جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان-ەسەن جۇرەيىك
اتىراۋ وبلىسى،
قىزىلقوعا اۋدانى، تاسشاعىل اۋىلى
ت.اماندوسوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
نۋرگۋل جالگاسوۆا كۋلمانوۆنا
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى جول ەرەجەسىمەن تانىستىرۋ. جول قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ ادامدار ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ۇعىندىرۋ، كوشە جاعدايىنداعى كەڭىستىكتى باعدارلاي ءبىلۋ داعدىلارىن دامىتۋ. وقۋشىلاردى زەيىندى، ەپتى بولۋعا، ساقتىققا، سانالىلىققا، شىدامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باعدارشام، جول بەلگىلەرى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، جاس ينسپەكتور فورماسى مەن تاياقشاسى، جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرى تۋرالى فوتوسۋرەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس جارىس ساباعى.
ەندى ءادىلقازىلار القاسىمەن، سايىس كەزەڭدەرىمەن تانىستىرىپ وتەيىن. سايىس 6 كەزەڭنەن تۇرادى.
I كەزەڭ: باعدارشامنىڭ شىعۋ تاريحى، «تاريح تاعىلىمى»
II كەزەڭ: «جۇمباقتار شەشەيىك».
III كەزەڭ: سۇراق – جاۋاپ.
IV كەزەڭ: «رەتتەۋشى ينسپەكتورلار قىزمەتى»
V كەزەڭ: «كوشە ەرەجەلەرىن بىلەيىك»
VI كەزەڭ: «ونەر سايىسى»
ءمۇعالىم: قۇرمەتتى وقۋشىلار، قوناقتار، ۇستازدار! بۇگىنگى «ەرەجەنى جاتتايمىز، ومىرلەردى ساقتايمىز!» جيىنىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!
شۋاقتى ءومىرىمىز كۇندەي كۇلىپ،
جۇرەكتە بۇرشىك اتىپ گۇلدەيدى ءۇمىت.
ارمانعا ساپار تارتۋ مۇمكىن ەمەس،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بىلمەي تۇرىپ.
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا.
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول ورتاق
ۇلكەن – كىشى، بارشامىزعا!
«تاريح تاعىلىمى».
1 - توپ «باعدارشام» توپتىڭ ۇرانى: توقتا! ساقتان! جول اشىق! جۇرمە جولعا تالاسىپ. 1 - توپ باعدارشامنىڭ شىعۋ تاريحى جايلى باياندايدى.
2 - توپ. تاريحتان تاعىلىم.
1 – وقۋشى: بالالار، باعدارشامدى كىم ويلاپ تاپقانىن بىلەسىڭدەر مە؟ ال، ەندەشە تىڭداپ كورەلىك.
العاشقى باعدارشام تەمىر جول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ونى كوشە قيىلىسىنا ىڭعايلاپ قايتا جاساعان اعىلشىن ينجەنەر – مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى.
2 – وقۋشى: الدىمەن ءتۇرلى – ءتۇستى سيگنال قايىس بەرىلىستىڭ كومەگى ارقىلى وزگەرتىلىپ وتىردى. سوسىن اپپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، بىردە گاز جارىلىپ، كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولادى دا، سودان جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولادى.
3 – وقۋشى: تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەند قالاسىنا، سوسىن نيۋ-يورك، ت. ب. قالالارىندا پايدا بولا باستايدى. بۇل جولى ولار ەلەكترلى بولدى. تەك ەكى ءتۇستى عانا: قىزىل جانە جاسىل. 1918 جىلدان باستاپ قانا ءۇش ءتۇس قولدانىلا باستادى.
4 - وقۋشى: باعدارشام – ءومىرىمىزدى جازىمنان ساقتاندىراتىن كومەكشىمىز. ونىڭ سىرىن ءبىلىپ، ءتىلىن الۋ بارشامىزعا كەرەك. ونىڭ بەرەتىن سيقىرلى ءامىر سوزدەرى بار.
