InfoHub Logo

ءى

ءبىر جەرگە باۋىر باسىپ كەتۋ — ادامعا ءتان جاعداي.

مەن دە ءوزىمنىڭ تۇراق مەكەنىمنەن ەشقايدا ۇزاپ شىقپاي، وتىرىپ قالدىم. قاشان، قانداي جاعدايدا ەكەنى ەسىمدە جوق بىرەۋ كەلىپ:

— سەن وسى ۋ-شۋى كوپ، ىڭ-جىڭ ۇلكەن قالادا ءىشىڭ كوگەرىپ قاشانعى وتىراسىڭ. ءبىر جاققا بارىپ، كوڭىل كوتەرىپ قايتپايسىڭ با؟ — دەپ اقىل قوستى.

— قولىم تيمەيدى، شارۋام باستان اسادى...

— ەكى-ۇش اپتانىڭ ىشىندە سەنىڭ شارۋاڭدى جاۋ شاپپايدى. ول ەكى ورتادا جانىڭ جادىراپ، كوڭىلىڭ سەيىلىپ قايتادى. بالتىق بويىنا بارشى ءوزىڭ.

— بالتىق بويىندا نە بار ماعان؟

— ءوزىڭ ءبىر قىزىق ادام ەكەنسىڭ. وندا اتاقتى كوگىلدىر كولدەر بار... ۆەرەسكىنىڭ ورمانى قانداي!

بۇل اڭگىمە قاشان جانە كىم ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعانى ەسىمدە جوق، ءبىراق ءدال وسىنداي ءسوز بولعانى جادىمدا. سول اقىل ايتقان ادامنىڭ ءۇنى، داۋىس ىرعاعى، سول كوگىلدىر كولدەردى تامسانا ءسوز ەتكەنى ەسىمدە... ول ادام مەنىڭ سولتۇستىك جاققا دەگەن قۇمارلىق سەزىمىمدى وياتتى. تىرلىكتىڭ ەش قامىنا الاڭ بولماي سول سەزىم كۇشەيىپ، ارمانعا اينالدى، ال ارماندى ەشقانداي كۇش تەجەي الماق ەمەس. قىسقاسى سول كوگىلدىر كولدەر جاتسام-تۇرسام ويىمنان كەتپەي قويدى. تاڭ ارايلاپ اتقاندا، كۇن شاپاقتاپ باتقاندا سول كولگە توڭكەرىلگەن كوگىلدىر اسپان تەربەلىپ تۇرعانداي بولادى. سونداي شاقتا كول ۇستىندە ءۇيىر-ۇيىر قۇستار ءۇنسىز باياۋ قالقىپ بارا جاتقانداي بوپ سەزىلەدى...

موسكۆادان بالتىق بويىنا كۇن سايىن تالاي پوەزد كەتىپ جاتادى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىڭعايلىسى — «ليتۆا»، «لاتۆيا»، «ەستونيا» پوەزدارى. گدر-دا جاسالىپ، ءبىزدىڭ تەمىر جولدارىمىزدا كۇندە جۇيتكىپ جۇرگەن كادىمگى ۆاگوندار. ءارقايسىسىنىڭ ماڭدايشاسىندا ءىرى ارىپتەرمەن جازعان جازۋى بار ۆاگوندار استانا پەررونىنا كەلىپ توقتادى، «لاتۆيا» دەگەن جازۋى بار پوەزد لاتۆيانىڭ ءدال وزىندەي، «ليتۆا» دەگەن ءسوز جازىلعان سوستاۆ ليتۆانى ەلەستەتكەندەي، ال «ەستونيا» دەگەن پوەزدا ەستونداردىڭ ناعىز ءوز تابيعاتى جاتقانداي ەدى.

مەن سول عاجايىپ قۇبىلىستىڭ قايدان پايدا بولعانىن ۇزاق ويلانىپ تۇرىپ قالدىم. بالكي، وسى ارناۋلى پوەزدار موسكۆاعا جاڭا عانا جەتىپ، بالتىق تەڭىزىنىڭ اۋاسى مەن شاعىن وتاننىڭ جىلى دەمىن الا كەلگەن شىعار؟ الدە ۆاگون-رەستورانداردىڭ اسەرى شىعار. ويتكەنى ەستون پوەزىندا ەستونيانىڭ، ليتۆا پوەزىندا ليتۆانىڭ ءدام-تۇزى بار ەدى. مۇمكىن سۇيكىمدى جولسەرىك قىز-كەلىنشەكتەردەن ۇلتتىق ەرەكشەلىك لەبى ەسىپ تۇر ما ەكەن، نەگە دەسەڭىز ولار جاي عانا جولسەرىك قانا ەمەس، قوناقجاي ءۇي يەسىندەي ەدى. ايتقان ازىلدەرى جاراسىمدى، ەگەر ءوز ولكەلەرىنىڭ نامىسىن قورعاۋ قاجەت بولسا، ونى دا ولار لايىقتى ورىنداپ شىعارى حاق. بالكي، ءار كۋپەدە كىشكەنتاي عانا قۇتىلاردا تۇرعان گۇلدىڭ ءبىر اسەرى بار شىعار. «ليتۆاداعى» گۇل نەمان جاعالاۋىنان، «لاتۆياداعى» — داۋگاۆا بويىنان، ال «ەستونياداعى» گۇل بالتىق تەڭىزىندە شاشىلىپ جاتقان قيساپسىز ارالداردىڭ ءبىرىنىڭ جۇپار ءيىسىن اڭقىتادى.

ۆاگوندارداعى راديولاردان ءسال مۇڭدى مۋزىكا ءۇنى ەستىلەدى، ويتكەنى تۋعان جەردەن ءبىر جاققا ساپار شەگۋ ءارقاشان ەپتەپ كوڭىلسىزدەۋ. ديكتور بولىمسىز عانا اكسەنتپەن:

— ءقادىرلى دوستار! ساپارلارىڭىز ءساتتى بولسىن! — دەپ يگى تىلەك ءبىلدىردى.

پوەزد مۇز ۇستىندە سىرعىعانداي باياۋ جىلجي باستادى. ءسويتىپ ءبىز سولتۇستىككە بەت الدىق. سىرت الا كولەڭكە، كۋپەنىڭ ءىشى تىنىش، جانعا جايلى، راديودان ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەزىندە شىققان ءان ەستىلەدى. موسكۆا توڭىرەگى اۋىر جىلداردىڭ بەلگىسىن قاسيەتتەپ ەستە ساقتاعانداي. تۇعىردا تۇرعان تانكىلەر مەن زەڭبىرەكتەر، تانكىگە قارسى قويىلعان الىپ قالقاندار قاراۋىتىپ قالىپ جاتىر. دالىزدە پوەزدىڭ ءجۇرۋ جولى كورسەتىلگەن ءتىزىم ءىلۋلى تۇر. سوعان قاراعاندا ءبىزدىڭ رجيەۆ ارقىلى جۇرەتىنىمىز ايقىن بولدى، ال رجيەۆ تۇتاسىمەن ءبىر ەسكەرتكىش قالا عوي. تۆاردوۆسكييدىڭ «مەن رجيەۆ تۇبىندە مەرت بولدىم» دەگەن اتاقتى باللاداسى ەستەرىڭىزدە مە؟

رجيەۆتىڭ تۇبىندە وققا ۇشتىم،

بەلگىسىز باتپاقتى الاڭدا.

سول قانات اجالعا ءدوپ ءتۇستىم.

جاۋ قاتتى شابۋىلداعاندا.

وسى ولەڭدى مەن دە ىشتەي وقىپ وتىرمىن. ال ۆاگونداعى راديودان ەستونيا ەركەكتەر حورىنىڭ ورىنداۋىندا سوعىس جايىنداعى قاتۋلى «جاۋعا قارسى كوتەرىل، الىپ ەل» ءانىن بەرىپ جاتىر.

ارناۋلى پوەزداردىڭ ءبارى موسكۆادان كەشتە شىعادى دا، ءيۋننىڭ ۇزاق ايلى تۇنىندە دامىل تاپپاي ءجۇرىپ وتىرادى. تاڭەرتەڭ ءسىز باراتىن جەرىڭىزگە جەتەسىز. كەشكىسىن شىعىپ، تاڭەرتەڭ جەتۋدىڭ وزىندىك ءمانى بار. بۇل ءتىپتى دانالىقتىڭ نىشانىنداي، ويتكەنى ادام شىندىعىندا ومىردە وزەن سياقتى اعىپ وتىرادى.

دوڭگەلەكتەر تىنىمسىز تارسىلداپ، پوەزد كوگوراي جازىقتا جۇيتكىپ كەلەدى. ۋاقىت وزەنىنىڭ الگى تولقىندارى جاعاعا كەپ سوعىپ جاتىر، سۋ بىردە جال-جال بولىپ جوڭكىلىپ، بىردە قايتا باسىلادى. تەرەڭدە ادام تاعدىرىنىڭ تۇنباسى قاراۋىتىپ كورىنەدى، ايدىڭ نۇرلى جارىعىندا كەنەت بايانسىز باقىت قارلىعاشى سۋ بەتىندە قالىقتاپ ءوتىپ، قاناتىمەن سۋ تامشىلارىن جالايدى. الگى تامشىلار كوككە كوتەرىلىپ، سودان تىرلىك بىتكەن جاي تاپقانداي بولادى. قارلىعاشتىڭ ءوزى دە، وزەن دە، ءومىرى وزەن سياقتى دەگەن جولاۋشى دا راقات سەزىمگە بولەنەدى...

سۇيىكتى ەلىم — ەستونيا... اۋەلى جەر تۋرالى، ءتىپتى قاجەت دەسەڭىز ىرىزدىق تۋرالى سىر شەرتسەم بە ەكەن، ءبىراق ەكەۋى ءبىر نارسە ەمەس پە؟ ەستونيا جەرى تۋرالى جازۋ وڭاي ەمەس، ويتكەنى ەستونيا — ناعىز «تەڭىز» رەسپۋبليكاسى. ونىڭ تەڭىز جاعالاۋى قيساپسىز ارالداردى قوسقاندا ءۇش مىڭ شاقىرىمنان استام. ءتىپتى «ەستوندىق ومىرگە قارماق نەمەسە ەسكەك الا تۋادى» دەگەن ماتەل دە بار. سويتسە دە جەر تۋرالى ءسوز قوزعايىق. ول ۇلت بەسىگى. ەستوندىق قايدا جۇرسە دە، نەمەن جۇزسە دە — ءبارىبىر ءوزىنىڭ كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىنە قايتىپ ورالادى، ول ءوزى تەڭىزدە ءجۇرىپ ارمانداعان نارسەسىنىڭ ءبارىن وسى ءوز جەرىنەن تابادى. ءبىراق تەڭىز دە ونىڭ ساناسىنان مۇلدەم عايىپ بولمايدى، بالكي، ءاربىر ەستون ءۇيىنىڭ كىرە بەرىسىندە دوپ-دوڭگەلەك تەرەزە بولاتىنى، ءۇيدىڭ ءىشى تەك قانا كەمەلەردەگىدەي جينالاتىنى سوندىقتان دا شىعار.

سونىمەن جەر تۋرالى سىر شەرتەيىك. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە قاراي ەستوندىقتاردىڭ وسى جانىنداي جاقسى كورەتىن جەرى — شالقىپ وتىرىپ ءسوز ەتپەيتىن بولساق — وتە ساراڭ دا قاتال. ءار جەردە توپ-توپ بولىپ تۇرعان شاعىن ورمانداردىڭ اشىق الاڭقايلارىنداعى باتپاقتى جەردە تاس جانە قيىرشىق توپىراقتان، كوبىكتى لايدان وزگە ەشتەڭە دە جوق. ەستون شارۋالارى سول جەردى بۇدان جەتى-سەگىز عاسىر بۇرىن تازارتىپ باپتاعان، ءالى كۇنگە دەيىن بەينەتتەنىپ كەلەدى. ءقازىر دە ولار وزدەرىنىڭ باعزى ءبىر زامانداعى اتا-بابالارى قۇساپ تاس ارقالاپ، جەر قۇرعاتادى. سوندىقتان دا ەستون ۇعىمىندا شارۋالار جەر باپتاۋشىلاردان گورى باتپاق قۇرعاتىپ، كوبىك كەپتىرۋشىلەرگە جاقىن جاندار.

سويتكەنمەن ەستون جەرى وتە ادەمى. ورمان مۇندا وڭتۇستىكتەگىدەي ونشا قوڭىرقاي ءتۇستى ەمەس، ءبىراق قالىڭ جانە كورىكتى. بۇرىنعى جۇتاڭ تابيعات ءقازىر باي دا كورىكتى. ول، ارينە، ادام ەڭبەگىنسىز وزىنەن-وزى وزگەرە قالعان جوق. ءبىراق ول ەڭبەك كوزگە ۇرىپ كورىنە بەرمەيدى. تابيعاتتا اقىلدىلىق پەن تەپە-تەڭدىكتى، تابيعي ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاي ءبىلۋ كەرەك، ال ەستوندىقتار ونى جاقسى تۇسىنەدى. بيداي ەگىلگەن شاعىن الاڭقايدا قوس قايىڭ ءوسىپ تۇر. بۇل جاقسى ما، جامان با، ونى قالاي باعالاۋىڭا بايلانىستى. جاقسى بولاتىن سەبەبى — سول قوس قايىڭ اينالا توڭىرەككە كورىك بەرىپ، ۇيلەسىپ تۇر. جامان بولاتىن سەبەبى — ورتاسىنا قوس قايىڭ وسكەن جەردە جۇمىستى مەحانيكالاندىرۋ قيىن. ەستوندىقتار تراكتوردى سيرەك پايدالانىپ، ەگىندى قولمەن جيناعاندى ءجون كورەدى، ءبىراق الاڭقايداعى قوس قايىڭ بەس ءجۇز جىلدان بەرى ءالى جايقالىپ ءوسىپ تۇر.

وزەن مەن كولدەر، ورمان ءار جەردەن-اق كەزدەسەدى. ولاردىڭ اراسىندا وڭدەلگەن الاڭقايلار بار. سولاردىڭ ءارقايسىسىندا ۇلكەن تاستاردان تاۋ-تاۋ عىپ ءۇيىپ قاجىرلى ديقاندارعا ارناپ جاساعان ەسكەرتكىشتەر بار. كەيبىر جەردە سونداي قورعانداردى ءشوپ-شالاڭ باسىپ كەتكەن، ال ەندى باسقا ءبىر جەردە تاستار جاڭادان ۇيىلگەن، سىلاقتارى ءالى كەپپەگەن. ءبىراق تاس پەن كوبىك ۋايىمنىڭ ۇلكەنى ەمەس. ەستون كولحوزشىلارىنا ەڭ قيىن تيەتىنى — باتپاق، جەردىڭ مولشەردەن تىس ىلعالدانىپ كەتۋى. ەستونيادان ادام بويلامايتىن تەرەڭ جىرا جوق جەردى تابا المايسىز. سول جىرالار ەرتە كوكتەمنەن باستاپ، قوڭىر كۇزگە دەيىن سۋعا تولىپ جاتادى. ال تراكتورلار الاڭقايلاردا شىر اينالىپ كۇندىز-تۇنى جاڭا جىرالار قازادى، ەسكىلەرىن تازارتۋمەن بولادى.

تاستار مەن باتپاقتى كورگەندە: «وسى ەستوندىقتار ءوز جەرىنەن الاتىن بولىمسىز ىرىزدىعىنا تىم كوپ شىعىن جۇمساپ جۇرگەن جوق پا؟» — دەپ ەرىكسىز ويعا باتاسىز. ونىڭ ءدال كەسىمىن ايتۋ قيىن. استىقتىڭ ورنى بولەك، سول ادام ىرىزدىعى تابىلار بولسا، ونىڭ قانشالىقتى قىمباتقا تۇسەتىنى ماڭىزدى دا ەمەس. ادامدى ونىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن جەرى اسىراۋى كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ جەرمەن جاساسقان كونە ىنتىماعى. سوندىقتان ءبىز سول ىنتىماقتى قاسيەت تۇتۋىمىز قاجەت. سويتسە دە الدى-ارتىن ويلايتىن ەستوندىق وسى ءبىر قىمبات ىرىزدىقتىڭ قانشاعا تۇسەتىنىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى. كوپتەگەن نان ماگازيندەرىندە ۇلكەن تاستى يىعىمەن كوتەرگەن شارۋانىڭ بەينەسى اعاشقا نەمەسە تەمىرگە ويىپ سالىنىپ، ءىلىنىپ قويىلعان. وسى بەينەنىڭ قايدا جاسالىپ، قاي جەرگە ىلىنگەنىندە زور دانالىق بار. سوندىقتان دا ەستوندىقتار ەشقاشان مولشەردەن ارتىق نان ءۇزىپ المايدى. مەن رەسپۋبليكانى قانشا رەت ارالاپ ءجۇرىپ، اسحانالاردا جەلىنبەي قالعان نان كورگەن ەمەسپىن.

ناندى قاسيەت تۇتۋدا اسا ءبىر ۇلكەن كەمەڭگەرلىك، ونەگەلىلىك بار. بالالارىن دا ونەگەلى بولۋعا باۋليدى. مەن وسى وڭىردە سانالى دا ەڭبەك سۇيگىش جاس ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ول ۇرپاق ۇيدە دە، تۇزدە دە قولعانات بولا الادى. ەڭ اۋقاتتى دەگەن ءۇيدىڭ بالالارى دا جازدا ماۋسىمدىق جۇمىسقا اتتانادى. ءاربىر جەتكىنشەك ءبىر جازدا قانشا تابىس تاباتىنىن بىلەدى جانە سول تابىسىن ورنىمەن جۇمسايدى. جاس وسپىرىمدەر ءوز ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاعا ساتىپ العان كيىمدەرىمەن سۇيكىمدى كورىنەدى، ءوز ۆەلوسيپەدتەرىن تەبەدى، ءوز تابىستارىنا كەلگەن دوپپەن وينايدى. سوندىقتان دا مەن جاس ۇرپاقتىڭ ەشكىمگە كىرىپتار بولماي ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋ جونىندەگى سەزىمىن ولاردىڭ ۇلكەندەرمەن بىرگە جازدا وتكەرگەن كۇندەرىنەن ارتىق ەشتەڭە وسىرە المايدى-اۋ دەگەن ويعا قالام.

