقا...
— بۇلاردان باسقا نە بولدى؟ وسى عوي، بالا، ازداپ ءورىمشى ەكەنىمدى ايتپاسام...
بۇل مۇلدە مەنىڭ جادىمدا جوق ونەر. سودان دا بولار، شالعا سۇراۋلى قارادىم. ول سەزە قويدى.
قىزداربەكتىڭ قىزىل بەتى ورتتەي شاتىناپ بارىپ، جاي عانا لىپ ەتىپ، سونە قالدى. جورالى دا جوندى جەرىنە تيگەنىن سەزە قويعان شويىنبەت سوزدەن ىركىلمەدى.
— جاماندىقپەن شىققان اتىڭدى جاڭارتقان جەردەگى باسىندى ەگىزدەي ورگە سۇيرەگەن، قىزداربەك اتىڭدى شىعارعان قىرعىزدىڭ قارا بيەسىنەن تۋعان قاراقۇلاق ەدى، بايگەنىڭ ءبارىن ساداقا ەتىپ، جولىنا قۇربان ەتەتىن شىعار دەپ ارتىق ويلاپ، اسىعىستا ايتىپ قالدىم! — دەپ بي شال دا بۇرىلا بەردى.
سوندا باقتىباي تۇرىپ، شويىنبەتكە:
— ءسوزىڭىزدى اۋرە ەتىپ نە قىلاسىز، بەتى قىزىل ەركەكتە ۇيات-ار بولمايدى. ۇرلىقپەن بولسا دا، ايتەۋىر اتى شىققانىنا ءماز! — دەپ ەدى. — داڭقى شىقسا بولعانى. سونىڭ ق ۇلى بولادى، قولىن ناجىسكە باتىرىپ وتىرعانىن بايقامايدى.
دەگەنمەن، پەندە شىركىن، پەندەلىگىن ىستەمەي قويمايدى عوي، قىزداربەكتىڭ بەتى شىلپ ەتپەي، سول قىپ-قىزىل بولعان كۇيى قالا بەردى. سوندا ءبىر بايقاعانىم، سەنىڭ اكەڭ الگى ءسوزدى قىزعانىشتان، قاراقۇلاقتىڭ شابىسىن ارمانداعان ادامنىڭ ويىمەن ايتقانداي بوپ ەدى. كىم ءبىلسىن، ارمان دەگەن سونداي، وردەگى قىزىل شاعىلدان جالت بەرىپ، جونىن كورسەتكەن قىزىل تۇلكىدەي بۇلاڭ قاعىپ، وتە شىعاتىن بولار. ال، مۇمكىن، شەمەن بوپ جۇرەككە جابىسىپ، ولە-ولگەنشە ىشتە كەتەتىن شىعار. مۇنىڭ ءبارى ادامنىڭ قۇپياسى.
اڭگىمە ۇستىندە نايزاباس قامشىنى وندىرە ءورىپتى. تورتتەن ءۇشى بىتكەن. ساۋساعىنىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. قاي تاسپانى قاي جەردەن قالاي ءىلۋ، وتكىزىپ الۋ ابدەن كەكىرەكتە جاتتالىپ كەتسە كەرەك، شاتاسۋ، جاڭىلىس باسۋ دەگەن جوق.
— ارمان دەگەن وسىنداي نارسە، جىگىتىم! باسىندا از-مۇز شالكەس كەتسەك تە، ەندى تۇسىنە، ۇعىسا باستادىق قوي دەيمىن.
ول سويلەپ وتىر. اندا-ساندا سەلكەۋ قالعان، ىركىس تۇسكەن تاسپانى زورلانا تارتىپ، جەڭىل اعاش بالعانىڭ شۇيدەسىمەن جايلاپ سوعىپ-سوعىپ قويادى. ءاربىر ءورىم جىمىرىلىپ، جىمداسىپ جاتادى. جەز تاڭداي ورنەك قالىپقا سالىپ قۇيعانداي ءتىزىلىپ، ۇزارا تۇسكەن.
ون ەكى ءورىمدى، جەز تاڭداي، سارى قامشى ءورىلىپ بولعاندا ۇيدەن ءبىر-اق شىقتىق. كۇن تۇستىككە كوتەرىلگەن. ماۋجىراعان كوكتەم. بۇگىن حانىمساي كوكمايساعا بوگىپ قاپتى.