مەنىڭ ءۇش كوزىم بار.
ءبىر كوزىم «كىدىر» دەيدى،
ءبىر كوزىم «جۇگىر» دەيدى.
ءبىر كوزىم «ابايلا» دەيدى،
قاراپ قالما ماڭايعا دەيدى.
5 - وقۋشى: كورەگەن ءداۋ قىراعى،
كوشەمىزدە تۇرادى.
ول بەرگەندە كوماندا،
باعىنامىز ءاماندا!
اشسا كەزەك ءۇش كوزىن،
ايتتى دەپ ۇق ءۇش ءسوزىن.
توقتا! ساقتان! جول اشىق!
جۇرمە جولعا تالاسىپ.
قىزىل كوزىن اشقاندا
سىنىق سۇيەم باسپا العا.
سارى كوزىن اشقاندا،
قاراپ قالما اسپانعا.
جاسىل كوزىن اشقاندا
وتە بەرگىن جاسقانبا!
6 - وقۋشى: جولدار قيىلىسىندا،
قالتارىسىپ قىسىلما.
كولدەنەڭنەن جول بولسا،
كىبىرتەكتەپ توسپا ونى.
بوس بولماسا الايدا،
ساقتىق جاسا ابايلا.
قالماس ءۇشىن سوقتىعىپ،
ول وتكەنشە توس تۇرىپ.
III – توپ. «جول بەلگىلەرى» توپتىڭ ۇرانى: «جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان – ەسەن جۇرەيىك»
II – توپ تاريحتان تاعىلىم.
1 - وقۋشى تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ءجۇرىپ – تۇرۋدى رەتتەۋ قاجەتتىلىگى سوناۋ ءبىر ماشينانىڭ از كەزىندە تۋعان كورىنەدى. العاش رەت 1868 جىلى لوندون قالاسىندا تەمىر جول باعدارشامى ورناتىلدى. ول قولمەن الماستىرىلاتىن جانە الماستىرۋ ءۇشىن ارناۋلى ادام تۇراتىن ەدى. ءارى ول كوپ ۋاقىت الاتىن بولدى. كەيىنىرەك، 1870 جىلى امەريكادا ەلەكتر باعدارشامدارى پايدا بولدى.
2 - وقۋشى: رەسەيدە العاش جولداردى I پەتر سالدىرا باستاعان. اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنە جولدا دۇرىس ءجۇرۋ قاتاڭ ەسكەرتىلدى. رەسەيدە ءۇش ءتۇرلى باعدارشامدار 1920 جىلدارى ىسكە قوسىلا باستادى. بەرتىن كەلە ونى اۆتومات جۇيەسى ارقىلى باسقارۋ ويلاستىرىلدى.
3 - وقۋشى: ال، بۇگىنگى تاڭدا باعدارشامدى ەلەكتروندى ەسەپتەۋ ماشيناسى ارقىلى باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلعان. قازاقستاندا باعدارشامدار بارلىق ءىرى قالالاردا ورناتىلعان. قازاقستاندا 1917 جىلعا دەيىن نەبارى 127 كم عانا جول بار بولاتىن. ەلۋىنشى جىلدارى رەسپۋبليكامىزدا اسفالت جولداردىڭ ۇزىندىعى وتىز مىڭ كم بولدى. ال ءقازىر سەگىز ءجۇز ميلليون كم – دەن اسادى.
II – توپ «جول بەلگىلەرى»
1 - وقۋشى: ۇيرەن تاپپاي تىنىم ءبىر،
بەلگىلەردىڭ ءتىلىن ءبىل.
ەگەر ونى بىلمەسەڭ،
تارتار جولىڭ بۇلىڭعىر.
2 - وقۋشى: ءوزى قىزىل، ءۇشبۇرىشتى ەسكەرتۋىڭ مەن بولام،
حابارلايتىن بار ءقاۋىپتى وڭ ساپارعا جولداعان.