مەن ەستون قالالارىنىڭ كوشەلەرىنەن ءوزىمىزدى اسا ءبىر ءىلتيپاتتى سەزىمگە بولەيتىن كورىنىستەردى تالاي كوردىم. ول ۇلكەندەردىڭ بالانى ادالدىققا تاربيەلەۋى ەدى. اي بويى ساپار شەككەنىمدە مەن بىرەۋدى بىرەۋدىڭ جۇرتتىڭ كوزىنشە ورىنسىز جابىرلەگەنىن كورگەن ەمەسپىن. ەستوندىقتار تەگى ءوز ۇرپاعىن جايالىعىنان باستاپ تاربيەلەيتىن بولۋ كەرەك. راس، ەستوندىقتار جاراتىلىسىنان سوزگە ساراڭ ەكەنىن دە ۇمىتۋعا بولمايدى. ولار ۇيدە سەمياسىنىڭ قاسىندا وتىرعاندا دا كوپ شۇيىركەلەسە بەرمەيدى، جۇمىستا دا، جول ءجۇرىپ بارا جاتقاندا دا ۇندەمەيدى. ءبىراق ءتىرى ادامنىڭ ۇنەمى وسىلاي ءۇنسىز ءجۇرۋى توزگىسىز جاعداي بولعاندىقتان ولار كەشكىلىكتە تولىپ جاتقان كافەلەردە باس قوسادى. كەشتە ەستون كافەلەرىندە ادام سەنبەستەي ۋ-شۋ بولىپ جاتادى. ال ءتۇن ورتاسىندا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنايدى.

مۇمكىن ولاردىڭ كوپشىلىگى حۋتورلاردا وسكەندىكتەن وسىلاي ەتەتىن شىعار. ال ەستونيا حۋتورلارى دەگەن ورمان ىشىندە تىنىشتىققا بولەنگەن ەكى-ۇش-اق ءۇي. ەستوندىقتار وتە ەرتە تۇرىپ جۇمىسقا ۇمتىلادى. قۇددى ءبىر ولاردىڭ قازىرگە دەيىن جەكە شارۋا جايى بار سياقتى جانە دە سول ءۇشىن ءوز ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىندەي. ەستوندىقتار ۇنەمى اياق استىنان بىردەڭە شىعارىپ، بىردەڭە جاساپ جاتادى. ءارى ولار ءبىر ءىستى بىتىرمەي جاتىپ، ەكىنشىسىن ويلاستىرادى، سوندىقتان ولاردىڭ جۇمىسى باستارىنان اسادى دەسە دە بولعانداي.

و، ەستوندىقتاردىڭ عالامات شەبەر قولدارى! ون ساۋساقتان ونەر تامعان سول قولدار نە جاسامايدى دەسەڭىزشى! مۇندا ءوز ىسىنە ولاق ادام، شارۋاسى بىتكەن جانمەن تەڭ. ەستوندىقتار ءۇشىن بۇل قۇبىلىس ءال-اۋقات ارتتىرۋدان گورى ونەگەلىلىكتىڭ نىشانىنداي. سوندىقتان ولاردىڭ قولدارىنان كوپ ءىس كەلەدى. ءار ەستوندىق حالىقتىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان شەبەر ىسپەتتى. ماسەلە تەك ونىڭ ءوز مۇمكىنشىلىگىن قانشالىقتى اشا بىلگەنىندە. ەستوندىقتاردىڭ قولدارىنان كەلمەيتىنى جوق ەكەنى كىمدى دە بولسا قايران قالدىرادى. قازىرگىدەي جاپپاي اۆتوماتتاندىرۋ زامانىندا، راكەتالار مەن اتوم قۋاتى داۋىرىندە ولار وزدەرىنىڭ ونەرىن شىڭداي ءتۇسۋدىڭ تولىپ جاتقان ءتاسىلىن تابادى، ءارى سول قۇمارپازدىقتى ەشقاشان تەجەمەك ەمەس. ءتىپتى ءوز ىستەرى اقىلعا سىيىمسىز بولعان كۇننىڭ وزىندە دە تالپىنا بەرمەك. تىگىن، توقىما كومبيناتتارى تولىپ جاتقاندا وزىنە-وزى كيىم توقىپ، تىگۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ قۇرىلىس جۇمىسى دامىپ، جەكە ادامدارعا قاجەتتى دۇنيەنى دايىنداپ بەرىپ جاتقاندا تاس قالاۋشى مەن بالتاشىنىڭ، سىلاقشىنىڭ ماماندىعىن يگەرۋدىڭ كەرەگى نە؟ كىلەم توقىپ الۋدىڭ، نەمەسە اسپازدىق شەبەرلىككە ۇيرەنۋدىڭ نە قاجەتى بار، ونىڭ ءبارىن ماگازيننەن ساتىپ الۋعا بولادى عوي؟! ودان دا وسى ءبىر ۇساق-تۇيەك جۇمىستارعا زايا بولعان قايران ۋاقىتتى ماڭىزدى ىسكە جۇمساماس پا دەپ ويلايسىڭ.

ءبىراق وسى ورايدا ەستوندىقتىڭ وتە قىزىقتى، ەرەكشە وي تۇجىرىمىن اڭعارىپ قايران قالاسىڭ. ارينە، وزىنە ءۇي سالىپ الۋ، ونى ءوز قولىنان تۋعان دۇنيە-جيھازبەن جابدىقتاۋ، الاقانداي جەردى باپتاپ، باعباندىق ەتۋ — ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ەمەس. ءبىراق جالعىز عانا سول ەكونوميكامەن دۇنيە ورنىنا كەلمەيدى عوي. ءىستىڭ تاعى ونەگەلىلىك جاعى بار. ەكونوميكالىق تيىمسىزدىكتەن كەيىن وسى ءىستىڭ تەرەڭ ءمانى شىعادى. تۆورچەستۆو پروسەسى، تالعامدى جەتىلدىرۋ پروسەسى — ادامنىڭ بۇكىل بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى باستالادى. سوسىن وسى شاعىن ەڭبەك الاڭىندا تابىلعاندار كەيىن اۋقىمدى الاڭعا كوشىرىلىپ، ۇلكەن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. وسىنداعى كولحوز ەگىستىگى ءۇي ماڭىنداعى باقشا سياقتى مۇنتازداي تازا جينالعانى الگىندەي بيىك سانا-سەزىمنىڭ يگى اسەرى ەمەس پە ەكەن؟ سەلسوۆەتتىڭ تەرەزەلەرىندە شىلتەرلى پەردە ۇستاۋلى تۇراتىنى جانە ەستونيانىڭ ەڭ كەيىپسىز شوفەرىنىڭ ماشينا كابيناسىندا ەڭ بولماسا جاساندى گۇل تۇرماسا ماشينا ايدالمايتىنى سوندىقتان ەمەس پە؟!

وسىنىڭ بارىنە قاراماي، ەستونيادا ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ىسكەرلىگىن سىناپ كورەتىن ەگىستىك ۇنەمى جەتىسپەي كەلەدى. سول ءۇشىن ءار ادام جان سالۋدا. اقىرى تالليندە ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ۋكۋ اتتى ۇيىم قۇرىلدى. ەستون اڭىزدارىندا ۋكۋ — وشاق باسىن قورعايتىن قۇداي دەلىنەدى. سوندىقتان دا ول شىنىمەن ەستوندىقتاردىڭ تۇرمىسىن قورعاپ، كوركەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن، تالليندە دۇنيەگە كەلدى. بۇل ۇيىمنىڭ ءمانىسى مىنادا. ءۇي تۇرمىسىنا قاجەتتى دۇنيەنى ۇناتىپ، جاقسى جاساي الاتىن ءاربىر ەستوندىق سول ۇيىمعا بارىپ، سۋرەتشىنىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، ءجۇن، تەرى، مەتالل، اعاش الا الادى. سول قاجەتتىلىكتەر مەن سۋرەتشىنىڭ يگى تىلەگىن العان ەستوندىقتىڭ ۇزاق سارىلا ىزدەنەتىن كەشتەرى باستالادى. سوسىن ەگەر جاسالعان زات كوڭىلدەگىدەي بولسا ۋكۋ ونى ءتيىمدى باعاعا ساتىپ الادى. ودان كەيىن ول تاعى دا اقىل-كەڭەس پەن كەرەكتى زاتتارىن الادى. شەبەرلەر جۇمىستى تەك ۇيدە ىستەيدى. ۇيىم جاس بولعانمەن ءقازىردىڭ وزىندە ونىمەن مىڭداعان ادام بايلانىس جاساپ تۇرادى.

ۋكۋدىڭ ونىمدەرى عالامات شاپشاڭدىقپەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ساۋدا ورىندارىنا جونەلتىلەدى. سوندىقتان ءقازىر ونىڭ بۇيىمدارىن ءتالليننىڭ وزىنەن دە تابا قويۋ قيىن.

ارينە، ەستوندىقتاردىڭ كاسىپكەرلىككە بەيىمدىلىگىن ءسوز ەتكەندە سول بەيىمدىلىكتىڭ تاريحي تامىرى بار ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

تاللين — ءىرى تەڭىز پورتى. ونىڭ كاسىپكەرلەرى ونىنشى عاسىردا-اق ءوز شەبەرلىكتەرىمەن داڭقىن شىعارعان. جەتى ءجۇز جىل بويى شەتەلدىكتەردەن قاناۋشىلىق كورگەن كاسىپكەرلەر ەرەكشە ءىلتيپاتقا يە بولدى. ولاردىڭ قاۋىمىنا بەلگىلى دارەجەدە ەركىندىك بەرىلدى. ەستوندىقتار ءۇشىن كاسىپ دەگەن تەك ىرىزدىق كوزى عانا ەمەس، شەبەرلىك ولارعا ەركىندىك تىنىسىنداي. ءسويتىپ، ءبىر نارسەنى ءمىنسىز ەتىپ جاساۋعا بەيىمدىلىك ۇزاق ۋاقىت بويى ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالىپ وتىردى دا، اقىر سوڭىندا ۇلتتىق حاراكتەردىڭ نىشانىنا اينالدى.

داۋلەتتى عۇمىر كەشۋ ونشا وڭاي شارۋا ەمەس، ءبىراق ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ونى قول جەتپەس ارمان دەۋگە دە بولمايدى. سول سياقتى اركىم ادەمى ءومىر سۇرە بەرمەيدى، ول ءۇشىن قاجەتتى جاعداي دا، ءتاڭىردىڭ بويىڭا بىتىرگەن ەرەكشە دارىندىلىعى دا كەرەك.

ەگەر ەستوندىقتار كۇن ىلگەرى كەسىپ-پىشىپ العان ۇلگى بويىنشا ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەدى دەيتىن بولساق، جاڭساق باسار ەدىك. وسى عۇمىردا كەزدەسەتىن پەندەشىلىك ولارعا دا ءتان. قىزعانىش پەن كەكشىلدىكتەن، كوڭىل جىرتىسۋشىلىقتان ولار دا ادا ەمەس. ولار دا ءوزارا باسەكەلەسۋگە دايىن تۇرادى، ءبىراق باسەكەلەسەتىن ولاردىڭ وزدەرى ەمەس، ىستەرى. ءۇي سالۋدىڭ ءار الۋان مەكتەبى، تەننيس سپورتىنىڭ ءار قيلى باعىتى، حالىق اندەرىنىڭ رۋحىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءار ءتۇرلى ۇعىمى، ويۋ ونەرىنىڭ ءار باسقا تاسىلدەرى بار. ولاردىڭ وزدەرى ءومىر بويى ءىس ۇستىندە بولىپ، بىر-بىرىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسۋعا قولدارى تيمەيدى، ولار ءتىپتى بىر-بىرلەرىن بايقامايتىنداي عۇمىر كەشەدى.

پيارنۋدەن تاللينگە بارعان العاشقى ساپارىمدى ۇمىتا الماي كەلەم. ءجۇز قىرىق شاقىرىمدىق جەرگە ەكى ساعاتتاي جۇرەسىڭ. جەرگىلىكتى جۇرت اۋىزدارىنان تاستامايتىن وتە تاماشا اۆتوەكسپرەسپەن جۇيتكىپ كەلەمىز. سىرتتا جەر-دۇنيەنى تۇمشالاعان جاڭبىرلى تاڭ اتىپ كەلەدى. ماشينا ءىشى جىپ-جىلى. ارقالىعى سىرعىمالى جۇمساق ورىندىق، تاماشا شوفەر، زيالى قاۋىم — ءبارى-بارى دە كوڭىل سەمىرتەدى. جەلسىز كۇنگى دالاداعىداي كەرەمەت ءبىر تىنىشتىق ورناعان. تەك گازەتتەردىڭ اقىرىن سىلدىرلاعانى مەن تالماۋراپ شىققان موتور گۇرىلى عانا ەستىلەدى. الدە جولدىڭ ايناداي تازالىعىنان با، بولماسا شوفەردىڭ ماشينانى سونشالىقتى شەبەرلىكپەن جۇرگىزگەندىگىنەن بە، نەمەسە تەرەزەگە ۇپ-ۇساق جاڭبىر ۇرىپ تۇرعاندىقتان با، ايتەۋىر، جول ورتاسىنا جەتكەندە ءبىز ءوزىمىزدى ۇشىپ كەلە جاتقانداي سەزىندىك. تومەندە بالتىق تەڭىزى قالىپ بارا ما، قالاي؟!

ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەمىز. سول ۇنسىزدىك، سول ءجۇرىس سوزىلا بەردى. ءجۇز قىرىق شاقىرىم جەرگە ەكى ساعات ءتورت مينۋت ۋاقىت جۇرگەندە ءلام دەگەن ەشكىم جوق جانە دە جول-جونەكەي اۆتوبۋستىڭ الدەنەشە رەت توقتاپ، ءبىراز جولاۋشىلاردىڭ ءتۇسىپ قالعانىن، ولاردىڭ ورنىنا باسقا جۇرگىنشىلەردىڭ مىنگەنىن تاعى ەسكەرۋ كەرەك. ورمان ىشىنە سۇعىنا كىرگەنىمىزدە ايەل ينسپەكتور اۆتوبۋستى توقتاتىپ بيلەت تەكسەردى، ودان كەيىن بىر-ەكى رەت الا كەت دەپ ايقايلاپ تۋريستەر قول كوتەردى. شوفەر ماشينانى توقتاتىپ، بوس ورىن جوق ەكەنىن كورسەتتى. سونىڭ بارىندە ءۇنسىز، ەش ءتىل قاتىسپاي جۇرە بەردىك.

ابىروي بولعاندا تاللينگە اياق استىنان تاپ بولدىق، مەن وعان وپ-وڭاي جەتە قويۋىمىزعا سەنبەي كەلە جاتىر ەدىم. ۇنسىزدىكتەن جارىلىپ كەتە جازداپ كەلە جاتقام. ەندى ون-ون بەس شاقىرىم جۇرسەك، شىداماي ءان سالىپ نەمەسە مولداۆاننىڭ حالىق باللاداسى — ميفيسۋدى داۋىستاپ ايتا جازداعام. سەرىكتەرىمە كەلەتىن بولساق، ولار وسىناۋ ۇنسىزدىك راقاتىنا ەندى عانا بولەنە باستاعانداي ەدى. ولار ماشينادان قاتتى ءبىر وكىنىشپەن ءتۇستى. بۇل استانا، مۇندا ۇنسىزدىكپەن ەشتەڭە وندىرە المايسىڭ. ال قايتادان ءتىل شىعارۋعا ولاردىڭ زاۋقى جوقتاي.

ماۋجىراعان يۋل كۇنى ەدى. ەستونيا استاناسىن كوزگە ۇراتىن اشىق ءتۇستى ۇلتتىق كيىمدەر جارقىراتىپ تۇر. ءبىر كۇننەن كەيىن ستاديوندا حالىق بيلەرىنىڭ كورمەسى اشىلماق. ءار حۋتوردىڭ ءوز بيشىلەرى كەلگەن، ءار كوللەكتيۆتىڭ ءوز اشەكەيىمەن تىگىلگەن كيىمدەرى بار. مىڭ حۋتوردان مىڭ كوللەكتيۆ كەلگەن. سولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ كيىمدەرى، اشەكەيلەرى بىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. ەستوندىقتاردىڭ جاقسى بيلەيتىنى بەلگىلى، ءبىراق ەرتەڭىندە ستاديوندا بولعان جايدى ايتىپ بەرە المايمىن. ويتكەنى وكىنىشكە وراي بيلەت الا الماي قالدىم. «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» كومانديروۆكاسى دا، جازۋشىلىق كىتاپشام دا، ەستونيا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوتىنىش-تالابى دا كومەك بولمادى. امال قانشا، جەرگىلىكتى ستاديونعا جيىرما-اق مىڭ ادام سىيادى ەكەن. ءۇش كۇندىك ونەر سايىسىنا الپىس مىڭ بيلەت ساتىلعان. ال الپىس مىڭنان تىس تاعى ءبىر بيلەت ساتۋ ەستونيادا داعدىعا اينالماعان.

حالىق ءبيىن كورۋگە دەگەن جۇرت تىلەگى عالامات ەدى — ءتورت ءجۇز مىڭ بيلەتكە ءوتىنىش ءتۇسىپتى. ەگەر ەستوندىقتاردىڭ ميلليوننان ءسال-اق استام ەكەنىن ەسكەرسەك، ءمان-جاي وز-وزىنەن تۇسىنىكتى بولادى. حالىقتىڭ جارتىسى باس قوسىپ، قالعان ەكىنشى جارتىسىنىڭ قالاي بيلەگەنىن كورۋگە تىلەك بىلدىرگەن. جانە دە بۇل بي ەدى. ال ەستوندىقتاردىڭ ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنى — ءان، كۇللى الەمگە داڭقى جايىلعان اتاقتى حور ءانى بولاتىن. ءان الاڭى تەك ەستونيادان عانا كەزدەستىرۋگە بولاتىن ەڭ تاماشا، ەڭ عاجايىپ ورىن. قانشالىقتى سوزگە ساراڭ، قانشالىقتى سىرت كوزگە ءبىر-بىرىن جاتىرقاعىش كورىنگەنمەن رۋحاني تۋىستىقتىڭ عاجايىپ سيقىرلى ءجىبى ەستوندىقتاردى قاتتى تابىستىرىپ تۇرادى. ءسويتىپ، دۇنيەدەگى ەڭ ۇندەمەس حالىقتاردىڭ ءبىرى ءان الاڭىندا باس قوسىپ، وتىز مىڭ ادامدىق حور اتاقتى گۋستاۆ ەرنەساكتىڭ باسشىلىعىمەن «تۋعان جەر تۋرالى ءاندى» شىرقايدى. جىل سايىن استانادا وزدەرىنىڭ اندەرى مەن بي ونەرلەرىن كورسەتىپ حۋتورلارىنا تارايدى. سوسىن بۇرىنعىداي ىسكەرلىكپەن، جىگەرلىلىكپەن تاعى دا جۇمىستارىنا كىرىسەدى.