ون ءبىرىنشى ءورىم
نايزاباستىڭ سوڭىنا ەرىپ ۇيدەن شىقتىم. كۇن شاڭقان تارتىپ، جەر-كوككە ساۋلەسىن مول تەگە باستاعان. ءشوپ باسى ءموپ-مولدىر شىق. مونشاقتاي جىلت-جىلت ەتەدى. كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق ءساندى كۇنى ەكەن. حانىمساي بويى ەندى بۋسانىپ، ساعىمدى بۋ باسىپ، جوتاسى كوك الا جاسىل تارتىپ، ءساندى ءبىر جەلەككە بولەنگەن سۇلۋداي شىق پەن بۋعا ورانىپ ماۋجىراپ قاپتى. ماحاببات بۋىنا بالقىپ، كەرەناۋ كەرىلگەن كەربەز سۇلۋدىڭ كەساپاتقا تولى قىلىعى تاقىلەتتەس قۇلپىرا ءتۇستى، كوزدىڭ قۇرتىن جەپ، تاۋىن شاعىپ، سارى بوز ساعىمعا ورانىپ، بۇلدىراپ وينايدى كوپ، وينايدى. كوزدى قاۋىپ، جۇرەكتى دىرىلدەتەدى. سوناۋ ءبىر كەزدەردە مەنىڭ اكەم باقتىباي، بي شويىنبەت، اقىن قۇلىنشاق، اجەڭ مەن ءجۇنىس، قۇديار مەن دانيار مىناۋ كەلە جاتقان نايزاباس شالدىڭ بالالىق، جاستىق، جىگىتتىك، سال-سەرىلىك شاعىن كورگەن سۇلۋ حانىمساي ءالى سول ادەمى، سىمباتتى شاعىن جوعالتپادى. ال، وسى جەردىڭ قىزىل گۇلىن تاپتاپ، قىز اۋلىنا بارعان مەنىڭ سەرىلەرىمنىڭ، ارۋاقتارىمنىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان. مىناۋ ماياباس، قيقار شال سولاردىڭ ەڭ سوڭعى جۇراتى. بۇل ءالى تۇك كورمەگەندەي كۋاقى، شيراق. وزىنە كەرەك ەمەس نارسەلەردىڭ ءوزىن بىلگىسى كەلەدى. توڭىرەگىنە سىناي، مىنەي قارايدى. وقىعان، توقىعانى جانە بار، شاش قويىپ، شاناشتاي تار شالبار كيگەن، كەشەگى سۇراپىل سوعىستى باستان-اياق وتكىزىپ، جارتى ەۆروپانى كەرزى ەتىگىمەن جاياۋ ءجۇرىپ وتكەن مەنىڭ ءوزىمدى سىناپ تا، مىنەپ تە قويادى. ساۋال بەرىپ جاۋاپ الا الماي دا وتىر. دامەسى تاۋداي. كوكىرەگىنە نان پىسەدى. كەشەگى مەنىڭ جاس شاعىما شاققاندا سەندەردىڭ كورگەندەرىڭ، بىلگەندەرىڭ تۇك ەمەس دەگەندەي، ءمىن تاعا قارايدى-اۋ بۇل شال. مەن ادام تانيتىن بولسام، وسى ماياباستىڭ ءوزى جاسىندا ناعىز قيقاردىڭ ءوزى بولعان. جاسىمنان بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم جوق، دەپ ماقتانادى. كەشە، ونىڭ جاس شاعىندا، مىنا وڭىردە ول ءۇشىن قىزىق-تاماشا، ويىن-كۇلكى، ءتىپتى باقىت بوپ كورىنگەن كوپ نارسەلەردىڭ ەندى كۇن وتكەنىن دە ونشا مويىنداعىسى كەلمەيدى.