ماعان قاراپ جۇرەر بولسا جۇرگىزۋشى، جاياۋ دا،
جولى بولىپ، ساتسىزدىككە ەشقاشان دا قالماعان
3 - وقۋشى: ەسىگىنەن ارتقى
كولىككە سەن مىنگىن.
ەندى ەسىكتەن العى
تۇسەرىڭدى بىلگىن.
4 - وقۋشى: توقتا، جولداس!
توقتا، جولداس! بۇزبا كوشە ءتارتىبىن،
وتكىزە الماي، ءومىرىڭنىڭ ارتىعىن.
ءجۇرسىڭ بە سەن، قالاي - قالاي باساسىڭ،
توقتا! بايقا، ويلا، قاتەلەسەسىڭ،
ال كەپ قالدى، اۆتوبۋس پەن ترامۆاي.
توقتا، جولداس! ءتارتىپ بۇزبا، ءجۇر بىلاي،
ساسپا بوسقا اقتىق پا دا اپتىق پا.
5 - وقۋشى: كوشە زاڭىن بىلمەسەڭ،
ۇلكەنمەنەن ءجۇر بىرگە سەن.
ولاردان كەتپە الىستاپ
قولدارىنان الىستاپ،
كوشە زاڭىن وقي ءجۇر،
كوڭىلىڭە توقي ءجۇر.
جاساما استە اعاتتىق،
ايالداي تۇر اعاتتىق.
II – كەزەڭ. جۇمباقتار شەشۋ
III – كەزەڭ. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز
1 جيەك جول دەگەنىمىز نە؟ – ادامدار جاياۋ جۇرەتىن كوشە جيەگىندەگى تار جول.
2 جاياۋعا قاي جەرمەن جۇرۋگە بولمايدى؟ – كولىك جۇرەتىن كوشەنىڭ ورتاسىمەن جۇرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى.
3 مىنا بەلگى نەنى بىلدىرەدى؟ – ابايلا! بالالار!
4 قالا كوشەلەرىندە قانشا جاسقا دەيىن ۆەلوسيپەدپەن جۇرۋگە بولمايدى؟ – تەك 14 جاستان كەيىن عانا رۇقسات ەتىلەدى.
5 اۆتوبۋسقا قاي ەسىكتەن كىرىپ، قاي ەسىكتەن تۇسەدى؟ – ارتقى ەسىكتەن ءمىنىپ، الدىڭعى ەسىكتەن ءتۇسۋ كەرەك.
6 مىنا كولىكتەر قالاي اتالادى؟ – ءورت ءسوندىرۋ، جەدەل جاردەم.
جول بەلگىلەرىن ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتۋ.
اقپاراتتىق – كورسەتكىشتىك بەلگىلەر
ەسكەرتۋ بەلگىلەرى
تىيىم سالاتىن بەلگىلەر
سەرۆيس بەلگىلەرى
باسىمدىلىق بەلگىلەرى
جول تاڭبالارى
ءمۇعالىم:
مەن بارىنە ءارقاشاندا تىيىم سالىپ تۇرامىن،
قايدا بولسا الدا تۇرىپ جىبەرمەيمىن ءبىر ادىم.
ءتۇسىم قىزىل، ءوزىم شەڭبەر سىزىق بولىپ بىتەمىن،
وسى جولى ۇندەمەيىن، بار ما تاعى سۇراعىڭ.
بەلگىمىن كورسەتەر جىلدامدىق باعىتىن،
وي، شۇڭقىر، بۇرىلىس، قاتەردى، ءقاۋىپتى.
بارلىعىن انىقتاپ، كورسەتىپ جىبەرەم،
سوندىقتان ءبارى دە مەنى تەز تانىپتى.
باراتىن ساپاردىڭ قاشىعىن، تۇراعىن،
ءۇن – ءتۇنسىز جول سىلتەپ كورسەتىپ تۇرامىن.
