InfoHub Logo

بقو، شىڭعىرلاۋ اۋدانى، تاسمولا وجببم

ءوزىن-وزى تانۋ ءپانى ءمۇعالىمى كابيدۋللييەۆا گ.ا.

ەلىمىزدىڭ تۋىن اسقاقتاتار ءبىلىمدى، بىلىكتى، ادامگەرشىلىگى جوعارى ۇرپاق تاربيەلەۋ — ءبىزدىڭ الدىمىزداعى ەڭ باستى مىندەت. ال ۇرپاق  تاربيەسىندە ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ ماڭىزى قاي قوعامدا، قاي كەزەڭدە بولماسىن كۇن تارتىبىنەن ەشقاشان تۇسكەن ەمەس. وعان دالەل اريستوتەلدىڭ «عىلىمدا ىلگەرى ۇمتىلعانمەن، ادامگەرشىلىگى اقساپ جاتسا، ونداي ادامنىڭ العا باسۋىنان گورى، كەرى كەتۋى تەزىرەك» — دەگەن ءسوزى دالەل. وسى تۇرعىدا جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ىزگىلەندىرۋ قاجەتتىلىگى، قازىرگى تاڭدا رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ وزەكتى ماسەلە رەتىندە قاراستىرالادى. ادامگەرشىلىك — بۇل رۋحاني تاربيە. ادامگەرشىلىك — ادام بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەت جانە ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ جوعارعى ماقساتىنا باعىتتالادى. بۇل قاسيەت ادامدى مەيىرىمدىلىككە، وتانىن، ەلىن، وتباسىن سۇيۋگە ۇيرەتەدى. ەگەر ادامدا ادامگەرشىلىك قاسيەت بولماسا، ول ادام ءوز-وزىن سىيلامايدى.  رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسى-وزىندىك سانانى دامىتۋعا جاعداي جاساۋدى، جەكە تۇلعانىڭ ادەپ  ۇستانىمىن، ونىڭ قوعام ءومىرىنىڭ نورمالارى مەن داستۇرلەرىمەن كەلىستىرىلەتىن مورالدىك قاسيەتتەرىن جانە باعدارلارىن قالىپتاستىرۋدى بولجايدى. وقۋشىلاردى رۋحاني-ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ، بولاشاعىنا جول سىلتەۋ — بۇگىنگى قاجەتتى، كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە. اسىرسە، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ مازمۇنى وسى جاستاعى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلۋى ءتيىس. نەگىزگى مىندەت — بالالاردىڭ جاقسى ادەت، مىنەز-قۇلىقىن قالىپتاستىرۋ. بالانىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ىشكى جان دۇنيەسىن وياتۋ ناتيجەسىندە ونىڭ رۋحاني- ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. «ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى — ەڭبەك پەن اتا-انا ۇلگىسى» — دەپ، ى.التىنسارين اتامىز  ايتقانداي، قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ بالانىڭ تۋىلعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك. حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سوندىقتان بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ياعني ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ،وز-وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە  وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى ءرول اتقارادى. رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە — ەكى جاقتى پروسەسس. ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە تاربيەلەۋ كۇندەلىكتى ومىردە، ۇلكەندەردىڭ قولدان كەلەتىن جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا، ويىن جانە وقۋ ىسىندە جوسپارلى تۇردە ىسكە اسادى. «بالا تاربيەسى — مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتى» دەگەن ءسوزدى پلاتوننىڭ ءوزى دە بەكەر ايتپاعان بولار. ويتكەنى ۇرپاق تاعدىرى دەگەنىمىز — ۇلت تاعدىرى.    

ءاربىر قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى بۇل ماسەلە ءارقالاي شەشىلىپ وتىر. قازىرگى تاڭداعى اعىمدا وڭاي بولىپوتىرعان جوق. ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز، قانداي ۇرپاقتى تاربيەلەپ جاتىرمىز، الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇر دەگەن سۇراق ءاربىر اتا-انانىڭ، ءاربىر پەداگوگتىڭ كوكەيىندە تۇر. فرانسۋز جازۋشىسى ءارى فيلوسوفى جان-جاك رۋسسو ءوزىنىڭ «ەميل نەمەسە تاربيە تۋرالى» اتتى كىتابىندا «بالانى ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتۋ كەرەك» دەپ جازعانبولاتىن، ويتكەنى ءومىر ءسۇرۋ ادامنىڭ — ەڭ باستى ماقساتى مەن مىندەتى. ال ءومىر ءسۇرۋ دەگەنىمىز ءومىردىڭ ءاربىر مەزەتىن، ءاربىر  كورىنىسىن تولىققاندى، بار مۇمكىنشىلىكتەرىمەن، مۇشەلەرىمەن سەزىنۋ. دانا دەپ كوپ عۇمىر سۇرگەن ادامدى ەمەس، ءومىردى جان-جاقتى سەزىنە بىلگەن ادامدى اتامايمىز با؟!