— اقساقال، كەشە عانا وسى ايماقتا بايگە جاساپ، كوكپار شاۋىپ، وي، شىركىن-اي، قىزداربەكتىڭ قاراقۇلاعى، اجەڭنىڭ الاياعى، قۇدياردىڭ تەڭبىلكوگى، باقتىبايدىڭ بۋرىلى دەپ ماقتاپ، تاماشا ەتتىڭىزدەر. ەندى بۇگىن سىزدەر ونىڭ ورنىنا شايحتىڭ بوز «ۆولگاسى»، بەردەننىڭ «كوك ماشيناسى»، ەسىركەپتىڭ «سۇر جورعاسى»، ەڭسەبايدىڭ «قىزىل تورى جۇيرىگى» دەپ، كىمنىڭ «ۆولگاسى»، «موسكۆيچى» بولسا، سونى ماقتان ەتىپ، تامسانا قاراپ جۇرمەيسىزدەر مە؟ — دەپ ونىڭ بەتىنە قارادىم.
— يە، سەن ات قىزىعى ءوتتى عوي، دەمەكسىڭ بە؟
— ءار نارسە ۋاقىتىندا ەمەس پە؟
— انەۋ ءبىر كەزدە مەن دە سولاي ويلاعام. كەيىن باقسام، ات قىزىعى، ات جەلىگى، ات تاماشاسى ءوز الدىنا بولەكشە مە دەپ قالدىم. مىنە، بۇگىن تۇستە سوناۋ باعاي بۇلاقتىڭ باسىندا شوپاندار تويى بولادى. سوعان بارامىز. سوندا ءوزىڭ دە كورەرسىڭ. كوكپار، بايگە، سالىم بولماق.
مەنىڭ دە ويىم جىلقىدا. ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى بايگەدە، بايگەدەن كەلگەن تولىبايدىڭ قارا اتى جايىنداعى، «قاراقۇلاق، قاراقۇلاق» دەپ شاپقان بالانىڭ داۋسى قۇلاعىمنان كەتپەي، سونى ويلاپ كەلەم. وسى ءبىر ويدىڭ جالعاسى سەپتى ەتىپ:
— سونىمەن، اقساقال، باقتىباي شالدىڭ تورالاياعىنىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ — دەدىم.
— ناق وسى حانىمسايدىڭ باسىندا كۇزگە سالىم، جىلان شاعىپ ءولتىردى جانۋاردى.
— قاراقۇلاق شە؟
— قاراقۇلاق جال-قۇيرىعى كۇزەلىپ، وسى ادەجاننىڭ استىندا ءجۇرىپ ءولدى عوي.
بۇدان سوڭ ەكەۋمىز دە كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدىق.
ون ەكىنشى ءورىم
قۇداينازار شالدىڭ باسپاناسىندا، ونىڭ وزىمەن بىرگە بولدىم. ءبىراق ونىڭ ماعان بەرگەن ءۇش ساۋالىنىڭ ۇشەۋىنە دە جاۋاپ بەرە المادىم. ويلاعاندارىمنىڭ ءبارى وزىمدە. سول ويعا العان كۇيىندە ىشتە قالدى. ەڭ جامانى وسى بولدى، كومەيگە كەلىپ تىرەلگەن ءسوزدىڭ سىرتىنا، سونىڭ ات سۇيگەن، ات دۇبىرىنە ۇقساعان جۇرەگىنە تارتقان ەكەن-اۋ دەپ پايىمدايمىن. ويتكەنى اكەم اتتى اسكەر بولماسا دا، ءومىر بويى — الپىس ءۇش جىلىنىڭ ەلۋ ءۇش جىلىن، ون جاسىنان باستاپ اتپەن وتكىزگەن ادام. ول شاپپاعان كوكپار، ول قاتىسپاعان سالىم بار ما؟ ول ات جارىسقا، ات سايىسقا تۇسپەگەن تولاس بار ما ەدى؟ ول قاسقىر دا قۋعان، تۇلكى دە شالعان، جوق قاراپ ءىز دە شالعان. اتقا مىنبەدىم دەگەن كۇننىڭ وزىندە ول كۇن سايىن اتپەن ەكى-ۇش شاقىرىم شوقىتاتىن، ءسويتىپ ودان قاماۋ تەر الاتىن.