كۇندىز دە، تۇندە دە وت بولىپ جانادى،
كوكپەڭبەك بويالعان ءتورتبۇرىش شىراعىم.
IV كەزەڭ. رەتتەۋشى ينسپەكتورلار قىزمەتى
V كەزەڭ «كوشە ەرەجەلەرىن بىلەيىك»
«جول بەلگىلەرى» توبى
1 ءجۇرىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ الدىنان ءوتىپ كەتەمىن دەۋشى بولما، ول توقتاعانشا، نە ءوتىپ كەتكەنشە توسا تۇر.
2 مەكتەپكە كەلە جاتىپ ۇلكەن جولدىڭ شەتىمەن ءجۇر. الدىڭنان ماشينا شىقسا، جول بەر. توقتاپ تۇرعان ماشينانىڭ قاسىنان ابايلاپ ءوت.
3 كوشە ءتارتىبىن ورىنداماۋ كولىكتىڭ ءجۇرىپ تۇرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. جۇمىسشىلار جۇمىسقا، وقۋشىلار ساباققا باراتىن جەرلەرىنە دەر كەزىندە جەتپەۋى مۇمكىن.
4 مەكتەپكە كەلە جاتقاندا، وزىڭە ءقاۋىپسىز بولاتىن جولدى تاڭداي ءبىل، وتكەل تار بولسا، قارسى كەزدەسكەن ۇلكەن كىسىگە جول بەر.
«باعدارشام توبى»
1 كوشەدەن وتەردە اۋەلى سول جاعىڭا، كوشەنىڭ ورتا تۇسىنا جەتكەندە وڭ جاعىڭا قارا. ەگەر كەلە جاتسا، ءوتىپ كەتكەنشە سول ورنىڭا اق جولاق سىزىلعان تۇستا كۇتە تۇر.
2 ايالدامادا تۇرعان اۆتوموبيل، اۆتوبۋس، تروللەيبۋستىڭ ارتقى جاعىنان اينالىپ ءوت. سوندا سەن كەلە جاتقان ماشينانى دەر كەزىندە كورەسىڭ.
3 تروتۋارمەن كەلە جاتىپ، قاقپادان كورىنگەن ماشينانى بايقاساڭ، وتكىزىپ جىبەر. كوشەدە توقتاپ تۇرعان ماشينانىڭ قاسىنان ابايلاپ ءوت، ماشينا ەسىگىن اشىپ قالۋى مۇمكىن.
4 جول ۇستىندە ويناما، سىرعاناق تەپپە. جەر تايعاق بولسا، جولدا ابايلا.
VI كەزەڭ «ونەر سايىسى»
«باعدارشام» توبى، ءاننىڭ اتى – «باعدارشام»
«جول بەلگىلەرى توبى، ءاننىڭ اتى – شوفەر»
قورىتىندى
ءمۇعالىم:
قىمباتتى قوناقتار، ۇستازدار، وقۋشىلار! وقۋشىلار جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىمەن تانىستىرىلدى. ءار وقۋشى «مەنىڭ ۇيدەن مەكتەپكە دەيىنگى جولىم» دەگەن سحەمانى سىزىپ كۇندەلىكتەرىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە سالىپ قويدى. جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىنە بايلانىستى تاربيە ساعاتتارى ءوتتى. مىنە، الدارىڭىزدا وقۋشىلاردىڭ سالعان سۋرەتتەرى، جاساعان ماكەتتەرى. وقۋشىلار جولدا ءجۇرۋ ايلىعىنا ءبىر كىسىدەي ات سالىستى. ولاي بولسا، وقۋشىلارعا ايتارىم، جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ءارقاشان ەستە ساقتاپ، بۇلجىتپاي ورىنداپ، ساق جۇرىڭدەر دەمەكپىن.
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول ورتاق ۇلكەن، كىشى، بارشامىزعا!
