جاياۋ مۇسا ءومىربايانى
جاياۋ مۇسا 1835 جىلى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانىنداعى «اقشوقى دەگەن جەردە تۋعان. اكەسى بايجان شاعىن داۋلەتتى شارۋا يەسى عانا ادام بولعان. جاسىنان سەرگەك، سەزىمتال جاياۋ مۇسا وقىپ ءبىلىم الۋعا، ءان سالىپ، سەرلىك قۇرۋعا تالاپتانادى. اۋىلدا قازاقشا وقىپ، حات تانىعاننان كەيىن ەندى ورىسشا وقىپ، ءبىلىم الۋدى ۇلكەن ارمان ەتەدى. بالاسىنىڭ بۇل يگى تالابىنا بايجان دا قارسى تۇرمايدى. ءبىراق تا، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىنە كەلمەي، بالاسىن باسقا جەرگە جىبەرىپ وقىتۋعا بايجاننىڭ مۇمكىندىگى بولمايدى.
ءسويتىپ، ويلاعان ماقساتىنا جەتە الماي، جابىرقاپ، كوڭىلسىزدەۋ جۇرگەن كەزىندە تالانتتى جاستىڭ تىلەگىنە قاراي، ءبىر جىلى ەل ارالاعان قىزىلجاردىق تاتار ساۋداگەرى كەلەدى. تاتار ساۋداگەرىنە جالدانىپ جاياۋ مۇسا قىزىلجار قالاسىنا بارادى. ءبىر جاعىنان بايعا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، وقۋعا ورنالاسادى.
ءبىراز تۇرىپ، قالا حالقىمەن تانىسقاننان كەيىن اۋەلدەن ويىن – ساۋىق، توي – دۋمانعا ءۇيىر جاياۋ مۇسا جاستار باس قوسقان كەشتەردە ءان ايتىپ، گارمون تارتۋعا اۋەستەنەدى. ونىڭ وسىنداي ونەرىنە سۇيسىنگەن ءۇي يەسى دە ونشا اۋىر ىسكە قوسپاي، جەڭىل – جەلپى جۇمىستارعا عانا پايدالانادى. مۇسانى كورشى – قولاڭدارى دا، وزىمەن بىرگە وقىپ جۇرگەن تانىس زامانداستارى دا ءوز ارالارىنداعى ويىن – ساۋىقترعا ءجيى شاقىراتىن بولادى. ازدان سوڭ – اق ەل اۋزىنا ءىلىنىپ، ءانشى مۇسا اتانادى.
جىلدار ءوتتى. يسكۋسستۆولىق ادىمىن ەڭ العاش ورىنداۋشىلىق ونەردەن باستاعان جاياۋ مۇسا ەندى ءوز ويىنان ءان شىعارۋ ىسىمەن دە شۇعىلدانادى. ونىڭ بۇل سالاداعى تىرناقالدىسى وسى كەزدە ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن «كوك ارشىن» ءانى حالىققا تەز تارايدى.
جاياۋ مۇسا قىزىلجار قالاسىندا ءۇش جىلداي وقىعاننان كەيىن ومبىعا بارىپ، وندا تاعى دا ءتورت جىلداي ورىسشا وقۋ وقيدى. بۇل جاياۋ مۇسانىڭ جيىرما جاستاعى عانا كەزى ەدىگ.
ومبىدا وقىپ ءجۇرىپ، جازعى دەمالىسقا ەلىنە بارعان كەزدەرىندە اۋىل ادامدارىنان اعا سۇلتان مۇسانىڭ ەلگە كورسەتكەن زورلىق – زومبىلىعىن ەستيدى. بۇعان جاياۋ مۇسا قاتتى قانجىلادى، حالىقتىڭ جازىقسىز جابىرلەنۋىنە جانى اشىپ، جاۋىزدىق ىسكە جيىركەنە قارايدى، ونى اشكەرەلەۋ ءۇشىن ومبى گازەتتەرىنە بىرنەشە رەت ماقالالار جازادى.
بۇرىن الدىنان شىعار جان جوق، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ، مەيماناسى اسقان سۇلتانعا جاياۋ مۇسانىڭ گازەت جۇزىندە جاريالانعان بۇل سىنى ۇلكەن سوققى بولىپ تيەدى. سۇلتا مۇسا وسىدان بىلاي جاياۋ مۇسانىڭ سوڭىنا تۇسەدى. ءبىراق، جىگەرلى جاس وعان ەشبىر جاسىمايدى، قولىنداعى قالامىن قارۋ ەتىپ، شورمانوۆتاردىڭ وزبىرلىق مىنەز – قۇلىقتارىن اشكەرەلەيتىن وتكىر ءتىلدى ولەڭدەر مەن اسەرلى اندەر جازا باستايدى.