ەستوندىقتاردىڭ سوزگە ساراڭدىعىن اقىرىنا دەيىن ايتۋ ءۇشىن ونىڭ تاعى ءبىر قىزىقتى كورىنىسىن بايانداماي قويا المايمىن. راسىن ايتسام، گازەتكە العاش وچەركىمدى دايىنداعان كەزدە قۇددى ءبىر قىزىقتى ەشتەڭەنىڭ كۋاسى بولماعانداي-اق وسى وقيعانى جازعىم كەلمەگەن. ومىردە نە بولمايدى، ال تاربيەلى ادام كورگەن جايىنىڭ ءبارىن قاعازعا تۇسىرە بەرمەۋى كەرەك قوي دەپ ويلاعان ەدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. سول ەكى ورتادا ەستونياعا تاعى بىرنەشە رەت بارىپ قايتىپ، العاشقى وقيعانىڭ جالپى كەزدەيسوق جاي ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. ال ءبىزدىڭ ماماندىقتىڭ قاتالدىعى سونداي، ءبىز ءارقاشان ءار ءسوزىمىزدى التىنداي سالماقتاپ، بۇلتارتپاس دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازۋعا تىرىسامىز. ءوز قولتۋمامىزدىڭ ۋاقىت سىنىنان امان-ساۋ ءوتۋى ءۇشىن سويتەمىز. سول قالاعا العاشقى كەلگەن جولى مەنىڭ اۆتوۆوكزالدان تەمىر جول ۆوكزالىنا تەز جەتۋىم كەرەك ەدى. جالپى ولاردىڭ ەكى اراسى الىس ەمەس دەيتىن. ءبىراق العاش كەلگەن ادام نەگە وتىرىپ، قالاي باراتىنىن بىلمەيدى عوي. ءسويتىپ ءجون سۇراۋعا تۋرا كەلدى. بۇرىن مەن ەستوندىقتار سىرتتان كەلگەن ادامعا ونشا جۇعىسا قويمايدى دەپ ەستيتىنمىن. ءبىراق وعان سەنبەيتىنمىن. ەندى، مىنە، سول ءسوزدىڭ اقيقاتىنا جەتۋدىڭ رەتى كەلدى. ساپىرىلىسىپ ءوتىپ جاتقان كىسىلەردىڭ اراسىنان دەنەسى تىعىرشىقتاي سارى شاشتى ەستون قىزىنا كوزىم ءتۇستى دە سودان سۇراۋعا بەكىندىم. ول سومكەسىن يىعىنا اسىپ الىپ، كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. مەن قاسىنا بارىپ ءۇن قاتقانىمدا، وزگە جۇرتتىڭ جولىن بوگەمەيىن دەگەندەي عىپ، بۇرىلىپ شەتكە شىقتى. ءسوزىمدى ءۇنسىز تىڭدادى، وڭىنە قاراعاندا ورىس ءتىلىن بىلەتىن سياقتى، ءتىپتى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اۋزىن اشا بەرگەندەي دە بولدى. ءبىراق سوسىن قاباعىن ءتۇيدى دە ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان بۇرىلىپ الىپ جۇرە بەردى.

ماعان ءجون سىلتەگەن ادام بۇرىن پەتەربۋرگ گيمنازياسىندا وقىپ، سونى ءوزى قاتتى ماقتان ەتەتىن ءبىر شال بولدى. سويتسەم باراتىن جەرىم ءتيىپ تۇر ەكەن، ەكىنشى ترامۆايعا وتىرىپ، ەكى ايالداما جەر جۇرسەڭ جەتىپ باراسىڭ. ءىشى ادامعا تولى ترامۆايدىڭ ىشىنەن الگى دەنەسى تىعىرشىقتاي، سارى شاشتى، سومكەسىن يىعىنا اسىنعان قىزدى كوردىم. ول دا ترامۆايمەن سول جاققا كەتىپ بارادى ەكەن. مەنى كورگەندە ەش قىسىلىپ، قىمتىرىلعان جوق. قايتا كەرىسىنشە، «اقىرى بۇل كىسىگە بىرەۋ ءجون ايتقان ەكەن عوي» دەگەندەي تاڭىرقاعان ءتۇر تانىتتى.

ءبىر قىزىعى ول ەكەۋمىز ءبىر اۆتوبۋسپەن پيارنۋعا جول جۇردىك، ورنىمىز دا قاتار بولىپ شىقتى، بارار جەرىمىزگە جەتكەنگە دەيىنگى ەكى ساعات بويى قاسىمدا ءۇنسىز وتىردى — اۋەلى گازەت وقىدى، سوسىن جاي عانا پىسىلداپ ۇيقىعا كىرىستى. ءبىراق وسى كىسىگە ءجون ايتپاعانىم ۇيات بولدى-اۋ دەگەندەي ىڭعايسىزدىق نىشانى وڭىنەن ەش بىلىنبەيدى. دەگەنمەن ءوزى جاپ-جاس، اپ-ادەمى بويجەتكەن ەدى، سىرىن بىلمەگەن ادامدى سوكپە دەگىزەردەي. اقىرى ءسوز جاستار جونىندە اۋعان ەكەن، وندا سولار تۋرالى ايتارىمىزدى ايتىپ قالايىق. مۇندا كوڭىلدەرى جاراسقان جاستاردان اياق الىپ جۇرگىسىز جانە وزدەرى وڭاشا جەر دە ىزدەمەيدى. كوڭىلدەرى جاي تاۋىپ وتىرا الماي، ايتەۋىر ءبىر جاققا جۇرگىلەرى كەپ تۇرادى، جۇرت كوزىنەن جاسىرىنبايدى دا. اۆتوبۋستاردا دا، سامولەتتەردە دە قاپتاپ جۇرگەن سولاردى كورەسىڭ. مەن ەستونيادان قايتقان كەشكى پوەزدا دا جۇپتاسقان قىز-بوزبالالار كوپ بولاتىن.

سولارعا سىرتتاي قاراعاننىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. ءوزارا سۇقباتتارىندا ۇستامدىلىقتىڭ، ادالدىقتىڭ بەلگىسى انىق اڭعارىلادى. اركىم وزىمەن-وزى بولىپ، ءۇنسىز كەتىپ بارا جاتادى — ورىندارى كەزدەيسوق قاتار بولىپ قالعانداي. ەشكىمنىڭ ەشكىمدە جۇمىسى جوق سياقتى. كەيدە ءتىپتى ولار بىر-بىرىمەن تانىس ەمەستەي دە بولىپ كورىنەدى، دەگەنمەن ايتەۋىر ءبىر سەزىم ول ەكەۋىنىڭ ۇزاق ۋاقىت، ءتىپتى ءومىر باقي اجىراماس جاندار ەكەنىن اڭعارتقانداي بولادى.

لەنينگرادقا جەتكەنشە اقشىل كوك اسپاندا جۇقالتاڭ اقشا بۇلتتار جەڭىل قالقىپ وتىرادى. توپ-توپ قاراعايلار، توبەسى شوشاق ۇيلەر، كولدەر اندا-ساندا ءبىر كورىنىپ وتە شىعادى. ورتاسىندا قوس قايىڭ وسكەن بيداي الاڭى، شوپ باسقان شومبال تاستار ءۇيىندىسى، اينالاسىنا شوق-شوق گۇل وسكەن تەمىر جول كۇركەسى كوزگە تۇسكەندە مەن بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى نە دەگەن سالىستىرمالى ەدى دەپ ويلادىم. ءبىز عوي ەستونداردى سوزگە ساراڭ دەيمىز، ءبىراق ولاردىڭ شىن مانىندە ۇندەمەستىگىنەن سولاي ەمەس، تەك ءوزىمىزدىڭ شامادان تىس كوپ سويلەيتىندىگىمىزدەن سولاي بولىپ كورىنەدى. ال اقيقاتىنا كەلسەك، ءسوز دەگەن ادام بولمىسىنىڭ عاجايىپ قۇبىلىسى. ءسوزدى بەت الدى شاشىپ توكپەي، ورنىمەن پايدالانۋ كەرەك، ايتپەسە ونىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن اۋەلدەگى كونە ءمانىنىڭ بەرەكەسى كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ادامنىڭ دۇنيەمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنىڭ بىردەن-بىر قۇرالى ءسوز عانا ەمەس قوي. ءوز قولىمىزبەن جاساپ جاتقاندارىمىزدىڭ ءبارى دە ادام تابيعاتىن قالىپتاستىرار قۇرالدار بولسا كەرەك. سوسىن تاعى نەنىڭ ەڭ ماڭىزدى، نەنىڭ قاسيەتتى، نەنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن دە ويلاعان ءجون.

كوك جۇزىندە جارىق اي كولبەي ءجۇزىپ بارادى. ول وسىنداي جاپ-جارىق بوپ تۇرعاندا بەتىندەگى وي-شۇقىرى، كراتەرلەرى اپ-انىق كورىنەدى. اي پوەزبەن جارىسا ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي. مەن ودان كوز الماي ۇزاق قارادىم. كەنەت ءبىر ساتتە جۇرەگىم سىزداپ كەتتى. ويتكەنى مەن ونىڭ بەتىندەگى وي-شۇقىرى مەن كراتەرلەر جايىنداعى پايىمداۋلاردىڭ تاعى ءبىرىن ءبىلۋشى ەدىم. باياعى بالا كەزىمىزدە ءۇي ىرگەسىندە تولعان ايعا قاراپ وتىرىپ شەشەمىز ءبىر اڭگىمە باستادى. جيىن-تەرىن كەزىندە اعايىندى ەكى جىگىت كەرىسىپ قالىپتى. سوندا بىرەۋى ەكىنشىسىن ايىرمەن شانشىپ الىپ اسپانعا لاقتىرىپ جىبەرمەك بولعان. سول جاۋىزدىقتان تۇرشىككەن قۇداي بۇل سۇمدىقتى جۇرت ەسىندە ماڭگىلىك قالدىرماق بوپ اعايىندى ەكى جىگىتتى ايعا جىبەرگەن. ەگەر جاقسىلاپ قاراسا ايىرمەن شانشىعان جىگىت تە، مەرت بولعان بايعۇس تا انىق كورىنەدى ەكەن. ءتىپتى كەيدە ولگەن جىگىتتەن اققان قان دا كوزگە شالىنادى.

جيىرماسىنشى عاسىر تولىپ جاتقان اڭىز-ەرتەگىلەردى ۇمىتتىردى. ءبىراق ادامدار ولارمەن قيماي، باياۋ قوشتاسادى. قازىرگى كەزدە ايدىڭ بەتىن ادام اياعى باسىپ قايتقانمەن الگى ءبىر كونە اڭىزدى مەن ۇمىتا الماي كەلەم. سوندىقتان ءقازىر كەشكىلىكتە قۇپيا بەينەلەرگە قاراپ وتىرعاندا اناۋ ءبىر شۇڭقىردان روبوت ءبىر كيلوگرامم اي جىنىسىن الدى دەگەن ەسىمە كەلمەي، ەگىن جيناۋ كەزىندە كەرىسىپ قالعان اعايىندى جىگىتتەردى ويلاي بەرەم.

جالپى العاندا ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە دالا توپىراعىندا وسكەنبىز. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا، تۋىس-جاقىندارىمىز دا جەر جىرتىپ، ەگىن ەككەن. كەز كەلگەن قالا تۇرعىنىنىڭ ساناسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ديقان داعدىسى ساقتاۋلى. ماسەلە تەك ءار ادام ءوزىنىڭ دالالىق جاراتىلىسىن جان دۇنيەسىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭىندە ساقتاي بىلۋىندە.

كاۋناستاعى چيۋرلەنيس اتىنداعى بەينەلەۋ ونەرى مۋزەيى. ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى وڭ قاناتتا اسا سيرەك كەزدەسەتىن شىعارما تۇر. سۋرەتشى ءۇستى-باسى دال-دۇل بولعان شارۋالاردىڭ تۇلعالارىن كەرەمەت ءبىر ىزا-كەك كەرنەگەن كەزىندە بەينەلەگەن. شارشاپ-شالدىققان جۇدەۋ جۇزدەردەن بايىپتىلىقتىڭ، دانالىقتىڭ رەڭى بايقالادى، ال قيمىلدارىنان نەگە دە بولسا شىداپ باعاتىنداي قايسارلىق اڭعارىلادى.

بۇل بەينەلەر وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى ليتۆا شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسىنەن تۋىنداعان. ءسىزدىڭ جان دۇنيەڭىزدى ەرىكسىز باۋراپ الادى. الگى بۋىرقانعان كەكپەن قاتار سول بەينەلەردى جاساعان زات قايران قالدىرادى. ول نە اعاش ەمەس، نە ءمارمار ەمەس، قولا دا ەمەس. سۋرەتشى قايىڭ قابىعىن سۋلاپ الىپ، سودان بەينە جاساعان. كەپكەن قابىقتىڭ ءتۇسى كوزگە وعاشتاۋ كورىنگەنمەن كوڭتەرىلەنگەن ادام دەنەسى تۋرالى قانشالىق عالامات سەزىم تۋدىرادى دەسەڭىزشى. سول سۋرەت «وكسىكپەن وتكەن ءومىر» دەگەندى كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى.

ول بەينەلەر تاپ قاسىندا ءتىرى ادامداي تىنىستاپ تۇرعان سياقتى. ال مۋزەيدىڭ قاراپايىم قىزمەتكەرى جان تەبىرەنتەرلىكتەي حالىق تىرلىگى بولمىسىنىڭ سول بۇرىنعى كۇيىن ساقتاعىسى كەلگەندەي اقىرىن سويلەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، سۋلانعان قايىڭ قابىعىنان بەينە جاساۋ ءقازىر ەشكىمگە ايان ەمەس. سوڭعى جىلدارى قايتىس بولعان ءمۇسىنشى ايەل ءوز ونەرىنىڭ سىرىن ەشكىمگە ايتپاي وزىمەن بىرگە الا كەتىپتى.

بۇعان مەن اۋەلدە قايران قالدىم. «كورول سارايلارى دا، اسا قۇپيا كونسەرندەر دە، تاستاي بەرىك ديپلوماتيالىق ارحيۆتەر دە سىردى تولىق جاسىرىپ قالا المايتىن قازىرگى جيىرماسىنشى عاسىردا ءمۇسىنشى ءوز ونەرىنىڭ قۇپياسىن ەشكىمگە بىلدىرمەي دۇنيەدەن قايتۋى مۇمكىن بە؟ ءيا، ولاي بولۋى مۇمكىن ەكەن. ەگەر ءمۇسىنشىنى كوزى تىرىسىندە ەشكىم ءمۇسىنشى دەپ بىلمەسە، ولاي بولۋى ءتىپتى وپ-وڭاي.

سول ءمۇسىنشى ايەل كاۋناستىڭ شەت جاعىندا تۇرىپتى، ءوز زامانداستارىنا ادەمى قالپاق پىشەتىن، ەشكىممەن كوپ ارالاسا قويمايتىن جالعىزباستى ادام ەكەن. ول جەكسەنبى كۇندەرى نەماننىڭ ار جاعىنداعى ورمانعا بارىپ، ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ قايتىپ جۇرگەن. ال وسى ءبىر نازىك ايەلدىڭ ءوز شەبەرحاناسىندا ءتۇنى بويى بەينەلەۋ ونەرىمەن اينالىساتىنى جان ادامنىڭ قاپەرىنە دە كەلمەگەن. ول ءوزى عالامات ەڭبەك سۇيگىش ادام بولعان، ول الگى بەينەلەردى ەشكىممەن شارت جاساسپاي-اق، ەشكىمنىڭ دارىپتەۋىن تىلەمەي-اق، ءوز ەڭبەگىنىڭ كورمەگە قويىلاتىنىنان دامەتپەي-اق جيىرما جىل بويى جاساعان. ءمۇسىنشى ءوزىنىڭ وسى وراسان ءمانى بار ەڭبەگىن اياقتاپ بارىپ دۇنيە سالدى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ الىس اعايىندارى شەبەرحانانىڭ ءىشىن جيناپ ءجۇرىپ، بۇكىل ءبىر بۇرىشتى بۇركەپ تۇرعان پەردەنى اشىپ قالعاندا وسى بۇلىكشىل ليتۆالىقتاردى كورگەن.

ەڭ ءبىر عاجابى ءمۇسىنشى ايەل كاۋناستا تۋىپ، عۇمىر بويى وسىندا ءومىر سۇرگەن جانە دە الگى وقيعادان سوڭ جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تۋعان. ول ەشكىمگە كۇڭ بولعان جوق، ءتىپتى ونىڭ ليتۆا دەريەۆنيالارىنىڭ تۇرعىندارىنىكىندەي ارنايى كاسىبى دە بولماعان. ول ارپانى قاي ۋاقتا سەۋىپ، ودان قاشان سىرا قايناتۋدى دا بىلمەگەن. سوندىقتان دا قالادا ۇلگىشى بوپ ىستەگەن ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ونىڭ ءوزى تۋماستان جارتى عaسىر بۇرىن كوتەرىلىسكە شىققان ليتۆا شارۋالارىنىڭ قاسىرەت-كەگى قالاي ۇيالادى ەكەن دەگەن تابيعي سۇراق كوڭىلگە ەرىكسىز ورالادى.

سويتسە وسى ءمۇسىنشى ايەلدىڭ بابالارى سول كوتەرىلىس كەزىندە ولگەن ەكەن. جەكسەنبى كۇندەرى ورماندا ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ ءجۇرىپ، بابالارىنىڭ تاعدىرىن قاتتى ويلاعان بولسا كەرەك. نەماننىڭ قورعاسىنداي اۋىر سۋى مەن جاپ-جاسىل قالىڭ ءشوپ، سولتۇستىكتىڭ ورمانى وعان ءوز تۋىستارىنىڭ باياعىداعى جان قينالىسىن سەزدىردى. ول وسى ءوسىپ تۇرعان قايىڭداردان العاش رەت ادام تاعدىرىن كورىپ، سودان سوڭ عانا سول بەينەلەردى جاسادى-اۋ دەگەن دە ويعا كەلەم مەن كەيدە. نەنى دە بولسا ءوز قولدارىمەن جاساۋدى قالايتىن قاراپايىم ادامدارعا ءتان دانالىق پەن سابىرلىلىق ءمۇسىنشى ايەلگە دۇرىس ءجون سىلتەۋى، سوندىقتان ول جيىرما جىلدان سوڭ بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى ليتۆا كەكشىلدەرىنىڭ قولىنان كەلمەگەن قاھارماندىققا جەتتى. ول بابالارىن ىزگى كۇرەس ساتىندە بەينەلەپ ماڭگىلىككە ەستە قالدىردى، سوندىقتان دا ولاردى جەڭىمپاز ەتىپ شىعاردى.

ونەردىڭ ەڭ ۇلكەن قۇپيالارىنىڭ ءبىرى — كوركەمدىك قۋاتتىڭ شىنايى تۋىندىعا اينالۋ ءۇشىن تالپىنىس جولى. كوتەرىلىس قۇرباندارى جونىندەگى جان جاراسى ءبىر جىل، ەكى جىل، ءتىپتى ءجۇز جىل ەش بايان تاپپاي اۋادا قالقىپ ءجۇردى، سوسىن ۇلى سۋرەتكەردىڭ جۇرەگىنە ۇيالادى. جالپى شىنايى تالانتتىڭ دۇنيەنى بەينەلى تاني ءبىلۋى، ءسويتىپ جىلداردان سوڭ، عاسىرلاردان سوڭ، تاڭعالارلىق مەرزىمدەردەن سوڭ ونىڭ ءمانىن اشا ءبىلۋى ءارقاشاندا-اق قايران قالدىرادى. سوندىقتان كاۋناس مۋزەيىنە جول ءتۇسىپ بارا قالعان سوڭ سول مۋزەيگە اتى بەرىلگەن سۋرەتكەر تۋرالى تىم بولماسا بىر-ەكى اۋىز لەبىز بىلدىرمەۋ كۇنا بولار ەدى.

