جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە؟
«سىمبات»جەكە مەكتەبىنىڭ باستاۋىش ءمۇعالىمى
الدابەرگەنوۆا ۇزىلدىك جومارت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە؟
ماقساتى: وقۋشىلارعا ا. قۇنانبايەۆتىڭ جاقسى مەن جامان تۋرالى ايتقاندارىن ءتۇسىندىرۋ، ادام بويىنداعى ۇنامدى، ۇنامسىز قىلىقتاردى اجىراتا وتىرىپ، ادەپ الىپپەسىن بويىنا دارىتۋ.
ءوز حالقىنىڭ سالت – داستۇرلەرىن، ادەپتىلىك تۋرالى ناقىل سوزدەردى، التىن اقىلداردى، تىيىم سوزدەردى ۇيرەتۋ ارقىلى ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، كىشىپەيىلدىلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قاناتتى سوزدەر، ماقال – ماتەلدەر، اباي قۇنانبايەۆتىڭ سۋرەتى
كىرىسپە.
ءمۇعالىم: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ازاماتتىڭ قاس جاۋى. ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى » دەگەن ۇلى عۇلاما ءال-فارابي ولاي بولسا، ءبىلىم بەرە وتىرىپ ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ازامات تاربيەلەۋ ءۇشىن وتىز بالانىڭ ارتىندا، الپىس اتا-انا بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
1 - كەزەڭ. «بالام - مەنىڭ بولاشاعىم»
1. - بالا دەگەن كىم؟
* اتا –انالار جاۋابى:
“ەرتەدە ءبىر ادام عۇلاماعا كەلىپ:
- بالانى نەشە جاستان باستاپ تاربيەلەگەن دۇرىس؟ – دەپ سۇراپتى.
عۇلاما:
- بالاڭىز قانشادا؟ – دەپ وزىنە سۇراق قويادى.
- بەس-اق اي تولدى، - دەيدى اناۋ. سوندا عۇلاما باسىن شايقاپ:
- بەس ايعا كەشىككەن ەكەنسىز، - دەگەن ەكەن“. حالىق اراسىنا كەڭ تارىلعان بۇل اڭىزدىڭ ايتپاعى بارشاعا تۇسىنىكتى. ياعني، بالانى تۋعان ساتىنەن باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك. دەمەك، بالا تاربيەسىنىڭ نەگىزىن قۇياتىن ەڭ الدىمەن – اتا-انا.
2. سۇراق-جاۋاپ.
1. وتباسىنىڭ قورعانى كىم؟
2. ءسىز بالاڭىزدىڭ قانداي ازامات بولعانىن قالايسىز؟
3. وتباسىڭىزدا ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىزدى قالاي ناسيحاتتايسىز؟
5. بالاڭىزعا كىمدى ۇلگى تۇتاسىز؟
6. بالانى ەركىن تاربيەلەگەن دۇرىس پا؟
اتا – انالاردىڭ پىكىرى تىڭدالادى.
2 – كەزەڭ. «اتالار ءسوزى - تاربيە كوزى»
- اتا سالەمەتسىز بە؟ ايتىڭىزشى جاقسى دەگەن نەمەنە؟
- امانسىڭ با، بالام؟ جاقسى دەگەنىمىز مىنالار:
- تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي، بەس اسىل ءىس كونسەڭىز. ومىردە وسى بەس ءىستى ورىنداعان، ءوزىنىڭ قاجەتىنە اسىرعان ادام – جاقسى ادام، بالام. جاقسى دەگەنىمىز وسى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، اتا !
- ايتىڭىزشى، جامان دەگەنىمىز نە؟
- وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك بەكەر مال شاشپاق، بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز. ومىردە وسىلاردان اۋلاق بولساڭ، سەنىڭ جاقسى ازامات بولعانىڭ، بالام.
قانە ەندى وقۋشىلاردان سۇراپ كورەيىكشى. اباي اتاسىنىڭ وسيەتتەرىن بىلەر مە ەكەن؟ جاقسى دەگەنىمىز نە، بالالارىم؟
1- وقۋشى: جاقسى بالا قۇلاق ساپ،
ايتقانىڭدى ۇعادى.
توسەگىنەن تۇرا ساپ،
تازا اۋاعا شىعادى.
2 –وقۋشى: جاقسى بالا، ول انىق،
ىستەمەيدى شالالىق.
تاپ – تازا بوپ جۋىنىپ،
الادى ول تارانىپ.
3 – وقۋشى: جامان بالا قۇرىسىپ،
ءوز – وزىنەن تىرىسىپ.
تۇسكە دەيىن جاتادى،
شەشەسىمەن ۇرىسىپ
4 – وقۋشى. جاقسى بالا ءاردايىم ،
دەپ «ۇياتقا قالمايىن»
ساباعىنا بارادى،
كۇندەلىكتى داپ – دايىن.
5 – وقۋشى. ۇلكەندى دە سىيلايدى،
دوستارىن ول جينايدى
السىزدەرگە قامقور بوپ،
جاماندىققا قيمايدى
6-وقۋشى. اناۋ بالا، قولىن قارا،
كىر قوجالاق قاپ –قارا.
تىرناعى وسكەن، شاشى كوپتەن
الىنباپتى –اۋ ماسقارا!
دەمەك، ادام بويىندا جاقسى - جامان قاسيەتتەر بولادى ەكەن. ال ءبىز جاقسى قاسيەتتەردى انانىڭ اق سۇتىمەن، بال تىلىنەن بويىمىزعا سىڭىرەمىز. جاقسى بالا وسى قاسيەتتەردى ۇيرەنىپ، ۇنامسىز قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تىرىسادى. ال ەندى اقىلدى، ادەپتى بالالار قانداي بولۋى كەرەك؟
1. بىلەر قازاق بالاسى:
سالەم –ءسوزدىڭ اناسى.
7– وقۋشى.
باقشامىزعا بارعاندا،
جولىققان بار جاندارعا
ەرتەمەن اق پەيىلمەن:
«قايىرلى تاڭ!» - دەيمىن مەن.
كۇندىز دە ەلدى ەلەيمىن:
«قايىرلى كۇن!» - تىلەيمىن.
ۇيگە كەشكە كەلەمىن،
نە دەرىمدى بىلمەيمىن:
«كەش جارىق!» - دەپ كىرەمىن.
(ە. وتەتىلەۋ ۇلى )
8– وقۋشى.
اتام مەنىڭ ءاماندا
ادەپتى جان بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامدا –
جاسى ۇلكەنگە جول بەرەم.
الدىن وراپ كىسىنىڭ
كەسىپ وتپەي كولدەنەڭ،
ىزەتىمەن كىشىنىڭ
سالەمدەسىپ قول بەرەم.
(ءا. اسىلبەكوۆ )
ءان: «بولايىقشى وسىنداي »
2. تازالىق پەن ۇقىپتىلىق.
ءمۇعالىم:«ءتانى ساۋدىڭ دەنى ساۋ» - دەيدى حالىق. ءارقاشان دا مۇنتازداي تازا دا سۇيكىمدى بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
10– وقۋشى.
دوس بول سابىن، سۋمەن سەن،
ءجيى – ءجيى جۋىن سەن.
تاڭەرتەن دە، كەشتە دە،
جۋىن كۇندىز، تۇستە دە.
جۋىن تاماق الدىندا،
جۋىن تاماق سوڭىندا.
جۋىن ۇيىقتار كەزىندە،
جۋىن تۇرعان مەزگىلدە.
سۋ مەن سابىن - ءبىر جولداس،
جويماس ولار كىر بولماس.
(ە. وتەتىلەۋ ۇلى )
3. ءبارىن ءوزىم جاسايمىن.
ءمۇعالىم: قولىنان كوپ ءىس كەلەتىن ادام ءوزىن سەنىمدى دە، كۇشتى سەزىنەدى. جالقاۋلىق ەڭ جامان ادەت.