شورمانوۆ تۇقىمى سوڭىنان قالماي، 1862 جىلى 27 جاسىندا جاياۋ مۇساى جالا جاۋىپ، اباقتىعا قاماتتىرادى. ءسويتىپ مۇسا 12 جىلعا سوتتالىپ، توبىلعا جەر اۋدارىلادى.
جاياۋ مۇسا ومبى تۇرمەسىنە توبىلعا جونەلتىلدى دەگەن حاباردى ەستگەن جۇرت ونى كورىپ قالعىسى كەلىپ، كوشە بويى جولىن توسادى. حالىقتىڭ سۇيىكتى ءانشىسىنىڭ باسىنا تۇسكەن بۇل اۋىر قايعىنىكورەگن كوپشىلىكتىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، قاتتى قىنجىلادى. وسى كەزدە اعا سۇلتان مۇسا جيناعان جۇرتتى قاق جارا، جاياۋ مۇساعا جاقىنىراق كەلىپ تۇرادى دا:
- ەۋ، قۋ كەدەي! قولىڭنان كەلمەسى بار، نەسىنە قۇر ارام تەر بولدىڭ؟ «ءالىن بىلمەس الەك» دەگەن مىنە وسى. مەن سياقتى سۇلتانعا سوقتىعۋ سەن سياقتى سورلىعا وڭاي ساۋدا ەمەستىگى ەندى ەسىڭدە بولسىن. ال، جىلى ورنىڭا بار دا جات. مۇنان بۇلاي جولاما مەنىڭ جانىما، — دەپ تۇتقىن جاندى تىم قاتتى تابالايدى.
ايتقانىنا جەتىپ، ءامىرى ورىندالعانىنا سونشالىق ماساتتانعان سۇلتانىڭ سوزىنە وراي جاياۋ مۇسا ءتىلىن تارتپاي، تاباندا ولەڭمەن جاۋاپ بەرەدى.
مەن ايتسام، پاراڭدى ايتتىم ءتىلىم ۇزىن،
تاتارمىن بۇيىرعان جەر ءدامى-تۇزىن.
جىلاسىڭ ەكى باستى ەل جالماعان،
قويمايمىن نەعىلساڭ دا ايتار ءسوزىم-
دەپ، جيىن توپتىڭ الدىندا اعا سۇلتاننىڭ ايىبىن بەتىنە باسادى. سونىمەن قاتار:
توبىلعا ون ەكى جىل مەن ايدالدىم،
ارتىمدا ەلى – جۇرتىم ءبارىڭ قالدىڭ.
سۇلتانعا ەش جازىعىم جوق – اق ەدى،
جازىقسىز جازا كورىپ، كوپ ساندالدىم.
سالەم ايت كوپ قارجاستىڭ بالاسىنا،
كەز بولدىم حان – سۇلتاننىڭ جالاسىنا.
شورماندى كىم ءولتىردى مەن بىلمەيمىن،
سوندا دا مەنەن قۇنىن الاسى ما؟ –
دەپ انتالانعان حالىققا مۇڭىن شاعا حوش ايتىسادى. جاياۋ مۇسانىڭ جان تەبرەنتەرلىك بۇل باعالى سوزدەرى جينالعان جۇرتتىڭ ساي – سۇيەگىن سىرقىراتادى. ولار جازىقسىز جاننىڭ تۇتقىننان بوساپ، تەز ورالۋىنا تىلەكتەستىك بىلدىرەدى، دۋان باسى سۇلتاننىڭ سوراقى قاتالدىعىنا قارعىس ايتىپ تاراسادى.
جاياۋ مۇسا پوليسەيسكييدىڭ ايداۋىندا ايدان اسا جاياۋ ءجۇرىپ، توبىلعا ارەڭ جەتەدى. مۇساعا «جاياۋ» دەگەن ات تاعىلۋىنىڭ سەبەبى وسىندا بولسا كەرەك. ال، بىرەۋلەر دۋان باسى شورماننىڭ مۇساسى بايجاننىڭ جالعىز اتتى جارلى مۇساسىمەن اتتاس بولۋعا ارلانىپ، وعان «جاياۋ» دەگەن ءسوزدى ءوزى قوسىپتى دەسەدى. ءبىراق جاياۋ مۇسانىڭ «اقسيسا» دەيتىن انىندە:
شورماننىڭ مۇستافاسى اتىمدى الىپ،
اتاندىم سول سەبەپتەن جاياۋ مۇسا.-
دەۋىنە قاراعاندا، العاشقى ايتىلعان ءسوزدىڭ دۇرىستى بار سياقتى.