قىزىلقوعا اۋدانى، تاسشاعىل اۋىلى
ت.اماندوسوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
نۋرگۋل جالگاسوۆا كۋلمانوۆنا
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى جول ەرەجەسىمەن تانىستىرۋ. جول قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ ادامدار ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ۇعىندىرۋ، كوشە جاعدايىنداعى كەڭىستىكتى باعدارلاي ءبىلۋ داعدىلارىن دامىتۋ. وقۋشىلاردى زەيىندى، ەپتى بولۋعا، ساقتىققا، سانالىلىققا، شىدامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باعدارشام، جول بەلگىلەرى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، جاس ينسپەكتور فورماسى مەن تاياقشاسى، جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرى تۋرالى فوتوسۋرەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس جارىس ساباعى.
ەندى ءادىلقازىلار القاسىمەن، سايىس كەزەڭدەرىمەن تانىستىرىپ وتەيىن. سايىس 6 كەزەڭنەن تۇرادى.
I كەزەڭ: باعدارشامنىڭ شىعۋ تاريحى، «تاريح تاعىلىمى»
II كەزەڭ: «جۇمباقتار شەشەيىك».
III كەزەڭ: سۇراق – جاۋاپ.
IV كەزەڭ: «رەتتەۋشى ينسپەكتورلار قىزمەتى»
V كەزەڭ: «كوشە ەرەجەلەرىن بىلەيىك»
VI كەزەڭ: «ونەر سايىسى»
ءمۇعالىم: قۇرمەتتى وقۋشىلار، قوناقتار، ۇستازدار! بۇگىنگى «ەرەجەنى جاتتايمىز، ومىرلەردى ساقتايمىز!» جيىنىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!
شۋاقتى ءومىرىمىز كۇندەي كۇلىپ،
جۇرەكتە بۇرشىك اتىپ گۇلدەيدى ءۇمىت.
ارمانعا ساپار تارتۋ مۇمكىن ەمەس،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بىلمەي تۇرىپ.
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا.
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول ورتاق
ۇلكەن – كىشى، بارشامىزعا!
«تاريح تاعىلىمى».
1 - توپ «باعدارشام» توپتىڭ ۇرانى: توقتا! ساقتان! جول اشىق! جۇرمە جولعا تالاسىپ. 1 - توپ باعدارشامنىڭ شىعۋ تاريحى جايلى باياندايدى.
2 - توپ. تاريحتان تاعىلىم.
1 – وقۋشى: بالالار، باعدارشامدى كىم ويلاپ تاپقانىن بىلەسىڭدەر مە؟ ال، ەندەشە تىڭداپ كورەلىك.
العاشقى باعدارشام تەمىر جول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ونى كوشە قيىلىسىنا ىڭعايلاپ قايتا جاساعان اعىلشىن ينجەنەر – مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى.
2 – وقۋشى: الدىمەن ءتۇرلى – ءتۇستى سيگنال قايىس بەرىلىستىڭ كومەگى ارقىلى وزگەرتىلىپ وتىردى. سوسىن اپپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، بىردە گاز جارىلىپ، كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولادى دا، سودان جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولادى.
3 – وقۋشى: تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەند قالاسىنا، سوسىن نيۋ-يورك، ت. ب. قالالارىندا پايدا بولا باستايدى. بۇل جولى ولار ەلەكترلى بولدى. تەك ەكى ءتۇستى عانا: قىزىل جانە جاسىل. 1918 جىلدان باستاپ قانا ءۇش ءتۇس قولدانىلا باستادى.
4 - وقۋشى: باعدارشام – ءومىرىمىزدى جازىمنان ساقتاندىراتىن كومەكشىمىز. ونىڭ سىرىن ءبىلىپ، ءتىلىن الۋ بارشامىزعا كەرەك. ونىڭ بەرەتىن سيقىرلى ءامىر سوزدەرى بار.
مەنىڭ ءۇش كوزىم بار.
