جازدا جاۋعان قار
"قىراندار، قوش بولىڭدار!" اتتى پوەمانىڭ جازىلۋى جايلى حيكايا
17-يۋن 1972-جىل.
تالدى جايلاۋى. كەگەن اۋدانى.
تاڭەرتەڭ اۋىرىپ تۇردىم. كوكتە جاتتىم. سيىرشى جۇمابەكتىڭ ءۇيى. ەرتەڭگى استان كەيىن كوڭىلسىزدىك. گۇلدى كەشىپ، قاڭعىرىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ايتسا دا، ەرتەڭگىسىن بۇلت ءۇيىرىلدى دە، ءبارىمىز جاڭبىر بولادى دەپ قورىقتىق ۇلىم ايبار: "مەن بىلسەم، جاڭبىر جاۋمايدى"، — دەدى. شىنىندا دا، مىنە ءتۇس بولىپ قالدى، اسپان اشىق البا-جۇلبا اق بۇلتتار الماتى جاقتان، ءسىرا، تولاسسىز، قىتايعا جەر اۋىپ بارادى. ولاردىڭ زيانى مۇلدە جوق قايتا ۇزدىكسىز سامال بەرىپ كەتىپ جاتىر (ايبار: "مەن ايتتىم عوي"، — دەپ ماقتانىپ قويادى. ايبار! ايبار!!!). ايبار كەشە ءبىر سوزىندە: "شىتىرمىن عوي، پاپا، شىتىرمىن!!!" — دەيدى. تۇسىنبەيمىن؟! ايبار! ايبار!!!
اقيىق (شىندىعىندا، كوزىممەن كوردىم، اقيىق!) قىران باستاعان ءتورت قىران توبەمنەن؟ ەرتەدەن بەرى اينالىپ عايىپ بولدى. قايدا كەتكەنى بەلگىسىز... كوڭىلسىزدىك...
اڭگىمەنى باسىنان ايتايىنشى. ءيا، ءبىر بولماشى نارسەگە بۇلك ەتە قاپ، ۇيدەن شىعىپ ءجۇرىپ كەتتىم دە، ءبىر وڭتايلاۋ، قۇرعاقتاۋ قىرعا پلاششىمدى توسەپ، ارنەنى ويلاپ وتىر ەدىم، ايبارىم قاسىما كەلدى. ەكەۋمىز سىرلاستىق كەشە بىرەۋ ايبارىما ات بەرەم دەگەسىن، مالشى بالاسىن سوعان جىبەرگەم، ەكەۋىمىز اناۋ اۋىلدان سونى قاراۋىلداپ وتىرمىز. بەرە مە، بەرمەي مە دەپ قويامىز. ايباركا اتقا قۇمار-اق.. كەشە ءبىر جاققا كەتىپ كەلمەي قالعان ءۇي يەسىنىڭ كەلگەنىن كورىپ، ايبارىم سوعان جۇگىرىپ باردى دا، قايتىپ كەلدى. ول بالاسىن الدىنا الىپ، ايبارىم جەتكەنشە، مالىنا كەتىپ قالدى. ايبارىم قايتا كەلدى قاسىما. رەنجۋدى دە، رەنجۋ دەگەندى بىلمەيدى دە.
ايبار! ايبار!!!
ءتىپتى، تاياقپەن تۇرتەر بيىكتىكتە ءبىزدى اينالىپ ءتورت قۇس ۇشىپ ءجۇر. ايبار ول قانداي قۇس دەپ سۇراعاسىن، مەن كەزقۇيرىق ەكەنىن ايتتىم. ونىڭ قاسيەتىن سۇراعاسىن، ونشا ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعانىمدا، سول كەزقۇيرىق جۇرگەن بيىكتىكتەن تاعى بىر-ەكى قۇس كورىندى. قاراسام، بۇركىت (ارينە، تاۋ بۇركىتى) ەكەن. مەن: "بۇركىت"، — دەپ ەدىم، ايبارىم: "اتاڭنىڭ باسى، ول بۇركىت ەمەس"، — دەدى (ءسوزىنىڭ جانى بار ەدى...). سول ساتتە ءسال بيىككە قاراسام، جانە بىر-ەكى قىران ۇشىپ ءجۇر، ايبارىما ايتىپ ەدىم، ول دا بۇركىت ەكەندىگىن راستادى. ولار بيىكتە ەدى. بىرەۋى اقيىق ەكەن، مەن بۇرىن ءسان سالىپ قارامادىم با، شىنىندا اقباۋىر اقيىق قىراندى كورگەنىم تۇڭعىش رەت...