مىنە، وزدەرىڭ دە بايقاپ وتىرعان بولارسىڭدار، ەلۋ ءۇش جىل بويى كۇن سايىن اتقا شاپقان ادامنىڭ بالاسىنىڭ جۇرەگى قانداي بولۋعا ءتيىس؟ مەنىڭ جۇرەگىم دە اكە جۇرەگىندەي تۋلاعىش، ويناقى، مازاسىز، اساۋ ات ءتارىزدى الىپ قاشپا، ۇرما ورىندى-ورىنسىز جەردە ۇرىنشاق. ۇزاق سونارعا جىبەرگەن ات بايگەسىنە قالاۋلى جۇيرىگىن قوسىپ، ەندى جۇرەگى لۇپىلدەپ، اسىعىس تا، شىدامسىز دا سونىڭ اقىر سوڭىن كۇتكەن اكە جۇرەگىنىڭ ىرعاعىڭداي ىرعاق مەنىڭ كەۋدەمدە دە بار. باعىن دا، تالايىن دا كىلەڭ الدان، كەلەر تاڭنان، شىعار كۇننەن كۇتىپ ۇيرەنگەن تالاپكەردىڭ كۇدىككە تولى، ويناقشىعان جۇرەگى مەنىڭ جۇرەگىمە ءوزىنىڭ ءدۇبىرى مەن ءدۇرسىلىن قوسا قالدىرعان ەكەن دە... ناق ءقازىر كەۋدەمدە بۇلكىلدەپ تىنىمسىز سوعىپ تۇرعان ءوز جۇدىرىعىمداي (ءار ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ ۇلكەندىگى سول ادامنىڭ جۇدىرىعىمەن ولشەنەدى) كىشكەنە جۇرەك اكەمنىڭ جۇرەگىنە ۇقسايتىنىن مەن سوندا، بالداي قالاسىندا جاتقان تۇندە ۇعىپ ەدىم. مەندە كوكەمنىڭ تىنىشسىز، اساۋ، ات تۇياعىنىڭ دۇرسىلىنە ۇقساعان مازاسىز، باس بىلمەگەن تايداي ويناقى جۇرەگى بارىن بىلەم. ال ەڭ قيىنى نايزاباس شال اكەدەن نە الىپ قالدىڭ دەپ ساۋال قويعاندا، ونىڭ جۇرەگىن الىپ قالدىم، نەمەسە، ول ماعان ءوزىنىڭ اسىل قازىناسى، ۇلىنا قالدىرعان مۇراسى دەپ، جۇرەگىن قالدىرىپ كەتتى دەپ ايتا المادىم.
ال ادىلىنە جىعىلىپ كورەيىكشى! اكەدەن بۇدان باسقا، بۇدان اسقان قازىنا-بايلىق، ايتەۋىر ءبىر اسىل نارسە الىپ قالۋ مۇمكىن بە ەدى؟
كوكەمدە ات سايىسىنىڭ بىلگىر باپكەرىنە لايىق جۇرەك بولعان دا، مەندە تالاپكەردىڭ، ءار نارسەدەن ۇمىتكەردىڭ جۇرەگى نەگە بولماسىن. وندا سايىپكەردىڭ جۇرەگى بولعاندا، مەندە ءبارىن كەلەر كۇننىڭ شۋاعىنان كۇتكەن، نەمەسە، بۇرىن جۇرمەگەن جولمەن ساپار شەككەن سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى قانتالاپ ساياق جىگىتتىڭ شەلدەپ كەلە جاتىپ كوكجيەككە ەرىنى كەزەرىپ، وزەۋرەي قاراعانى سىندى ارمان وتى بار-دى. بار ايىرما وسى عانا. ايتپەسە، ءبىر ىرعاقپەن، تولقىنمەن، اساۋ سوعىپ تۇراتىن جۇرەك مەندە دە بار. ول كەيدە الدىنا قارا سالماي، قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، ۇزاقتان كەلگەن قاراقۇلاقتىڭ ءدۇبىرلى شابىسىنا ۇقساپ، بۇلك-بۇلك، ءدۇرس-دۇرس سوعادى.
