جارىلىس جاڭعىرىعى
سەمەي پوليگونى. ونداعى جارىلىستار تۋرالى سوڭعى جىلدارى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. پوليگون توڭىرەگىندە بولعان ءارقيلى دەمونستراسيالار، تەلەمارافوندار، ەڭ اقىرى استانامىز الماتىدا «الەم سايلاۋشىلارى يادرولىق قارۋعا قارسى» كونگرەسى دۇنيە ءجۇزىنىڭ اق جۇرەكتى ادال جاندى ازاماتتارىن مازاسىزداندىرعان عاسىر قارۋىنىڭ قانشالىقتى قاتەرلى كۇشكە يە ەكەندىگىن ايقىن اڭعارتسا كەرەك. الايدا سوعان قاراماستان، پوليگون توڭىرەگىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىرىن – ءبىر قاراما – قايشى ەكى ۇداي پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. ونىڭ شىرقاعان شىندىعى قايسى؟ وسىنى ءالى كۇنگە دەيىن باسىن اشىپ، اجىراتا الماي جۇرگەندەر از ەمەس.
ال وعان وداقتىق، مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە، راديو، تەلەديدار ارقىلى بەرىلگەن كەيبىر عالىمدار مەن جۋرناليستەردىڭ ءوزارا سۇحباتتارى دا از سەبەپ بولىپ وتىرعان جوق. ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرى جارىلىس اۋەدە جانە جەر ۇستىندە يادرولىق – سىناقتار جاسالعان 1949 – 1963 جىلداردا اتوم ساۋلەسىنە ۇشىراعان ادامدار جايلى دەرەك ەشقايدا ساقتالماعان، ونداي بولعان كۇننىڭ وزىندە، ول شامالى بولعانعا ۇقسامايدى دەگەن ءۋاج ايتادى. ال بۇل بايلاممەن پوليگون توڭىرەگىندە تۋىپ، ەرجەتكەن، وسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن كەز – كەلگەن ادامنىڭ كەلىسە الماسى حاق. ويتكەنى، وتكەن – كەتكەندى وي بەزبەنىندە سارالاي كەلىپ، جارىلىس زاردابىنىڭ تالايلاردى جالماپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ.
عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، اشىق اسپان استىندا جاسالعان جارىلىستان سوڭ اۋاعا تارالعان رادياسيا جەلمەن، جاۋىن – شاشىنمەن جەرگە تۇسەدى ەكەن. ال اۋا – رايى قاشاندا قۇبىلمالى بولىپ كەلەتىن قىر جاعدايىندا پوليگوننىڭ يەگىنىڭ استىندا تۇرعان ءبىزدىڭ اۋدان تۇگىل، ودان جۇزدەگەن شاقىرىم الىس جاتقان ايماقتارعا، جەلدىڭ سوعۋ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 20 – 30 مەترگە جەتكەن جاعدايدا، راديواكتيۆتى توزاڭ ساناۋلى ۋاقىتتا – اق سالىپ – جەتىپ ۇلگەرمەي مە؟ قاشاندا جەلدىڭ وتىندە، شۇمەكتەپ جاۋعان جاڭبىردا، قارلى بوراندا قوعام مالىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ جولىندا جان اياماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مالشىلار قاۋىمى قىردىڭ الاۋلاپ اتقان تاڭىن، جانعا جايلى قوڭىر سامالىن، قۇتىرىنا سوققان جەلى مەن شەلەكتەپ قۇيعان جاڭبىرىن وتار شەتىندە ، قىر توسىندە قارسى الادى ەمەس پە؟! ەندەشە، رادياسياعا وزگەلەرگە قاراعاندا ءبىرىنشى تاپ بولاتىن دا سولار عوي...