چيۋرلەنيستىڭ شىعارمالارى قويىلعان شاعىن ەكى زال ادامنىڭ ەسىن الادى. ەگەر ونەرگە ەپتەگەن جۇمباقتىلىق لايىق دەگەن ءسوز راس بولسا، وندا ول ليتۆا ونەرىنە مۇلدەم ءتان نارسە. ال چيۋرلەنيستىڭ ءوزى بولسا — oل ناعىز اتاعى شىققان جۇمباق ادام. اسا دارىندى كومپوزيتور بولعان ول ءبىر جارىم-ەكى جىلدىڭ ىشىندە-اق جۇزگە تارتا كارتينا مەن سۋرەتتەر جاساپ، ەۆروپانىڭ كوركەمونەر سۇيگەن قاۋىمىن تاڭ-تاماشا قالدىردى. ول تۋرالى گوركيي دە، رومەن روللان دا سۇيسىنە لەبىز ءبىلدىردى. ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ باسىندا بۇكىل الەم ۇلى جاڭالىقتار اشۋدان جالىعىپ، كۇندەلىكتى تىرلىك قامىنا كىرىسكەن كەزدە، چيۋرلەنيس كوسموسقا ساڭىلاۋ سالا باستادى. ول ءوز شىعارمالارى ارقىلى عالامات الىس قاشىقتىقتان جەردى شوق جۇلدىزدار اراسىندا تۇرعان نوقات رەتىندە كورىپ، ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى باسقا پلانەتاعا قوندىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. ول اتوم قۋاتى دا، راكەتا دا جوق، ەشكىم كوسموسقا ۇشپاعان كەزدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ تۇيسىك-تۇسىنىگىمىزدى بارعان سايىن ىنتىقتىرا تۇسەتىن وتتى مەكەندەرمەن قايران قالدىردى.

ليتۆا مادەنيەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى — ونىڭ اۋقىمدىلىعى. مەنىڭشە ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزالارىمىزدىڭ ىشىندە ليتۆا مۋزاسىنا تەڭ كەلەرى جوق سياقتى. كەيدە ونىڭ شىتىرماندارىنا قاراپ وتىرىپ: «اداسىپ كەتەر مە ەكەن، ۇشقان ۇياسىنا قايتىپ ورالا الماي قالار ما ەكەن»، — دەپ زارە-قۇتىڭ كەتەدى.

ليتۆا سۋرەتشىلەرى ءار نارسەنىڭ ءمانىن كەڭ كولەمدە ىزدەيدى. ۆيلنيۋس بازارىنا شىعارۋ ءۇشىن اعاشتان قۇرتاقانداي شايتان بەينەسىن وياتىن قاراپايىم كاسىپكەردەن باستاپ، اتاقتى اقىن ەدۋارداس مەجەلايتيسكە دەيىن ليتۆاداعىلاردىڭ ءبارى اۋقىمدىلىق «دەرتىنە» شالدىققان. ءبارى ادام تىرلىگىنىڭ ەڭ ناقتى، ەڭ ءدال فورمۋلالارىن ىزدەيدى دە جاتادى.

ليتۆا مادەنيەتىندەگى ماعان ەتەنە جاقىن ءارى قىمبات نارسە — ونىڭ اۋقىمدىلىعى مەن كوزگە وڭاي شالىناتىن ومىرشەڭدىلىك نەگىزى. سول نەگىز مادەنيەتكە ناقتىلىق پەن سەنىمدىلىك كۇشىن بەرەدى. «تازا كوركەمدىك قوسپالاردان» وقۋشى جالىقتى. وعان ول ەندى سەنبەيتىن بولدى. وقۋشى ءاربىر شىعارمادان ناقتىلىقتى تالاپ ەتەدى. ليتۆالىقتار مۇنىڭ ءبارىن الدەقاشان تۇسىنگەن، سوندىقتان ولار جاڭا ءستيلدى ەمىن-ەركىن مەڭگەرگەن. مەن وسى ورايدا مەجەلايتيستىڭ «ليريكالىق ەتيۋدتەرىنەن» ءۇزىندى كەلتىرگىم كەلەدى.

«مەن وسى كرون جاعالاۋىندا تۇڭعىش رەت ساندۋعاشتىڭ سايراعانىن تىڭدادىم. وسى جەردە اق قايىڭدارمەن، سان الۋان قۇستارمەن، اڭدارمەن، بالىقتارمەن، جاندىكتەرمەن تانىستىم. ادام بۇل دۇنيەدە سەرىكسىز ەكەنىن وسى ارادا سەزىندىم. جەر، كۇن، اي، اعاش، قۇس — بار تابيعات ادامعا دوس ەكەنىن ۇقتىم. اعاش تا مەن سياقتى تىرشىلىك يەسى، مەنىڭ كەسىپ العان ساۋساعىمنان قىزىل قان اققانى سياقتى اعاشتىڭ دا جاراقاتىنان قوشقىل جاسىل جاس اعادى. قۇستاردىڭ ۇيالارىن دا قۇرتۋعا بولمايدى، ويتكەنى ءومىر قارشىعا قۇساپ ءبىزدىڭ ىنتىماقتى سەميامىزدى قاتالدىقپەن توز-توز ەتتى. ناننىڭ قارا قابىعى ارقىلى، اعاش جەمىسى مەن تامىرى ارقىلى مەيرىمدى جۇمساق بۋسانعان جىلى جەر مەنىڭ تۇلا بويىما قۋات بەردى. سوسىن مەنىڭ تامىرىممەن قان ەمەس، نان ءنارى مەن قايىڭداردىڭ شىرىنى جۇگىردى».

تاعى دا سول قايىڭ جىرى. و، ليتۆالىق اق قايىڭدارى-اي! بۇل ولكەدەگى نە عالاماتتىڭ ءبارىن دە ولار ءوز قۇدىرەتىمەن تابىندىرادى.

قايىڭدار، نان — ەرلىك ەسەبىندە سيپاتتالادى. ويتكەنى ليتۆا مادەنيەتىندە ەرلىك كوپ ەكەنى كامىل عوي. اسىرەسە بۇل قۇبىلىس ايەلدەردىڭ تابيعاتىنان تابىلاتىنى عاجاپ. مەن ءتىپتى بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ رۋحىن ەركەكتەرگە قاراپ ەمەس، ايەلدەرىنە قاراپ اجىراتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ەركەكتەرگە رۋحتى بولۋدى قۇدايدىڭ ءوزى بۇيىرعان. مەجەلايتيستىڭ كىتابىن جاپپاس بۇرىن وسى اڭگىمەگە قاتىسى بار تاعى ءبىر سيتات كەلتىرگىم كەلەدى. اقىن قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە موسكۆادا تۇرعان ليتۆا ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى سالومەيا نەريسكە بارعانىن ەسكە الادى: «ءبىزدىڭ تاماشا اقىنىمىز قابىعىنا تارس بەكىنىپ العان ۇلۋ قۇساپ ءوزىنىڭ قاراپايىم بولمەسىندە قامالىپ جاتىر ەكەن. جۇرت كوزىنە كورىنبەي، ساعىنىش پەن ۋايىم تاۋقىمەتىن جالعىز ءوزى كوتەرىپ العىسى كەلگەن سياقتى. قاشان، قايتىپ تۋىنداپ جاتقانى بەلگىسىز، ءبىراق ايتەۋىر ونىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان مۇڭدى جىرلار اپتا سايىن جارىق كورىپ جاتاتىن ەدى». سودان كەيىن مەجەلايتيس سول قيىن جىلدارى جازىلعان ولەڭىنىڭ ءبىر شۋماعىن كەلتىرەدى:

جىرلا، جۇرەك، ارمانداردى اقتارىپ،

ءبىر بىتپەيتىن مازاسىزدىق تاپ، قانە؟

تولاستاساڭ اينالارسىڭ كوك تاسقا،

كەز كەلگەنگە جاتاتۇعىن تاپتالىپ.

ەۆروپانى زەڭبىرەك گۇرسىلى تىتىركەنتىپ جاتقان كەزدە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن الىستا جۇرگەن نازىك ايەل وسى ولەڭدى جازدى دەگەنگە ەرىكسىز قايران قالاسىز...

ايتپاقشى، سول ايەلدەر تۋرالى. مەنىڭ ويىمشا بالتىق بويىنىڭ ايەلدەرى بىر-بىرىمەن وتە ۇقساس. لاتىش ايەلدەرىنىڭ فين ايەلدەرىنە كەلەتىن كوپ قىرلىلىعى بار. كەيبىرەۋگە ولار بىر-بىرلەرىنە تابيعاتى كەلمەيتىن جان سياقتى بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. ول جايدى ءار ادام ءار ءتۇرلى باعالايدى عوي. مەن، ماسەلەن، ايىرماشىلىقتارىن ەمەس، ۇقساستىقتارىن كورەم دە تۇرام. تاريح دۇنيەنى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ءجيى-جيى ۇساق بولشەكتەرگە ءبولىپ كەلدى. مۇمكىن ءبىز سول ۇساق بولشەكتەردى ءبىر دۇنيەگە اينالدىرۋعا تىم از كۇش جۇمسايتىن شىعارمىز. ال ادامزاتتىڭ باسى بىرىكپەيىنشە ولار ءبىر پلانەتادا ءومىر سۇرە الار ما ەكەن...

قاراعايلار، قايىڭدار، مىنە، ولاردىڭ اراسىنان تاعى دا كوگىلدىر ساۋلە توگىلدى، ءبىز تاعى دا كوگىلدىر جازىققا شىقتىق. باسىندا توزىعى جەتكەن شۇبەرەك باس كيىمى، ۇستىندە ءدال سونداي توزىعى جەتكەن كەۋدەشەسى بار كارى لاتىش جاعاجايمەن باياۋ ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل ماڭدا ونى بىلمەيتىن ەشكىم جوق. جازدىڭ مي اينالدىرار ىستىق كۇندەرىندە ول ريگا بۇعازىنا كەلە قالادى. جينالمالى كىشكەنتاي اليۋمينيي ۇستەل مەن ءدال سونداي جينالمالى ورىندىقتى ارقالاپ، كوڭىلسىز ءجۇرىپ كەلەدى. جۇلىعى شىققان ەسكى باتەڭكەسىمەن قۇم كەشىپ، الدەنەگە قاتتى ويلانىپ، ەشتەڭەگە كوڭىل اۋدارماي كەلەدى...

كوپ ادامدار ريگاداعى تەڭىز جاعالاۋىنىڭ جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندەگى ءقادىرىن بىلەتىن شىعار. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا اۋا رايىنىڭ اشىق كەزىندە دۇنيەدە بۇل كۋرورتقا تەڭ كەلەر ەشتەڭە جوق كورىنەدى، سول ايتقاندارى راس سياقتى. ءسال دوعالانىپ ءيىلىپ، ەلۋ-الپىس كيلومەتر جەرگە دەيىن سوزىلعان ىستىق قۇمدى جاعالاۋ. ءبىر جاعىن قىلقان جاپىراقتى ورمان كومكەرگەن، ەكىنشى جاعىندا كوز جەتپەس الىسقا سوزىلىپ كوگىلدىر بالتىق تەڭىزى تولقىپ جاتىر. حالىقتان اياق الىپ جۇرە المايسىز. بالالار، ۇلكەندەر، جاستار. اسىرەسە جاستار، اسىرەسە ايەلدەر كوپ. قاپتاپ جاتقان جاس دەنەلەرگە سان جەتپەيدى كوزدەرىن قارا كوزىلدىرىكپەن، نەمەسە پلاستماسسادان جاسالعان كۇنقاعارمەن، كىتاپپەن كولەگەيلەپ العان. وسىنداي بازارلى ساتتە، سۋعا تۇسۋشىلەردىڭ ۋ-شۋ راقاتتى شاعىندا اناۋ جۇلىعى شىققان باتەڭكە كيگەن كارى لاتىشتىڭ جۇرىسىنەن كۇلكىلى، ەرسى كورىنىس تابا الماعاندايسىز.

راس، ونىڭ بۇل جۇرىسىنە لايىقتى باعا بەرمەسكە دە بولمايدى — اينالاداعىنىڭ ءبارى وعان ەشقانداي اسەر ەتپەيتىن سياقتى. ءسىرا، مۇندايعا ونىڭ كوزى ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى. ءبىر جاقتا كوگىلدىر تەڭىز، ەكىنشى جاقتا قىزدىرىنىپ جاتقان سانسىز جۇرت. ەكى جاقتا دا تولقىن وينايدى، ماڭگىلىك شۋىل مەن فيلوسوفتار قۇمارلىعى. ال ول وزىمەن-وزى بوپ، كونە فيلوسوفتار سياقتى تەرەڭ ءبىر ويعا باتىپ، جاعالاۋداعى قۇمدى كەشىپ كەلەدى. تەك وزىنە عانا مولشەرلى جەر — مايوري مەن دۋبۋلدى اراسىنان وتكەن سوڭ باعىتىنان بۇرىلىپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى مەكەنىن تاۋىپ الدى دا جايعاسا باستادى. قالتاسىنان ءبىر بۋدا جۇقا جىلتىر بيلەت، ۇساق اقشا سالىنعان قوراپشا الدى. سوسىن پەنجەگىن شەشىپ، اليۋمين ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءىلىپ قويدى دا مايكىشەڭ وتىرىپ قىزدىرىنا باستادى. مۇلدەم شەشىنۋگە بولمايدى، ويتكەنى الدا اتقاراتىن شارۋاسى بار. ءسويتىپ بارلىق دايىندىق ارەكەتتەرىن ىستەپ بولعان سوڭ سول بۇرىنعىسىنشا وتىرعان كۇيى قارلىققان كارى داۋسىمەن:

— دومسك سوبورى! حور مەن ورگان! مودارتتىڭ «رەكۆيەمى»، — دەپ حابارلادى.

كۇن نۇرىنا بالبىراعان كۋرورت جۇرتى جىميىسىپ قويدى. مىنا كىسىنىڭ مۇنىسى نەنىڭ جەلىگى! ول بيلەت ساتپاقشى بوپ تۇرعان كونسەرت ءتىپتى تاياۋ ارادا ەمەس، ەكى-ۇش اپتادان سوڭ بولادى عوي. ارينە، ەشكىم بيلەت الا قويايىن دەگەن جوق. ءبارى جاعاجاي راقاتىن قيماي جاتىر. اقشاعا بولا اۋرە بوپ، قايداعى ءبىر جاتىن ورىندارىنا بارىپ جۇرسە عوي. بۇل ارادا كىم قارىز بەرە قويادى. سويتكەنمەن شال كەتە قويعان جوق. تاباندىلىقپەن جۇيەلى تۇردە ءار بەس-التى مينۋت وتكەن سايىن «كونسەرتكە بيلەت الىڭدار» دەپ داۋىستاي بەردى. اقىرى اقشا اكەلۋگە جۇگىرگەن جەلوكپەلەر دە تابىلدى. اليۋمينيي ۇستەلدىڭ توڭىرەگىنە جۇرت جينالىپ قالدى. ولار شالمەن الدەنە تۋرالى سويلەسىپ تۇر. وسىنداي ىستىقتا بيلەت الىپ جاتقانداردى كولدەنەڭ جۇرت ناقۇرىس ساناي قويعان جوق. ولاي دەۋ اعاتتىق ايتقاندىق بولار ەدى. ءبىراق ولارعا شەت ايماقتاردان كەلگەن تۇك كورمەگەندەر رەتىندە قاراعاندارىندا داۋ جوق ەدى...

ءسويتىپ كۇندەر وتە بەردى. ريگانىڭ تەڭىز جاعالاۋىندا اۋا رايى تۇراقتى ەمەس. ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق سوندا دا وعان جۇرت تۇگەل سەنە بەرمەيدى. «مۇمكىن ءبىز كەلگەندە قۇداي جارىلقاپ، اۋا رايى بۇزىلا قويماس»، — دەپ ويلايتىندار دا بار. وكىنىشكە وراي ول ۇمىتتەرى اقتالماي قالدى. ەكى-ۇش كۇندىك راقات دەمالىستان سوڭ جاڭبىر جاۋدى. ەكى-ۇش كۇن جاۋىن-شاشىننان سوڭ تاعى دا كۇن اشىلدى. ءبىراق تەڭىز جاقتان قاتتى جەل سوعىپ تۇردى. ارينە، سۋعا ءتۇسىپ، كۇنگە قىزدىرىنۋعا بولادى، ءبىراق بۇرىنعىداي راقات قايدان بولسىن...

وسىنداي ءارى-سارى كۇيدە جۇرگەندە ۋاقىت ءوتىپ بارا جاتتى، ال دەمالىس مەرزىمى ءبىتىپ قالدى. ءۇي-جايدى، بالا-شاعانى، قايتۋ قامىن ويلاستىراتىن ۋاقىت جەتتى. تۋىستارعا بازارلىق الۋ كەرەك، سونى ويلاعان ايەلدەر سۋۆەنير ىزدەپ ماگازيندەرگە جۇگىردى. ونىڭ ۇستىنە تاڭعاجايىپ ريگانى تىم بولماسا ءبىر شولىپ كورىپ شىعۋ دا كەرەك قوي، ەندى قايتىپ بۇل جاققا جىل تۇسە مە، جوق پا، كىم ءبىلسىن. ءسويتىپ، جۇرت ريگانى ارالاپ زىر قاقتى. مۇندايدا قايتىپ بارا جاتقان كۋرورتشىعا قاجەتتى نارسە كوپ قوي. وسى ءبىر اي بويىنداعى راقات سامارقاۋلىقتى شيرىقتىرار ازداعان تەر شىعارۋ كەرەك. ويىن-كۇلكىمەن وتكىزگەن كوڭىل-كۇيدى ساباسىنا تۇسىرەر بولىمسىز توقتام قاجەت. كەيىن كوپكە دەيىن ەستە ساقتايتىن عالامات ءبىر ۇمىتىلماس وقيعا، از عانا وكىنىش تە كەرەك. جۇرت سونداي ءارى-سارى كۇيدە جۇرگەندە وسى ولكەدەگىنىڭ ءبارىنىڭ مىسىن باسقانداي بوپ دومسك سوبوردىڭ ۇشكىر مۇناراسى بار نازاردى اۋداردى. جارنامالار بارلىق دۋالداردا كوز تارتىپ تۇردى. ەۆروپاداعى ەڭ ۇلكەن ورگان، تاماشا لاتىش حورى، گدر-دان كەلگەن بەلگىلى ديريجەر جانە كەمەڭگەر موسارتتىڭ ۇلى شىعارماسى. سوسىن مىڭداعان جۇرت الگى جۇلىعى شىققان باتەڭكە كيگەن شالعا جۇگىرىستى. ال جاعاجايدا ەشكىم جوق. جۇرت تۇسەتىن سۋ ۇستىندە تەك شاعالالار عانا قالىقتاپ ۇشىپ ءجۇر.