جاياۋ مۇسا توبىل تۇرمەسىندە ۇزاق ۋاقىت جاتىپ، قاتتى كۇيزەلەدى، سوندىقتان دا جانىنداعى كەيبىر دوستارىنىڭ كەڭەستەرى بويىنشا كەسىمدى كۇندەرىنىڭ قالعانىن كەڭ دالادا ءجۇرىپ وتەۋدى ۇناتادى دا، ءوز ەركىمەن سولداتتىق قىزمەتىنە بارۋدى سۇراپ، جوعارعى ورىندارعا ارىز بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول 1869 جىلى، 34 جاسىندا پەتەربۋرگكە شاقىرتىلىپ، سولداتتىق قىزمەتىنە الىنادى. سول كەزدە ليتۆالىقتاردىڭ پاتشاعا قارسى كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن جىبەرىگەلى جاتقان چەرنيايەۆ وتريادىنا قوسىلادى.
ليتۆالىقتاردىڭ كوتەرىلىسىن باسقاننا كەيىن ول وترياد ورتا ازيا ەلدەرىن ارالاپ، اۋليەاتاعا كەلەدى، مۇندا دا كوتەرىلىسشىلەرگە قاتتى سوققى بەرىپ، جانى تۇرشىككەن جاياۋ مۇسا ونان ءارى بۇل وتريادپەن بىرگە بولعىسى كەلمەي، ءبىر تۇندە قاشىپ شىعادى. ارادا ايلاپ ءجۇرىپ، جۇدەپ – جاداپ، تۋعان جەرىنە كەلەدى.
جاياۋ مۇسانىڭ ەلگە كەلگەندىگىن ەستىگەن شورمانوۆتار ونى تاعى دا قۋعىنعا ۇشىراتپاق بولادى قاشقىن دەپ ەلگە لاقاپ تاراتادى.
ۇزاق ۋاقىت تۇتقىندا، ەرىكسىز سولداتتىق قىزمەتىندە ءجۇرىپ، جاڭا عانا كەلگەن جاياۋ مۇسا ساعىنعان ەل – جۇرتىنىڭ ىشىندە ەركىمە بوي جازىپ جۇرە الماي، تاعى دا قاشىپ – پىسىپ، قاتال جاۋدىڭ قولىنا تۇسپەۋ قامىن قاراستىرادى.
ءبىراق ارامزا جاۋ تىمىسكىلەپ قويماعان سوڭ، الىستاۋ جەرگە بارىپ، بوي تاسالاۋ ءۇشىن اقمولا جاققا قاراي جول تارتادى. بارعان ساتتە جولابا قىپشاق دەيتىن ەلدى ارالاپ ، ءار جەردە قوناقتايدى دا جۇرەدى.
جالعىز اتتى جولاۋشىنىڭ ماقساتسىز جاي عانا جا ەمەس ەكەندىگىن اڭعارعا اۋىل ادامدارى تانىسقىلارى كەلىپ، ءجون سۇراستىرعاندا ءوزىنىڭ قانداي جايدا جۇرگەندىگىن جاياۋ مۇسا دا جاسىرماي ايتىپ بەرەدى. ونىڭ باسىنان كەشىرگەن حال – جاعدايىنا تولىق تۇسىگەن جۇرت «بۇتاعا قورعالاعان تورعايدىڭ دا جانى قالدى»، ەندى ەلىنە قايتپاي –اق ءبىزدىڭ ورتامىزدا بول، — دەپ مەيىرىمدىلىك كورسەتەدى.
وسىداي ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن جاياۋ مۇسا ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ، جۇرگەن جەرىن ويىن – ساۋىققا كەنەلدىرەدى. ءبىر كۇنى سول ەلدەگى قۇلباي دەيتىن بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ قونادى. قۇلبايدىڭ بالاسى ءسۇيىمبايدىڭ ساپار دەيتىن قىزىمەن تانىسىپ، سوعان ۇيلەنبەك بولادى. ءبىراق، قىزى جاقسى بولعانىمەن قۇلبايدىڭ ساراڭدىعىن ۇناتپاي، ونى كەلەمەجدەپ «قۇلباي باي» دەگەن كۇلدىرگى ءان شىعارادى. بۇل ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسكىرمەي ەل اۋزىندا ايتىلىپ كەلەدى.
ساپارعا ۇيلەنىپ، سول قۇلباي اۋلىندا ءبىراز تۇرعاننان كەيىن جاياۋ مۇسا ەلىنە ءبىر كوڭىلسىز حابار ەستيدى.