وسى ساتتە الگى بالا ايبارعا بەرگەن اتقا ءمىنىپ، ءوزىنىڭ اتىن اناۋ قىرداعى اۋىلدان بەرى قاراي ايداپ كەلەدى ەكەن. ەكەۋمىز ۇيگە كەلدىك. الگى قۋ بالا ايبارعا بەرگەن اتتى "مىناۋ اساۋ" دەپ ءوزى مىنگىسى كەلەدى. ايبارىم ونى بىلە قويدى. اق كوڭىل ۇلانىم-اي، الگى اتتى تۇرتكىلەپ كورىپ، ءسال پىسىقتاۋ ات ەكەن، قيعىسى دا جوق ءبىراق مەن زەكىپ تاستاعاسىن، كەلىستى دە، الگى جۇگەرمەكتىڭ شابانىنا ءمىنىپ-اق باتىس جاقتاعى قارسى جوتاعا ەكەۋى راۋعاش تەرۋگە كەتتى.
دۇربىمەن قاراپ وتىرمىن، ەكەۋى جوتاعا شىعىپ بارادى. ايبار الدا، اناۋ ارتتا... بەتتەن قايتا ءتۇسىپ كەلەدى، قاراپ وتىرمىن. تاعى دا ايبارىم الدا. سايعا ءتۇسىپ كەتتى. تومەندە ىسقىرىپ ولەڭ ايتىپ، قارا اتقا مىنگەن جىلقىلى اۋىلدىڭ قىزى كەلە جاتىر ەكەن. 15-16-لاردا. شاقىرىپ الىپ، وقيسىڭ با دەگەن سۇراعىما:
— ەكى-ۇش كلاستان كەيىن وقي المادىم، — دەپ ازەر ايتتى. اتقا وتىرىسى، مال قايىرىسى — ءبارى ەركەك داۋسى دا. ۇيىنە قاراي شاۋىپ الا جونەلدى.
ەرىگىپ وتىرىپ، اۋلاقتا ۇشىپ جۇرگەن قۇسقا جانە ءدۇربى سالدىم. بۇركىت ەكەن. ماناعى اقيىق ەسىمە ءتۇسىپ، كوكتى ءتىنتىپ ەم، تاۋىپ الدىم. سۇمدىق بيىكتىكتە راحاتتا ءجۇر ەكەن. قاسىندا جانە ءبىر الىپ قىران بار، ول — قوڭىرلاۋ. ەكەۋى ءسال اۋلاقتا، تومەندەپ ۇشىپ ءجۇر. اقيىقتان كوز المايمىن. و، كەرەمەت! و، بوستاندىق— ەركىندىك! و، قۇدىرەت!!! ويىما ءعابيتتىڭ قىرانى ءتۇستى... قاي-قايداعىنى ويلايمىن... ايبارلار كەلدى، راۋعاشتارى جوق ايبارعا ايتىپ ەم، ول دا ءدۇربىنى الىپ قارادى، قارادى دا، ماناعى اقيىقتى تاني كەتتى. ءماز بولدى. "ويپىرماي، بۇلاردىڭ ۇياسى قاي ماڭدا بولدى ەكەن؟! ءبىز وتىرعان تاۋدىڭ ءبارى قاراعاي، الاسا، كوگال، قۇزدار كورىنبەيدى". وسى ويىمدى اشىپ ايتىپ ەم، الگى تۇلەي بالا "قاراعايدا" دەگەنى. ايبارىم جۇلىپ العانداي:
— اتاڭنىڭ باسى، قىران ۇياسىپ قاراعايعا سالمايدى، بيىك قۇلاما-قۇزعا سالادى، — دەدى.
— بۇلار قايدان كەلدى ەكەن، ءا؟ — دەپ دال بولىپ ەدىم، ايبارىم:
— پاپا، بۇلار اناۋ الاتاۋدان، — دەپ وڭتۇستىكتە قۇدىرەتتەنىپ جاتقان ءتيان-شاننىڭ سىلەمى — قىرعىز الاتاۋىن كورسەتتى. سەنبەسكە شارام جوق ايبارىما. وسىمەن وتىرعانىمدا، قىرانداردان اداسىپ قالدىم، ءقازىر جوق. مۇمكىن، ەندى كورمەسپىن دە...
قوش، قىراندار! قوش، اقيىق!!! ايبارىم! ايبارىم!!! ايتساڭدارشى، قۇدىرەت دەگەن نە؟! ءارى قاراي جازا المايمىن. ۇيگە تەز جەتۋىم كەرەك.
18 يۋن 1972-جىل.
تالدى جايلاۋى. كەگەن اۋدانى.
ءقازىر ەرتەڭگى ساعات 9.00. قىس. جەر اپپاق. قىزىل-جاسىل گۇلدەردى قار باسىپ قالدى. كادىمگى قىس. جاپالاقتاپ قار جاۋىپ جاتىر، جاۋىپ جاتىر. ارتىنان، ءسوز جوق، سۋىق بولادى دەگەن ءسوز.