دەمالعان كۋرورتشىلار نيەتتەرىنەن قايتپايدى. ولار بارلىق تەاترلاردىڭ كاسسالارىن ءتىنتىپ شىققانمەن بيلەت تابا العان جوق. ولار تانىستارى ارقىلى بيلەت الماق بوپ جانتالاستى، ويتكەنى ريگاعا بارىپ تۇرىپ، دومسك سوبورىنا كىرمەي كەتۋ دەگەن اقىلعا سىيمايتىن نارسە عوي. ءبىراق، سويتسە دە تۇك وندىرە المادى. اقىرى الگى جاعالجايدا اقشاعا جۇگىرگەندەردىڭ ۇستەرىنە بارلارىن كيىپ ەلەكتر پوەزىنا ءمىنىپ، باقىتتى كەيىپپەن دومسك سوبورىنداعى كونسەرتكە باراتىن كۇنى دە تۋدى.

كىرپىش قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى ەكى مەتر، بيىكتىگى جيىرما بەس مەترلىك كۇمبەزدە حور مەن ورگان داۋسى الدەبىر بيىكتىكتەن كۇمبىرلەپ ەستىلەدى. تەرەزەلەرى گوتيكالىق ۇلگىمەن سالىنعان وراسان ۇلكەن، ونىڭ الۋان اينەك شىنىلارى قايتالانباس ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن. جالپى كورىنىسى سۇستى دا سالتاناتتى دومسك سوبورى وسىنداي ەدى.

لوندونداعى قاسيەتتى پاۆەل سوبورىنا ونى سالعان سەكسەن جاستاعى ارحيتەكتوردى جىل سايىن اكەلەتىن. ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ونى تۋعان كۇنىندە اكەلگەن. بويىنان قۋاتى كەتكەنى سونشا تۇرەگەپ تە تۇرا المايتىن، موينىن دا بۇرا المايتىن. سوندىقتان ول سوبوردىڭ ءدال ورتاسىنا، باس كۇمبەزدىڭ استىنا ورىندىق قويىپ بەرىڭدەر دەپ وتىنگەن. «ويتكەنى، — دەپ تۇسىندىرگەن ول، — وسى ارادا وتىرىپ تەڭسەلە تەربەتىلىپ تۇرعان كۇمبەزدىڭ باس اينالدىرار راقاتىن جان دۇنيەنمەن سەزىنەسىڭ».

دومسكيي سوبورىندا دا كۇمبەز تەڭسەلە تەربەلىپ تۇرعانداي بوپ ادامدى راقاتقا بولەيدى.

عالامات تىنىشتىق، ءتىپتى كەشىگىپ كەلگەندەردىڭ اياق دىبىسى تاۋداعى كوشكىننىڭ گۇرىلىندەي بوپ، جوعارىدان جاڭعىرىعىپ ەستىلەدى. بولىمسىز قاعاز سىبدىرىنىڭ ءوزى داۋىلدى كۇنگى ورمان شۋىلىنداي، ءتىپتى ورىندىقتىڭ جاي عانا سىقىرلاعانى كەمەلەردىڭ سوڭىنان ەرگەن شاعالالاردىڭ شاڭقىلداعانى سياقتى... مىنە، بيىك بالكوندارعا حور ورىنداۋشىلار شىقتى. ولار قول شاپالاقتاعان كورەرمەندەرگە ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. سوسىن وزدەرى بىرەۋگە قول شاپالاقتادى، ديريجەر شىقتى. ەڭ سوڭىنان بالكون قاناتىنىڭ جيەگىنەن قۇپيا ورگانشىنىڭ باسى كورىندى. سوسىن ديريجەردىڭ تاياقشاسى تۇسىرىلگەن كەزدە عاجايىپ ۇيلەسىمدى دىبىستار زالدىڭ ءىشىن مايدا ءبىر اۋەزدى ۇنگە بولەدى.

سوسىن تىنىشتىق ورناي قالدى دا، سول ساتتە موسارتتىڭ رەكۆيەمى ءوز قاقپاسىن اشتى. الدەبىر قۇيىن جۇرتتى وتىرعان ورىندارىنان ۇشىرىپ اكەتىپ، ۇلى اقيقاتتار دۇنيەسىنە ەنگىزگەندەي بولدى. ەركەكتەر داۋسى ءومىر تىرەگى ءتارىزدى دۇنيەگە وكتەمدىكپەن بيلىك جاسايدى. جو-جوق، تۋرا قالىڭىز، ءومىر تىرەگى ەرىپ، جوق بولىپ كەتتى دە ەڭىرەگەن جالعىزىلىكتى ايەلدىڭ زارلى ءۇنى كۇمبەز استىن كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. ولاردىڭ كۇڭىرەنىسى كۇيىنىشتىلىگىمەن دۇنيەنى جويىپ، جوعالىپ جاتقانداي، جوق، ءالى كۇدەر ۇزبەي تۇرا تۇرىڭىز. قاسىرەت ءوز بويىنان رۋح كۇشىنە قايتا ەنەرلىكتەي قۋات تابادى. ەركەكتەر داۋسى كومەككە اسىعا ۇمتىلىپ كەلەدى. ولار جاسامپازدىقتى جاڭعىرتىپ تاياپ كەلىپ قالدى، ولار قايعى جاسىن قۋانىش جاسىنا اينالدىرادى. ەندى دومسك سوبورىنىڭ بيىك كۇمبەزىن زار ەمەس، گيمن كۇمبىرلەتىپ جىبەردى. امال قانشا، ءومىر وتەدى، ومىردەگىنىڭ ءبارى وزگەرەدى، ءسويتىپ تاعى دا سول جارىقشاقتار، تاعى دا سول كۇيرەگەن دۇنيە مەن جالعىزىلىكتى ايەلدىڭ زار ەڭىرەگەن ءۇنى...

ەندى داۋلەتتى بەيتانىس موسارتقا ەمەس، سىزگە ازا تۇتقىزادى. ال ءسىز ءوز ەركىڭىزدەن تىس وزىڭىزگە بەيمالىم ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى تۋرالى جان تىتىركەنتەرلىك كۇيىك كۇڭىرەنىسىن شىعارىپ، دۇنيەنى زار ەڭىرەتەسىز. ءسىز سۋرەتكەرسىز، ءمۇسىنشىسىز، ءبىراق ءمۇسىن جاسايتىن ساز بالشىق — ول ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ جانىڭىز، ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز، باسقا قۇرال جوق. ءسىز كۇندىز-تۇنى ەڭبەكتەنەسىز. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوز ءومىرىڭىز بەن ونەر زاڭىنىڭ ماڭگى اجىراماس بىرلىگىندە كەنەت ءسىز بەيتانىس ادامنىڭ تاعدىرى تۋرالى دۇنيە جاساۋ ارقىلى ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز جوقتاپ جىلايتىنىڭىزدى، ال ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز جوقتاۋ ارقىلى بۇكىل دۇنيەگە ءومىر بەرەتىنىڭىزدى تۇسىنە باستايسىز.

ادامنىڭ كۇشى مەن ەرلىگىن ماقتانىش تۇتا وتىرىپ، سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن قاھارماندىعىنا لايىقتى باعا بەpiپ، ونى ەڭ بولماسا جىلىنا ءبىر رەت كورۋ، مىناۋ كۇمبىرلەگەن كۇمبەز استىنداعى ونىڭ ەلەۋسىز كىشكەنتاي بەينەسىن ەڭ بولماسا كوز قيىعىڭمەن شالىپ قالۋ قانداي قاسيەتتى ءىس. داۋلەتتى بەيتانىسقا ازالى ءان شىعارعان ادام ءوزىنىڭ سول ازاسى ارقىلى ءوزىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالا الاتىنىن تۇسىنگەنى قانداي عاجاپ...

و، ارتىنا وشپەس ءىز قالدىرعان ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ شەبەرلەرى، نەعىپ سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ اسەمدىك مازارلارىڭىزدىڭ بار ەسىگىن جان ادام اشا الماستاي ەتىپ بىتەپ تاستادىڭىزدار. كوپ ۇرپاق اينالاسىندا اداسىپ ءجۇردى، ەندى ولار سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزدى دە، وشپەس ونەرلەرىڭىزدى دە جاتسىنا باستادى. ويتكەنى ءبارى جابىق، جۇمباق، قول جەتپەس دۇنيەدەي. الدە سىزدەر وندا تاعى ادامدار كىرىپ، بار اسىلدى كۇيرەتەدى دەپ قاۋىپتەندىڭىزدەر مە؟ الدە سىزدەر قولدا بار دۇنيەدەن بەلگىسىز جۇمباق نارسە ءاردايىم قاسيەتتى بولادى دەپ ەسەپتەدىڭىزدەر مە؟ الدە سىزدەر بارلىق ءداۋىردىڭ كەمەڭگەرلەرى ءاردايىم ءوز تۋىندىلارىنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، قاسيەتتى ەتىپ جاساسىن دەپ ونەر داڭقى ءۇشىن سولاي ىستەدىڭىزدەر مە؟

ارينە، دۇنيەدە قۇپيا جايلار كوپ، ءبىراق ول ءومىردى جۇتاڭداندىرمايدى، قايتا كەرىسىنشە، قىزىقتى ەتە تۇسەدى. ماسەلەن، ءبىز ۇنەمى سىرىن ۇعۋعا قۇمارتىپ، قولدان تۇسىرمەي وقيتىن كىتاپتار بولادى عوي. ءبىر كەزدە ءبىز ولاردى وقىدىق، ءبىراق تەرەڭىنە بويلاپ ەنە المادىق. ودان كەيىن دە الدەنەشە رەت وقىدىق، ءسويتىپ ول ءبىزدىڭ قۇمار كىتابىمىز بولىپ كەتتى، ونىڭ قۇپياسىنا قانبايتىن بولدىق، اقىرى ونىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ-تاماشا قالىپ ۇنەمى جۇمباق سىرىنا ءۇڭىلۋ ءبىزدىڭ تابيعي تالعامىمىزدىڭ بايۋىنا اسەر ەتتى.

جۇمباق سىرلى ادامدار دا بولادى. ءبىر كورگەننەن-اق ەسىندە قالادى دا ءوزىڭنىڭ ەركىڭنەن تىس كوڭىلىڭدە جۇرەدى دە قويادى. ونى بىردە كەزدەستىرەسىڭ، بىردە كەزدەستىرمەيسىڭ. ءتىپتى ونىمەن تانىسىپ، ۇزاق جىلدار بويى بىرگە تۇرىپ، دامدەس-تۇزداس بولعاننىڭ وزىندە دە الگى ادامنىڭ جان سىرىن ارەڭ-ارەڭ ۇعا باستايسىڭ.

ءتىپتى كەيدە جۇمباق سىرلى جەر، قۇپيا ولكەلەر دە بولادى. ول جاقتى سەن ابدەن شارلاپ، ءبارىن ءبىلىپ، بار سىرىنا قانىققان-اق سياقتىسىڭ. ول ولكەنىڭ قاي جەرىندە نە وسەتىنى، ەگىندى قاشان ەگىپ، قاشان جينايتىنىن دا بىلەسىڭ. سوسىن ءومىردىڭ باسقا اعىسىنا ءتۇسىپ، باسقا جاققا كەتەسىڭ. سوندا الگى ولكە ءوزىنىڭ ساعان اشپاي قالعان قۇپياسى بارداي ارتىڭنان قالماي قويادى. سەن سونىڭ مەن بىلمەگەن نەسى قالىپ ەدى دەپ تاعى دا ويعا باتىپ، سىرىن ۇعۋعا تىرىساسىڭ. ءسويتىپ، ءساتى تۇسكەن ءبىر كۇنى تاعى دا جولعا شىعاسىڭ...

لاتۆياعا تاعى دا ساپار شەكتىم، بۇل جولى رەسپۋبليكانىڭ الىس تۇكپىرىنە بەت الدىم. كۇن بۇلىڭعىر ەدى، جول ونشا جاقسى ەمەس، اۆتوبۋس ءبىر ءتۇرلى سەلكىلدەپ قاتتى زۋلاپ كەلەدى، ىشەك-قارنىمىزدى سولقىلداتىپ زىقىمىزدى شىعاردى. تەرەزەدەن كۇز بەلگىسى بىلىنگەن بالتىق بويى سۇلۋ كورىنەدى. ءبارى كوز تارتارلىقتاي كورىكتى. جايىلىم، كولشىك، توعاي. تاعى دا توعاي. تاعى دا جايىلىم. تاعى دا كولشىك. جاۋىننىڭ كوپ جاۋعانىنان دالا ءشوبى كوكتەمدەگىدەي بالاۋسا. توعايلاردا سىمباتتى تىپ-تىك شىرشا بوي تۇزەپ تۇر، ال كولشىكتەردىڭ كوركىنە كوز تويار ەمەس. اينالاسى تىك جارقاباق، سۋى ءموپ-مولدىر، سۇپ-سۋىق.

ەگىستىك جەر وتە از. ارپا ەگىلگەن ءۇش-تورت گەكتارلىق تاناپتار مەن جاقسى باپتالعان كارتوپ ەگىستىكتەرى سيرەك كەزدەسەدى. ونىڭ ەسەسىنە جايىلىمدىق جەر مول، ءار بۇرىلىس سايىن ءبىر تابىن سيىر كەزدەسەدى. ەۆروپالىق قارا الا اسىل تۇقىمدى مال. ەمىن-ەركىن جايىلىپ ءجۇر. ءجۇز قارالى سيىردىڭ ىشىنەن جالعىز ءبىر جاس بۇزاۋ عانا بىزگە نازار اۋدارعان سياقتى، جەردەن باسىن كوتەpiپ الدى دا بۇلار كىم، قايدا بارادى دەگەندەي ءبىزدىڭ اۆتوبۋسقا اڭىرىپ قاراپ قالدى.

اينالانى جىم-جىرت كوڭىلسىزدىك باسقان. الدىمىزدان دا، ارتىمىزدان دا ەش ترانسپورت كەزدەسپەيدى. باقتاشى دا، ساۋىنشى دا، ءسۇت وتكىزۋشى دە، قابىلداۋشى دا كورىنبەيدى. ءۇش ساعات بويى جۇرگەندە جايىلىمدىق پەن سيىردان وزگە ەشتەڭە كورگەمىز جوق. راس، ءار بۇرىلىس سايىن دەرلىك توبەشىكتەردىڭ تومەنگى جاعىندا اعاشتان تۇرعىزعان جاپپالار كەزدەسىپ وتىردى. وندا ءبىر نەمەسە ەكى ءسۇت قۇتىسى تۇرادى. تاڭەرتەڭ ولار سۇتكە تولىپ تۇرادى، ال كەشكىسىن ماشينا ونى بوساتىپ اكەپ قويادى. جولدىڭ ۇزاقتىعى، اۋا رايىنىڭ بۇلىڭعىرلىعى، ماشينانىڭ شايقالعانى كوڭىل كۇيىمدى بەيجاي عىپ، قاي-قايداعىنى ويلاعاندىعىمنان با، ايتەۋىر ماعان مىنا سيىرلار وزدەرىن وزدەرى باعىپ، وزدەرىن وزدەرى ساۋىپ، وتكىزىلگەن ءسۇتتىڭ ەسەبىن وزدەرى جۇرگىزەتىن سياقتى بولىپ كورىندى. بۇرىن ريگا جاعالاۋىندا بولىپ، بالتىق بويىنىڭ ءسۇتىن ءىشىپ كورگەندىكتەن الگىندەي جاعداي ءتىپتى دە كوڭىلگە سىيمايتىنداي ەدى. موسكۆادا قايماق دەپ ەسەپتەلەتىن دۇنيە لاتۆيادا جاي عانا ءسۇت دەپ اتالادى جانە ول بوتەلكەسى ون ءۇش تيىننان كەز كەلگەن ماگازيندە ساتىلادى. ونىڭ ۇستىنە لاتۆياداعىداي كىشىپەيىل سۇيكىمدى ساتۋشى ايەلدەر سيرەك كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءارقايسىسى ساۋدا جۇيەسىنە كەزدەيسوق تاپ بولعان سياقتى اسەر الاسىڭ، ءارقايسىسىن الدەبىر كينورەجيسسەرعا ۇسىنعىڭ كەلەدى. ءبىراق امال قانشا، بارلىق جەردەگى سياقتى لاتۆيادا دا جاقسى يدەيا شىعارىپ، سونى جەرىنە دەيىن جەتكىزەتىن كينورەجيسسەر از.

كينو دەمەكشى، ءبىز ءمىنىپ كەلە جاتقان كىشكەنتاي اۆتوبۋس ريگا كينوستۋدياسىنىكى ەدى. ونىڭ شوفەرى اقسارى سۇلۋ جىگىت ءبىزدىڭ جۇيكەمىزدىڭ مىقتىلىعىن سىناپ-اق باقتى. ماشينانىڭ ءىشى سەلكىلدەپ كەتتى. ورىندىقتىڭ جاقتاۋ تەمىرلەرىنە جارماسىپ ۇستاپ الدىق تا جاعدايىمىزدىڭ مۇشكىل ەكەنىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ باقتىق. قاسىمداعى ءتورت ايەل — لاتىش جۋرناليستەرى وزدەرىنىڭ بار بىلگەن ورىسشاسىن بىرىكتىرىپ، اعايىندى كلاۋدزيتتەر تۆورچەستۆوسىنىڭ لاتىش ادەبيەتىندەگى ماڭىزىن ءتۇسىندىردى. ءبىز سول اعايىندى كلاۋدزيتتەر مۋزەيىنە بارا جاتقاندىقتان ولار ايتقان اڭگىمەنىڭ ماعان پايداسى بار ەدى. مەن سول اعايىندى ەكى كىسىنىڭ «جەر ولشەۋشىلەر ءداۋىرى» دەپ اتالاتىن جالعىز رومانىنىڭ جارىق كورۋى جايلى ءار قيلى الىپ قاشپا ءسوز ەستىدىم. سوسىن ءوزىمنىڭ ءجون بىلمەستىگىمە كۇيىپ-پىستىم. تاماشا ەسكەرتكىشتەرى مول، قيساپسىز ادەبي جانە باسقا دا مۋزەيلەرى بار ريگانىڭ قاسىندا تۇرىپ، جالعىز عانا رومان جازعان اعايىندىلاردىڭ مۋزەيىن كورۋ ءۇشىن جامان جولمەن ءۇش ءجۇز كيلومەتر جەرگە ىشەك-قارنىڭدى سولقىلداتىپ بارۋ دەگەن اقىماقتىق ەمەس پە.

ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ الگى جۋرناليست ايەلدەر دە جالىقتى. ادەبيەتتى جايىنا قالدىردى دا، «ەندى ايەلدەردىڭ ونى-مۇنىسىن ءسوز ەتەمىز» دەپ ماعان ەسكەرتىپ لاتىش تىلىندە سويلەسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ باسقا رەسپۋبليكامىزداعى سياقتى، لاتۆياداعى سەلو ماگازيندەرىندە دە قولعا تۇسە بەرمەيتىن ادەمى دۇنيەلەر كەزدەسىپ قالادى. سوندىقتان جۇرت اراسىنداعى وسەككە قۇلاق تۇرە ءجۇرىپ، قانداي زاتتى قايدان الۋعا بولاتىنىن بىلگەننىڭ ارتىقشىلىعى جوق. وزىممەن ءوزىم بولىپ قالعاننان كەيىن تەرەزەدەن سىرتقا ءۇڭىلىپ، كوزىمە تۇسكەننىڭ بارىنە قاراپ وتىردىم دا، ويعا شومدىم. تەگىندە ساپار شەگۋدىڭ ءمانى دە وسىندا بولسا كەرەك. وسىندايداعى ادام سەزىمىن گوگول قالاي سيپاتتاعانى ەسىڭىزدە مە؟ وزىڭمەن ءوزىڭ بولىپ كەلە جاتىپ شىركەۋدى كورەسىڭ، سوندا الدەبىر جايدى بىلۋگە اۋەستەنەسىڭ: بۇل شىركەۋدىڭ يەسى قانداي ادام ەكەن، كەمپىرىنىڭ مىنەز-قۇلقى قانداي، سۇلۋ جاس قىزى بار ما ەكەن؟

راس، بىزگە شىركەۋ كەزدەسكەن جوق، ءبىراق بۇكىل جول بويىندا، ءار بۇرىلىس سايىن تۇسىنىكسىز ءبىر تاس قۇرىلىستار كوزگە شالىنىپ وتىردى. جولعا قاراعان ماڭداي الدى، قويمانىڭ ورنى، ات قورانىڭ توبەسى — وسىنىڭ ءبارى «بۇرىنعى كەزدە بۇل ات شالدىرىپ، تاماق ءجىبىتىپ، دەمالىپ اتتانۋعا ارنالعان جەر بولعان ەكەن-اۋ» دەگەن ويعا قالدىرادى. ءقازىر ءداۋىر باسقا، كولىك تە باسقا. ءبىز زىمىراعان اۆتوبۋسپەن جۇرەمىز، ال ءبىر كەزدە تىرلىك قىزىپ جاتاتىن جول بويىنداعى مەيمانحانالار قاراڭ قالىپ، توبەسىنە دەيىن ءشوپ-شالاڭ باسىپ كەتكەن. وسىدان ءجۇز، ەكى ءجۇز جىل بۇرىنعىداي ءبىز دە ساپار شەگىپ كەلەمىز.

مەن تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ: «بۇرىن وسى ۇيلەردىڭ يەلەرى قانداي بولدى ەكەن، شارۋا جايلارى، تۇرمىس-كۇيلەرى قالاي بولعان، سۇلۋ جاس قىزدارى بولدى ما ەكەن»، — دەپ ويعا شومدىم.

ءبىزدىڭ ريگادان شىققانىمىزعا ەكى ساعات وتكەن سوڭ ساپارىمىز بىرتە-بىرتە ءماندى بولا باستادى. قالاي دەگەنمەن دە ءومىر دەگەننىڭ ءوزى قوزعالىس قوي. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى تىرلىگىمىزدىڭ ءمانى العاش كەزدەسكەن جول بەلگىسىنە كەيىن ەرەكشە ايقىن كورىنىس بەرە باستادى. باعىتىڭنىڭ قاي جاق ەكەنىن اجىراتىپ بولماستاي، اينالانىڭ ءبارى بىردەي جازىق دالادا كەلە جاتقاندا اياق استىنان اعايىندى كلاۋدزيتتەر مۋزەيىنە دەيىن توعىز كيلومەتر قالعانىن بىلدىرەتىن بەلگى تاپ بولدى. ءبىر قاراعاندا جول بەلگىسىنىڭ ونشا قاجەتى جوق تا سياقتى — جول قيىلىسى دا، شۇعىل بۇرىلىس تا جوق، ءبىراق الدەكىم الىستان شارشاپ كەلە جاتقانىمىزدى سەزگەندەي كوڭىلىمىزدى سەرگىتكىسى كەپ، جاقىن قالعانىن حابارلاعان سياقتى.

باسقانى قايدام، ساقتاندىرۋعا كەلگەندە لاتىشتار وتە ۇقىپتى. الگى ءبارىمىزدى ءبىر سەرپىلتىپ تاستاعان العاشقى بەلگىدەن كەيىن ولار ءبىزدىڭ اۆتوبۋستان كوز ايىرعان جوق. ولار شوفەرعا ەندى ماشينانى جىن قاققانداي ايداما، بۇرىلىستاردا اباي بول دەپ كەڭەس بەرىپ، ەندى قانشا كيلومەتر قالعانىن ەسەپتەپ بەردى دە وتىردى. العاشقى بەلگىدەن كەيىن جۋرناليست ايەلدەر كەنەت تىنا قالدى. وڭدەرىندە ءبىر ۇستامدىلىق، كەرەك دەسەڭىز ءدىني ادامدارعا ءتان ءبىر ءتۇرلى رەڭ پايدا بولدى. ولار كەنەت لاتىش قىزدارىنا اينالدى، ويتكەنى ولار ۇلتتىق كيەلى ورىنعا تاياپ قالعان ەدى. الداعى سالتاناتتىڭ وسىندايلىق قۇدىرەتتى سەزىمى اينالاداعىنىڭ بارىنەن كورىنىس تاپقانداي.

ءبىر توبەنىڭ ۇستىندە ءبىر كەزدە جاقسىلاپ سالعان جالعىز ءۇي تۇر. توزىعى جەتكەن بيىك شاتىردىڭ استىنان ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنىڭ تەرەزەلەرى سىعالايدى. ءۇيدىڭ ماڭداي الدى ون توعىزىنشى عاسىردا سالىنعان قۇرىلىستارعا ءتان قاراپايىم جاسالعان — ءتورت تەرەزە، ەسىگى ءدال ورتادا، ەسىكتىڭ قاسىندا جالعىز عانا ءسوز جازىلعان تاقتا تۇر. كوشە اتى ما، الدە وسى ءۇيدى سالعان شەبەردىڭ فاميلياسى ما دەپ ويلاپ، ءجون سۇراپ ەدىم، ول وسى ءۇيدىڭ اتى دەپ جاۋاپ بەردى. اتى بولعانى قالاي؟ كادىمگى اتى. ويتكەنى، ەگەر وسى ارادا حۋتور نەمەسە دەريەۆنيا بولسا، ونىڭ اتالۋى بولماس پا ەدى؟ بۇل جەردە حۋتور بولعان-بولماعانىن ءبىز قايدان بىلەمىز؟ لاتۆيادا ورمان ىشىندە تۇرعان جالعىز ءۇي نە بۇرىنعى، نە بولاشاقتاعى حۋتور. دۇرىسىندا ءبىز كورگەن ەسكى حۋتوردان قالعان بەلگى ەدى. جالعىز ءوزى قالعان سوڭ بۇل ءۇي سول بۇرىنعى حۋتوردىڭ اتىن ساقتاعان. ول ات ءۇي امان تۇرعاندا ساقتالا بەرمەك. سول ءۇيدىڭ اتىن ەسىمە ساقتاماعانىما قاتتى وكىنەمىن. جازىپ الماي-اق جاي وقىپ الىپ، ەستە تۇتۋ كەرەك ەدى، وسى توزىپ بارا جاتقان حۋتور ونداي ۇقىپتىلىققا لايىق-اق قوي.

ءۇيدىڭ جانىندا اۆتوماشينالارعا ارنالعان اسفالت الاڭ بار. وعان وتىز-قىرىق ماشينا قويۋعا بولادى. ءبىراق ول جەر ءقازىر بوس تۇر. سول جەردە جولاۋشىلارعا ارنالعان ورىندىقتارى بار قالقا دا تۇر. ونىڭ قاسىندا «اپتاسىنا ءبىر كۇن — دۇيسەنبىدە مۋزەي جابىق بولادى» دەگەن جازۋى بار تاقتا قادالعان. ال ءبىز بارعان كۇن، ارينە، دۇيسەنبى ەدى.

جول بويى ءبىر ءتىل قاتپاعان ءبىزدىڭ شوفەرىمىز عالامات ءبىر ساققۇلاقتىقپەن باقتىڭ الىس تۇكپىرىندە بىرەۋدىڭ ءشوپ شاۋىپ جۇرگەنىن ەستىدى. سوعان ءبىز ەپتەپ قۋانىپ قالدىق، ويتكەنى ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردەن ادەيى كەلگەندە مۋزەيدى كورمەي كەتۋ وكىنىشتى عوي. ءبىز سوقپاق جولمەن شوفەردىڭ ارتىنان شۇبىرىپ باقتىڭ تۇكپىرىنە بارعانىمىزدا ۇزىن بويلى ارىق لاتىشتى كوردىك. ول قۇددى ءبىر بوتەن بىرەۋدىڭ جەرىن شاۋىپ جاتقانداي قىسىلىپ قالدى. ءبىز ۇيلىعىپ تۇرىپ قالدىق تا تەرىس بۇرىلدىق، تەك شوفەردىڭ جالعىز ءوزى عانا الگى ادامنىڭ قاسىنا باردى. ولار بىر-ەكى اۋىز، قىسقا عانا ءتىل قاتىستى. سوسىن شالعىشى كەتىپ قالدى، ءبىز جاڭا شابىلعان ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرىپ، راقاتقا بولەندىك. اسىعىپ-اپتىقپاي وسىلاي تىپ-تىنىش وتىرۋ ءۇشىن تىم بولماسا ءبىر كۇن بولسا دا وتكەن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ادامى بولعىمىز كەلدى.

جيىرما مينۋتتان كەيىن ۆەلوسيپەدپەن ەكسكۋرسوۆود كەلدى. ۇستىنە قارا كوستيۋم، اپپاق كويلەك كيىپ، گالستۋك تاققان، تەك جۇمىس اۋىرتپالىعىنان ءالى سۋىنىپ ۇلگەرمەگەن قولى عانا ونىڭ جاڭاعى شالعىشى ەكەنىن اڭعارتقانداي. ەندى ونىڭ ءوزى بىزگە كەلىپ امانداستى دا ءجونىن ايتتى. سوسىن ۇيگە قاراي بەت الدىق. كىرە بەرىستە ول ماعان ءبىر قاراپ الدى دا لاتىش تىلىندە اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى. سودان كەيىن ءبىر ساعات بويى تەك لاتىش تىلىندە سويلەي ءجۇرىپ، ماعان قاراۋمەن بولدى. شاماسى ماعان قىزىقتى بوتەن ءتىلدىڭ ورنەگىن اۋدارماشىدان گورى ءوزى تۇسىنگەنى جاقسى دەپ ويلايتىن سياقتى. ءبىر عاجابى، ءقازىر سول مۋزەيگە بارعان شاعىمدى ەسكە تۇسىرگەن كەزدە ونىڭ داۋسى قۇلاعىما انىق ەستىلىپ تۇرعانداي. سونداعى ايتىلعان سوزدەردىڭ ماعىناسى ءالى كۇنگە دەيىن ماعان جۇمباق بولسا دا ول ايتقان ءبىرسىپىرا ءسوز تىركەستەرى ەسىمدە سياقتى. ولاردى مۋزەيدە كورگەندەرىممەن تولىقتىرسام شىنايى دوكۋمەنت بولىپ شىعادى.

كىرە بەرىستە بىزگە اياق كيىمنىڭ سىرتىنان كيەتىن جۇمساق ماسىلەر بەردى. ءوز ومىرىمدە مەن تەك ەكى مۋزەيدە عانا — ياسنايا پوليانا مەن شەرەمەتيەۆ سارايىندا وسىنداي اياق كيىمدەر كيىپ كورگەم. ياسنايا پولياناداعى ۇيگە قالاي بولسا سولاي كىرۋ — كورگەنسىزدىك. شەرەمەتيەۆ سارايىنىڭ ەدەنى ايناداي، ال مىناۋ ريگادان ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردەگى ءسۇت قۇيعان قۇتىدان وزگە تۇگى جوق ايدالادا!..

ادام تۇرمايتىن ءۇيدىڭ ءىشى سۋىق ەكەن، ءبىراق ەرتەدەگى ءتارتىپ پەن جيناقىلىق ءالى دە ساقتالعان. ءبىرىنشى بولمە كادىمگى دەريەۆنياداعىلاردىكىندەي كەڭ، ەكى پەش سالىنعان، پارتالار قويىلعان. سول اعايىندى ەكەۋى، ارينە، عاجاپ ادامدار بولعان.

وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا ەكەۋى وسى ولكەگە كەلگەن — بىرەۋى ءمۇعالىم بولۋ ءۇشىن، ەكىنشىسى وعان جان-تانىمەن كومەكتەسىپ، اقىر سوڭىندا ءوزى دە ءمۇعالىم بولۋدى مۇرات ەتىپ كەلىپتى. ءۇيدى وزدەرى سالىپ العان، پارتالاردى اعاشتان سۇرگىلەپ وزدەرى جاساعان، ال كورشى بولمەدە توسەكتەر تۇر، ويتكەنى اۋا رايى بۇزىلىپ كەتكەندە شاكىرتتەر وسىندا قونادى ەكەن. ولار شاكىرتتەرىن وزدەرى اسىراعان، ال كۇنكورىستىك ەشتەڭەلەرى بولماي قالعاندا بالتاشى بوپ، ونى-مۇنى جاساپ، جارمەڭكەگە اپارىپ ساتقان.

ولار ناعىز حالىقشىل قاسيەتتى جازۋشى بولىپتى. ءوز قىزمەتتەرىندە شاكىرتتەرگە ءارىپ تانىتۋدان باستاپ، ۇلتتىق ادەبي ءتىلدى قالىپتاستىرۋعا دەيىنگى ىزگىلىكتىڭ ءبارىن قاتىستىرا بىلگەن. ولار ساياسي شايقاستارعا قاتىستى. وزدەرىنىڭ سولتۇستىك ايماعىنا وڭتۇستىكتىڭ الما اعاشىن اكەپ وتىرعىزدى. تالماي ىزدەندى، ونەر مەن ونەگە قۋىپ ەۆروپا ەلدەرىن شارلادى. وزدەرى كورگەن ادال، ىزگى ادامدارعا ءتان ءتالىمدى جايلاردى قالتقىسىز قابىلداپ، كادەلەرىنە جاراتتى. ولار الەمدىك مادەنيەتتى جان-تاندەرىمەن ءسۇيدى، وزدەرى دە مادەني مۇرا جاساۋعا تالپىندى. وزدەرى ونەردى الىپپەدەن باستاعان. بۇرىنعى بەدەلدىلەرگە مويىن ۇسىنعان جوق، ءبارىن دە جاڭا تۇيسىك دۇنيەسىنەن وتكىزۋگە تىرىستى. بۇل مۋزەيدەگى ەڭ ەستە قالارلىق نارسە — بارلىق داۋىرلەر مەن حالىقتاردان شىققان اسا كورنەكتى ادامدار سۋرەتتەرىنىڭ كورمەسى. اعايىندى كلاۋدزيتتەر سۋرەتتەردى جۋرنالداردان ويىپ الىپ، ولاردى وزدەرى دۇرىس دەپ تاپقان ءتارتىپ بويىنشا رەت-رەتىمەن قويدى. سوسىن تۇندەر بويى سارىلىپ وتىرىپ اعاشتان اشەكەيلەپ راما جاسادى. ەكىنشى قاباتتاعى وزدەرى جاتاتىن بولمەنىڭ ۇزىن قابىرعاسىندا ءتورت جۇزدەي سۋرەت، ءتورت ءجۇز سارعىش تارتقان بەينە، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءتورت ءجۇز ادەمى راما تۇر. ولاردىڭ جالعىز عانا ۇقساستىعى — كولەمدەرى. تەك، ءدال ورتادا، وزگەلەردەن ءسال ۇلكەندەۋ رامادا ماڭگى اشۋشاڭ، كۇدىكشىل ياسنايا پوليانا شالى تەسىلە قاراپ تۇر.

تومەنگى، ءبىرىنشى قاباتتا ءمارمار زال بار، ونى ءۇي يەلەرى اق زال دەپ اتاعان. وسى ۇلكەن بولمەدە پيانينو تۇر، بولمەنىڭ ەدەنى پاركەت. دۇرىسىندا ول پاركەت تە ەمەس. ەۆروپانى ارالاپ جۇرگەندە اعايىندى جىگىتتەر پاركەت كورگەن، ءبىراق ونى قالاي جاساۋدى بىلمەگەن. سوسىن تاقتاي ەدەنگە جۇقالاپ بالاۋىز جاققان دا وعان ورنەك سالعان. سول، مىنە، جارتى عاسىردان بەرى ساقتالىپ كەلەدى. ماماندار ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ قانداي تاسىلمەن جاسالعانىن بىلە الماي كەلەدى. اعايىندى كلاۋدزيتتەر ءبارىن دە ءوز قولىمەن جاساۋدى مۇرات ەتكەن ادامدار ناسىلىنە جاتادى. ونداي ادامدارعا سۇيسىنە تاڭ-تاماشا قالام، ولاردىڭ قايتپاس قاجىرى مەن بىلگىرلىگىنە قىزىعا تابىنام.

ءۇيدىڭ قاسىندا تاعى ەكى بولەك بولمە بار. ونىڭ بىرەۋى — ءىشى سان الۋان اسپاپتارعا تولى شەبەرحانا دا، ەكىنشىسى قويماعا ۇقساس ۇيشىك. سول قويمادان ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ سوقپاق جولعا جەتە بەرە بۇرىلىستان ۇلكەن قىزىل ءمارماردى كوردىم. اعايىندى كىسىلەر ەكى كيلومەتر جەردەگى جوتاعا جەرلەنگەن، ەسكەرتكىشتەرى سول ارادا. ال مىناۋ سوقپاق جولدىڭ قاسىنداعى ءمارمار نە بولدى ەكەن دەپ ويلادىم. مەنىڭ تاڭقالىسىمدى بايقاعان جولباستاۋشى توقتادى دا، مۇڭدى ۇنمەن ورىس تىلىندە سويلەدى:

— بۇل اعايىندىلاردىڭ سوڭعىسىنىڭ جىعىلعان جەرى.

— جىعىلعانى قالاي؟

— ول سارايدان ىدىسقا سالىپ الما اكەلە جاتقان. كۇزدىڭ كۇنى بولاتىن. الما جينالىپ جاتقان شاق. الما اكەلە جاتىپ ءدال وسى جەردە قۇلادى. جۇرەگى ناشار ەدى.

— وسى جەردە ءولدى مە؟

— جوق، و نە دەگەنىڭىز. ول كەلەسى جىلدىڭ كوكتەمىندە قايتىس بولدى، ءبىراق وسى ءمارمار تۇرعان جەردە قۇلاعان.

كەشكە تامان جاڭبىر جاۋدى، سوسىن ەپتەپ كۇن جىلىنايىن دەدى. ءبىز سەسيس ارقىلى جاقسى جولمەن قايتتىق. ماشينا قانشا قاتتى جۇرگەنمەن بۇل جولى سەلكىلدەتكەن جوق، سوندىقتان ءبىز ءۇنسىز شاتتانىپ وتىردىق. تەگىندە ءبىزدى نە تولعاندىرسا دا ادامنىڭ نەگىزگى پروبلەماسى، كوكەيتەستى ءىستىڭ ەڭ وزەكتىسى — بۇدان ءارى قالاي ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسى بولسا كەرەك. ءبىز سونى ويلاپ، كۇندىز-تۇنى شارق ۇرامىز، بۇكىل ادامزات الدىندا تۇرعان وراسان زور پروبلەمادان ءوزىمىزدىڭ شاما-شارقىمىز جەتەتىنىن ءۇزىپ الامىز، سوسىن ونى ءبىر رەتكە كەلتىرەمىز. ودان كەيىن تاعى دا ىزدەنەمىز، تىنىم تاپپايمىز. سونداي مازاسىز كۇيگە تاڭەرتەڭ بۇدان بىرنەشە ساعات قانا بۇرىن ءتۇسىپ ەدىك، ەندى، مىنە، تىنشىعىپ قالدىق. ءبىز تىم قۇرىعاندا ءبىراز ۋاقىت بولسا دا، بۇدان ارى قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك ەكەنىن بىلدىك.

ال مەن جاڭبىر تامشىلارى سورعالاعان تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرىپ: «لاتىش جازۋشىسى بولىپ تۋۋ قانداي باقىت، ءوز سۋرەتكەرلەرىن شىنايى قۇرمەت تۇتاتىن، ولاردىڭ بار بولمىسىن جەتە ءبىلىپ، ەسكەرتكىش قوياتىن جانە ول ەسكەرتكىشتى الاڭدار مەن زيرات باستارىندا عانا ەمەس، سۋرەتكەرلەردىڭ مەرت بولۋىنا تاعدىر جازعان قاتەرلى جەرلەرگە دە قوياتىن حالىققا قىزمەت ەتۋ قانداي باقىت»، — دەپ ويلادىم.

ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دەگەن ءوزى ءبىر عاجايىپ قۇبىلىس قوي. ەگەر بۇل دۇنيەدە كوڭىلگە قونبايتىنداي وز-وزىنەن ەركىن بىردەڭە بولاتىن بولسا، ول — ءبىزدىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمىز. مىڭداعان شاقىرىم جول جۇرەسىڭ، مىڭداعان ادام ەسىندە قالادى. سولاردىڭ اراسىندا جاقىن دوستارىڭ دا بولدى، ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەردى دە باسىڭنان كەشىردىڭ، ءۇنسىز ۇعىسۋلارىڭ، ياعني ومىردە ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن جان تولقۋى دا بولدى. ەندى ساعان تاعى نە كەرەك دەپ ويلايسىڭ، وسى بايلىعىڭدى ەسىڭنەن شىعارماي قۋانىپ جۇرە بەر دەيسىڭ. ءبىراق مەرزىم وتكەن سايىن ۋاقىتتىڭ تاۋسىلماس تولقىنى سەنىڭ ەڭ قىمبات، ەڭ قاسيەتتى جيعان-تەرگەندەرىڭدى شايا باستايدى. تانىس جۇزدەر، ەسىمدەر، بۇرىنعى ومىردەن العان اسەرلەرىڭ جوق بوپ قۇردىمعا كەتەدى. ءسويتىپ ءبىر كۇنى ويدا جوقتا ۇيقىدان شوشىنىپ وياناسىڭ. قۇددى ءبىر بۇرىن ەشتەڭە كورمەگەندەي، جادىندا ەشتەڭە جوق بوپ شىعادى. تىنىمسىز كوڭىلگە تۇيگەندەرىڭنەن بار قالعانى سول ولكەدەن كورگەن دالا جولىنىڭ قايداعى ءبىر بۇرىلىستارى مەن جاي عانا كوز قيىعىڭ تۇسكەن كارى ايەلدىڭ بەت-جۇزى، سەنىڭ سەلقوس سۇراعىڭ مەن وعان الگى ايەلدىڭ قايتارعان جاۋابى.

باستاپقىدا سەن: «ۋاقا ەمەس، ۋاقىتشا نارسە عوي، ۋاقىت تولقىنى كوڭىلدەگىنىڭ ءبارىن شايىپ كەتكەن جوق قوي»، — دەپ ويلايسىڭ. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتەدى، سوندا الگى دالا جولىنىڭ ساز بالشىقتى بۇرىلىسى ەسىڭنەن شىعۋى بىلاي تۇرسىن، قايتا كەرىسىنشە ايقىنىراق كورىنىس بەرەدى، كارى ايەلدىڭ ءپىشىنى ايتەۋىر ءبىر قاسيەتىمەن وزىڭە جاقىن، ەتەنە بولا باستايدى، ال ونىڭ جاي انشەيىن ايتا سالعان سوزىندە ءبىر ءمان بار بولىپ شىعادى.

جاعالاۋدا نە بارى ءتورت-اق ءۇي تۇر. توبەسىندە قوسالقى جىلى بولمەسى بار شەتكى ءۇي جابىق ەكەن. قۇم توگىلگەن تازا جول، ءۇي اينالاسىندا ەگىلگەن گۇل شوقتارى بار، بوساعادا كۇن شۋاعىندا مۇلگىپ توق مىسىق جاتىر، ادامنان ءتىرى جان جوق. جەكسەنبى كۇن ەدى. سونى بايقاپ مەن: «مۇنداي الىس جەردە تۇراتىندار جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىر جاققا كەتسە جۋىق ارادا كەلە قويماس»، — دەپ ويلادىم.

باقتىڭ ىشىندەگى ەكىنشى ۇيدە تىرشىلىك يەسى بار سياقتى بولىپ كورىندى. ونىڭ تەڭ جارتىسى جوكە اعاشىنىڭ استىنان كورىنبەيدى. مەن قاقپانى اشىپ، ءۇيدىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان جاعىن شولىپ تۇرعانىمدا باسقا ءبىر جاقتاعى تابالدىرىقتان سەلو مۇعالىمىنە ۇقساس كوزىلدىرىك كيگەن كەلىنشەك ءتۇسىپ كەلە جاتتى. مەن ەزۋ تارتىپ، جىلى شىراي ءبىلدىردىم دە، اۆتوبۋس ستانسياسىندا ويلاپ العان سۇراقتارىمدى ءار قىرىنان قويدىم، كوزىلدىرىكتى ايەل دە جىميا كۇلدى دە، تاپتىشتەپ تۇسىندىرە باستادى. ءبىراق ول ورىسشا، مەن ەستونشا بىلمەگەندىكتەن، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ كوك تيىندىق قۇنى بولعان جوق. قوشتاساردا مەن وعان ءبىر ەزۋ تارتتىم، ول دا جىميىپ جاۋاپ بەردى. سونىمەن ەكىنشى ۇيمەن دە شارۋام ءبىتتى.

ءالى سالىنىپ بىتپەگەندىكتەن ىشىندە ەشكىم تۇرمايتىن ءۇشىنشى ءۇيدىڭ اۋلاسىندا ەكى جاس ءوسپىرىم ادەمى سەمىز اتقا قامىت سالىپ جاتىر ەكەن. ءسىرا، بۇل بالالىق اۋەستىك بولار. قايدا تۋىپ-وسسە دە، قانداي ءومىر كورسە دە بەلگىلى ءبىر جاسقا كەگەندە بالالار ات ەرتتەۋگە نەمەسە جەگۋگە قۇمارتادى. ال سول ارماندارىنا جەتكەندە باقىتتان ەستەرى كەتەدى. سول ءۇشىنشى ءۇيدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا ءبىراز تۇردىم دا ودان ءارى ءجۇرىپ كەتتىم، ويتكەنى بۇل ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ەدى.

سوڭعى ءتورتىنشى ءۇي ەكى قاتارلى ۇلكەن ەكەن. ءۇيدىڭ سىرتقى سىلاعى مەن تابان اعاشى قارايا باستاعانمەن قابىرعاسى ءالى بەرىك كورىندى. ال ەكىنشى قاباتتاعى قۇيتاقانداي بالكونسىماق مۇلدەم ءمۇجىلىپ بىتكەن. شاماسى ەڭ بەرى دەگەندە ون بەس جىلداي كۇتىم كورمەگەن بولۋ كەرەك. ۇلكەن الما باعىنىڭ كۇتىمى كەتىپ، يەسىز قالۋعا اينالىپتى. جالعىز اياق جول مەن گۇل ەگەتىن جەردىڭ اينالاسىن تۇگەل قۋراي باسىپ كەتكەندىكتەن قايسىسىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەيسىڭ. دۋالدىڭ ساۋ تامتىعى جوق، قۇلايىن دەپ تۇر.

بۇل ءۇيدىڭ ابدەن توزىعى جەتكەندىگى بايقالادى. ءدام-تۇزى تاۋسىلماي كوز جۇمعان ادامنىڭ تاعدىرىنا ۇقساس. ءۇيدىڭ ماڭىندا اينالسوقتاۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم، ءبىراق ءاتى-جونى جوق كەتە بەرۋگە دە بولمايدى. ادەپ ساقتاپ، ەڭ بولماسا ءبىراز تۇرۋىم كەرەك. سوندىقتان جان-جاعىما كوز جۇگىرتىپ تۇرىپ قالدىم، توڭىرەكتىڭ ادەمىلىگىنە تاڭ-تاماشا قالدىم.

ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى، ال مەن سول الگى ءتورتىنشى ءۇيدىڭ جانىندا اينالسوقتاپ ءجۇرمىن. الدەنەدەن كوڭىلىم جابىرقاۋ تارتتى. ول ولكەگە مەنى اسەمدىككە، ادەمىلىككە دەگەن قۇمارلىق جەتەلەپ بارىپ ەدى. سونىڭ الدىندا تالليندە بولعانىمدا قاپىرىق ىستىقتان تىنىسىم تارىلىپ، شىداي الماعان سوڭ سونى اشىق ايتىپ اڭعالدىق ىستەگەم. سويتسەم تالليندىكتەردىڭ وزدەرى دە مەنەن كەم ازاپ كورىپ جۇرگەن جوق ەكەن. ءبىراق ولارىن جۇرتقا بىلدىرگىسى كەلمەيدى. ال ەندى اقىرى ونداي اڭگىمە باستالىپ قويعان سوڭ ولار قايدا بارساق جاقسى دەمالار ەدىك دەسىپ پىكىرلەسە باستاعان. ءوز ولكەسىن كىم بىلەدى دەگەن ساۋال مەنىڭ تانىستارىمنىڭ ساناسىن بيلەپ العان ەدى.

«وراق پەن بالعا» اپتالىعىنىڭ رەداكسياسىندا سول اپتاپ ىستىق جايلى ءسوز بولعاندا وتە سۇيكىمدى، سويلەسۋگە ءىش تارتىپ تۇراتىن اۋدارماشى قىز ماعان حيايادەمەەستەگە بارىپ دەمالۋعا كەڭەس بەردى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا بۇكىل ەستونيادا ودان وتكەن جەر جوق، ال الگى اتالعان جەردىڭ اتىن ەستە ساقتاۋ قيىن بولعاندىقتان، ول ماعان ايتەۋىر ءبىر جەڭىلدىك كەلتىرگىسى كەلىپ حيايادەمەەستە ورىسشا «كەلبەتتى جىگىتتەر» دەگەن ءسوز دەدى. دۇرىسىراق ايتقاندا ءتىپتى «كەلبەتتى» ەمەس، «جاقسى جىگىتتەر» دەپ تۇزەتتى ول.

مەن قىسقا، ءدال تاۋىپ قويىلعان اتاۋلاردى وتە جاقسى كورەم. مەن ءۇشىن اڭگىمەنىڭ اتىن ءدال تاۋىپ قويۋ — ءىستىڭ جارتىسىمەن تەڭ. سوندىقتان الگى اتاۋ ماعان ۇناپ كەتتى. اڭ تورعا ءوزى كەپ تۇسكەلى تۇر، تەك قاپى قالماساڭ بولعانى. مەنىڭ ساناما ريگا شىعاناعىنىڭ جاعاسىنداعى عاجايىپ پوسەلكە ۇيالاي قالدى. دەرەۋ سول جاققا قاراي ءجۇرىپ كەتپەك بولدىم. اۋدارماشى قىز تەگى مۇنداي شەشىمگە تەز كەلە قويار دەپ ويلاماسا كەرەك، سىپايىلىقپەن ءسوزىن قايتىپ الۋعا ارەكەت جاسادى: «ارينە، ول جاقتىڭ تابيعاتى تاماشا، ءبىراق تاماق جاعى قيىنداۋ، اۆتوستانسيانىڭ قاسىندا جالعىز عانا بۋفەت بار، ال اۆتوستانسيادان پوسەلكەگە دەيىن ەكى كيلومەتر، ءتىپتى ۇشەۋ بولادى. جاقسى ۇيلەر اۆتوستانسيانىڭ قاسىندا جاڭا پوسەلكەدە، ال شىعاناقتىڭ جاعاسىندا ءۇي از، وندا كوبىنەسە شاتىر تىگىپ تۇرادى، ال شاتىر دەگەن اۋەسقويلارعا عانا قول عوي»، — دەدى.

ءبىراق ونىسىنا مەن ەندى قۇلاق قويعام جوق، حيايادەمەەستە مەنىڭ جان دۇنيەمدى بيلەپ الدى. اپتاپتان تىنىسىم تارىلا وتىرىپ، قايتار جولىمدا مىندەتتى تۇردە حيايادەمەەستەگە سوعا كەتۋگە نىق بەكىندىم. ەگەر مۇمكىندىك بولسا سول ارادا بىر-ەكى اپتا دەم الىپ، جۇمىس ىستەمەك بولعام.

ەندى مىنە، كەلىپ تۇرمىن، وكىنىشتى-اق، قيال مەن شىندىقتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي دەپ وزىمە-وزىم قانشا رەت توقتام سالدىم، سويتكەنمەن تاعى ءبىر اياعىم وندا، ەكىنشى اياعىم مۇندا بولىپ تۇرمىن.

مەن ءوستىپ وز-وزىمنەن ءپالساپا سوعىپ تۇرعاندا باقشادا ءبىر توسىن جاعداي بولىپ قالدى. الدە ات اياعى ورالىپ قالدى ما، نەمەسە سوقا بىردەڭەگە تىرەلىپ جۇرمەي تۇر ما، ايتەۋىر كەنەت جۇمىس توقتاپ قالدى دا، بالالار نە ىستەرىن بىلمەي جان-جاقتارىنا الاقتاي باستادى: قانعا سىڭگەن شارۋاجايلىعىم بالالارعا كومەكتەسۋىمە تۇرتكى بولدى. قولقابىسىم بىتكەننەن كەيىن بالالار ماعان قالاي العىس ايتۋدىڭ ءجونىن بىلمەي، ءبىر اياقتارىنان ەكىنشى اياقتارىنا اۋىسا بەردى. سوسىن مەن ولارعا ءوزىمنىڭ جاي-كۇيىمدى ءتۇسىندىردىم. مەنىڭ باقىتىما قاراي ەكەۋى دە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى ەكەن. ءسوزىم بىتەر-بىتپەستەن ەكەۋى قوسارلانا الگى مەن كىرۋگە باتىلىم بارماعان ءتورتىنشى ءۇيدى كورسەتتى:

— اناۋ گۋستاۆسوندا بولمە كوپ، ول سىزگە بىرەۋىن بەرەدى، — دەدى.

— عافۋ ەتىڭىز،— دەدى گۋستاۆسون تازا ورىس تىلىندە،— اياعىم اۋىرادى. دارىگەرلەر لەنينگرادقا جولداما بەرگەن، ءبىراق قورقام. جارامسىز بولسا دا، ءوز اياعىم عوي، اعاشتان گورى جاقسى.

ول كىسىدەن زەردەلىلىك، ادامگەرشىلىك سەزىمى انىق اڭعارىلىپ تۇردى. سونىمەن قاتار ول كىسىنىڭ تابيعاتىندا بەيتانىس ادامدى ۇيىنە كىرگىزبەي تۇرىپ ءجون سۇراسپايتىن حالىققا بىتكەن تاربيەلىلىك تە بار ەدى. ول مەنى باسىن بۇرا بەلگى بەرىپ ۇيىنە شاقىردى دا، بالداعىمەن كەيىن بۇرىلدى. ءۇيدىڭ ءىشى دە اۋلاداعىداي بەي-بەرەكەت ەكەن. ەستوندىقتاردىڭ تازالىققا دەگەن ىقتياتتىلىعىن بىلەتىن مەن مىنا كەمپىردىڭ ءۇي ءىشىنىڭ بەرەكەسىزدىگىنە قانشالىقتى قابىرعاسى قايىساتىنىن سەزدىم. ول مەنىڭ ويىمدى تۇسىنگەندەي العا ءتۇسىپ ءجۇردى، ءسىرا ءوزىنىڭ مۇگەدەك ەكەنىن كورسىن دەگەن ويعا كەلگەن سياقتى. تابانى جانسىز، ەشتەڭەنى سەزۋدەن قالعانداي، شيكى قامىر سياقتى ەدەنگە شىلپ-شىلپ ءتيىپ بارادى. تەك تىزەسى، بالكي، ءتىپتى ودان دا جوعارى — بەلى عانا تابان استىندا جەر بار ەكەنىن، سالماق تەڭدىگىن سەزەتىندەي.

— بولمە دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ول، ۇلكەن اۋىزعى ۇيگە جايعاسقانىمىزدا.

— مەندە بولمە كوپ، تومەندە ءتورت بولمە، جوعارىدا ەكى بولمە. ءبىراق ءسىزدىڭ جايىڭىز بولمايدى عوي. مەن جالعىزىلىكتى اۋرۋ اداممىن. ءۇي ءىشىن جيناي المايمىن. ال بولمەلەر جامان ەمەس، كورۋىڭىزگە بولادى.

دەمىن العاننان كەيىن گۋستاۆسون كەمپىر بالداعىنا سۇيەنىپ ورنىنان تۇردى. مەن ءۇيدى ارالاپ كورۋ ءۇشىن سوڭىنان ەردىم. كەيىن انىقتالعانىنداي الگىندە بالالاردىڭ كەمپىردى ەركەك رەتىندە اتاعانى ونشا قاتە ەمەس ەكەن. ەستون تىلىندە ەركەك پەن ايەلدى ءسوزدىڭ قۇبىلا ايتىلۋىنا قاراپ اجىراتۋعا بولمايدى. ولاردا تەك ءبىر عانا ول دەگەن بار. جوعارعى بولمەلەردى ءبىز كورىپ اۋرە بولعانىمىز جوق. ال تومەندەگى ءتورت بولمەنى ارالاۋعا ءبىرسىپىرا ۋاقىتىمىز كەتتى. سىرقات كەمپىردىڭ ءبىر بولمەدەن ەكىنشى بولمەگە جەتۋى كەرەمەت اۋىر ءىس بولدى. ول ءوزىنىڭ وسىنداي مۇشكىل حالىنەن مەنىڭ نازارىمدى باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارى جايلى اڭگىمە ايتۋمەن بولدى. مۇندا لەنينگرادتىق پروفەسسور، موسكۆادان كەلگەن سۋرەتشى جانە تالليندىك تامم دەگەننىڭ سەمياسى تۇرعان.

— ءسىزدىڭ ماسيناڭىز بار ما؟

– جوق.

— وكىنىشتى. بۇل جەردە ماسيناسىز ءجۇرۋ قيىن. جاڭاعى ايتقان كىسىلەردىڭ ماسيناسى بولعان.

ەستون تىلىندە «ش» دەگەن ءارىپ جوق، مەن ولاردىڭ وزدەرىنە ءتان ورىسشا ورالىمدارىنا ۇيرەنىڭكىرەپ قالعام. كەمپىر ءوزىنىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارىمەن قالاي ىنتىماقتاسىپ كەتكەندىگى جايلى ايتتى. جىل سايىن ول لەنينگرادتان، تاللين مەن موسكۆادان قۇتتىقتاۋلار الىپ تۇرادى ەكەن. وسى ءبىر جەر تۇكپىرىندە تۇراتىن جالعىزىلىكتى اۋرۋ كەمپىرگە سول قۇتتىقتاۋلار ۇلكەن دەمەۋ، قۋانىش بولعان. ول مەنىمەن بىرگە دالىزدە كەلە جاتىپ: «سول قۇتتىقتاۋلاردى جىبەرگەن كىسىلەردە وسى جەرگە بيىل تاعى كەپ دەمالامىز دەگەن وي بولدى ما ەكەن، جوق الدە قۇتتىقتاۋلاردان ونداي نيەت سەزىلمەي مە؟» — دەپ بولجام جاسادى. ول جاراتىلىسىندا دوس-جارلىق كوڭىلگە بەرىك ادام بولسا كەرەك، ءسال ويلاندى دا، پروفەسسوردىڭ بولمەسىن جانە دە سۋرەتشىنىڭ بولمەسىن، سوسىن ارينە، تاممداردىڭ بولمەسىن بەرە المايمىن دەگەندى ايتتى.

شاڭ باسقان دالىزدەگى قابىرعادا سكريپكا ءىلۋلى تۇر ەكەن. مەن وسى ءبىر وڭتۇستىكتىڭ وتتى قۇسىنىڭ سولتۇستىك ولكەگە ۇشىپ كەلگەنىنە تاڭ قالدىم دا ونى كىم تارتقانىن سۇرادىم.

— كۇيەۋىم. ول مەنەن جاس بولاتىن، بۇدان بەس جىل بۇرىن قايتىس بولدى، ال مەن جەتپىس التىدامىن، ءالى ءتىرى ءجۇرمىن.

ول بۇل ءسوزدى ادەتتە وسىندايدا سەزىلەتىندەي مۇڭدى ۇنمەن ەمەس، ءبىر ءتۇرلى ەگەستىكپەن، ماقتانىشپەن، ماساتتانۋ سەزىمىمەن ايتتى. جەتپىس التىسىندا ءتىرى ءجۇر!

سول دالىزدە قولا تۇتقالى تاعى ءبىر بيىك ەسىك بار ەكەن. ول مەنىڭ نازارىمدى سول ەسىكتەن باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلگەندەي بولدى. سوندىقتاندا مەن:

— ال مىنا ەسىك شە؟ — دەپ سۇرادىم.

كەمپىر وسى سۇراقتى كۇتكەن بولۋ كەرەك، كوڭىلى كوتەرىلىپ، جايناپ سالا بەردى.

— و، وندا ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بولمەمىز بار. ول — زال.

ول جاقىنداپ كەلدى دە قولا تۇتقانى قولىمەن سيپادى، سوسىن ەسىكتى اشپاستان بۇرىن:

— بۇل بولمە... ورىسشا قالاي ايتۋشى ەدى... ەرتەڭ ەمەس، سودان كەيىن، الگى ودان كەيىنگى كۇنى بوسايدى.

— بۇرسىگۇنى مە؟

— و!

— ءسىز مۇنى بىرەۋگە بەرىپ قويدىڭىز با؟

— جوق، مۇندا ەشكىم تۇرمايدى، ءبىراق ەرتەڭ مەنىڭ تۋعان كۇنىم. ماعان تالليننەن قوناق كەلەدى.

ءارى ەرتەرەك، ءارى بۇل جەر لايىقتى ورىن بولماسا دا مەن ونى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتادىم. ول قىلىمسىماي قۇتتىقتاۋىمدى قابىل الدى دا، اقىرىن ەسىكتى اشتى. بولمە ءىشى وتە ۇقىپتىلىقپەن تازا جينالعان ەكەن. كىشكەنە ۇستەلدىڭ ۇستىندە ۇلكەن ءبىر شوق قالامپىر گ ۇلى جايناپ تۇر. كونە تۇعىردىڭ ۇستىندە ەكى ۇلكەن اق شىراعدان بار ەكەن — مەن ەستونيادان باسقا جەردەن مۇنداي شىراعداندى كورگەن ەمەسپىن. بيىكتىگى جارتى مەترگە جۋىق، بالاۋىزبەن جانە بوياۋلارمەن الدەبىر قۇپيا بەينەلەر، ورنەكتەر سالىنعان. سوندىقتان دا وسىنداي ءاربىر شىراعداندى ونەر شىعارماسى دەپ اتاۋعا بولادى. ءبىز جايعاسىپ وتىردىق. كەمپىر ۇستەلدە جاتقان ءبىر قوراپ سىرىڭكەنى قولىنا الدى: سوسىن جاقسام با ەكەن، جاقپاسام با ەكەن دەگەندەي قينالا ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى. شىراعدان بىلتەسىنە ءالى داق تۇسپەگەن جاپ-جاڭا ەدى. شاماسى ولاردى ۇزاق تۇندەر سارىلا وتىرىپ، كەمپىردىڭ ءوزى ازىرلەگەن سياقتى. اقىرى ول ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، سىرىڭكەنى تاستاي سالدى. گرافيننەن ەكى ستاكان قىزعىلت ءتۇستى ىشىمدىك قۇيىپ الدى دا:

— اشۋىن باساتىن ەشتەڭە جوق. بۇگىن دايىندايمىن. مەن وتە جاقسى ءتاتتى نان پىسىرە بىلەدى. ەرتەڭ كەلىڭىز. مەن ءسىزدى سىيلايدى، — دەدى.

نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنى ءبىر اۋەستىك بيلەپ كەتتى دە:

— ەگەر قۇپيا بولماسا، تالليننەن كەلەتىن قوناعىڭىز كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادىم.

كەمپىر تومەن قاراپ وتىردى دا، تەك ەڭ جاقىن ادامدارىنا عانا ايتاتىن سىرىن جاسىرماي:

— ەركەك ادام كەلەدى. جاس كەزىمنەن جاقىن دوسىم. مەن ونى كورمەگەلى ءبىر جىل بولدى، — دەدى.

— ول سوندا ءسىزدىڭ تۋعان كۇنىڭىزگە جىل سايىن كەلە مە؟

— تاڭىرقاپ وتىرسىز با؟

— جوق، شىنىمدى ايتسام، قازىرگى ۋاقىتتا...

كەمپىر ماقتانىشتى سەزىممەن باسىن جوعارى كوتەردى.

— مەن ون التى جاسقا كەلگەننەن بيىلعا دەيىن ول تەك ءتورت رەت قانا مەنىڭ تۋعان كۇنىمە قاتىسا العان جوق. ءۇش رەتىندە سوعىس بولدى، تورتىنشىسىندە ول قاماۋدا وتىردى. ادىلەتسىزدىك. ونى كەشىكپەي بوساتتى.

مەن ونىڭ ومىرىنەن ءار قيلى اڭگىمە تىڭدادىم، ءبىراق ۇنەمى جان-جاعىما قاراعىشتاي بەردىم. ويتكەنى مىنا بولمە، ياعني كەمپىر اتاعانداي زال ماعان ءبىر ءتۇرلى ىشىنە قۇپيا سىر بۇككەندەي بولىپ كورىندى. ەدەن ءبىر جاعىنا قاراي ەپتەپ قيسايىپ تۇر. تۇكپىردە الدەبىر تۇسىنىكسىز دۇنيەلەر كورىنەدى — الدە كيىم سالعىش جاشىك، الدە ساندىقتار سياقتى بىردەڭەلەر. ءبىراق سونىڭ ەكەۋىنە دە ۇقسامايدى. ولاردىڭ ەكى جاعىندا ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن جەتەتىن بيىك پەردەلەر قۇرىلعان، ولار جوعارعى جاعىنان كەرىلگەن سىممەن جالعاسىپ تۇر. ءۇي ساحناسى ەمەس پە؟ ءوزى؟

— ءسىز تەاتردى ۇناتاسىز با؟

«تەاتر» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ول سەلت ەتە قالعانداي بولدى، سوسىن ارتىنشا-اق ءوڭى جايناپ سالا بەردى.

— و، مەن ساحنانى قانداي ساعىندى دەيسىز. ون جاستان باستاپ، وسىدان بەس جىل بۇرىنعا دەيىن، اياعىمنىڭ امانىندا ءار كەش سايىن ساحناعا شىعاتىن ەدىم. ءتورت ءجۇز... ورىسشا قالاي دەۋشى ەدى سونى...

— ءرول مە؟

— و! ءتورت ءجۇز ءرول جانە مەن ءجۇز رەت رەجيسسەر بولدى.

—ال، كۇيەۋىڭىز شە؟

— كۇيەۋىم ساحناعا شىققان جوق.

— پروفەسسيونال اكتريساسىز با؟

— قالاي دەدىڭىز — پروفەسسي...ونال؟ جوق، مەن دالادا جۇمىس ىستەدىم، سيىر باقتى، كيىم تىكتى. ال كەشكىسىن ءبىز وسى پوسەلكەدەگى كىشكەنتاي كلۋبىمىزعا كەلەتىنبىز. مەن ءرول ويناپ، ءار كەش سايىن ۇيگە گۇل اكەلەتىنمىن. و، مەنىڭ ومىرىمدە گۇل سونداي كوپ بولدى.

— ءبارى ءوتىپ كەتكەن جاي عوي. وتكەننەن كەيىن وكىنەتىن نە بار ەندى. ەشتەڭەگە قايعىرعام جوق. دوستارىمنان، جەرىمنەن، جاستىعىمنان ايرىلعانىما ۋايىمداعان ەمەسپىن، ال تەاتر ەسكە تۇسكەندە ءتۇن بالاسى جىلاپ تا الاتىنمىن. اناۋ جاڭا پوسەلكەدە ۇيىرمە بار، ءبىراق كارى اكتريساعا ءرول دە، رەجيسسەرلىك ورىن دا جوق. كۇن سايىن جان دۇنيەم سول جاققا تارتادى دا تۇرادى، ءبىراق وعان بارار اياعىم جوق.

ول كەنەت سىرىڭكە شاقتى دا ەكى شىراعداننىڭ ەكەۋىن دە جاقتى، جانعان بالاۋىزدىڭ ءيىسىن ىشىنە تەرەڭ تارتا جۇتتى. ونىڭ كارى، كۇڭگىرت كوزدەرىندە ەكى وت ۇشقىندادى، سول وتتىڭ ساۋلەسى وعان الدەبىر جەڭىلدىك اكەلگەندەي بولدى. ول ءوزىنىڭ ءبىر ءسات كۇيرەك كۇيگە تۇسكەنىنە كەشىرىم سۇراعانداي ەزۋ تارتتى. جەلكە شاشىن جوندەپ رەتكە كەلتىردى دە شىراعدانداردى ءوشىردى. مەنىڭ ءتىلىمنىڭ ۇشىندا ادەپتىلىككە جاتپايتىن ءبىر سۇراق ءۇيىرىلىپ تۇرعان. مۇمكىن سول سۇراقتى بەرمەگەنىم دۇرىس بولاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق مەن دە سۋرەتكەرمىن عوي، مەنىڭ دە ساحناعا قۇرالاقان شىقپاۋىم كەرەك ەمەس پە؟

— اناۋ، الگى، تالليننەن كەلەتىن جاس كەزىڭىزدەن جاقىن دوسىڭىز بولعان ادام — ول دا ساحناعا شىعۋشى ما ەدى؟

— شىعۋشى ما ەدى دەيسىز! ول ءقازىر دە شىعىپ ءجۇر. قىرىق جىلدان بەرى ول اشىنا كەيىپكەردىڭ ءرولىن ويناپ كەلەدى. و، ونىڭ قانداي اشىنا كەيىپكەر بولعانىن بىلسەڭىز عوي. ءقازىر ول باسقا رولگە بەيىمدەلدى... ول ءقازىر...

كەمپىر پەسانىڭ اتىن اۋدارا المادى دا، سول شىعارمانىڭ مازمۇنىن ۇزاق باياندادى، سوعان قاراپ مەن اقىرى اڭگىمە گاۋپماننىڭ «كۇن باتاردا» پەساسى تۋرالى ەكەنىن ۇقتىم.

— ءسىز بولمەنى پوسەلكەدەن ىزدەڭىز — وندا جايلى ورىن كوپ. ەگەر تابا الماساڭىز قايتىپ كەلىڭىز، مەن جاتىن ورىن تاۋىپ بەرەمىن. پروفەسسوردىڭ بولمەسىنە ورنالاسارسىز، ەگەر ول كەلىپ قالسا، ونى سۋرەتشىنىڭ ورنىنا جىبەرەمىن. ال ەگەر سۋرەتشى دە كەلەتىن بولسا، ول تاممنىڭ بولمەسىنە، تامم دا كەلسە وسى زالدى بەرەمىن.

ءبىز سىرتقا شىعاتىن ەسىككە جەتكەنشە ۇزاق جۇردىك، كەمپىر ءوزىنىڭ تەليەۆيزورى وتە جاقسى كورسەتەتىنىن، ونى جەرگىلىكتى ءبىر شەبەر قايتا جوندەپ بەرگەنىن ايتتى. ول سونى ايتىپ، اۋىز جيعانشا قاقپا الدىنا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەڭ تاراعان بريگاديرلەر مىنەتىن اتاقتى قوس ادامدىق اربا كەلىپ توقتادى. قايراتتى جاس ەستون ايەلى ورنىنان جەڭىل سەكىرىپ ءتۇستى دە ۇلكەن كەنەپ سومكەسىن قولىنا ۇستاپ، اياعىن ەركەكتەرشە سالماقتاي باسىپ بىزگە قاراي بەتتەدى.

— تەرە.

الگى ايەل كەمپىرگە ەستون تىلىندە بىردەڭە دەدى. سويلەي تۇرىپ، سومكەسىنەن نان، ماي، الدەبىر وراۋلى زاتتار، قانت الىپ بەردى، تەگى بۇل كەمپىردىڭ تۇندە پىسىرەم دەگەن عالامات تاعامىنا قاجەتتى زاتتار بولسا كەرەك. بريگادير سومكەسىندەگىلەردى الىپ بەرگەننەن كەيىن ول جان قالتاسىنان قالىڭ بلوكنوت شىعارىپ، نە اكەلگەنىن، ەرتەڭ تاعى نە اكەلەتىنىن انىقتاي باستادى.

مەن ومىرىمدە كولحوز بريگاديرلەرىنىڭ تالايىن كورگەم. ىسكەرى مەن قابىلەتسىزىن دە، قاراپايىمى مەن داڭعويىن دا، كۇيگەلەگى مەن ۇستامدىسىن دا، ارىعى مەن ماي قارىندىسىن دا كەزدەستىرگەم. ءبىراق ءوزىنىڭ مىندەتتى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، اۋرۋ كارى ادامعا ونى-مۇنى ساتىپ اكەپ بەرىپ تۇراتىنىن كورگەن ەمەسپىن.

بريگادير ارباسىنا بارىپ ءمىندى دە، ءجۇرىپ كەتتى. مەن كەمپىرمەن قايتا-قايتا قوشتاسىپ، ەندى كەتكەلى تۇرعانىمدا كەنەت ەسىكتىڭ جانىندا، جەردەن ءبىر مەتردەي بيىكتەۋ تۇستا قابىرعاعا قاعىلعان قادادا ءىلۋلى تۇرعان تەمىر شىعىرشىققا كوزىم ءتۇستى. مەن ەستون سەلولارىندا ەسىك الدىنا قاعىپ قويعان وسىنداي تەمىر شىعىرشىقتاردى تالاي كورگەم. ءبىراق سونىڭ ءمانىسىن سۇراۋدىڭ ءبىر ءجونى كەلمەي جۇرگەن. ەندى مىنە، ورايى كەلىپ تۇر.

كەمپىر جىميىپ قويدى. سوسىن ءبىر بالداعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، ەكىنشى قولىمەن شىعىرشىقتى الدى دا قۇددى ءبىر جانى بار نارسەدەي الاقانىمەن ايالاپ سيپادى.

— ءبىزدىڭ كەلىستى ەركەكتەردەن قالعان جالعىز بەلگى وسى. حيايادەمەەستە ءداستۇرى ەدى.

— سوندا قالاي؟

— ولار وسى شىعىرعا اتتارىن بايلايتىن.

ماعان مۇنىڭ اسەر ەتكەنى سونشا، تاپ ءقازىر، مىنا كەمپىردىڭ جاۋابىن ەستي سالىپ، كەتە بەرگىم كەلمەدى، سوندىقتان قالاي دا ۋاقىتتى سوزا ءتۇسۋ ءۇشىن:

— ال ەگەر ءسىزدىڭ تالليندەگى تانىسىڭىز اتقا ءمىنىپ كەلسە ول دا وسىعان بايلار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادىم.

ول ەش جاۋاپ بەرگەن جوق. ءبىراق ونىڭ ءاجىمدى ءوڭى ءدال ءبىر شۇعىلالى ساۋلە نۇرلاندىرعانداي جايناپ كەتتى. ول باياۋ عانا جۇمباقتى كەيىپپەن تومەن قارادى، كىرپىكتەرى جابىلىپ، باقىتقا بولەنگەندەي بولىپ ءسال تۇرىپ قالدى.

— ساۋ-سالەمەت بولىڭىز.

— ساۋ بولىڭىز.

ەسىك الدىنان ەكى سوقپاق جول تارايدى — بىرەۋى قاقپاعا قاراي، ەكىنشىسى كۇتىمى كەتكەن ب ا ق ارقىلى تەڭىزگە بەت الادى. مەن تەڭىزگە بەتتەدىم.

---