جاياۋ مۇسانى قولعا تۇسىرە الماعان شورماوۆتاردىڭ وعان دەگەن قاستىعى بۇرىنعىدا دا كۇشەيە تۇسەدى. اۋىلىن اتا قونىسىنان قىس ىشىندە كوشىرىپ جىبەرىپ، بارلىق جەر – سۋىن جاياۋ مۇسامەن اعايىنداس پوشتايەۆ حۇسايىن دەگەنگە الىپ بەرەدى.
مىنە، وسى حاباردى ەستىسىمەن حان – سۇلتانداردىڭ مۇنداي ايۋاندىق ارەكەتتەرىنە قاتتى ىزالانعان جاياۋ مۇسا جوعارعى ۇلىقتارعا ارىز جازىپ، ولاردىڭ جولسىزدىق جۇمىستارىن اشكەرەلەيدى. ءسويتىپ، ءبىراز ايتىس – تارتىستان كەيىن ءىستىڭ اقىرى جاياۋ مۇساىڭ پايداسىنا شەشىلەدى دە، بۇرىنعى اتا قونىسىن ايىپ – انجىسىمەن قوسا وزىنە قايتارىپ الادى.
ءۇش جۇزگە التىم ءمالىم جاياۋ مۇسا،
كورەرمىن جاننىڭ ءبارى مەندەي تۋسا.
اتتىدا جاياۋ ءجۇرىپ كەك الامىن،
جىگىتتەر، شاماڭ كەلسە، ماعان ۇسا! –
دەيتى ءانى وسى كەزدە جارىققا شىققان كورىنەدى. سونداي – اق شورمانوۆتاردىڭ ايداپ سالۋىمەن ءوزىنىڭ ءتول مەكەنىن تارتىپ الىپ، اۋلىن قاتتى كۇيزەلۋشىلىككە ۇشىراتقان وپاسىز حۇسايىن پوشتايەۆقا:
پوشتايەۆ ءبىر ايدابول بالاسى ەدىك،
ەكەۋمىز ءبىر قىستاۋعا تالاس ەدىك.
جىرتىسىن شورمانوۆتىڭ جىرتامىن دەپ،
سالدىڭ عوي اۋلىمىزعا مۇنشا بۇلىك. –
دەپ ادىلەتسىزدىگىن ايتىپ، ولەڭ شىعارادى.
ايتىسقان جاۋىن جەڭىپ، كوڭلى جايلانعان جاياۋ مۇسا ساپاردى ەلىنە الىپ كەلىپ، اۋىل ىشىدە ويىن-ساۋىعىن وتكىزىپ، سەرىلىك قۇرۋ جولىا تۇسەدى. ءبىراق، بۇل جاعداي ونىڭ بەلگىلى قاس جاۋلارىنا جاقپايدى، سوندىقتان ەبىن تاۋىپ، تاعى دا تۇتقىنعا الدىرۋ ارەكەتىن جاسايدى. ول ءۇشى ءار جەردەن اڭدۋشىلار قويىپ، قالايدا قولعا ءتۇسىرۋ قامىن ويلايدى.
ءبىر كۇنى جاياۋ مۇسانىڭ ءوز اۋلىندا ەكەنىن انىقتاعاننان كەيىن پاۆلوداردان ءبىر توپ سولداتتار جىبەرتىپ، ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ۇستاتادى، ونىڭ قول – اياعىن بايلاپ، وڭاشا ۇيگە قاماپ تاستايدى دا وزدەرى قوي سويدىرىپ، ويىن – ساۋىق جاساپ، قاننەن – قاپەرسىز وتىرا بەرەدى.
وسى كەزدە اۋىل جىگىتتەرى جاياۋ مۇسانىڭ اقىلىمەن ايەلدەرشە كيىنىپ كەلەدى دە، قامسىز وتىرعان سولداتتاردىڭ قارۋلارىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن ءتۇپ – تۇگەل بايلاپ سالادى.
جاندارىنان شوشىنعان سولداتتار جالىنىپ – جالپايىپ، ءوز باستارىن ارەڭ دەگەندە بوساتىپ الادى دا، الدى – ارتىنا قاراماستان قاشا جونەلەدى.
الايدا، ءىستىڭ اقىرى ناسىرعا شاباتىنىپ بىلگەن جاياۋ مۇسا تىنىش جاتا الماي ، شورمان تۇقىمدارىنان تاسالانا تۇرعىسى كەلەدى.
ءبىراق، قايدا بارارىن بىلمەيدى. بۇرىنعىدان اۋىل ماڭىداعى توعاي اراسى پانا بولمايتىنىن سەزەدى.