11 – وقۋشى. اتا – انامىزدىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى بولسىن دەسەك، ءۇي - ءىشىن جيناقى، تازا ۇستاۋىمىز كەرەك. بولمەنى جيناستىرىپ بولعان سوڭ مىندەتتى تۇردە جەلدەتىپ الۋ قاجەت.
12– وقۋشى. تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ ۇلكەندەردىڭ ەسكەرتۋىسىز ءوز ىدىسىمىزدى جۋىپ قويعان ءجون. «تاباعى تازا ادامنىڭ تاماعى دا تازا» دەگەندى ۇمىتپايىق.
4. اس ۇستىندە.
13– وقۋشى. اسقا وتىرار الدىندا مىندەتتى تۇردە قولدى جۋۋ كەرەك. كىر قولمەن تاماق ءىشۋ – تاربيەسىزدىك قانا ەمەس، دەنساۋلىققا دا ءقاۋىپتى. داستارقان باسىندا وزگەلەردىڭ تابەتىن بۇزاتىن قىلىق جاساما. تاعامدى، تاباقتى ەزگىلەپ، بەرەكەسىن الما.
14– وقۋشى. اس ۇستىندە كوپ سويلەمەگەن دۇرىس. «اس ۇستىندە جالقاۋمىن، ساڭىراۋ دا، مىلقاۋمىن» دەگەن ماتەل ءسوز بار.
15– وقۋشى ءۇي ءىشى داستارقان باسىنا جايعاسار كەزدە جاسى كىشىلەر ۇلكەن ادامدار وتىرىپ بولعانشا كۇتە تۇرۋى كەرەك. نان تۋراسىپ، ىدىس – اياق قويىسۋعا كومەكتەسۋگە بولادى. تاماققا ۇلكەندەردەن بۇرىن كىرىسۋگە بولمايدى.
5. تەلەفونمەن سويلەسۋ.
16 - وقۋشى. تاڭ اتپاي نەمەسە تۇنگە قاراي ەرەكشە ءبىر جاعداي بولماسا، تەلەفون شالعان دۇرىس ەمەس ەگەر ءنومىردى دۇرىس تەرمەسەڭ كەشىرىم سۇرا.
«جاقسىنى ۇيرەن، جاماننان جيرەن»
(6-7 بالا فۋتبول ويناپ جۇرەدى. )
ءمۇعالىم: بالالار ءجۇر كوشەدە
ەستىلەدى شۋ – ايقاي.
ەربول شىقتى ەلەڭدەپ،
قاعىپ كەتتى كورشىنى
قاپىلىستا بايقاماي.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «كەشىرىڭىز» دەۋ كەرەك.
(ءمۇعالىم مەن ەربول وقۋشى)
ءمۇعالىم: ەرتە تۇرىپ، مەكتەپكە
ەربول كەلدى ساباققا.
قارسى الدىنان كەزىگەر
ۇستازى ونىڭ ءار ۋاقىتتا.
ۇمىتتى ەربول بۇل كەزدە
ۇستازىنا نە دەيدى؟
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «سالەمەتسىز بە» دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: (اۋىر سۋمكا ارقالاپ اجە ءوتىپ كەلە جاتادى).
اۋىر سۋمكا كوتەرىپ،
بەلى كەتكەن ءيىلىپ،
كەلە جاتتى قارت انا.
ەربول قارسى كەزىكتى،
وتە شىقتى جانىنان.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «كومەكتەسەيىن» دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: (اپاسى بازاردان كەلە جاتىر، ەربول قۋانىپ الدىنان شىقتى)
اپاڭ سەنىڭ بازاردان
الما ساتىپ اكەلدى.
ەڭ ۇلكەنىن جاقسىسىن
ساعان تاڭداپ اپەردى.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «راحمەت»دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: سىيلاپ ۇلكەن ادامدى، سالەم بەرگەن بالانى «كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ادەپتى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: كىتاپ داپتەر قالامى
كىر شالماعان بالانى
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ۇقىپتى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: تاۋداي بيىك تالابى،
جاقسى وقيتىن بالانى
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ۇلگىلى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: بۇعىنباي قورعالاپ،
بولسىن ۇلكەنگە قولعانات،
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ەڭبەكسۇيگىش بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: وتىرىك ءسوز ايتپاسا،
ۋادەسىنەن قايتپاسا
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: شىنشىل ەكەن بۇل دەيمىز.