وسىلاردى ويلاعاندا، انەۋ كۇنى حانىمساي تورىندە شوپان ۇيىندە، مەنىڭ كوكەمە ۇقساعان شوقشا ساقال، ەڭكىش كەلگەن كىشكەنە شالدى، نايزاباستى ەندى كەزدەستىرەر مە ەدىم دەپ قيالدايمىن. مەن وعان، قۇداينازارعا، كوكەمنىڭ ماعان نە قالدىرىپ كەتكەنىن ايتار ەدىم. اسىقپاي-ساسپاي، باپتاپ قانا، اكەگە دەگەن بالانىڭ ماقتانىشىمەن ايتار ەدىم. وعان «كوكەم ماعان ءازىنىڭ جۇرەگىن قالدىرعان» دەر ەدىم. ونىڭ بۇعان تۇسىنبەۋى دە كادىك. وندا مەن باسقاشا سوزبەن ايتامىن: «كوكە ماعان شاپقان اتتىڭ دۇبىرىنە، تۇياعىنىڭ دىبىسىنا ۇقساعان، الگى ءوزىڭىز ايتقان تورالاياق پەن قاراقۇلاقتىڭ شابىسىنا، سول جۇيرىكتەر جۇرەگىنىڭ ىرعاعىنا ۇقساعان ءارى تۋلاعىش، ءارى ويناقى، ءارى مازاسىز، ءارى ۇرىنشاق ءوز جۇرەگىن قالدىرىپ كەتتى. بۇدان ارتىق ەشتەڭە كەرەك تە ەمەس» دەپ ماساتتانا ايتار ەدىم.
* * *
جولعا شىقتىق. قۇداينازار مەنى ماشينا جولىنا دەيىن شىعارىپ سالماق بوپ، قوس ات ەرتتەگەن. جيرەن قاسقا دەنەسى قىزىپ العان سوڭ، اياعىندا شورى بارىن دا ۇمىتىپ، الشاق-الشاق باسادى. تاۋدان ىلديعا قاراي تۇسكەندە جاڭا كۇش-قۋات پايدا بوپ، ءبىتىپ قالعان تىنىسى اشىلعانداي قولتىعى تەرلەپ، دەنەسى بۋسانعان سوڭ، قامشى سالعىزباي كوسىلە ءجۇردى. جيرەن قاسقانىڭ وسى ءبىر ەركىن، الشاقتاپ باسقان جۇرىسىنە قاراپ:
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى وسى جىلقى مالى ادام مىنەزدەس. كەيبىر قىلىقتارى اينا-قاتەسى جوق ادام تاقىلەتتەس بوپ تۇرادى، — دەدى قۇداينازار. ول جيرەن قاسقا قايتا-قايتا قاراپ الدى. — ادام دا قىزىق. بۇرىن جوعارىدا وتىرىپ قالعان ادام كىلەڭ تورگە قارايدى. كەزىندە سويلەپ ۇيرەنگەن ادام مىلجىڭعا جاقىن. ايتىپ قالعان اۋىزدىڭ تىڭداۋشىسى بولسا دا، بولماسا دا ايتا بەرگىسى كەلىپ تۇرادى. «جەگەن اۋىز جەسىن»، «اۋىزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن» دەگەن ماقال-ماتەل وسىدان قالعان. ءوزىن ويلاشى، بۇرىن ىشىپ-جەپ ۇيرەنگەن ادام ابدەن قۇنىعىپ كەتەدى دە، ىشە بەرسەم ەكەن، جەي بەرسەم ەكەن دەيدى. مىنە، «اشىققاننان قۇنىققان جامان» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان. ال، جىلقىنىڭ وسىنداي ادامعا ۇقساس جەرى سول — جىلقىدا، ەگەر ول شاۋىپ قالعان، شاپقاندا وزىپ جۇرگەن جىلقى بولسا، كەيدە ءوزىنىڭ كۇنى وتە باستاعانىن بايقاماي، تاعى دا شاپسام، تاعى دا وزسام دەپ جەلىگىپ تۇرادى. مىنە، سونىڭ ايعاعى مىناۋ استىڭدا كەلە جاتقان جيرەن قاسقا. مۇنىڭ دەنەسى قىزدى. ەندى شاۋىپ كەتكىسى كەلىپ، شابا قالسا وزىپ كەتكىسى كەلىپ، قۇتىرىنىپ كەلەدى. قايران كوڭىل، شىركىن كەۋدە نە ىستەتپەيسىڭ قۇلىڭا!