اقىرى تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، قاشىق جەرگە قونىس اۋدارا تۇرۋعا بەل بايلايدى.
ءسويتىپ الىس جولعا ساپار شەككەن جاياۋ مۇسا قازان قالاسىنا بارادى. وندا تاتار حالقىنىڭ مۋزىكا مادەنيەتىمەن تانىسادى. قالا حالقىمەن ءبىراز ۇيرەنىسكەننەن كەيىن ويىن – ساۋىقتارعا قاتناسىپ، ءوزىنىڭ انشىلىك قابىلەتىن تانىتادى. تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتەرىن كوپتىڭ الدىندا تارتادى.
وسى كەزدە جاياۋ مۇسا :
قىزدارى قازان سيپاتىن،
قىزىقتىم ءسۇيىپ سىمباتىن.
كوردىم تالاي ارۋدىڭ
جاقسى، جامان كەلبەتىن.
التى اي تۇرىپ قازاندا،
بايقادىم قىزدار الپەتىن. –
دەپ، قازان قىزدارى اتتى كۇلدىرگى ءان شىعارادى. قازاندا التى اي تۇرىپ، ەل – جۇرتىن ابدەن ساعىنعان جاياۋ مۇسا بۇلايشا قاشىپ – پىسىپ ءجۇرىپ باسساۋعالاعانشا ەلگە بارعانىم ءجون بولار دەگەن توقتامعا كەلەدى.
جاياۋ مۇسا ەلىنە كەلسە، اۋلى ورنىندا جوق، شورمان تۇقىمدارى مال – مۇلىكتەرىن تالان – تاراجعا سالىپ، تاراتىپ الىپتى، تۋعان – تۋىسقاندارىن توز – توزعىپ جىبەرىپتى.
حان – سۇلتانداردىڭ بۇل زورلىعى جاياۋ مۇساعا بۇرىنعىسىننان دا قاتتىراق باتادى.
قارسىلىق كورسەتۋگە شاماسى كەلمەگە جاياۋ مۇسا جاياۋ – جالپىلاپ ءجۇرىپ، ومبىعا بارىپ، گۋبەرناتورعا شاعىم جاسايدى. گۋبەرناتور : شورمانوۆتىڭ جولسىزدىق ىسىنە تەز تىيم سالىنسىن، جاياۋ مۇسانىڭ اتا قونىسى، تالاۋعا تۇسكەن مال – مۇلىك تۇگەلدەي وزىنە قايتارىلسىن دەپ، پاۆلودار ويازىنا قاعاز جازىپ بەرەدى.
بۇل بارعان ساپارى ءساتتى بولىپ، ۇلكەن قۋاىشپەن قايتقان جاياۋ مۇسا ارادا بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ، پاۆلودارعا كەلەدى دە، ويازعا كىرىپ، گۋبەرناتوردىڭ جازعان بۇيرىعىن ۇسىنادى.
ءبىراق ول تاعى ءبىر قولايسىزدىق جاعدايعا كەزدەسەدى. اتا جاۋى، اعا سۇلتان مۇسانىڭ ويازبە بىرگە وتىرعانىن كورىپ، جۇرەگى قاتتى شوشىنادى. ولار گۋبەراتوردىڭ بۇيرىعىن وقىپ، ەكى جاقتان زىركىلدەپ قويا بەرەدى. نەگە وتىرىك ارىز جازاسىڭ، دەپ جەر – جەبىرىنە جەتەدى. جاياۋ مۇسا دا ولاردان ءتىلى تارتپاي، مۇسانىڭ ادىلەتسىزدىگىن ايتىپ، ايىبىن بەتىنە باسادى.
ومبىعا شوشىنعاننان جاياۋ باردىم،
ارادا كۇن – كۇن ءجۇرىپ، شارشاپ تالدىم،
بۇيرىعىڭ گۋبەراتور اكەلسەم دە،
پالەگە اشىلماستاي ەدى قالدىم. –
دەپ باستالاتىن جاياۋ مۇسانىڭ ءبىر ولەڭى وسى كەزدە جارىققا شىققان كورىنەدى.
وياز مۇسانى جاقتاعىسى كەلىپ، قاشاما جان تالاسقانىمەن دە، گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىن ورىنداماي وتىرا المادى. جاياۋ مۇسانىڭ ارىزىندا كورسەتىلگەن تالاپتارى تۇگەلىمەن جۇزەگە اسادى.
الايدا، مۇسا شورمانوۆ جاياۋ مۇساعا دەگەن قاستىق ارەكەتىن ۇدەتە بەرەدى.
