InfoHub Logo

ورىستىڭ ۆ. ۆاكۋروۆ دەگەن زەرتتەۋشىسى « دەنگي» ءسوزى XII عاسىردا تۇركى تىلىنەن الىنعان، وندىعى ءبىر كەزدەرى ايىرباس قۇرالى بولعان اڭ (بەلكا) اتاۋى «تيىن»، «ءتيىن» سوزدەرىمەن توركىندەس كەلەدى دەيدى. «دەنگي» دە سودان شىققان. سوندىقتان «تەڭگە» اتاۋىنىڭ ءتۇپ تەگى مەن ماعىناسىن دا سول تۇركى تىلدەرىنەن ىزدەۋ كەرەك. «تەڭگەنىڭ» ءتۇبىرى، «تەڭ»، «تەڭەۋ» بولۋى دا ىقتيمال. ساۋدا- ساتتىق ۇستىندە بالاما (ەكۆيۆالەنت) رەتىندە پادالاتىنى دا سوعان مەنزەيدى.

«اقشا» اتاۋىنىڭ قايدان شىققانى تۋرالى دا وراگىتىپ ايتىلعان پىكىرلەر باسىم. ءبىزدىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل جەلدە ليكگۆيستيكالىق تالداۋعا جۇگىنسەك- بۇلتارپاس دالەل تابامىز. ءتۇبىرى «اق» ءسوزى، ال «شا»- ءسوز تۇرلەندىرۋشى (بۇل جەردە ءتۇبىر سوزگە « سياقتى»، «سەكىلدى»، «سوعان ۇقساس» دەگەن ماعىنالىق رەڭ قوسۋ ارقىلى جاڭا ءسوز تۋدىرىپ تۇر) جۇناق. ياگني، جاڭا ءسوز ءتۇسى اق نارسەگە ۇقساس ايىرباس قۇرالى ( كۇمىس تەڭگەگە ۇقسايتىن قاگاز اقشا) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى جەنە دامۋ پروسەسىندە ءتۇسىپ، جالپىلىق سيپاتتا ابستراسيالانا كەلە، ۇلتگىق ۆاليۋتا اتاۋىنا اينالعان. ءۇى-ىح عاسىرلادا ساۋدا مەن اقشا اينالىسى قالالار اۋماعشداعى اسا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولدى. قالا ماتەريالدىق يگىلىكتى ءوندىرىپ قانا قويعان جوق. سونىمەن بىرگە ساۋدا دا جاسادى، بۇل ورايدا ونىڭ ەكىنشى مىندەتىن سول زامان ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى دەپ ساناۋعا بولادى. قالادا تاۋار ايىرباسىنىڭ نەگىزگى ءۇش باعىتى: ەلدەر اراسىنداعى، قالا مەن ونىڭ توڭىرەگى ارساسىنداعى، قالا مەن كوشپەلى دالا اراسىنداعى باعىتتارى توعىسىپ جاتتى. سول كەزدەگى حالىحارالىق كەرۋەن جولىمەن ساۋدا جاساۋ كەڭىنەن ورىستەدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك تارماعى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن جەتىسۋ ارقىلى وتكەن. ونشش سۋياب، تاراز، جەنە يسپيدجاب قالالارى ارقىلى وتەتىن ۋچاكەسىنىڭ سۋرەتتەلگەنى ءمالىم، يسپيدجابتا ودان سولتۇستىك- باتىس جاقتاعى فارابقا، شاۋگارعا جەنە ودان ەرى سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ورتالىق قازاقستان دالاسىنا كەتەتىن تارماقتارى شىققان.