17 – وقۋشى: قاناعات، راحىم، تەرەڭ وي،
تالاپ، ەڭبەك – وركەندى،
ءبارى ساعان كەرەك قوي،
ۇلى ءومىرىڭ – ەرتەڭگى.
بەس اسىل ءىس – بۇل ارلى،
ۇلگى بولعان عاسىردان.
قاستەر تۇتىپ بۇلاردى،
ارداقتاپ ءوس جاسىڭنان.
18 – وقۋشى: بەس جاماننان قاشىق بوپ،
ارماندايىق الىستى.
بەس اسىلعا اسىق بوپ،
قامشىلايىق نامىستى.
ەستە ۇستاپ ارۋاقتى،
وسيەتىن اتانىڭ.
كوبەيتەيىك ءار ۋاقتا
ادەپتىلىك قاتارىن،
3 –كەزەڭ. « ەسكىرمەيتىن ەستى ءسوز»
1. باس كيىمدى لاقتىرما.
2. تاڭدايىڭدى قاقپا.
3. مالدى تەپپە.
4. وتپەن ويناما.
5. بوس بەسىكتى تەربەتپە.
اتا – انالار تىيىم سوزدەر ايتىپ، ماعىناسىن تۇسىندىرەدى.
6. ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەلدەر.
ادەپتى ادەپسىزدەن ۇيرەن
ادەپسىزگە قاراپ نە ىستەمەۋدى ۇيرەن.
مەيىرىمدىلىكتى انادان ۇيرەن،
ادەپتىلىكتى دانادان ۇيرەن.
سالەم بەرۋ دە پارىز،
سالەم الۋ دا پارىز.
اعا ادەپتى بولسا، ءىنى ادەپتى،
اپا ادەپتى بولسا، ءسىڭلى ادەپتى.
ادەپتى ەلدىڭ بالاسى
الىستان سالەم بەرەدى.
اتا –انالار ماقال-ماتەلدەردىڭ جالعاسىن تابادى.
اباي اتا باتا بەرەدى.
- بالالارىم مەن سەندەرگە ريزامىن ! وركەندەرىڭ ءوسسىن. مەنىڭ وسيەتتەرىم، ولەڭ – ناقىلدارىم دا جەتەدى. ۇلكەيگەندەرىڭشە بىلمەگەندەرىڭدى ءبىلىپ الىڭدار. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەل بيلەيتىن ازاماتتارى بولىڭدار. ءاۋمين!
ءمۇعالىم:- حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلى زيالى ازاماتى ب. مومىش ۇلى بىلاي دەگەن ەكەن: «جاۋدان دا، داۋدان دا قورىقپاعان قازاق ەدىم. ەندى، قورقىنىشىم كوبەيىپ ءجۇر. بالالارىن بەسىككە بولەمەگەن، بەسىگى جوق ەلدەن قورقام. ءدامدى، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالار ءوسىپ كەلەدى، ونىڭ قولىنا قىلىش بەرسەڭ، كىمدى دە بولسا شاۋىپ تاستاۋعا دايار. قولىنا كىتاپ المايدى. ۇيرەنىپ جاتقان بالا جوق ، ۇيرەتىپ جاتقان اكە، شەشە جوق»
باۋىرجان اتامىز بۇگىن دە ارامىزدا جوق، ول كىسى كوتەرگەن ماسەلە ءبارىمىزدى دە الاڭداتۋى ءتيىس. بۇل اتا – اناعا دا، ۇستازعا دا وي سالادى دەپ ويلايمىن.
«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى، بالانى بىرلەسە وتىرىپ تاربيەلەيىك.