قۇداينازاردىڭ ءسوز ساپتاۋىنا تاڭ بولعان ادامشا، وعان تەسىلە قارادىم.
— تاڭدانبا! — دەدى ول قامشىسىن جاي عانا جەبەي سىلتەپ. — مەن بىلەم، كوبىنەسە ادام كوڭىلدىڭ، كەۋدەنىڭ، ءناسىبىنىڭ ق ۇلى. مەن ءوزىمنىڭ ناق ورنىمدا ءجۇرمىن، لايىق ورىنىمدا تۇرمىن دەيتىن پەندەنى تابۋ قيىن، بالا. بۇل جەردە ادامنىڭ اتقا ۇقسايتىن جەرىن ايتايىن. شاپ ايىل مەن ءتوس تارتپانى قاتتى تارتىپ، اۋىزدىقتى سالىپ، تىزگىندى بوساتىپ، قامشى كوتەرگەندە، ول جۇيرىك پە نەمەسە تۇلپار ما، ءتىپتى بولماسا قارابايىر جابى ما، نە بولسا ول بولسىن، اياعىن كوتەرىپ، باسىن شۇلعىپ، ءا دەگەندە ايقايعا ەلىگىپ شاپپايتىن قىلقۇيرىق بولمايدى. ناعىز جۇيرىك سوزىلا كەلە، شابۋ ۇستىندە، ۇزاعى مەن قاشىعىندا، اياق الىسىنا قاراي كەيىن، كەلە-كەلە، بارا-بارا كورىنەدى ەمەس پە؟ ادام دا وسى سيپاتتاس قولىنا بيلىك، باسىنا ب ا ق، قونعاندا، مانساپقا جەتكەندە، «قوي، ويباي، مىنا جۇمىس مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى» دەپ ايتپايدى. نە دە بولسا شابىستا، نە وزا شاۋىپ العا شىققاندا، نە شاڭ جۇتىپ ءدۇبىردىڭ ارتىندا قالعاندا ءبىر-اق كورىنەدى. مىنە، ات تا وسى. ءبارى جاپا-تارماعاي لاپ قويعاندا ۇشقىر مەن شىعا شاپپا بىردەن كورىنەدى دە، ناعىز جۇيرىك سوزىلما شابىستا كورىنەدى. جابى بولسا شوقاقتاپ ارتتا قالادى. مۇندايدا قامشىنىڭ اۋىر، جەڭىلى، ادەمى-جامانى، ونى توپەپ ۇرعانى سەبەپكەر بولمايدى. ويتكەنى قامشى دەگەن جۇيرىككە سۇيەۋ دە جەبەۋ، جابىعا ساباۋ دا بىلەۋ. مۇندايدا قامشى سەپ ەمەس، سەبەۋ. ول ات ۇستىنەن ۋىلدەپ سوققان جەلدى اندا-ساندا زۋىلداتىپ كەسىپ-كەسىپ تۇسەدى دە، سول ىسقىرىعىمەن شاپقان اتقا كۇش-قۋات بەرەدى. مىنە، قامشىنىڭ كەرەگى وسىندا...