جارىلىس اۋەدە جانە جەر ۇستىندە جۇرگىزىلگەن سول ءبىر جىلدار دا ءوزىم جاقسى بىلەتىن ءۇش – ءتورت شوپاننىڭ قىلتاماق اتتى داۋاسىز دەرتكە ۇشىراپ، كوز جۇمعانى ەسىمدە. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ كوڭىلىن سۇراي كەلگەن ادامدارعا :
- اتا – بابامىزدا جوق بۇل كەسەلدىڭ قايدان پايدا بولعانىنا اقىلىم جەتپەيدى. بارىنەن دە ىشەر اسىڭ بولا تۇرا، اشتان ءولۋ ازاپ ەكەن، - دەگەن قينالىسقا تولى سوزدەرى جادىمدا قالىپتى. ودان كەيىن دە سان ادامدار قىلتاماقتان،ءارتۇرلى قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنان كوز جۇمىپ جاتتى. سول قاسىرەتتىڭ بۇل كۇندە ەسەلەپ ارتا تۇسكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا الماس. سوندىقتان دا جوعارىدا ايتىلعان ءوزىم بىلەتىن قىلتاماقتان كوز جۇمعان اياۋلى جانداردىڭ بۇل ارادا ەسىمدەرىن اتاپ ءارۋاقتارىن كۇڭىرەنتۋدى ءجون كورمەدىم. تەك اتالعان جىلداردا، ەكولوگيالىق اپاتتىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ وتىرعان زاۆود – فابريكالاردىڭ كوك تىرەگەن بيىك مۇرجالارىنان كۇنى – ءتۇنى تولاسسىز كوتەرىلىپ جاتاتىن كوك ءتۇتىن نەكەن – ساياق بولاتىن. مىنە، وسىدان – اق كوپ جايدى اڭعارار ەدىك.
تەك ەكىنىڭ بىرىنە، ەگىزدىڭ سىڭارىنا تۇسىنىكتى تايعا تاڭبا باسقانداي، باسى اشىق ماسەلەنىڭ ءوزىن عىلىمي نەگىزدەگەنسىپ شىعا كەلۋ ءبىزدىڭ ەلدە ادەتكە اينالعانداي. ءتىپتى باسقانى بىلاي قويعاندا چەرنوبىل تراگەدياسى، سول توڭىرەكتە تۇراتىن حالىقتىڭ مۇڭى مەن زارى ءۇش جىلدان سوڭ عانا ەل نازارىنا ىلىگىپ، مويىندالۋى وسىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟
كەرەمەت – اي، قان جىلاعان حالىقتىڭ قاسىرەتكە تولى وكسىكتى ءۇنىن سول وڭىردە جارتى ەستى انا جارىق دۇنيەگە اكەلگەن ءسابيدىڭ جارقىنشاق ءۇنى باسىپ كەتە جازداعانىڭ قايتەرسىڭ. وسى فاكتىنى نەگىزگە العان عالىمدار دۇرلىگەتىن تۇك تە جوق، بارلىعى دا قالىپتى، ءتىپتى ۇرپاق ءوسىرىپ، ءوسىپ – ونۋگە مۇمكىندىك بار دەپ جار سالىپ جاتتى ەمەس پە؟
قالاي دەگەنمەن دە سول عالىمداردىڭ ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ، ولارعا قۇدايشا سەنەتىندەر ءبىزدىڭ ارامىزدا دا جوق ەمەس ەكەن. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى:
- قۇر داۋرىقپا، ايعايدىڭ قاجەتى نە، جارىلىستىڭ زيانسىز ەكەندىگىن عالىمدار دالەلدەپ وتىرعان جوق پا؟ ولار بىلمەيدى دەيسىڭدەر مە؟ پوليگوندى جابۋ مەملەكەتكە قانشا زيان ەكەندىگىن نەگە ەسكەرمەيسىندەر؟ قارجى قايدان تابىلماق ؟ جاپپاي مۇنىڭ ءوزى كەزىندە الدەكىمدەردىڭ دەپۋتات بولعىسى، اتاق العىسى كەلىپ كوتەرگەن ماسەلەسى دەيدى عوي، ءتىپتى بىزدەگى بەلسەندىلەردىڭ دە ىشكى ەسەبى جوقتىعىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ – دەگەن سياقتى ۋاق اڭگىمە ساباقتايدى.