الدابەرگەنوۆا ۇزىلدىك جومارت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە؟
ماقساتى: وقۋشىلارعا ا. قۇنانبايەۆتىڭ جاقسى مەن جامان تۋرالى ايتقاندارىن ءتۇسىندىرۋ، ادام بويىنداعى ۇنامدى، ۇنامسىز قىلىقتاردى اجىراتا وتىرىپ، ادەپ الىپپەسىن بويىنا دارىتۋ.
ءوز حالقىنىڭ سالت – داستۇرلەرىن، ادەپتىلىك تۋرالى ناقىل سوزدەردى، التىن اقىلداردى، تىيىم سوزدەردى ۇيرەتۋ ارقىلى ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، كىشىپەيىلدىلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قاناتتى سوزدەر، ماقال – ماتەلدەر، اباي قۇنانبايەۆتىڭ سۋرەتى
كىرىسپە.
ءمۇعالىم: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ازاماتتىڭ قاس جاۋى. ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى » دەگەن ۇلى عۇلاما ءال-فارابي ولاي بولسا، ءبىلىم بەرە وتىرىپ ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ازامات تاربيەلەۋ ءۇشىن وتىز بالانىڭ ارتىندا، الپىس اتا-انا بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
1 - كەزەڭ. «بالام - مەنىڭ بولاشاعىم»
1. - بالا دەگەن كىم؟
* اتا –انالار جاۋابى:
“ەرتەدە ءبىر ادام عۇلاماعا كەلىپ:
- بالانى نەشە جاستان باستاپ تاربيەلەگەن دۇرىس؟ – دەپ سۇراپتى.
عۇلاما:
- بالاڭىز قانشادا؟ – دەپ وزىنە سۇراق قويادى.
- بەس-اق اي تولدى، - دەيدى اناۋ. سوندا عۇلاما باسىن شايقاپ:
- بەس ايعا كەشىككەن ەكەنسىز، - دەگەن ەكەن“. حالىق اراسىنا كەڭ تارىلعان بۇل اڭىزدىڭ ايتپاعى بارشاعا تۇسىنىكتى. ياعني، بالانى تۋعان ساتىنەن باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك. دەمەك، بالا تاربيەسىنىڭ نەگىزىن قۇياتىن ەڭ الدىمەن – اتا-انا.
2. سۇراق-جاۋاپ.
1. وتباسىنىڭ قورعانى كىم؟
2. ءسىز بالاڭىزدىڭ قانداي ازامات بولعانىن قالايسىز؟
3. وتباسىڭىزدا ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىزدى قالاي ناسيحاتتايسىز؟
5. بالاڭىزعا كىمدى ۇلگى تۇتاسىز؟
6. بالانى ەركىن تاربيەلەگەن دۇرىس پا؟
اتا – انالاردىڭ پىكىرى تىڭدالادى.
2 – كەزەڭ. «اتالار ءسوزى - تاربيە كوزى»
- اتا سالەمەتسىز بە؟ ايتىڭىزشى جاقسى دەگەن نەمەنە؟
- امانسىڭ با، بالام؟ جاقسى دەگەنىمىز مىنالار:
- تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي، بەس اسىل ءىس كونسەڭىز. ومىردە وسى بەس ءىستى ورىنداعان، ءوزىنىڭ قاجەتىنە اسىرعان ادام – جاقسى ادام، بالام. جاقسى دەگەنىمىز وسى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، اتا !
- ايتىڭىزشى، جامان دەگەنىمىز نە؟
- وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك بەكەر مال شاشپاق، بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز. ومىردە وسىلاردان اۋلاق بولساڭ، سەنىڭ جاقسى ازامات بولعانىڭ، بالام.
قانە ەندى وقۋشىلاردان سۇراپ كورەيىكشى. اباي اتاسىنىڭ وسيەتتەرىن بىلەر مە ەكەن؟ جاقسى دەگەنىمىز نە، بالالارىم؟
1- وقۋشى: جاقسى بالا قۇلاق ساپ،
ايتقانىڭدى ۇعادى.