ۇلى جىبەك جولى باستاپقششا كىتاي جىبەگىن باتىس ەلدەرىنە شاعارۋعا قىزمەت ەتتى. ءوز كەزەڭىندە، ونىمەن ريمنەن، ۆيزانتيادان، ءۇندىستاننان، يراننان، اراب حاليفاتىنان، زل كەيىنىرەك تە ەۋروپا مەن رۋستەن وسى ەلدەردە وندىرىلەتىن تاۋارلار تاسىلدى. بۇل ءىتجايىپ، تاڭسىق تاۋارلاردىڭ ءتىزىمى تاۋسىلمايدى. ءبۇلار- ميررو مەن لادان، جاسمين سۋى مەن امبرا، كاردامون مەن مۋسكات جاڭعاعى، بوياۋلار مينەرالدىق شيكىزات، الماس پەن ياشما، يانتار مەن مارجان، ءپىل سۇيەگى، قۇيما ءقۇمىس پەن سوم التىن، اڭ تەرىلەرى مەن تەششەلەر، ساداقتار مەن جەبەلەر، سەمسەرلەر مەن نايزالار جەنە باسقا دا كوپتەگەن زاتتار. الايدا ساۋدا جاسالاتىن نەگىزگى زات جىبەك بولىپ قالا بەردى.التىنمەن بىرگە جىبەك حالىقدرالىق ۆاليۋتاعا اينالدى، ول پاتشالار مەن ەلشىلەرگە سىنعا تارتىلدى، جالدامالى اسكەرگە اقى جانە مەملەكەتتگىك قارىز رەتىندە تولەندى. ورتا جانە تاياۋ ءىىىىعىستان، ۆيزانتيادان قىتايگا وپا-دالاپ، ۆاۆيلون كىلەمدەرى، اسىل تتستار، ءىنجۋ- مارجاندار، شىنى، ماتالار اپارىلىپ وتىردى. سوعدىلىقتار كۇمىس بۇيىمدار، ءتۇرلى-تۇستى شىنىلار، دارى-دارمەك جەنە بوياۋ زاتتارش، كىلەمدەر شىعارش، ساتۋمەن اينالىستى. ۆيزانتيادان، سوگدىلاردان، قىتايدان جەنە باسقا ەلدەردەن شىققان ەسەمدىك زاتتارىنىڭ ءبىر بولىگى تۇرىك شونجارلارىنىڭ وردالارىندا، كالا ءتۇرعىندارىنىڭ ۇيلەرىندە قالىپ وتىرعان.

كوشپەلىلەر مەن ايىرباس ساۋدا يسپيدجاب، وتىرار، تاراز، سۋياب، نيەۆاكەت، دەح- نۋدجيكەت قالالارشدا جينالاتش جەرمەڭكەلەردە جۋزەگە اسىرىلدى. حالىكارالىق جانە ايماقارالىق ساۋدادا قىتايدا، سوعدىدا، شاعادا، فەرعانادا، بۇحارادا سوعىلعانن تەڭگەلەر پايدالانىلدى. ءۇى-ۇىىى عاسىرلاردا وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدا جاپپاي ءوز تەڭگەلەرىن سوعۋ باستالادى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى حالىقارالىق جانە ايماقارالىق ساۋدادا كولدانىلسا، باسقالارى جەرگىلىكتى ساۋدادا عانا قولدانىلدى. وتىرار القابىندا بىرنەشە تۇردەگى قولا گەڭگە شىعارىلدى. بۇل تەڭگەلەردىڭ بەت جاعىندا شارشى ساداق جانە اياقتارى بار، كونۋس تەرىزدى قۇربان شالاتىن ورىن تۇرىندەگى، «X» نىساندى تاڭبالار سياقتى بەلگىلەر بەينەلەنگەن. ءسىرا، ولاردى كانگيۋي مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى بولعان، ورتالىعى سىرداريانشش اعىسىندا ورنالاسقان كانگۋ تاربان دەگەن تۇرىك بىرلەستىگىنىڭ ەر ءتۇرلى بيلەۋشىلەرى سوقتىرعان بولسا كەرەك. شۋ اڭعارىنشش قالالارىندا اقشا مەن ساۋدا جاساۋدىڭ دامىعانىن تۇركەشتەر مەن تۋحۋستاردىڭ تەڭگەلەرى دەلەلدەيدى، ولار