ءبىر جىلى ماڭايداعى اۋىلدىڭ شابىندىعىن جەدى دەگەن جالامە جاياۋ مۇسانىڭ ءبىر توپ بۇزاۋىن قىرعىزىپ تاستايدى.
بۇل سياقتى شەكتەن اسقان قاسكۇنەمدىككە ارناپ جاياۋ مۇسا مىنانداي ولەڭ شىعارادى:
ەي، مۇسا، مەن نە جازدىم ساعان جارقىن،
كۇشپەنەن توزدىردىڭ عوي اۋىل حالقىن.
بۇزاۋىن اۋىلىمنىڭ قىرىپ سالدىڭ،
كورەرسىڭ نە بولعانىن ءىستىڭ ارتىن.
ماقتانبا باسىڭداعى باعىڭىزعا،
قارتايماق قيىن بولار تاعىڭىزدا.
سىزگە دە سورلى بولۋ قيىن ەمەس،
باسىڭنان باعىڭ تايعان شاعىڭىزدا.
بۇدان ءبىراق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن اعا سۇلتان مۇسا اتاقتى اراپ ۇرىسى باستاعان ءبىر توپ ادامداردى جىبەرىپ، جاياۋ مۇسا اۋىلىنىڭ تاعى دا بارلىق جىلقىسىن ايداتىپ الادى.
ءسويتىپ، شورمان بالالارىمەن جاياۋ مۇسانىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك ءورتى ءورشي تۇسەدى.
جاياۋ مۇسا تاعى دا ومبى گۋبەرناتورىنا ارىز بەرىپ، ۇرلانعان جىلقىلارىن ورىنان سالدىرادى دا، اراپتى تۇتقىعا الدىرادى. سونىڭ ارتىنان كوپ كەشىكپەي – اق مۇسا دا اعا سۇلتاندىق قىزمەتىنەن بوساتىلادى.
الىسقان جاۋىن جەڭىپ، كوڭىلى جايلاعان جاياۋ مۇسا دا جانىنان ونەرلى جىگىت – جەلەڭدەردى جيناپ الادى دا، سەرلىك قۇرىپ ەل ارالايدى. جاياۋ مۇسانىڭ ەل اراسىندا بەدەلى ارتىپ، سالدىقپەن ەركىن ءومىرجاساي باستاۋىن كورە الماي، قاتتى كۇيىنگەن مۇسا وعان سوقتىعۋ ءۇشىن سىلتاۋ تاپقىسى كەلەدى. سول ماقساتپەن ونىڭ قىران بۇركىتىن سۇراتىپ كىسى جىبەرەدى. وعان ىزالانعان جاياۋ مۇسا:
ەي،مۇسا، قۇس ساتپايمىن دۇنيە مالعا،
بولسام دا ءوزىم كەدەي جۇرمەن جالعا.
ارام مال ەلدەن العان جيىندىنى
الماق تۇگىل، ۇستامان ءسىرا قولعا.
دەپ حات جازادى.
جاياۋ مۇسانىڭ بۇل جاۋابى جانىنا ءمىردىڭ وعىنداي قادالعان ول نە ىستەرىن بىلمەي، ىشتەن تىنادى. بۇرىنعىداي ايداتىپ، بايلاتاتىن اكىمشىلىك ءامىرى ەندى جۇرمەيتىنىنە ۇلكەن وكىنەدى.
ءسويتىپ كورنەۋ كۇش جۇمساۋ قولىنان كەلە قويماعان سوڭ، جاسىرىن قاستىق جاساۋ جولى قاراستىرادى. ءبىر ارامزانى اقشاعا جالداپ جاياۋ مۇساعا ۋ بەرگىزەدى. ءبىراق، دەر كەزىندە ەمدەلىپ، اۋرۋحانادا ءۇش اي جاتقاننان كەيىن جاياۋ مۇسا امان – ەسەن جازىلىپ شىعادى.
بۇل كەزدە جاياۋ مۇسانىڭ ونەرپازدىق داڭقى ءوز ورتاسىنان اسىپ، كورشىلەس وتىرعان قارقارالى، كوكشەتاۋ، اقمولا ەلدەرىنە تۇگەل جايىلادى. ويتكەنى وسى ەلدەردە ءبىر كەزدەردە ول ءوزى دە ارالاپ، شارىقتاتا ءان سالىپ، كۇمبىرلەتە كۇي شەرتكەن بولاتىن.