توسەگىنەن تۇرا ساپ،
تازا اۋاعا شىعادى.
2 –وقۋشى: جاقسى بالا، ول انىق،
ىستەمەيدى شالالىق.
تاپ – تازا بوپ جۋىنىپ،
الادى ول تارانىپ.
3 – وقۋشى: جامان بالا قۇرىسىپ،
ءوز – وزىنەن تىرىسىپ.
تۇسكە دەيىن جاتادى،
شەشەسىمەن ۇرىسىپ
4 – وقۋشى. جاقسى بالا ءاردايىم ،
دەپ «ۇياتقا قالمايىن»
ساباعىنا بارادى،
كۇندەلىكتى داپ – دايىن.
5 – وقۋشى. ۇلكەندى دە سىيلايدى،
دوستارىن ول جينايدى
السىزدەرگە قامقور بوپ،
جاماندىققا قيمايدى
6-وقۋشى. اناۋ بالا، قولىن قارا،
كىر قوجالاق قاپ –قارا.
تىرناعى وسكەن، شاشى كوپتەن
الىنباپتى –اۋ ماسقارا!
دەمەك، ادام بويىندا جاقسى - جامان قاسيەتتەر بولادى ەكەن. ال ءبىز جاقسى قاسيەتتەردى انانىڭ اق سۇتىمەن، بال تىلىنەن بويىمىزعا سىڭىرەمىز. جاقسى بالا وسى قاسيەتتەردى ۇيرەنىپ، ۇنامسىز قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تىرىسادى. ال ەندى اقىلدى، ادەپتى بالالار قانداي بولۋى كەرەك؟
1. بىلەر قازاق بالاسى:
سالەم –ءسوزدىڭ اناسى.
7– وقۋشى.
باقشامىزعا بارعاندا،
جولىققان بار جاندارعا
ەرتەمەن اق پەيىلمەن:
«قايىرلى تاڭ!» - دەيمىن مەن.
كۇندىز دە ەلدى ەلەيمىن:
«قايىرلى كۇن!» - تىلەيمىن.
ۇيگە كەشكە كەلەمىن،
نە دەرىمدى بىلمەيمىن:
«كەش جارىق!» - دەپ كىرەمىن.
(ە. وتەتىلەۋ ۇلى )
8– وقۋشى.
اتام مەنىڭ ءاماندا
ادەپتى جان بول دەگەن
اتا ءسوزى سانامدا –
جاسى ۇلكەنگە جول بەرەم.
الدىن وراپ كىسىنىڭ
كەسىپ وتپەي كولدەنەڭ،
ىزەتىمەن كىشىنىڭ
سالەمدەسىپ قول بەرەم.
(ءا. اسىلبەكوۆ )
ءان: «بولايىقشى وسىنداي »
2. تازالىق پەن ۇقىپتىلىق.
ءمۇعالىم:«ءتانى ساۋدىڭ دەنى ساۋ» - دەيدى حالىق. ءارقاشان دا مۇنتازداي تازا دا سۇيكىمدى بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
10– وقۋشى.
دوس بول سابىن، سۋمەن سەن،
ءجيى – ءجيى جۋىن سەن.
تاڭەرتەن دە، كەشتە دە،
جۋىن كۇندىز، تۇستە دە.
جۋىن تاماق الدىندا،
جۋىن تاماق سوڭىندا.
جۋىن ۇيىقتار كەزىندە،
جۋىن تۇرعان مەزگىلدە.
سۋ مەن سابىن - ءبىر جولداس،
جويماس ولار كىر بولماس.
(ە. وتەتىلەۋ ۇلى )
3. ءبارىن ءوزىم جاسايمىن.
ءمۇعالىم: قولىنان كوپ ءىس كەلەتىن ادام ءوزىن سەنىمدى دە، كۇشتى سەزىنەدى. جالقاۋلىق ەڭ جامان ادەت.
11 – وقۋشى. اتا – انامىزدىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى بولسىن دەسەك، ءۇي - ءىشىن جيناقى، تازا ۇستاۋىمىز كەرەك. بولمەنى جيناستىرىپ بولعان سوڭ مىندەتتى تۇردە جەلدەتىپ الۋ قاجەت.