ءبىر كوزىم «كىدىر» دەيدى،
ءبىر كوزىم «جۇگىر» دەيدى.
ءبىر كوزىم «ابايلا» دەيدى،
قاراپ قالما ماڭايعا دەيدى.
5 - وقۋشى: كورەگەن ءداۋ قىراعى،
كوشەمىزدە تۇرادى.
ول بەرگەندە كوماندا،
باعىنامىز ءاماندا!
اشسا كەزەك ءۇش كوزىن،
ايتتى دەپ ۇق ءۇش ءسوزىن.
توقتا! ساقتان! جول اشىق!
جۇرمە جولعا تالاسىپ.
قىزىل كوزىن اشقاندا
سىنىق سۇيەم باسپا العا.
سارى كوزىن اشقاندا،
قاراپ قالما اسپانعا.
جاسىل كوزىن اشقاندا
وتە بەرگىن جاسقانبا!
6 - وقۋشى: جولدار قيىلىسىندا،
قالتارىسىپ قىسىلما.
كولدەنەڭنەن جول بولسا،
كىبىرتەكتەپ توسپا ونى.
بوس بولماسا الايدا،
ساقتىق جاسا ابايلا.
قالماس ءۇشىن سوقتىعىپ،
ول وتكەنشە توس تۇرىپ.
III – توپ. «جول بەلگىلەرى» توپتىڭ ۇرانى: «جول ءتارتىبىن بىلەيىك، امان – ەسەن جۇرەيىك»
II – توپ تاريحتان تاعىلىم.
1 - وقۋشى تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ءجۇرىپ – تۇرۋدى رەتتەۋ قاجەتتىلىگى سوناۋ ءبىر ماشينانىڭ از كەزىندە تۋعان كورىنەدى. العاش رەت 1868 جىلى لوندون قالاسىندا تەمىر جول باعدارشامى ورناتىلدى. ول قولمەن الماستىرىلاتىن جانە الماستىرۋ ءۇشىن ارناۋلى ادام تۇراتىن ەدى. ءارى ول كوپ ۋاقىت الاتىن بولدى. كەيىنىرەك، 1870 جىلى امەريكادا ەلەكتر باعدارشامدارى پايدا بولدى.
2 - وقۋشى: رەسەيدە العاش جولداردى I پەتر سالدىرا باستاعان. اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنە جولدا دۇرىس ءجۇرۋ قاتاڭ ەسكەرتىلدى. رەسەيدە ءۇش ءتۇرلى باعدارشامدار 1920 جىلدارى ىسكە قوسىلا باستادى. بەرتىن كەلە ونى اۆتومات جۇيەسى ارقىلى باسقارۋ ويلاستىرىلدى.
3 - وقۋشى: ال، بۇگىنگى تاڭدا باعدارشامدى ەلەكتروندى ەسەپتەۋ ماشيناسى ارقىلى باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلعان. قازاقستاندا باعدارشامدار بارلىق ءىرى قالالاردا ورناتىلعان. قازاقستاندا 1917 جىلعا دەيىن نەبارى 127 كم عانا جول بار بولاتىن. ەلۋىنشى جىلدارى رەسپۋبليكامىزدا اسفالت جولداردىڭ ۇزىندىعى وتىز مىڭ كم بولدى. ال ءقازىر سەگىز ءجۇز ميلليون كم – دەن اسادى.
II – توپ «جول بەلگىلەرى»
1 - وقۋشى: ۇيرەن تاپپاي تىنىم ءبىر،
بەلگىلەردىڭ ءتىلىن ءبىل.
ەگەر ونى بىلمەسەڭ،
تارتار جولىڭ بۇلىڭعىر.
2 - وقۋشى: ءوزى قىزىل، ءۇشبۇرىشتى ەسكەرتۋىڭ مەن بولام،
حابارلايتىن بار ءقاۋىپتى وڭ ساپارعا جولداعان.
ماعان قاراپ جۇرەر بولسا جۇرگىزۋشى، جاياۋ دا،
جولى بولىپ، ساتسىزدىككە ەشقاشان دا قالماعان
3 - وقۋشى: ەسىگىنەن ارتقى
كولىككە سەن مىنگىن.
ەندى ەسىكتەن العى
تۇسەرىڭدى بىلگىن.
4 - وقۋشى: توقتا، جولداس!
توقتا، جولداس! بۇزبا كوشە ءتارتىبىن،
وتكىزە الماي، ءومىرىڭنىڭ ارتىعىن.
ءجۇرسىڭ بە سەن، قالاي - قالاي باساسىڭ،
توقتا! بايقا، ويلا، قاتەلەسەسىڭ،
ال كەپ قالدى، اۆتوبۋس پەن ترامۆاي.
توقتا، جولداس! ءتارتىپ بۇزبا، ءجۇر بىلاي،
ساسپا بوسقا اقتىق پا دا اپتىق پا.
5 - وقۋشى: كوشە زاڭىن بىلمەسەڭ،
ۇلكەنمەنەن ءجۇر بىرگە سەن.
ولاردان كەتپە الىستاپ
قولدارىنان الىستاپ،
كوشە زاڭىن وقي ءجۇر،
كوڭىلىڭە توقي ءجۇر.
جاساما استە اعاتتىق،
ايالداي تۇر اعاتتىق.
II – كەزەڭ. جۇمباقتار شەشۋ
III – كەزەڭ. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز
1 جيەك جول دەگەنىمىز نە؟ – ادامدار جاياۋ جۇرەتىن كوشە جيەگىندەگى تار جول.
2 جاياۋعا قاي جەرمەن جۇرۋگە بولمايدى؟ – كولىك جۇرەتىن كوشەنىڭ ورتاسىمەن جۇرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى.
3 مىنا بەلگى نەنى بىلدىرەدى؟ – ابايلا! بالالار!
4 قالا كوشەلەرىندە قانشا جاسقا دەيىن ۆەلوسيپەدپەن جۇرۋگە بولمايدى؟ – تەك 14 جاستان كەيىن عانا رۇقسات ەتىلەدى.
5 اۆتوبۋسقا قاي ەسىكتەن كىرىپ، قاي ەسىكتەن تۇسەدى؟ – ارتقى ەسىكتەن ءمىنىپ، الدىڭعى ەسىكتەن ءتۇسۋ كەرەك.
6 مىنا كولىكتەر قالاي اتالادى؟ – ءورت ءسوندىرۋ، جەدەل جاردەم.
جول بەلگىلەرىن ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتۋ.
اقپاراتتىق – كورسەتكىشتىك بەلگىلەر
ەسكەرتۋ بەلگىلەرى
تىيىم سالاتىن بەلگىلەر
سەرۆيس بەلگىلەرى
باسىمدىلىق بەلگىلەرى
جول تاڭبالارى
ءمۇعالىم:
مەن بارىنە ءارقاشاندا تىيىم سالىپ تۇرامىن،
قايدا بولسا الدا تۇرىپ جىبەرمەيمىن ءبىر ادىم.
ءتۇسىم قىزىل، ءوزىم شەڭبەر سىزىق بولىپ بىتەمىن،
وسى جولى ۇندەمەيىن، بار ما تاعى سۇراعىڭ.
بەلگىمىن كورسەتەر جىلدامدىق باعىتىن،
وي، شۇڭقىر، بۇرىلىس، قاتەردى، ءقاۋىپتى.
بارلىعىن انىقتاپ، كورسەتىپ جىبەرەم،
سوندىقتان ءبارى دە مەنى تەز تانىپتى.
باراتىن ساپاردىڭ قاشىعىن، تۇراعىن،
ءۇن – ءتۇنسىز جول سىلتەپ كورسەتىپ تۇرامىن.
كۇندىز دە، تۇندە دە وت بولىپ جانادى،
كوكپەڭبەك بويالعان ءتورتبۇرىش شىراعىم.