جاياۋ مۇسا سەرىلىكپەن ەل ارالاپ جۇرگەن كەزىندە ايەلى ساپار قاتتى اۋىرىپ، 1895 جىلى وتىز جەتى جاسىندا قايتىس بولادى. مۇسانىڭ ساپاردىڭ تۋعان ءبىر ۇل، ءبىر قىزى ناعاشىسىنىڭ قولىندا جەتىم قالدى.
حان – سۇلتانداردان سوققى كورىپ، ەلگە تۇراقتاي الماعان، قاشىپ – پىسىپ جۇرگەندە كەزدەسكەن سۇيىكتى جارى ساپاردىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى جاياۋ مۇسانىڭ جانىن قاتتى باتادى. جانىنا جالعىز ۇلى سالىقتى ەرتىپ، ساپاردىڭ قابىرىنڭ باسىنا بارادى. سول جەردە وتىرىپ قايعىلى كوڭىل كۇيىن شەرتكەندەي بولادى.
كەلدىم، ساپار، باسىڭا،
جالعىز سالىق قاسىمدا.
كوشتىڭ، ساپار، بۇل دۇنيەدەن
وتىز جەتى جاسىڭدا.
قايعىعا قايعى قوسىلدى،
تاسىعان كوڭىلىم باسىلدى.
ارتىڭدا قالعان قوس جەتىم،
اپالاپ كىمگە اسىلدى؟ –
دەپ «ساپار» اتتى ءان دە شىعارادى.
ساپار قايتىس بولىپ، جاسى الپىستان اسقاننان كەيىن – اق جاياۋ مۇسا بۇرىنعىداي ەل ارالاۋىن دا ازايتىپ، ءبىرىڭعاي ءۇي شارۋشىلىعىمەن عانا اينالىسادى.
اۋەلدەن مال جيناماعان ول جاسى ۇلعايىپ قالعان كەزدە كەدەيلىكتىڭ زاردابىن تارتادى. وسىعان بايلانىستى:
جىگىتكە كەدەيشىلىك ءبىر سەرگەلدەڭ،
جوق بولسا جالعىز اتىڭ ولگەنمەن تەڭ.
ۇيىڭنەن تاتۋ قۇربىڭ قۇر اتتانسا،
نەمەنە بۇل دۇنيەدەن ۇمىتتەنگەن. –
دەپ باستالاتىن «قوڭىر» دەيتىن ءانىن شىعارعان كورىنەدى.
تەگىدە جاياۋ مۇسانىڭ شىعارمالارى كەيبىر كەزدەيسوق جاعدايلاردا عانا ەمەس ، ۇنەمى كەزەڭدى ءبىر ۋاقيعالارعا جازىلعانداعى بايقالادى. ونىڭ ىشىندە وسى جيناققا كىرىپ وتىرعان قىرىققا جۋىق اندەرىنىڭ كوپشىلىگى ىلگەرىدە ايتىلعان ءوزىنىڭ اتا جاۋى اعا سۇلتان مۇسامە اراداعى تالاس – تارتىستان تۋعان. ماسەلەن: «شورمانعا»، «بۇزاۋ جىرى»، «اراپ باتىر»، «بوز تورعاي»، «سۇرشا قىز»، «گاۋھار قىز»، «كەدەيلەر»، «ۇلى تاۋ»، «بايان اۋىل» سياقتى ءبىرسىپىرا اندەرى وسى ايتىلعانداردىڭ ايعاعى بولا الادى.
ايتا كەتەتىن ءبىر جاي جاياۋ مۇسانىڭ كەيبىر اندەرىن اركىم ءارتۇرلى ايتادى. مىسالى: «اق سيسا» ، «اۋلاۋ» ، «كوك ارشىن»، «كۇلباي باي» ، «ساپار» سياقتى اندەرىن نوتاعا جازدىرىپ اقمولالىق ءاشى – كەشەگى قوسىمجان باباكوۆ مارحۇمنىڭ ورىنداۋىنىن قارقارالى انشىلەرى : قۋان لەكروۆ پە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ايتۋلارىندا ءبىراز وزگەشەلىكتەرى برلىعى بايقالادى.
وسىعان قاراعاندا، ءار جەردىڭ انشىلەرى وزدەرىنىڭ ۇيرەنۋىنشە ايتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ءبىراق، بۇل جيناققا سول اندەردىڭ ءتۇرلى ۆاريانتتارى بەرىلىپ وتىر.
ءان مەلوديالارىنىڭ وزگەشەلىكتەرى سياقتى ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ سوزدەرىندە دە وزگەرىستەر كەزدەسەدى. مىسالى «اق سيسا» ءانىن بىرەۋلەر :
ءۇش جۇزگە اتىم ءمالىم جاياۋ مۇسا،
جۇرمەيدى كىمدەر جاياۋ زورلىق قىلسا.