12– وقۋشى. تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ ۇلكەندەردىڭ ەسكەرتۋىسىز ءوز ىدىسىمىزدى جۋىپ قويعان ءجون. «تاباعى تازا ادامنىڭ تاماعى دا تازا» دەگەندى ۇمىتپايىق.
4. اس ۇستىندە.
13– وقۋشى. اسقا وتىرار الدىندا مىندەتتى تۇردە قولدى جۋۋ كەرەك. كىر قولمەن تاماق ءىشۋ – تاربيەسىزدىك قانا ەمەس، دەنساۋلىققا دا ءقاۋىپتى. داستارقان باسىندا وزگەلەردىڭ تابەتىن بۇزاتىن قىلىق جاساما. تاعامدى، تاباقتى ەزگىلەپ، بەرەكەسىن الما.
14– وقۋشى. اس ۇستىندە كوپ سويلەمەگەن دۇرىس. «اس ۇستىندە جالقاۋمىن، ساڭىراۋ دا، مىلقاۋمىن» دەگەن ماتەل ءسوز بار.
15– وقۋشى ءۇي ءىشى داستارقان باسىنا جايعاسار كەزدە جاسى كىشىلەر ۇلكەن ادامدار وتىرىپ بولعانشا كۇتە تۇرۋى كەرەك. نان تۋراسىپ، ىدىس – اياق قويىسۋعا كومەكتەسۋگە بولادى. تاماققا ۇلكەندەردەن بۇرىن كىرىسۋگە بولمايدى.
5. تەلەفونمەن سويلەسۋ.
16 - وقۋشى. تاڭ اتپاي نەمەسە تۇنگە قاراي ەرەكشە ءبىر جاعداي بولماسا، تەلەفون شالعان دۇرىس ەمەس ەگەر ءنومىردى دۇرىس تەرمەسەڭ كەشىرىم سۇرا.
«جاقسىنى ۇيرەن، جاماننان جيرەن»
(6-7 بالا فۋتبول ويناپ جۇرەدى. )
ءمۇعالىم: بالالار ءجۇر كوشەدە
ەستىلەدى شۋ – ايقاي.
ەربول شىقتى ەلەڭدەپ،
قاعىپ كەتتى كورشىنى
قاپىلىستا بايقاماي.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «كەشىرىڭىز» دەۋ كەرەك.
(ءمۇعالىم مەن ەربول وقۋشى)
ءمۇعالىم: ەرتە تۇرىپ، مەكتەپكە
ەربول كەلدى ساباققا.
قارسى الدىنان كەزىگەر
ۇستازى ونىڭ ءار ۋاقىتتا.
ۇمىتتى ەربول بۇل كەزدە
ۇستازىنا نە دەيدى؟
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «سالەمەتسىز بە» دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: (اۋىر سۋمكا ارقالاپ اجە ءوتىپ كەلە جاتادى).
اۋىر سۋمكا كوتەرىپ،
بەلى كەتكەن ءيىلىپ،
كەلە جاتتى قارت انا.
ەربول قارسى كەزىكتى،
وتە شىقتى جانىنان.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «كومەكتەسەيىن» دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: (اپاسى بازاردان كەلە جاتىر، ەربول قۋانىپ الدىنان شىقتى)
اپاڭ سەنىڭ بازاردان
الما ساتىپ اكەلدى.
ەڭ ۇلكەنىن جاقسىسىن
ساعان تاڭداپ اپەردى.
مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟
وقۋشىلار: «راحمەت»دەۋ كەرەك.
ءمۇعالىم: سىيلاپ ۇلكەن ادامدى، سالەم بەرگەن بالانى «كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ادەپتى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: كىتاپ داپتەر قالامى
كىر شالماعان بالانى
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ۇقىپتى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: تاۋداي بيىك تالابى،
جاقسى وقيتىن بالانى
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ۇلگىلى ەكەن بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: بۇعىنباي قورعالاپ،
بولسىن ۇلكەنگە قولعانات،
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: ەڭبەكسۇيگىش بۇل دەيمىز.