ءۇىى-ۇىىى عاسىرلاردى قاعاناتتاردا شىعارىلعان، ءبىراق XI عاسىرعا دەيىن اينالىستا بولدى. جەتىسۋ تەڭگەلەرى ديامەترى 12ميلليمەتردەن 20ميلليمەترگە دەيىن جەتەتىن، ورتاسىندا شارشى تەگىسى بار، مىستان ءقۇيىلعان دوڭگەلەك بولىپ كەلەدى. ەڭ كوپ تاراعاندارى ەكى ءتۇرلى تەڭگەلەر- تۇركەشتەردىڭ تەڭگەلەرى مەن «تۇرگەش» جەنە «تۋحۋس دوڭگەلەكتەرى» دەيتىن تەڭگەلەر. تۇرگەش تەڭگەلەرى قاعان اتىنان شىعارىلعان، ءمۇنى ولاردىڭ ءبىر بەتىنە اينالدىرا «تۇرگەش قاعانى (ءقۇدايدىڭ قالاۋلىسى) مىرزانىڭ تەڭگەسى» نەمەسە «تۇرگەش قاعانى مىرزا» دەگەن سوعدى جازۋى دەلەلدەيدى. تۋحۋس تەڭگەلەرىنىڭ كولەمى كىشىرەك جەنە ساپاسى ناشار بولعان. جەتىسۋ جيىنتىعى اراسىندا ءبۇل تەڭگەلەر ءتورت تۇرگە ءبولىنىپ، ولاردىڭ ىشىندە تاڭبالاردىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى سالىنۋىمەن، تۇسىنىك سوزدەردىڭ بولۋىمەن نەمەسە بولماۋىمەن اتاپ ەتىلگەن جەكەلەگەن توپتاردى اجىراتۋعا بولادى، تەڭگەلەر سالماعى مەن دايىنداۋ ءتاسىلى جاعىنان ەر ءتۇرلى- نە قۇيىلعان نە سوعىلعان بولىپ كەلەدى. ەڭ داعدىلىسى- «ت. حۋم (باحۋم؟) بيلەۋشىسى» دەگەن سوزدەر. سوڭعى ونجىلدىق ىشىندە جەرگىلىكتى جەردە ارسلان اۋلەتى سوقتىرعان (9) تەڭگەلەر توبى انىقتالدى. ارسلان، ءسىرا، قاراحانداردىڭ الدىنداعى اۋلەت بولسا كەرەك. نيەۆاكەت قامالىنىڭ (قىزىلوزەن قالاسىنشش جۇرتى) قازعان كەزدە وسىنداي تەڭگە تابىلدى: قولا شەڭبەرىنىڭ ديامەترى 20-22مم، شەڭبەر ىشىندە شارشى تەگىسى بار، تەڭگەنىڭ سالماعى-2،35گ. سوعدى كۋرسيۆى مەن ساعات تىلىنە قارسى: «ارسلان-بىلگە-قاعان مىرزا. فان (چاگلان؟)»، -دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن.

جەرگىلىكتى تەڭگەلەردىڭ وتىرار جيىنتىعى جەتىسۋداعىعا كاراگاندا نەعۇرلىم ەرتەرەك قالىپتاسقان. الايدا ول جەتىسۋدا نەعۇرلىم كوپ تارالعان، ءمۇندا جۇزدەگەن تەڭگە تابىلدى، ال وتىراردان ون شاقتىسى عانا تابىلعان ەدى. جەتىسۋ تەڭگەلەرى مەيلىنشە الۋان ءتۇرلى: مۇندا تۇركەشتەر تەڭگەلەرىنىڭ التى، تۋحۋستار تەڭگەسىنىڭ ءتورت گۇرى، ءقۇنى ەر ءتۇرلى بىرتەكتەس دانالاردان تۇراتىن بىرنەشە سەرياسى اينالىسقا تۇسكەن. وتىرار جيىنتىعىنا كىرەتىن تەڭگەلەر سىرداريانشش ورتا اعىسىنداعى قالالاردان عانا تابىلسا، جەتىسۋدىڭ تۇرگەش تەڭگەلەرى وتىراردا، شاشتا، فەرعانادا، سوعدىدا، باتىس سىبىردە، شىعىس تۇركىستاندا كەزدەستىرىلدى. الگاشكىلارى ايماقتىق اۋقىمداعى اقشا ءبولىنىسى بولسا، جەتىسۋ تەڭگەلەرى ايماقارالىق اۋقىمداعى اقشا ءبولىسى بولعان. سوندىقتان جەتىسۋعا قاراعاندا، وتىرار القابىندا حالىقارالىق جانە ايماقارالىق ساۋدادا پايدالانىلعان شەتەلدىك تەڭگەلەر ەلدەقايدا كوپ تابىلدى. قاراحان مەملەكەتىنىڭ تەڭگە-تيىندارى شىڭجاڭ جەرىنەن وتە كوپ تابشعان جەنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزبەي تابىلىپ كەلەدى. قاراحان مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى ءبىر استاكاسى بولعان قاشقاردشش جانىنداعى ارتۋش قالاەىنىڭ ىرگەسىندەگى كومبەنىڭ ءبىر وزىنەن 1980جىلى ءبىر جولدا 17 000 دانادان استام مىس تەڭگە تابىلعان، ءۇرىمجى مەن داحەيانيان 4000 دانادان استامى جينالعان، ال 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا تۇتاس شىڭجاڭ جەرىنەن تابىلعان قاراحاندىق تەڭگەلەردىڭ ءۇزىن سانى 22 000 دانادان استام دەپ كورسەتىلگەن. تەڭگەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراحان مەملەكەتىن مۋحاممەد ارسلان حان بيلەپ تۇرعان كەزەڭدە (1056 جىلى تاققا وتىرعان) سوعشعان، ول تەڭگەلەردىڭ بەت جاعىنا «اللادان باسقا قۇداي جوق، مۋحاممەد اللانشش ەلشىسى» دەگەن، ال ەكىنشى بەتىندە «اللادان قامقورشى بولۋدى تىلەگەن مۋحاممەد ارسلان حان» دەگەن جازۋلار جازىلعان. قىتايدىڭ نۋميزماتيك عالىمى سزيان سيسياننىڭ پىكىرىنشە، قاراحان بيلەۋشىسى مۋحاممەد ارسلان حاننىڭ تولىق ءاتى-جونى مۋحاممەد يبن يۋسۋف، ول ەيگىلى «تۇرىك تىلدەرى سوزدىگىنىڭ» اۆتورى ماحمۇت قانششاريدىڭ اتاسى بولۋى مۇمكىن. قاراحان تەڭگەلەرىنىڭ ەكىنشى توبى سۇلەيمەن قادىر تابعاش حاننىڭ اتىنان سوگىلعان. ونىڭ دا بىرنەشە ءجۇز داناسى بەلگىلى. تەڭگەلەردىڭ ەندى ءبىر توبى نەعۇرلىم ەرتەرەك كەزەڭگە جاتسا كەرەك، وندا «اللانىڭ سيىنۋشى ەرى قۋلى ناسىر وعلى ءماسعۇد» دەپ، ال ەكى بەتىنىڭ شەت جاعالاۋىنا وشكىن ارىپتەر مەن دۇعالار، تەڭگەنىڭ سوعىلعان جەرى مەن ۋاقىتى جازىلعان، ءبىراق تانىلىپ وقىلمايدى، تەك ءبىر تەڭگەنىڭ شەت جاعىنان «قاشقار» دەگەن ءسوزدى نوگايلاپ وقۋعا بولادى. قاراحاندىق تەڭگەلەردىڭ كوپشىلىگى قاشقاردا، ياركەندتە، سونداي-اق تارازدىڭ جانە ورتالىك ازيانىڭ باسكا دا قالالارىنشش تەڭگە سارايلارىندا XI عاسىردىڭ باسى مەن ورتا شەنىندە سوعش شىعارىلعان.[3؛ 46-476] ءىح-حىى عاسىرلاردىڭ باسىنداعى كەزەڭگە تاۋار- اقشا قاتىناستارىنىڭ ءوسۋى تەن، ول تاۋار ايىرباسىن ىعىستىرىپ شىعاردى. قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا تەڭگە سارايلارى بولعان. يسپيدجابگا تەڭگەلەر سوعىلعان، بۇل ءىس ءبىرسىپىرا ۇزىلىسپەن XI عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن سوزىلعان. وتىراردا تەڭگە سوعۋ جالعاستىرىلدى.1967 جىلى ساماركاند كومبەسىنەن بارابتىڭ 222-223 جىلدارداعى سامانيلىك تەڭگەلەر تابىلدى. وتىرار جەنە قۇيرىقتوبە قالالارىنىڭ جۇرتىن قازعان كەزدە دە ناق سونداي تەڭگەلەر تابىلعان. ءبۇل ءقشىادا قاراحاندار مەن حورەزمشاحتار كەزىندە تەڭگەلەر سارايى ودان ەرى ءجۇمىس ىستەيدى. فارابتان 1164/65-1173/74 جىلداردا قاراحان مەملەكەتى كەزىندە سوعىلعان تەڭگەلەر تابىلدى، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، تەڭگە سوعۋ 1210/11 جىلدارعا دەيىن جالعاسقانى مۇمكىن.1210 جەنە 1217-1218 جىلداردا وتىراردا سوعىلگان مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ تەڭگەسى مەلىم. ياسسىدا حورەحمشاح سوقتىرعان تەڭگە تابىلدى. XI عاسىردا 20- جىلدارىنىڭ اياعىندا ماۋرەنناحردا ديرحەمنىڭ ساپاسى كۇرت ناشارلادى. ونىڭ قۇرامىنداعى كۇمىس 20 پروسەنتكە دەيىن ءقۇلدىرادى. XI عاسىردىڭ اياعىنا قاراي «كۇمىس داعدارىسى» بۇكىل مۇسىلمان شىعىسش، سونىڭ ىشىندە زەرتتەلىپ وتىرعان ايماقتىڭ قالالارىن دا قامتششى. سوندىقتان XI- XII عاسىرلاردا باعامى التىنمەن بەينەلەنىپ، ول قۇننىڭ بۇرىنعىدان كوبىرەك ولشەمىنە اينالدى. ونىڭ اينالىس قۇرالى رەتىندە ءرولى ارتا ءتۇستى.[2؛476ب] XIII- ءحىۇ عاسىرلاداعى تاۋار قاتىناستارىن شەت ايماقتىڭ كوشپەلىلەرى تارتىلدى. مۇنى كومبەلەر مەن كوشپەلىلەردىڭ قابىرلەرىنەن، ورتالىق قازاقستانداعى قىپشاقتاردىڭ قابىرلەرىنەن تابىلعان تەڭگەلەر دالەلدەيدى. مونعولدار جاۋلاپ العاننان كەيىنگى العاشقى ون جىلدىقتا شارۋاشىلىقتىڭ جاي- كۇيىنىڭ ناشارلاپ كەتكەنى سونشا، بۇل كەزدەگى اقشالى ساۋدا جونىندە ايتۋدىن كەرەگى دە جوق. ەلدى كۇيزەلىستەن شىعارىپ، شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ جەنە اكشالى ساۋدانى جانداندىرۋ ءۇشىن ورتالىقتاندىرىلعان ىشكى ساياسات كەرەك بولدى.رەفورماتورلىق ءساياساىتشش نەگىزىن 1251جىلى ۇلى حان دەپ جاريالاعان مەڭگۋ حان قالادى. دەرەكتەمەلەردە حالىقتىڭ ەل-قۋاتىن ويلاۋدان تۋدى دەگەن ءبىرقاتار شارالار سونىڭ اتشا ايتىلادى. ونشش تۇسىندا حالىقتى وزبىرلىق مىندەتكەرلىكتەردەن قورعاگان جان باسىنا سالىق سالۋ قاتاڭ رەتتەلىپ، سىناماسى بىردەي التىن دينارلاردى ۇنەمى سوقتىرىپ وتىرۋعا ەمىر بەرىلدى، مۇنىڭ ءوزى اقشالى ساۋدانىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋى مەن جاندانۋىنا سەبەپشى بولدى. مەڭگۋ حاننىڭ ماۋارانناحر مەن ودان شەت جەرلەردەگى ساياساتىنا دەم بەرۋشىلەر ونى ءىس جۇزىندە جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءبىرى موڭعولدار كەزىندە ورتا ازيانشش العاشقى ءىمىرشىسى بولعان ماحمۋد يالۆاشتىڭ ۇلى-امىرشى-كوپەس ماسۇدبەك بولدى. ونشش كۇمىس شىعارۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا بولعان قالالارى تاراز، وتىرار، كەندىج بولدى.

ە.ا.ءداۆيدوۆيچتىڭ ايتۋىنشا، شاعاتاي ۇرپاقتارى يمپەرياسىنىڭ اقشا شارۋاشىلىعى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ- ورتا ازيانى موڭعولداردىڭ جاۋلاپ الۋىنان باستاپ، شامامەن XIII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى گاسىر شيرەگى. بۇل كەزەندە تەڭگەلەردى ازدى-كوپتى ءتۇراقتى ءىيىعارۋدى ەكى قالا -ساماركاند پەن بۇحارا جۇزەگە اسىردى. بۇل تەڭگەلەردى قولدانۋ اياسى تار بولدى، سوندىقتان ولار اقشا داعدارىسىنىڭ جويىلۋىنا جەردەمدەسپەدى. ەكىنشى كەزەڭ شىعارىلعان جەرىنە قاراماستان، شاعاتاي ءۇرپاقتارىنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە ءوتىمدى بولعان، ساپاسى ناشار (التىن 60%) انونيمدىك التىن تەڭگەلەردىڭ تۇراقتى تۋردە سوعىلۋىمەن سيپاتتالادى. تەڭگەلەردىڭ سىناماسى التىن تەڭگەلەردى سول كەزدەگى ناقتى ساۋدانىڭ دەڭگەيى مەن كولەمىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن ادەيى تومەن تاعايىندالدى. ¥ساق-تۇيەك تەلەمدەر كەزىندە سالماعىنا قاراي قابىلداناتىن التىن تەڭگەلەردىڭ فراگمەنتتەرىن پايدالانۋعا بولاتىن ەدى. ءبۇحارانىڭ، سامارقاندتىڭ، حودجەنت پەن وتىراردىڭ تەڭگە سرايلارى ءجۇمىس ىستەدى. وتىراردا حيجرانىڭ 649 جىلىنان (1251- 52جىلدان) 662 جىلىنا (1264-65 جىلعا) دەيىن «مەڭگۋ-حاندار» نەمەسە «حاندار» دەگەن جازۋى بار، تەڭگەنىڭ حان تەڭگەسى ەكەنىن كورسەتەتىن ءبىر ۇلگىدەگى كۇمىس جالاتىلاتىن مىس ديرحەمدەر جىل سايىن دەرلىك شىعارىلىپ ءتۇردى.جاقىندا تەڭگەلەردىڭ «يارلى حاندار» دەگەن جازۋى بار تاعى ءبىر ءتۇرى تابىلدى. بۇل تەڭگەلەر وتىرار مەن ونىڭ تەڭىرەگىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وڭتۇستىك قازاقستان، تاشكەنت پەن فەرگانا اۋداندارىندا دا ساۋدا جۇرگەن. وتىراردا كۇمىس جالاتىلىپ، مىستان سوعىلعان ديرحەمدەردىڭ كومبەلەرى ورتا ازيانىڭ اۋماعىندا دا ەداۋىر ءجيى كەزدەسەدى. 1972 جىلى وتىراردان XIII عاسىردىڭ 50-60جىلدارىندا كۇمىس جالاتىلىپ سوعىلعان مىس ديرحەمدەر (190 دانا) كومبەسى تابىلدى. وندا ناق سول كەزەندە وتىراردا سوعىلعان (19 دانا)، كۇمىس جالاتىلعان ديرحەمدەرگە ۇقساس، ولاردان كولەمى بويىنشا عانا ەرەكشەلەنەتىن مىس فەلستەر دە بار بولىپ شىقتى. وتىراردىڭ اقشا اينالىسىندا ولار مايدالايتىن ۇساق تەڭگەلەر مىندەتىن اتقارعان، مۇنىڭ XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ساۋدا-اقشا قاتىناستارىنىڭ كەبەيۋىنە بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. ءبۇل- وتە ماڭىزدى فاكت، ويتكەنى وسى كەزەڭگە دەيىن شاعاتاي ءۇرپاقتارىنىڭ اقشا شارۋاشىلىعى ۇيىمداستىرىلۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە استانالىق قالا المالىقتا عانا ءبىر مەزگىلدە التىن، كۇمىس جەنە مىس تەڭگەلەر شوعىرلانعان دەپ سانالىپ كەلدى. ءۇشىنشى كەزەڭ ماسۇدبەكتىڭ اقشا رەفورماسى باستالادى. وعان حيجرانىڭ 670 جىلىندا (1271-72ج.) دەكرەت شىعارىلعان ەدى، ءبىراق ونى تولىق جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن XIII عاسىردىڭ تاعى دا جيىرما جىلى كەرەك بولدى. رەفورما ورتا ازيانىڭ، قازاقستان وڭتۇستىگىنىڭ جەنە جەتىسۋدشش كوپتەگەن قالالارى مەن وبلىستارىندا باعالى كۇمىس تەڭگەلەردى ءتۇراقتى سوعىپ ءتۇراتىن ەتتى. كەز-كەلگەن جەكە ادام تەڭگە سارايىنا بەلگىلى-بىر اقى تەلەپ، تەڭگە قۇيدىرۋ ءۇشىن كۇمىس اكەلە الاتىن ەدى. ءقازىر XIII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ءجۇمىس ىستەگەن 15-تەن استام تەنگە سارايلارى مەلىم بولىپ وتىر. رەفورمادان كەيىن كۇمىس تەڭگەلەر سوعۋ ورتا ازيانىڭ ءتۇرلى وبلىستارى مەن اۋداندارىنىڭ ەكونوم يكالىق جاي-كۇيىن سالىستىرا وتىرىپ سيپاتتاۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەرەكتەمە بولىپ تابىلادى. نۋميزماتيكالىق دەرەكتەر اقشالى ساۋدا تۇرگىسىنان الگاندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى وڭتۇستىك-باتىس جەتىسۋ مەيلىنشە قولايلى جاعدايدا بولعان دەپ قورىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

تەمىردىڭ جانە تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ تۇسىندا ءحۇى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنەن ءحۇ عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن وتىراردا تەڭگەلەر شىعارۋ بۇرىنعىسىنشا جارعاستىرىلا بەردى. تابىلعان ولجالارعا قاراعاندا، ءحىۇ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى- ءحۇ عاسىردىڭ ءبىرىشنى جارتىسىندا سامارقاندتا، شاحرۋحيادا، بۇحارادا، ءاندىجندا شىعارىلعان مىس تەڭگەلەر دە اقشا اينالىسىندا بولعان. بۇل تەڭگەلەر وبلىسارالىق جەنە جەرگىلىكتى ساۋدادا پايدالانىلعان. 1430-1431 جىلداردان كەيىن وتىرارعا يراننان نەمەسە حوروساننان اكەلىنگەن «تانگا-ي شاحرۋحي» كۇمىس تەڭگەلەر (219 دانا) كومبەسى وتىراردىڭ كەڭ كولەمدىلىگى سىرتقى ساۋدا بايلانىستارىنىڭ كورسەتكىشى بولا الادى. ول استراباد، گەرات، يەزد، قاشان، كۋم، سابزيەۆار، شيراز تەڭگەلەرىنەن تۋرادى. بىرنەشە تەڭگە تەمىر مەن ماحمۇدتىڭ، مۋحاممەد جاھانگەر مەن ەسكەندىر قارا-قويىنلىنىڭ ەميسسيالارىنا جاتادى. ءحۇ-حۇىى عاسىرلارعا جاتاتىن تەڭگەلەردىڭ كەپ ولجاسى وتىراردان شىقتى، ولاردى ەكى توپقا بولۋگە بولادى. بىرىنشىسىنە ياسسى (تۇركىستان) مەن تاشكەنتتە سوعىلعاندارى جاتادى. ەكىنشى توپ ورتا ازيا قالالارىنىڭ (بۋحارا، ساماركاند جەنە باسقالار) تەڭگەلەر كامتيدى. ياسسى مەن تاشكەنت اقشا سارايلارى كورسەتىلگەن مىس تەڭگەلەر تيپولوگياسى جاعىنان ءبىر تەكتەس كەشەن بولىپ تابىلادى جەنە تۇركىستان مەن وتىراردان تابىلعان تەڭگە كومبەلەرىنىڭ نەگىزىن ءقۇرايدى. قالا ءجۇرتىندا ءمۇنداي تەڭگەلەردىڭ جەكەلەگەن ولجالارى دا از ەمەس. ولاردا بيلەۋشىلەردىڭ ەسىمدەرى مەن سوعىلعان جىلدارى كورسەتىلمەگەن. الايدا سينحروندى ارحەولوگيالىق ماتەريالدى ەسكەرگەندە، تەڭگەلەر ءحۇى-حۇپ عاسىرلاردا اينالىستا جۇرگەن دەپ ساناۋعا بولادى. ۇساق مىس تيىنداردىڭ دا تۇركىستان اقشا سارايىنىڭ ءونىمى بولۋى مۇمكىن. ولاردا جازبالاردىڭ ورنىنا كەراميكا ىدىستا بەينەلەنگەن تاڭبالارعا ۇقسامايتش ءار ءتۇرلى بەلگىلەردىڭ سالىنۋى ءجيى كەزدەسەدى. ياسسى قالاسىندا II ابداللاحتىڭ اكەسى (1560-1583جج) ەسكەندىر حاننىڭ اتىنان كۇمىس تەڭگە شىعارىلعان. وسى حاننىڭ ەكى تەڭگەسى راڭ قالاسىنىڭ ءجۇرتىندا تابىلعان. ولجالاردا مەزگىلى XY1 عاسىر دەپ بەلگىلەنەتىن مىستان سوعىلعان تەڭگەلەردىڭ مۇلدەم كوپ بولۋى سول كەزەڭدە وتىراردىڭ قالالىق بازارىندا مىس ايقىنداۋشى ءرول اتقارگان دەپ ساناۋعا مەجبۇر ەگەدى. سول كەزدەگى بۇكىل ورتا ازياعا وسىنداي جاعداي تەن. ءحۇى-حۇىى عاەىرلار كەزەڭىندەگى مىس تەڭگەلەردىڭ اينالىسى تۋرالى مەسەلە نۋميزماتيكادا از زەرتتەلگەن مەسەلە بولىپ وتىر. سوڭعى ورتا عاسىرلارداعى مىس تەڭگەلەردىڭ باەىم بولىگىندە ايقىن بەلگىلەر جوق. وتىرارداعى ءتورت كومبەنىڭ مىس تەڭگەلەرى نەگىزىنەن تاشكەنتتە، ياسسىدا جەنە بەيمەلىم جەردە سوعىلعان بولىپ تابىلاتىن ءۇش توپقا بەلەدى: مىس دايىيدامالاردا شتەمپەل ىزدەرى جوق، ولاردى اقشا اينالىسىنىڭ تەڭ ءقۇقىقتى ءقۇرالى دەپ ساناۋعا بولادى. ەڭ كوپ توبىن ەنيگرافيكالىق تەڭگەلەر قۇرايدى. ولاردىڭ ءبىر جاعىندا اڭ، ەكىنشى جاعىندا ءقۇس بەينەلەنگەن، اڭ بەينەلەنگەن كەيبىر تەڭگەلەردىڭ ەكىنشى جاعى تەگىس. تاشكەنت وبلىسى اۋماعىندا تابىلعان ماتەريالداردا وسىلاي سوعىلگان تەڭىەلەر بار. اتالعان تەڭگە ۇلگىلەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىن قازاق حاندارى تاشكەنتتە جەنە تۇركىستاندا سوققىزعان دەپ ساناۋگا بولادى. مىس كومبەلەردىڭ مەرزىمىن انىقتاۋعا ولاردىڭ بىرەۋىندە الەكسەي ميحايلوۆيچ پاتشانىڭ ەسىمى بار، 1655-1663 جىلدارى سوعىلعان وتىز ورىس تيىنىنىڭ بولۋى نەگىز بەرەدى. ءحۇىى گاسىردىڭ اياعىنان باستالاتىن ۋاقىت وتىرار، ساۋران، سىعاناق، اكقورگان، ۇزكەنت ءومىرىنىڭ بىتۋىمەن بايلانىستى، بۇل قالالاردىڭ جۇرتتارىنان تابىلعان نۋميزماتيكالىق ولجالاردا كورىنىس تاپقان.

---