— اتقا كۇش-قۋات بەرسە، ادامعا قارۋ، جىگىتكە ءسان بولسا قامشى ناعىز كەرەكتى نارسە مە دەيمىن؟
— دۇنيەگە كەرەكسىز نارسە كەلگەن دە ەمەس، جاسالعان دا ەمەس. ونى كەيىن ايتام. ۇمىتتىرما، ەسىمە سال كەيىن ودان دا، ەسىمدە تۇرعاندا ادام مەن اتتىڭ تاعى ءبىر جاقىندىعىن ايتايىن. ال حالقىمىزدىڭ ولەڭ-جىر، داستاندارىن، ەرتەگىلەرىن الىپ قارا. سونىڭ بارىندە ات ادامنىڭ ەڭ جاقىن دوسى، جۇرسە، شاپسا قاناتى، ۇشسا، قونسا قۇيرىعى سانالادى. قامباردىڭ قاراقاسقاسى، تارعىننىڭ تارلانى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ ءدۇلد ۇلى، تولەگەننىڭ بوز جورعاسى، كەشەگى وتكەن اقاننىڭ قۇلاگەرى ەل كوكەيىندە جاتتالعان، قۇرمەت-قۇدىرەت تۇتقان قىلقۇيرىق، جۇيرىكتەر، تۇياقتى تۇلپارلار ايشىلىق جەردى اپتادا العان دۇلدۇلدەر. حالىقتىڭ قىزىعى دا ماقتانىشى. ەل قورعاعان باتىردىڭ دا، قىز سۇيگەن، جار كۇتكەن ەر جىگىتتىڭ دە، سال-سەرىلىك قۇرعان ونەرپازدىڭ دا ءارى سەرىگى، ءارى دوسى، ءارى قاناتى، قۋسا جەتكىزەتىن قۋاتى، قوسسا بايگە الاتىن قىزىعى، قاشسا قۇتقاراتىن ايلاسى دا وسى ات. ءتىپتى، باسقانى بىلاي قويىپ، ەلدىڭ جەزتاڭداي ءسوز زەرگەرلەرى سارا مەن ءبىرجاننىڭ ايتىسىن ءبىر مارتە شولىپ شىق. ەكى شەشەن ءسوزدى جۇندەي ساباپ، دۇرىلدەتە كەلىپ، وزدەرىن جۇيرىك اتقا تەڭەيدى. قۇداي-اۋ، نە دەۋشى ەدى. يە، ءبىرجان ايتادى-اۋ: «قاز مويىن، قامىس قۇلاق، قارا كوكپىن، تۇنىقتان ءجۇزىپ ىشپەي قانبايتىن»... دەسە، بىردە ول «كەڭ قولتىق ارعىماقپىن القىمى ىسپەس»... دەپ... ەندى بىردە «جەل قابىز، جەز تاعالى ەڭىرەۋمىن، قاراتەر شىققان سايىن كەتەم اعىپ». سوندا سارا دا بۇدان قالىسپاي «سان جۇيرىك جەتە الماعان سامعاعاندا» دەمەپ پە ەدى...
— اتتىڭ ماقتاۋىن جەتكىزدىڭىز. ال، كەيبىر ەلدەردە اتتان تۇيەنى، ال ەندى ءبىرى تۇيەدەن سيىردى، ەندى بىرەۋلەرى ءيتتى، مىسىقتى جاقسى كورەدى.
— ونى بىلەمىن. «ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەگەن ماتەل دە وسىندايدان شىققان. قۇداي-اۋ، سەن ايتتىڭ با، الدە باسقادان ەستىدىم بە، ءقازىر ەسىمدە جوق، ءتىپتى كەيبىر ەلدەر، ماسەلەن، پرانسوز ەلى دەي مە، ايتەۋىر ءبىر ەل ادامداردى ورتتەن قۇتقارعان ءبىر يتكە التىننان دەي مە، كۇمىستەن دەي مە، ايتەۋىر جاقسىلاپ ەسكەرتكىش قويعان دەيدى.
— ونداي ەسكەرتكىشتىڭ بارى راس. ەسكى گرەك، ريم، اراب ەلىندە اتتىڭ نەشە ءتۇرلى مۇسىندەرىن التىننان قۇيىپ جاساعان. ۆەنگريادا قاسقىرعا، ينديادا سيىرعا، افريكادا تۇيەگە قويىلعان اتاقتى ەسكەرتكىشتەر بار.
— ونداي بولعاندا، مىناۋ تەرىسكەيدە قاراقۇلاققا ءبىز نەگە ءبىر ەسكەرتكىش قويمايمىز؟ — دەدى دە، «بۇعان سەن نە دەيسىڭ» دەگەن ادامشا ماعان كۇلە قارادى. ەكى جارىم كۇن بىرگە ءجۇرىپ، ونىڭ كۇلگەنىن كورگەنىم وسى اشاڭ ءجۇزىنىڭ تەرىسى تەك ەزۋى مەن كوزىنىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ جينالعان بەت-اۋىزى اجىمدەنىپ كەتتى. ءبىراق، كوزى سىعىرايىپ، جانىپ تۇر.