ءبىر تاڭدانارلىعى، مۇندايلار ۇلى اباي بابامىزدىڭ « ۇلكەندەرىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ» دەگەن ولەڭ جولدارىن ەسىمىزگە ورالتادى.
وقىعان - بىلگەن جاقسى، ال وقىعاندى، ەستىگەنىڭدى وزىندىك وي تارازىسىنا سالىپ، اينالا توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان جاعدايلارمەن ۇشتاستىرا وي، بايلام جاساۋ قاجەت ەمەس پە. ءتىپتى، جاڭاعى سىرت سوزگە سەنىپ، سولاي دەيدى عوي دەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولماسا، ءبىرىنىڭ كۇنى كەشە عانا جاسى 40 پەن 50 - ءدىڭ اراسىندا قاتەرلى ىسىكتەن، نە قىلتاماقتان قايتىس بولعان اعايىنىنا، نە اۋىلداسىنا توپىراق سالۋى، نە بولماسا توسەك ۇستىندە اتالعان دەرتتىڭ بىرىمەن اۋىرىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى مينۋتتارىن الاسۇرىپ وتكىزىپ جاتقان ادامداردىڭ كوڭىلىن سۇراپ شىعۋى دا مۇمكىن عوي. تەك ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارىپ،ويلانبايتىنىمىز وكىنتەدى.
قۋانتاتىنى، وندايلار از. استاناداعى، وبلىستاعى «نيەۆادا - سەمەي» قوزعالىسىن قولداۋشى ادامداردى ءسوز ەتپەي، ءوز ورتامىزعا ورالار بولساق، جۇرتشىلىق اراسىندا سەمەي پوليگونىنىڭ ءقاۋىپ – قاتەرى جايلى شىرىلداپ ايتىپ، جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن، سوعىس، ەڭبەك ارداگەرى رىمتاي ءىزباستين، دارىگەر قارلىعاش ماشراپوۆا، اۋداندىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءتوراعاسى الپىسبەك ءادىلحانوۆ، قازاق سسر حالىق دەپۋتاتى، جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ بولعان كەزدەسۋدە سەمەي پوليگونى جايلى الاڭ كوڭىلدەرىن اڭعارتىپ ساۋال قويعان «جوسالى» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى قاپەن تولەۋبەكوۆ، وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى شايمۇرات بوزتايەۆتار تۋرالى ريزالىقپەن ايتۋعا بولار ەدى. ال اۋدان ورتالىعىندا بولعان دەمونستراسيالاردىڭ بىرىندە ەڭبەك ارداگەرى، ارداقتى انا قانيپا سماعۇلوۆا اپايدىڭ جانارىنا جاس ىركە تۇرىپ، «وسەر – ونەر ۇرپاعىمىز ءۇشىن پوليگوننىڭ جويىلۋىن تالاپ ەتەمىز» - دەگەن ءالسىز ءۇنى زور ءدۇمپۋ تۋعىزدى.
جوعارىدا اتالعان كەزدەسۋدە باياناۋىل استىق قابىلداۋ پۋنكتىنىڭ ديرەكتورى زوركەن ماحانوۆ اتامىز كومپەنساسياعا 40 پروسەنت بەرىلە قالعان جاعدايدا سول قاراجاتقا وسى كۇنگى تالاپقا ساي قۇرال – جابدىقتارمەن جاراقتالعان ەمحانا، اۋرۋحانا سالىنسا دەگەن ۇسىنىس ايتقان جوق پا. بۇل ءبىردىڭ ەمەس، مىڭنىڭ پىكىرى دەسەك، بالكىم، ۇلكەن قاتەلىك تە بولا قويماس.