ءمۇعالىم: وتىرىك ءسوز ايتپاسا،
ۋادەسىنەن قايتپاسا
«كىم دەيمىز؟»
وقۋشىلار: شىنشىل ەكەن بۇل دەيمىز.
17 – وقۋشى: قاناعات، راحىم، تەرەڭ وي،
تالاپ، ەڭبەك – وركەندى،
ءبارى ساعان كەرەك قوي،
ۇلى ءومىرىڭ – ەرتەڭگى.
بەس اسىل ءىس – بۇل ارلى،
ۇلگى بولعان عاسىردان.
قاستەر تۇتىپ بۇلاردى،
ارداقتاپ ءوس جاسىڭنان.
18 – وقۋشى: بەس جاماننان قاشىق بوپ،
ارماندايىق الىستى.
بەس اسىلعا اسىق بوپ،
قامشىلايىق نامىستى.
ەستە ۇستاپ ارۋاقتى،
وسيەتىن اتانىڭ.
كوبەيتەيىك ءار ۋاقتا
ادەپتىلىك قاتارىن،
3 –كەزەڭ. « ەسكىرمەيتىن ەستى ءسوز»
1. باس كيىمدى لاقتىرما.
2. تاڭدايىڭدى قاقپا.
3. مالدى تەپپە.
4. وتپەن ويناما.
5. بوس بەسىكتى تەربەتپە.
اتا – انالار تىيىم سوزدەر ايتىپ، ماعىناسىن تۇسىندىرەدى.
6. ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەلدەر.
ادەپتى ادەپسىزدەن ۇيرەن
ادەپسىزگە قاراپ نە ىستەمەۋدى ۇيرەن.
مەيىرىمدىلىكتى انادان ۇيرەن،
ادەپتىلىكتى دانادان ۇيرەن.
سالەم بەرۋ دە پارىز،
سالەم الۋ دا پارىز.
اعا ادەپتى بولسا، ءىنى ادەپتى،
اپا ادەپتى بولسا، ءسىڭلى ادەپتى.
ادەپتى ەلدىڭ بالاسى
الىستان سالەم بەرەدى.
اتا –انالار ماقال-ماتەلدەردىڭ جالعاسىن تابادى.
اباي اتا باتا بەرەدى.
- بالالارىم مەن سەندەرگە ريزامىن ! وركەندەرىڭ ءوسسىن. مەنىڭ وسيەتتەرىم، ولەڭ – ناقىلدارىم دا جەتەدى. ۇلكەيگەندەرىڭشە بىلمەگەندەرىڭدى ءبىلىپ الىڭدار. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەل بيلەيتىن ازاماتتارى بولىڭدار. ءاۋمين!
ءمۇعالىم:- حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلى زيالى ازاماتى ب. مومىش ۇلى بىلاي دەگەن ەكەن: «جاۋدان دا، داۋدان دا قورىقپاعان قازاق ەدىم. ەندى، قورقىنىشىم كوبەيىپ ءجۇر. بالالارىن بەسىككە بولەمەگەن، بەسىگى جوق ەلدەن قورقام. ءدامدى، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالار ءوسىپ كەلەدى، ونىڭ قولىنا قىلىش بەرسەڭ، كىمدى دە بولسا شاۋىپ تاستاۋعا دايار. قولىنا كىتاپ المايدى. ۇيرەنىپ جاتقان بالا جوق ، ۇيرەتىپ جاتقان اكە، شەشە جوق»
باۋىرجان اتامىز بۇگىن دە ارامىزدا جوق، ول كىسى كوتەرگەن ماسەلە ءبارىمىزدى دە الاڭداتۋى ءتيىس. بۇل اتا – اناعا دا، ۇستازعا دا وي سالادى دەپ ويلايمىن.
«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى، بالانى بىرلەسە وتىرىپ تاربيەلەيىك.
You Might Also Like