سوندىقتان دا شاكىرت وقۋ ورنىنىڭ تابالدىرىعىنان قانداي دا ءبىر عىلىم يەمدەنىپ قانا ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە ادام بولىپ شىعۋى قاجەت. ول ءوز جۇرەگى مەن جانىن ومىرگە جانە باسقا ادامدارعا ايقارا اشقان، جالعان قاعيدالاردى ۇستانبايتىن، دۇنيەگە ءوز كوزقاراسى بار تۇلعا بولۋى  كەرەك. ادام بولۋ دەگەنىمىز ادامگەرشىلىك قاعيدالار مەن قۇندىلىقتاردى ۇستانۋ، ءومىردىڭ ءمانىن وزىڭنەن ەمەس، باسقادان كورۋ. «ءوزىڭ ءۇشىن!»  قاعيداسىنىڭ «وزگە ءۇشىن!» ۇستانىمىنان باسەڭ بولۋى. ادامگەرشىلىكسىز ءبىلىمنىڭ ەش قاجەتى جوق ەكەندىگىن حح-شى عاسىر دالەلدەدى ەمەس پە؟! سول سەبەپتى دە ۇستازدىڭ باستى ماقساتى — شاكىرتتەرىن ادام بولۋعا باۋلۋ دەپ تۇجىرىمداۋعا تۇرارلىق. ءاربىر ءپان، ءاربىر ساباق، ءاربىر  تاقىرىپ وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك. كەرەك دەسەڭىز، ولاردىڭ بارلىعى دا تەك وسى ماقساتتىڭ قۇرالى عانا. ال ەگەر دە وقۋشى قانداي دا بولماسىن ءبىر تاقىرىپتى نەمەسە ءبىر ءپاندى بىلمەسە، بۇل قىنجىلۋعا تۇرارلىق ءجايت ەمەس، ويتكەنى مۇنداي جەتىسپەۋشىلىكتى اتالعان بيىك ماقسات تولىقتىرادى. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، شاكىرت وقۋ ناتيجەسىندە قانداي دا بولماسىن ءپاندى ءبىلىپ ەمەس، ادام بولىپ قالىپتاسۋى كەرەك. جان-جاك رۋسسو حVIII عاسىردا «بىزدە فيزيكتەر، گەومەترلەر، حيميكتەر، استرونومدار، اقىندار، مۋزىكانتتار، سۋرەتشىلەر بار، الايدا بىزدە ازاماتتار جوق» دەپ نالىپ ايتقان ەكەن. ءبىر عاسىردان كەيىن ورىس پەداگوگى ن. ي. پيروگوۆ پەداگوگيكالىق پروسەستىڭ ماقساتى «بىزدەر ادام قىلۋ، ساۋداگەر، زاڭگەرلەردى تاربيەلەۋ ەمەس، ادام مەن ازامات قالىپتاستىرۋ» دەپ جان-جاك رۋسسوعا ءۇن قوسادى.      

عۇلاما حاكىم ابايدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى دا «ادام بول!» ەدى عوي… اباي ءوزىن وزگەدەن ارتىق سانايتىن ادامنان بويىن تارتىپ، تىكسىنىپ قانا قويماي، ونى ادام قاتارىنا قوسپاعان.  ادام مەن ادام بىر-بىرىنە تەڭ تۇتقاندا، تەگىن سىيلاعاندا عانا ءسۇيۋى مۇمكىن. ادام بالاسىن وسىلاي  سۇيە العان اباي «ادامنىڭ بالاسى — باۋىرىڭ»، «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى — دوس»،  «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» دەگەن ناقىل سوزدەرىنەن بىلۋگە بولادى. اسا زور گۋمانيستىك سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتىلاتىن مۇنداي اۋقىمدى، قۇدىرەتتى ءسوزدى تەك كەۋدەسىندە جەر شارىنداي الىپ جۇرەگى بار اباي سىندى تۇلعا عانا ايتا السا كەرەك. سوندىقتان تالاي-تالاي ۇلىلاردىڭ تالىم-تاربيەلىك ادەپ-قاعيدالارىن، ومىرلىك عيبراتتى وسيەتتەرىن جاستارىمىزدىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى يگەرتۋ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. ءبىلىم ءوزىنىڭ شىنايى مىندەتىنە جاۋاپ بەرۋى ءۇشىن وقۋشىلاردا جاس كەزەڭىنەن باستاپ، ەڭ ماڭىزدى ادامدىق سانالاردى — ادامگەرشىلىكتى، ءسۇيۋدى، اياۋشىلىقتى، توزىمدىلىكتى، يماندىلىقتى، ادەپتىلىكتى، مەيىرباندىلىقتى، شىنشىلدىقتى جانە باسقا اسىل قاسيەتتەردى دامىتۋ كەرەك.

رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋ جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءومىردىڭ ءمانى، سۇيىسپەنشىلىك، باقىت، سىيلاستىق، تاتۋلىق، بىرلىك، توزىمدىلىك  سىندى قۇندىلىقتاردى دارىتۋ ارقىلى ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تابۋىنا، قابىلەت-دارىنىنىڭ اشىلا تۇسۋىنە، اقىل-پاراساتىن دامىتۋىنا، ياعني ءساندى دە ءماندى ءومىر  سۇرۋىنە قىزمەت ەتەدى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى بالا تاربيەلەۋدەگى وسىنداي مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋشىلار — مۇعالىمدەر مەن وتباسى. وسى ەكى ارنادا جۇرگىزىلەتىن تالىم-تاربيە ساباقتاسا، ۇشتاسا وتكىزىلگەندە عانا كوزدەگەن ماقسات ناتيجەلى بولارى  ءوزسىز.  بۇگىنگى جاڭا قوعام مۇددەسىنە لايىقتى، جان-جاقتى جەتىلگەن، بويىندا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق پسيحولوگيا قالىپتاسقان ەرتەڭگى قوعام يەگەرى بولارلىق پاراساتتى ازامات تاربيەلەپ ءوسىرۋ — وتباسىنىڭ بالاباقشانىڭ، بارشا حالىقتىڭ مىندەتى. ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ، ادام بويىندا وسى جاقسى قاسيەتتەردىڭ بولۋى، جانۇياعا، وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى. بالا ءىسىنىڭ دۇرىس ەكەنىن قوشتاپ، وڭباعىت بەرىپ، تەرىس جەرىن دەرەۋ جوندەپ، دەمەپ جىبەرۋ اتا-انا مەن تاربيەشىگە جۇكتەلەر مىندەت. “ادام بويىندا جاقسى قاسيەتتەر كوپ بولسا، وعان ب ا ق تا، باقىتتا قونادى” دەگەن سوزگە سۇيەنسەك، جاعىمسىز قىلىق- قاسيەتتەر بولسا ودان ارىلتۋ قاجەت. كوپتەگەن قايىرىمدى ىستەر جاساپ، جاقسى مىنەز-قۇلىقتاردى  ءون بويىڭا جيناپ، اقىلدىلىق تانىتساڭ، مىنە ادامشىلدىق بولعانى.

ۇلى ويشىل، كەمەڭگەر ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي: “ادامدار باقىتتى بولۋى ءۇشىن بىرىنە ءبىرى كومەكتەسىپ وتىرۋ ماقساتىمەن بىرلەسكەن قالا ىزگى قالا بولادى. حالقى باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ءوزارا كومەكتەسىپ وتىرعان قوعام دا ىزگى قوعام بولادى. قالالاردىڭ ءبارى باقىتقا جەتۋ جولىندا بىرىنە ءبىرى  كومەكتەسىپ تۇراتىن حالىق ىزگى حالىق بولادى. سول سياقتى، حالىقتاردىڭ ءبارى باقىتقا ۇمتىلىپ، بىرىنە ءبىرى كومەكتەسىپ وتىرسا، بۇكىل جەر ءجۇزى  ىزگى بولار ەدى”  دەگەندەي، وسى اسىل مۇرالاردى، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى كوپشىلىكتىڭ بىرلەسە ارەكەت ەتۋى ارقاسىندا عانا قول  جەتكىزۋگە بولادى. سوندىقتان بارشاڭىزدى وسى يگى ءىستىڭ جولىندا ولجا سالۋعا مۇمكىندىگىڭىزدىڭ بار ەكەندىگىن ايتقىم كەلەدى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قويانبايەۆ ج.ب.، قويانبايەۆ ر.م. پەداگوگيكا. — الماتى.

2. قۇرمانالينا  ش.ق.،  مۇقانوۆا  ب.ج.،  عالىموۆا  ءا.ۋ.،  يلياسوۆا  ر.ك. پەداگوگيكا.

3. گۋباشيەۆا س.گ.، وتارباي ا.ج. تاربيە جۇمىسىنىڭ ادىستەمەسى.

4. ءالىموۆ ا. ينتەربەلسەندى ادىستەمەنى جوو-دا قولدانۋ ماسەلەلەرى. — الماتى.

5. مەيىر ج.، يگەنبايەۆا ب. كرەاتيۆتىك تاربيە

---