كەيىنگى كەزگە دەيىن پوليگونداعى جارىلىستارعا بايلانىستى ءبىزدىڭ اۋدان تۇرعىندارىنىڭ زارداپ شەگىپ وتىرعاندىعى مويىندالماي كەلدى. تەك «نيەۆادا – سەمەي» قوزعالىسىنىڭ جەرگىلىكتى اكتيۆيستەرى مەن قازاقستان كومپارتياسى اۋداندىق كوميتەتى بۇل ماسەلەنى جۇيەلى تۇردە، اسقان قاجىر – قايرات جۇمساي وتىرىپ، جوعارعى ورىندارعا جەتكىزۋدە . الايدا ازىرشە وڭ وزگەرىستەر سەزىلمەۋدە.
ال سەمەي پوليگونىنىڭ ءبىزدىڭ اۋدانعا قاتىستىلىعى ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءسوز قوزعايتىن بولساق، بۇل ارادا باسىن اشىپ الاتىن جايدىڭ ءبىرى – اۋدان ايماعىنىڭ پوليگونمەن شەكارالاس جاتۋىمەن قاتار، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا قۇرعاقشىلىق بولىپ، ءشوپ وسپەي قالۋى سالدارىنان وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى، س. تورايعىروۆ اتىنداعى، « يۋجنىي» جانە ءبىرقاتار سوۆحوزداردىڭ پىشەنشى – مەحانيزاتورلارى اتالعان پوليگون ايماعىندا تۇرىپ، جەم – ءشوپ ازىرلەيدى. دايىندالعان جەمشوپتى تاسىپ الۋعا ونداعان ترانسپورت، جۇزدەگەن ادامدار جۇمىلدىرىلدى...
جارىلىستان پايدا بولعان شۇڭقىرداعى رادياسيانىڭ مولشەرى 1100 ميكرورەنتگەن بولسا، وعان تاياۋ جەردەگى ەگىندىبۇلاق اۋدانىنىڭ شارۋاشىلىقتارى ءشوپ دايىندايتىن كورىنەدى. «بۇلاردىڭ شابىندىقتارىنداعى رادياسيا 100 -150 ميكرورەنتگەن دەنگەيىندە» دەپ جازدى قاراعاندى وبلىستىق «ورتالىق قازاقستان» گازەتى ءوزىنىڭ 1990 جىلعى 13 شىلدەدەگى № 161 سانىندا. ال وسى اتالعان ايماقتا ءبىزدىڭ اۋداننىڭ پىشەنشى – مەحانيزاتورلارى دا جەمشوپ دايىنداعان، ءتىپتى ولار ءسوز بولىپ وتىرعان شۇڭقىرلارعا جينالعان سۋلارعا ءتۇسىپ جاتتى. ولاردىڭ اراسىندا مەكتەپ وقۋشىلارى دا از ەمەس ەدى. جەمشوپ دايىنداۋشى مەحانيزاتورلارعا بۇل جەردە بولىپ، ءبىرشاما ۋاقىت تۇرىپ، جۇمىس ىستەۋ «اسىرەسە سول كەزدەگى بالالارعا» ەشبىر ءىزسىز، زيانسىز وتسە ، وعان ءبىز وتە قۋانىشتىمىز. الايدا اتالعان گازەتتەگى دەرەكتەردى وقۋ كوڭىلگە ءبىرشاما قوبالجۋ ۇيالاتىپ، قولعا قالام العىزعانىن نەسىنە جاسىرايىق.
«امانات» گازەتى.
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
ءجيى جانە ۇزاك اۋىراتىن بالالار – پەدياتريا سالاسىنىڭ ماڭىزدى مەديسينالىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى.
-
«تالانتتى جانە دارىندى بالالاردى وقىتۋ» ءمودۋلى بويىنشا كوۋچينگ ساباعىنىڭ جوسپارى