اتتىدان جاياۋ ءجۇرىپ كەك الامىن.
جىگىتتەر، شاماڭ كەلسە ماعان ۇستا. –
دەسە، بىرەۋلەرى:
اق سيسا، قىزىل سيسا، سيسا – سيسا،
قالمايدى كىمدەر جاياۋ زورلىق قىلسا،
شورماننىڭ مۇستافاسى اتىمدى الىپ،
اتاندىم سول سەبەپتەن جاياۋ مۇسا. –
دەپ ايتىپ ءجۇر. سونداي – اق:
داريعا، ءىش كۇيەدى زورلىعىنا
سەندى عوي مال باسىنىڭ مولدىعىنا.
قورقامىن تاعى دۇرە سوعا ما دەپ.
سوندا دا شىدامايمىن قورلىعىنا
دەيتىن ولەڭى «اق سيسا» انىندە دە، «حاۋلوۋ» انىندە دە ايتىلىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل جيناقتا وسى اندەردىڭ مازمۇنىنا قاراي سوزدەرى دە ەكشەلەپ الىنادى.
ال ، ەندى ءان تەكستەرىنىڭ ۇقساستىق جاعىنا كەلسەك، مىنانداي جايدى كورەمىز:
جاياۋ مۇسانىڭ «ءانديجان» دەيتىن ءانىنىڭ 1 – شۋماعىندا:
ىشۋگە وسى جاقتان شاي تاپپادىم،
قايتەيىن، شىركىن كوڭىل جاي تاپپادىڭ
جۇلدىزعا اسپانداعى قولىم سەرمەپ،
تورىداي جاۋىر بولعان قايقاقتادىم. –
دەيتىن ءتورت جول «گاۋھار قىز» اتتى انىندە ايتىلادى. ال، وسى اندەردىڭ قايىرماسىنداعى سوزدەر دە وتە ۇقساس كەلەدى. مىنە بۇل جاعدايلاردىڭ ءبارى دە ءاندى ورىنداۋشىلاردىڭ اۋەلدە شالا – شارپى ۇيرەنۋلەرى سالدارىنان تۋعان كەمشىلىكتەر بولۋعا ءتيىس.
جاياۋ مۇسا ءان تەكستىرىنەن باسقا دا كوپتەگەن ولەڭدەر جازعان كورىنەدى. ونىڭ 1880 جىلدار قارساڭىندا جازعان 60 بەتتەي قولجازباسىن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديسياسى 1955 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحيۆىنەن تاپقان. بۇل ەڭبەكتەرىن ول ءوزى قازانعا بارىپ تۇرعان كەزىندە تاپسىرعان بولۋ كەرەك.
سونداي – اق تاعى دا. ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن ءوزىنىڭ باسالى سالىق 1955 جىلى قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىنا اكەلىپ تاپسىرعان بولاتىن. ونىڭ ىشىدە اقىننىڭ جۇڭگو ەلىنىڭ بولاشاعىن بولجاعانداي «جۇڭگو ەلىنە سالەم» دەيتىن ولەڭى بار.
ۇستەم تاپپەن ارالارىنداعى وشپەندىلىك ءومىر بويىنا سوزىلعان. جاياۋ مۇسا وكتيابر تاڭى اتقاننان كەيىن – اق بەلدەسكەن اتا جاۋىنان اياۋسىز كەتىپ، اڭساعان ارمانىنان جەتەدى. بۇرىنعى حان-سۇلتانداردان كورگەن قىسپاقتارىن ەدى ولاردىڭ ءوز الدارىنا كەلتىرەدى.
1928 جىلى ەل ىشىندەگى ءىرى بايلاردى كونفەسقاسيالاپ، مال – مۇلىكتەرىن قازناعا الۋ جۇمىسىنا باسشىلىق ەتەدى.
كۇرەسكەر كومپوزيتور، دارىندى ءانشى، جىرشى جاياۋ مۇسا 1929 جىلى 94 جاسىندا ءوزىنىڭ تۋىپ – وسكەن جەرىندە قايتىس بولادى.
ونىڭ وزىنەن سوڭعى ۇرپاقتارىنا قالدىرىپ كەتكەن مۋزىكالىق اسىل مۇرالارى وسى كۇنگە دەيىن ەسكىرمەي ەل اۋزىدا ايتىلىپ كەلەدى جانە ايتىلا بەرمەك.
You Might Also Like
-
قايىپالدى ەگدەرگەن شاعىندا جاس ايەل الادى. تويعا كەزىككەن ابىلعا قايىپالدى:
