ب ا ق اياسىندا
ۋسادبانىڭ باعىن جالعا العان ليپەسكىنىڭ مەششانى يۆان ۆاسيليەۆيچ چەبوتاريەۆ كەشتەتىپ كەلدى.
بۇل ءوزى تۇيعىنداي عانا كارتامىش شال، باسىندا جىلى كوك كارتۋز، ۇستىندە الدەقاشان توزىپ كەتكەن جاعاسىز كوكشىل تايتەرى ("يىعىمنان تۇسپەگەنىنە جيىرما جەتى جىل بولدى" دەيدى). ءوزىنىڭ مىنەزىنە ساي قاشاندا بۇكىرەيىپ جۇرەتىن ادەتى. قانشا جاسقا كەلگەنىن ايىرۋ قيىن. "مەن ونى باعى زاماننان بىلەمىن" دەيدى.
ليپەسكىنىڭ جاراندارى، قاجىمايتىن تىنىشسىز جان، شال بولىپ كورىنۋ ءۇشىن وتىرىك بۇكىرەيە قالادى، سويتە تۇرا دەنساۋلىق پەن كارىلىككە دەگەن وكپەسى قارا قازانداي. كوزىنە تۇسكەندى قالت جىبەرمەيدى، ومىرلىك تاجىريبەسى ءبىر باسىنان اسىپ توگىلەدى. كوكشۋلان بۇيرا ساقال، بۇيرا قاس، تاناۋىنان ەدىرەيگەن بۇيرا قىلشىق تا كوكشۋلان. قاشاندا جەردەن باس الماي، دۇنيەگە قاباعىنىڭ استىنان قارايدى. جىلتىلداعان قارا كوزى مەن جىمقىرىلعان ەرىندە ىلعي دا كەكەسىن كۇلكى.
بەكەتتەن بايدىڭ ۇيىنە الىپ كەلگەن ارباكەش كولىگىن سالدىر-كۇلدىر اۋلانىڭ ورتاسىنان ءبىراق توقتاتتى. اقىماق ارباكەشتىڭ داراقىلىعىنا باسىن شايقاعان يۆان ۆايليەۆيچ اربادان سوزىلىپ ءتۇستى دە تايتەرىسىنىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ، بۇكىرەيىپ تەرىس بۇرىلىپ شالبارىنىڭ قالتاسىنان توزىعى جەتكەن جالپاق ءامياندى سۋىرىپ الدى. مۇجىق ونىڭ جەلكەسىنەن جالبىراعان كوكشۋلان شاشىنا قادالىپ ءالى تۇر. شال ەرىنبەي-جالىقپاي سەگىز سومدى باقىرمەن ساناپ بەردى دە شايلىق دەپ تاعى دا ەكى تيىن قوستى:
— ۇستا، قۇدايدىڭ ق ۇلى. قىزمەتىڭ ءۇشىن تاعى قوستىم.
سودان سوڭ قىمتانىپ الىپ، اياعىن سۇيرەتە باسىپ اللەياعا ءتۇستى دە كۇركەگە بەتتەدى، وندا مامىر ايىنىڭ اياعىندا ليپەسكىدەن ءوزى جىبەرگەن قاراۋىلشىلار جاتىر ەدى.
— امانسىڭدار ما، باۋىرلارىم. جاقتىرساڭدار دا، جاقتىرماساڭدار دا قوجايىندى قارسى الىڭدار.
قاراۋىلشىلار ىرسيا كۇلىپ، جامپوزدانىپ باستارىن يە تاعزىم ەتىستى.
— امان-ەسەنسىز بە، يۆان ۆاسيليەۆيچ، جوعارلاتىڭىز. تۇپ-تۋرا شايدىڭ ۇستىنە كەلدىڭىز.
ساماۋىر بۇكىل باقتى تۇتىنگە تولتىرىپ بۇرقىلداپ تۇر ەدى. يۆان ۆاسيليەۆيچ كۇركەنىڭ ىرگەسىندەگى تاقتاي ورىندىقتىڭ بەتىن ۇرلەپ جىبەرىپ وتىرا كەتتى دە كارتۋزىن شەشىپ قاسىنا قويدى، كوكشۋلان بۇيرا شاشىن ءبىر سيپاپ ماڭايىن شولدى:
— قالاي؟ ءبارى ورنىندا ما؟
— ازىرگە ەش جاماندىق جوق، يۆان ۆاسيليەۆيچ. كۇزەتىپ ءجۇرمىز، كوزدەن تاسا قىلماي...
شايدى وعان كوك جيەكتى قالىڭ كەسەمەن بەردى ( ابايلاپ، سىپايى عانا)، مايشاباقتان بوساعان قالبىرعا سالىپ قانت ۇسىندى. ول ەكى كەسە ءىشتى دە جەرگە قاراپ جىميىپ وتىرىپ تەمەكى وراي باستادى.
— ازىرگە ءبارى دە جاقسى بولسا، قۇدايعا شۇكىر، — دەدى شىلىمىن سوراپتاپ، تاڭداۋلى ماحوركانىڭ تۇتىنىنە الدىمەن ءوزى راقاتتانعانداي. — ءيا، جاراتقانعا مىڭ دا ءبىر راحمەت... ال، مەن، باۋىرلارىم، ەكى كۇنگە ازەر جىرىلىپ شىقتىم. كەلگەنىمە كوڭىلىم جاي تاپقان سەكىلدى. مۇندا جۇماق قوي. ال بىزدە... قۇداي ساقتاسىن. ءۇيدى جوندەتىپ جاتىر ەدىم، سىلاقشىلارمەن بىتىسپەس ايقاسقا ءتۇستىم دە كەتتىم... مىنا بۇگىنگى جۇرتپەن وتاسپاي-اق قويدىم. ۇيات تا جوق، ار دا جوق، بەتىنە تۇكىرسەڭ دە جاراتقاننىڭ شىعىنداي، جەركەنسە ناعىل دەرسىڭ! الداۋدان باسقا ويلارىندا ارمان جوق. ال ءبىز بۇكىل وتباسىمىزبەن سىعاندار سەكىلدى ءبىر دۇڭگىرشەككە تىعىلىپ وتىرمىز، مەن مۇنى كوتەرە المايتىن جانمىن عوي. ۇستەلدىڭ ءۇستى كۇن ۇزاققا ورىس مۇڭكيدى: ساماۋىر جينالمايدى، ساماۋىر قاسىندا قايناتقان قىشا. ونى كەمپىر كەشكە دەيىن ءتۇرپى قاسىقپەن ەزىپ كەپ جاتقانى، سودان سورا-سورا بولعان كوز جاسىن تىيا الماي تۇرىپ، "وھ، كەرەمەت كۇشتى" دەپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ. ونىڭ كۇشتىلىگى ماعان نەمە قاجەت، ىشىمدىكتەن ۋىت باساتىن مەن ەمەس. ال اياقتىڭ استىنداعى نەمەرەلەردىڭ ويىنشىعىنا شالىنىپ جىعىلعاندايسىڭ. قاتىن بولسا بالاپان باسقان تاۋىقتاي كۇركىلدەپ جاتقانى، نە دەرتى بارىن ءبىر الباستى بىلەدى، زەرىگىپ قىز وتىر، جارىق دۇنيەنى جاتىرقاپ ءبىتتى، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، تەگى گريبوەدوۆتىڭ اقىلدىڭ ازابىمەن اۋىرسا كەرەك. ال مەن بۇعان شىدامايمىن، مەن جانىم نازىك اداممىن، قينالعاننان قۇلاعىم شۋلايدى.
— ءيا، بۇدان وتكەن سۇمدىق جوق! — دەپ قاراۋىلشىلار قوستاي كەلدى. — قۇلاق شۋلاسا ادامدى بيت باسادى دەيتۇعىن.
يۆان ۆاسيليەۆيچ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، ورنىنان تۇرىپ كۇركەنى اينالىپ كەتتى.
— بيت پە، يت پە، ايتەۋىر جاقسىلىق ەمەس، — دەدى ول قايتىپ كەلىپ اۋىن تۇيمەلەدى دە ساۋساعىنىڭ باسىنا تۇكىرىپ تاعى وتىردى. — كۇندىز دە، تۇندە دە قۋ جانعا تىنىشتىق جوق. ءتۇنى بويى قايداعى جايداعى ءبىر بىتىقى-شىتىقى ءتۇس كورەسىڭ، كەمپىردىڭ جورۋىنشا ءبارى دە جاماندىقتىڭ جارشىسى. سوندا جاقسىلىققا نە قالدى دەپ سۇراشى؟ مەن ءتۇس جوريتىن كىتاپتان وقىعانمىن دەپ شىعا كەلەدى: تۇسىڭدە اۆتومات كورسەڭ — جاماندىق. كەشىرىڭىز، قاريا، قايداعى اۆتومات؟ اۆتومات تا باياعى. اۆتومات دەگەندى كورسەم كوزىم شىقسىن، مىنا ءبىزدىڭ ليپەسكىگە اۆتومات قايدان كەلىپتى. مەيلى، ءبارىبىر دەپ، سودان كەتەدى دەيسىڭ: تۇسىڭدە شىرشا كورسەڭ — جاماندىققا، كوزىلدىرىك كيسەڭ — جاماندىققا، شاتىر استىندا وتىرساڭ — قايعى، جىلى سۋ ىشسەڭ — ۋايىم، اعاش مايىن ىشسەڭ — ءولىم، قۇيماق جەسەڭ — اجال، قارعا ەتىن جەسەڭ — ءورت، تالقان جەسەڭ — اجىراسۋ، ساقالىڭدى قىرساڭ — شىعىن، ءان سالساڭ — ءتىسىڭ اۋىرادى، ەۆرەيدى كورسەڭ — وڭباعانمەن تانىسقانىڭ... ءبىر سوزبەن ميعۇلا بولاتىن ءتۇرىم بار. — ول قولدى ءبىر سىلكىپ تاستادى. — ونىڭ ايتۋىنشا، جالعىز-اق جاقسىلىق بار: تۇسىڭدە ءشوپ قايناتقان قويمالجىڭ ىشسەڭ — ءىسىڭنىڭ العا باسقانى. ال كۇڭ دەگەن جوق بولعىرىڭ تاعى ءبىر ازاپ. ءبىر قىزدى جالعا الىپ ەدىك، ول نەمە اس پىسىرمەك تۇگىل شوشقاعا توپان شىلاپ بەرە المايدى، ونىڭ ۇستىنە توبەسىنە تەبەن باتپاس بىتەۋ. تاناۋى ەمشەگىنەن ۇلكەن، بەگەموت ونىڭ قاسىندا جىپتىكتەي دەسە دە بولادى. بۇل از بولعانداي كورشىمىز جىندانىپ كەتتى، لاپكەشى شۋرينوۆتى بىلەتىن شىعارسىڭدار؟
— بىلگەندە قانداي! — دەپ قاراۋىلشىلار شۋ ەتە قالىستى. — وعان نە بولدى ەكەن؟ بايلىقتان ءشىرىپ جاتقاننىڭ ءبىرى سول، نە تارشىلىق كورىپتى؟
— ونى وزىنەن سۇراڭدار، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ. — قاشان كىرسەڭ دە جەلەتكەسىن كيىپ الىپ، جاعىن تايانىپ وقىپ كەپ جاتقانى. قابىرعاسى تولعان سۋرەت: سىڭسىعان قالىڭ ورمان، سابالاق سامىرسىندار، سولاردىڭ تۇبىندە لاشىق، ىرگەسىندەگى ساكىدە اۋليە وتىر، قاسىندا ايۋ، قولىن جالاپ تۇر. وي، نيكولاي يۆانوۆيچ، وقۋ ءوتىپ كەتكەننەن ساۋمىسىڭ، بۇيتە بەرسەڭ قالتاڭ قاعىلاتىن شىعار، ارتىڭ اسپانعا قاراپ قالماسىن دەيمىن. كوزىنەن جاسى بوزداپ سونداعى بەرگەن جاۋابى: ەھ، يۆان ۆاسيليەۆيچ، قالتانى ءسوز قىلىپ قايتەسىڭ، ەندى بىزگە ويلانۋ كەرەك دەيدى. نەنى ويلانباقپىز؟ ويلاناتىن كەز كەلدى، بۇگىن دوستارىڭمەن بىرگەسىڭ، ەرتەڭ قاستارىڭ قاسىڭنان شىقپايدى، ءقازىر حانعا سالەم بەرمەيسىڭ، ەرتەڭ كوردە جاتىپ ءشىريسىڭ: ءومىرىمىز ولەڭ شوپتەي قۋراپ بارادى. مىسالى قانعا قۇمار ۆامپير دەگەنىمىز نە؟ بۇل دا ءولىم ەمەس پە؟ مۇندا نە جازىلعانىن بىلەسىڭ بە، قانە وقىشى: "ادامزات، سەنىڭ قاسىرەتىڭ سول، جاستىعىڭدى اقىماقتىقپەن وتكىزدىڭ، جاسامپاز شاعىڭدى جالقاۋلىقپەن تاۋىستىڭ. ەندى مىنە كورگە لاقتىرار قاڭقاڭ عانا قالدى. كەزىندە مەن دە سەندەي بولعانمىن، اجال كەلىپ تەمىر قۇرساۋىنا العانشا مەن دە بايلىقتى جيناپ كورگەنمىن. پەندەگە دە، باتىرعا دا، ادامنىڭ بۇكىل ۇرپاعىنا ورتاق مىلقاۋ ولىكتەردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى بار ەكەنىن ەسىڭە ال!".
— تۇسىندىڭدەر مە، — دەپ يۆان ۆاسيليەۆيچ باسىن كوتەردى. — كەز كەلگەن ولمەلى شالدىڭ ورنىن باسقانداي، ال تۇرىنە قاراساڭ زارەڭ ۇشادى، تاعى بۋيۆول سەكىلدى، ادام ەمەس، ميكلۋحو-ماكلاي!.. ە-ە، باۋىرلارىم، تىرشىلىكتەن تىنىشتىق كەتتى عوي، — دەپ كۇرسىنىپ باسىن شايقادى. — سەمىزدىكتى كوتەرە المايتىن جىندى حالىقپىز عوي. ەندى ونى قامقورلىققا الىپ، تامبوۆتاعى سارى ۇيگە اپارىپ قاماماق دەسەدى. ودان باسقا نە شارا قالدى؟ قالعانى سول — اميگدال مەن وناگر، ۆەلبۋد پەن ءسىلبى، سكيمەن، سوسىن تاعى نە ەدى... ول نەمە نەدەن تارلىق كورىپتى، نە جەتپەدى دەسەڭشى؟ ءيا، ءبارىمىز دە سودان اۋمايمىز: قىمس ەتسە ويىمىزداعىنى تاپ، مىناۋ ۇنامايدى، اناۋ جەتپەي جاتىر دەپ شىعا كەلەمىز. اميگدال! جۋىردا بەكەتتەن شىعىپ سەلوعا كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان الپامساداي ءبىر دەلق ۇلى كەزدەسە كەتكەنى: بەلدى شىرت بۋىنعان، دۋدارباس، سىرنايدى قۇلاشتاي سوزىپ، بۇكىل ءوڭىردى اڭىراتىپ باقىرىپ كەلەدى: "وھ، قاراورماندى قاقىراتىپ، قارا تاستىڭ استىندا ءوزىم جاتام!" دەپ ايقايلايدى. مۇنى دا قالجىڭ دەيمىز، قالجىڭنىڭ دا رەتى بار عوي، ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە قالجىڭ جەتەدى!
— قالادا قانداي وسەك بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى قاراۋىلشىنىڭ ءبىرى. — مىناۋ سوعىس قاشان بىتەدى؟ فرانسۋزدىڭ پاتشاسى ءبىزدىڭ جاعىمىزعا شىعىپتى دەگەنى راس پا؟
— ونداي اڭگىمەنى ەستىگەنىم جوق، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ. — وتىرىك ايتا المايمىن. وندايدى ەستىگەنىم جوق. جۇرت سوزىنە سەنسەك، ولاردا پاتشا دا جوق دەسەدى. سول فرانسۋزداردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ وداقتاسىمىز كورىنەدى عوي. شىندىعىندا بىزدەن گورى اقىلدىراق بولسا كەرەك، نەمىستىڭ قىلىشىنا الدىمەن ءبىزدىڭ اقىماق باسىمىزدى ايداپ سالىپ، بۇگىن سەن ول، ەرتەڭ ءبىز دەي مە، ايتەۋىر وداقتاس دەگەن اتى بار عوي.
— ءىشى بىزگە بۇرا ما، بۇرماي ما، ءبارىبىر، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچەي ىڭعايىنا جىعىلعىسى كەلگەن قاراۋىلشىنىن ءبىرى بەيپىل سويلەپ. — بۇرا ما، بۇرماي ما، ءبارىبىر، پاتشالاردىڭ كۇنى قاراڭ. بىزگە قارسى، ءبىزدىڭ دەرجاۆاعا قارسى تۇرار شامالارى قايسى! كەشە بەكەتتەن ءبىر سۇمەلەك كەلىپتى، سىزدەر ارقىلى ءبىر شارۋامەن روستوۆقا ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم دەيدى... ارتىنان جاتىپ كەپ ميىمدى اشىتقانى: ءبىزدىڭ پاتشايىم قاتتى ناۋقاس دەي مە-اۋ، سەبەبى ۆيلگەلمگە جانى اشيتىن كورىنەدى، وعان قوسا قايداعى ءبىر مۇجىق پايدا بولىپتى، ول نەمە بارىپ تۇرعان زيناقور ەكەن دەيدى... ە، مەيلى، بولسا بولسىن، دەنى ساۋدىڭ ءبارى پەندە دەدىم. سول ءۇشىن دە حالىق قوبالجىپ وتىرعان جوق پا دەپ ول دا قويمايدى. تاعى دا وتىرىكتى ىسقىرتتىڭ، قوبالجىسا باي-پاتشالار قوبالجىسىن، ال ماعان نە جەتپەيدى؟ بىزگە ءبارىبىر دەدىم دە اناسىنان شىققان جەرىنە ءبىراق جىبەرىپ، قايتىپ ونىمەن سويلەسكەم جوق. راسىندا ءبىزدىڭ جەڭبەۋىمىز مۇمكىن ەمەس قوي!
— بىلمەدىم، بىلمەيمىن، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ تۇقىرايىپ وتىرىپ. — بىلمەيمىن، سەنگىم دە كەلمەيدى. تەك يتكە سەن، بيتكە سەن، ادامعا ەمەس الباستىعا سەن دەمەي مە. ءاي، جەڭۋىمىز نەعايبىل-اۋ، باۋىرلارىم، كۇماندى-اۋ. كىمنىڭ جۇيكەسى مىقتى بولسا، سول جەڭەتىن شىعار. ال ءبىزدىڭ اعايىن شە؟ اۋەلدە تىرقىراتا جونەلەمىز دە قويشى وسىنى، جالىقتىردى دەپ ارتىنان بۇتاعا تىعىلامىز. الگى جامان بالشىقتان جاسالعان بازاردىڭ ارزان قۇمىراسى سەكىلدى، قاس قاعىمدا قىزىپ، قاس قاعىمدا قاتىپ قالادى. جوق، ولاردىڭ سولداتتارى شىنىققان، باستارى جۇمىس ىستەيدى. قورجىنىندا كارتا، سان ءتۇرلى جوسپار، قانداي پرەيسكۋرانت كەرەك، ءبارى دايىن، تورسىعىندا روم، جەر جاعدايىن تايعا تاڭبا باسقانداي جاتتاپ العان. ەڭ باستىسى، نە نارسەنى بولسا دا اقىلعا سالادى، وتان تۋرالى دا تۇيسىگى جەتىپ جاتىر، ال بىزدەردىكىنىڭ باسىندا نە بار؟ بۇلاردىڭ ميىن شىبىن تالاپ تاستاعان، كەز كەلگەن بۇلىككە ايداپ سالساڭ شابا جونەلەدى. جوق، ءبىز جەڭە الماسپىز، — دەپ يۆان ۆاسيليەۆيچ تۋراسىن ايتتى. — بىزدە بىرلىك جوق، بىرلىك باياعى زاماندا دا بولماعان. ءدال وسى جولى ۆوكزالعا كەلىپ تۇسسەم، قۇداي ساقتاسىن، تۋرا قىرعىن. بەكەت باستىعى دا ايقايلايدى، جولاۋشىلار دا ايقايلايدى. "ايقايلايتىن سونشا ءسىز كىمسىز، ايتشى قانە؟" دەپ بەكەت باستىعى ەدىرەڭدەيدى. "مەن جۇك جونەلتۋشىمىن، ال ءسىز كىمسىز ايقايلايتىن؟" دەپ جولاۋشى تاقىمدايدى. بارىپ تۇرعان اقىماق ەكەن دەپ ويلادىم. سەن ءوزىڭ كىمسىڭ دەپ دىكىڭدەيتىندەي جۇك جونەلتۋشى دە ۇلكەن ءمانساپ بولىپتى-اۋ! بۇل دا وزىنشە جۋانسيدى. نە ءۇشىن دەپ وزىنەن سۇراشى، بىلسە سونى قۇداي ۇرسىن. جوق، — دەپ يۆان ۆاسيليەۆيچ ورنىنان تۇردى. — ءتۇبى، الباستى باستى دەگەن وسى بولادى!
— وعان داۋ جوق قوي، — دەسىپ قاراۋىلشىلار جامىراي جاۋاپ قاتىستى. — سوندا كۇلىڭ كوككە ۇشتى دەي بەر!
— ءجا، ەندى ەپتەپ قيسايالىق، — دەدى يۆان ۆاسيليەۆيچ. — قوجايىننىڭ قىرمانىنا جۇگىرىپ بارىپ ءبىر قۇشاق سابان ۇرلاپ كەلىڭدەر دە كۇركەگە جۇمساق قىلىپ توسەڭدەر، مەنىڭ كارىلىگىمدى سىيلاساڭدار قور بولمايسىڭدار...
تەڭىز جاعالاۋىنداعى الپا. 1926.
You Might Also Like