IV كەزەڭ. رەتتەۋشى ينسپەكتورلار قىزمەتى
V كەزەڭ «كوشە ەرەجەلەرىن بىلەيىك»
«جول بەلگىلەرى» توبى
1 ءجۇرىپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ الدىنان ءوتىپ كەتەمىن دەۋشى بولما، ول توقتاعانشا، نە ءوتىپ كەتكەنشە توسا تۇر.
2 مەكتەپكە كەلە جاتىپ ۇلكەن جولدىڭ شەتىمەن ءجۇر. الدىڭنان ماشينا شىقسا، جول بەر. توقتاپ تۇرعان ماشينانىڭ قاسىنان ابايلاپ ءوت.
3 كوشە ءتارتىبىن ورىنداماۋ كولىكتىڭ ءجۇرىپ تۇرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. جۇمىسشىلار جۇمىسقا، وقۋشىلار ساباققا باراتىن جەرلەرىنە دەر كەزىندە جەتپەۋى مۇمكىن.
4 مەكتەپكە كەلە جاتقاندا، وزىڭە ءقاۋىپسىز بولاتىن جولدى تاڭداي ءبىل، وتكەل تار بولسا، قارسى كەزدەسكەن ۇلكەن كىسىگە جول بەر.
«باعدارشام توبى»
1 كوشەدەن وتەردە اۋەلى سول جاعىڭا، كوشەنىڭ ورتا تۇسىنا جەتكەندە وڭ جاعىڭا قارا. ەگەر كەلە جاتسا، ءوتىپ كەتكەنشە سول ورنىڭا اق جولاق سىزىلعان تۇستا كۇتە تۇر.
2 ايالدامادا تۇرعان اۆتوموبيل، اۆتوبۋس، تروللەيبۋستىڭ ارتقى جاعىنان اينالىپ ءوت. سوندا سەن كەلە جاتقان ماشينانى دەر كەزىندە كورەسىڭ.
3 تروتۋارمەن كەلە جاتىپ، قاقپادان كورىنگەن ماشينانى بايقاساڭ، وتكىزىپ جىبەر. كوشەدە توقتاپ تۇرعان ماشينانىڭ قاسىنان ابايلاپ ءوت، ماشينا ەسىگىن اشىپ قالۋى مۇمكىن.
4 جول ۇستىندە ويناما، سىرعاناق تەپپە. جەر تايعاق بولسا، جولدا ابايلا.
VI كەزەڭ «ونەر سايىسى»
«باعدارشام» توبى، ءاننىڭ اتى – «باعدارشام»
«جول بەلگىلەرى توبى، ءاننىڭ اتى – شوفەر»
قورىتىندى
ءمۇعالىم:
قىمباتتى قوناقتار، ۇستازدار، وقۋشىلار! وقۋشىلار جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىمەن تانىستىرىلدى. ءار وقۋشى «مەنىڭ ۇيدەن مەكتەپكە دەيىنگى جولىم» دەگەن سحەمانى سىزىپ كۇندەلىكتەرىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە سالىپ قويدى. جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىنە بايلانىستى تاربيە ساعاتتارى ءوتتى. مىنە، الدارىڭىزدا وقۋشىلاردىڭ سالعان سۋرەتتەرى، جاساعان ماكەتتەرى. وقۋشىلار جولدا ءجۇرۋ ايلىعىنا ءبىر كىسىدەي ات سالىستى. ولاي بولسا، وقۋشىلارعا ايتارىم، جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ءارقاشان ەستە ساقتاپ، بۇلجىتپاي ورىنداپ، ساق جۇرىڭدەر دەمەكپىن.
قاي كوشە، قاي قالاعا بارساڭىز دا،
قاي اقىل ولشەمىنە سالساڭىز دا،
جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدى ءتارتىپ -
ول ورتاق ۇلكەن، كىشى، بارشامىزعا!
You Might Also Like