— قاراقۇلاققا دەيسىز بە؟
— جوق ءا، ايتەۋىر سول سياقتى جىلقى تۇقىمىنا دەگەنىم عوي.
— الگى ەسكەرتكىشتەگى سۋرەت قاراقۇلاقتىڭ سۋرەتى سۇلۋ، سىمباتتى، ادەمى بولسىن دەيسىز-اۋ، شاماسى.
— دۇپ-دۇرىس. مىناۋ قاراقۇلاق دەمەي-اق سۇلۋ اتتىڭ سۋرەتىن سالسا، ءبىزدىڭ تەرىسكەيدىڭ جىلقى سۇيگەن دوس، قانات، ءپىر تۇتقان ەلدىڭ سالتىن كورسەتىپ تۇرار ەدى-اۋ دەيمىن.
مەن ۇندەمەدىم. قۇداينازار ءبىراز كۇتتى. اقىرى بولماعان سوڭ قايتادان ءوزى سويلەپ كەتتى.
— وتكەن جىلى الماتىدا وقىپ جاتقان نەمەرەمدى، تۇڭعىش نەمەرەمدى كورەيىن دەپ، سوندا باردىم. شىمكەنتتەن ماشيناعا ءمىنىپ، قىرعىزستان ارقىلى ءجۇردىم. ماشينا جولى تىم ۇزاق ەكەن. سونداعى ايتايىن دەگەنىم، تاس جولدىڭ بويىندا، ءار جەردەن اي ءمۇيىزدى ارقاردىڭ، اقيىق بۇركىتتىڭ جەز كيىكتىڭ، تاۋەشكىلەردىڭ سۋرەتتەرى كورىنەدى. بۇلاردىڭ ءبارى جاقسى-اق. ال، ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ، ەلىمىزدىڭ كوركى، وتكەنى، تاريحي جابايى اڭدار مەن قاناتتى قۇستار عانا ەمەس، ونىڭ سۇلۋ قىزى، كوركەم جىگىتى، جۇيرىك اتى، ارۋاناسى، شوپاناتاسى، زەڭگىباباسى، ويسىلقاراسى، قوي باستاعان الشاق ءمۇيىز سەركەسى بولعان. بۇلاردى دا ەسكەرسە دەيمىن عوي. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت — جىلقىنى. اباي ماقتاعان «ءجۇرىسى تىماقتى الشى كيگىزەتىن» ءمىنىستى، ءجۇرىستى، شاپقىش اتتى ايتسايشى.
اۆتوبۋس جاقىنداپ قالدى. مەن سوعان قارادىم. قۇداينازار ماعان قارادى.
— ال، بالا، جولىڭ بولسىن! — دەپ قۇداينازار تاسپا ءتىلىپ، تارامىس تارتىپ، قامشى ءورىپ ابدەن شىنىققان ەتسىز اشاڭ قولىن ماعان ۇسىنا بەردى. — جولىڭ بولسىن، سوگە جامانداماي جۇرگەيسىڭ!
— «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا قىرىق كۇن سالەم» دەگەندى الدىمەن ايتقان سىزدەر. ءبىز ءبىر كۇن ەمەس، ەكى جارىم كۇن دامدەس-تۇزداس بولدىق. ءبارى ەسىمدە. ساۋ بوپ تۇرىڭىز! — دەپ قۇداينازار شالدىڭ قولىن قايتا-قايتا قىسىپ، ماشيناعا اسىعىس وتىردىم.
ماشينا قاراتاۋدىڭ جونىن بەتكە الىپ، تاس جولمەن زىرعىپ بارادى. تەرەزەدەن قارادىم. قۇلان تۇستەس ءسۇر بايتالعا ءوزى ءمىنىپ، شوراياق جيرەن قاسقانى سالت جەتەكتەپ ءورىمشى نايزاباس شال اققولتىققا قاراي كەتىپ بارادى ەكەن.
ارامىز قاشىقتاي ءتۇستى. تەرىسكەي ەلىنىڭ سوڭعى ءورىمشىسى دالانىڭ سوڭعى سەرىلەرى ءتارىزدى قوساعىنا سالت ات الىپ، ۇزاي بەردى، ۇزاي بەردى.
1970-1973 جىل
الماتى — شولاق
You Might Also Like