سورلى گۇلدەردىڭ كۇنى نە بولار ەكەن؟! الدە ولارعا بۇل جاي ۇيرەنشىكتى دە بولار.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىق. تۇڭلىك ءتۇسىرۋلى، ساماۋىر قايناپ تۇر، داستارقان جايۋلى. جەڭگەي مەنىڭ قاس-قاباعىمدى باعۋدا، اعاي جانتايدى، جاستىق، الىپ بەردىم.
ايبارىم مەن الگى بالا (بولات) شەلەك الىپ قىمىزعا كەتتى. الدا — تۇننەن قالعان سۋىق ەت، جەگەم جوق اراقتار جۇكتىڭ استىندا، بەرىپ ەدى، ىشكەنىم جوق سەبەبى كەلگەلى بەرى وتكاز بەرگەم، ىشكەم دە جوق جەڭگەي — جاقسى قاتىن. قازاقتىڭ جاقسى قاتىندارىنىڭ ءبىرى. ءسىرا، ماعان ىشسە ەكەن دەپ ويلايدى، اينالايىن، ىشپەيمىن، شىدايمىن.
ۇيقى تۇندە دە دۇرىستالمادى. وز-وزىممەن ارپالىسىپ شىقتىم، اۋرۋ دەيتىن اۋرۋ دا ەمەسپىن.
تۇندە سۇمدىق نايزاعاي شارتىلدادى، الدەقايدا جاي ءتۇسىپ، جەر سولق ەتە قالدى. جىلقى ۇرىكتى. الدەقايدا مالشىلار مىلتىق اتتى. بارلىعىنا اماندىق تىلەپ، تاڭ اتقاندا عانا كوز ءىلدىم، ەرتە تۇردىم. سىبىرلەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇردى دا، ارتى الگىندەي — قار قۇيىپ تۇر. ويناپ كور تاۋدىڭ تابيعاتىمەن.
و، سۇمدىق! ءوزىمنىڭ جازىلعان جىرىمداعى جايلاردى قۇدىرەت بۇلجىتپاي، ءدال سول قالپىندا كوزىمە كورسەتىپ، الدىما تارتىپ وتىر. و، قۇدىرەت! نە ايتا الام؟ بۇل نە قىلعان ارپالىس؟! قۇدىرەت كىم؟! ءتورت قىران! "قوش، قىراندار!".
قىمىزىن كوتەرىپ ايبارىم كەلدى. قان جايلاۋ مەن بۇرقاسىن قىستىڭ قىمىزىن ىشەمىز ەندى. جاتاردا ايبار: "بۇگىن جاڭبىر جاۋادى"، — دەگەن ەدى، تۇندە جاۋا باستاعان-دى. ۇيقىدا جاتقان ايبارىم باسىن كوتەرىپ الىپ: "پاپا، مەن ايتتىم عوي، جاڭبىر جاۋادى دەپ"، — دەگەندە، جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. قورقامىن ايباردان. ونىڭ ۇيدە تۇرعىسى جوق دالادا ءجۇر قار مەنەن گۇل كەشىپ. مىنە، ەندى قىمىز ىشەمىز.
ءقازىر جەڭگەيگە اعاي "قىمىز ىشپەيمىن" دەدى، مەن ىشەم. اكەلىڭىز، قۇيىڭىز، قۇيا بەرىڭىز!
ءقازىر ساعات 1.00. تاۋدا تال ءتۇس كەزى. مىناۋ سۇمدىق! قار اتتىڭ تىزەسىنەن ءتۇستى، تولاستاماي ءالى جاۋىپ تۇر. سۇمدىق! تۇنىمەن جاۋسا قايتەدى بۇلار؟! ىڭعايسىزدىق، ماسقارا ىڭعايسىزدىق.. قۇتتى قوناق بولا المادىم بىلەم، ءبىراق ءبىز بۇل تاۋعا كۇنشۋاقتى الا كەلگەن سياقتى ەدىك. ەكى كۇن ناعىز جايلاۋ ەدى، ءبىراق وزىممەن ءوزىم ارپالىسىن، ەشنارسەگە زاۋقىم سوقپاپ ەدى. ەندى وڭايلايىپ دەگەنىمدە مىنا قىرسىقتى قارا.
مالشىلار دۇرلىگە، ۇرەيلەنە باستادى. مەنىڭ قوجايىنىم سۇمدىق بايسالدى ادام، ساسپايدى. نەگە سەنەدى؟! مالى قايدا؟!
جانتايعان بولدىم، ۇيىقتاي المادىم. تۇندە دە ۇيىقتاعام جوق. ۇيقىم قايدا؟!
قۇلاقتىڭ دابىلى ۇدەپ بارادى... شوقايمەن دالاعا دارەت سىندىرۋعا دا شىعا الماي وتىرمىن، بۇل ۇيدە باسى ارتىق كيىم دە جوق.
ۇيدە ءبىر مالشى كاريا وتىر، اڭگىمەشىل-اق قۇزار تاۋدىڭ باسىنا بالىق قايدان كەلگەن؟! و، قۇدىرەت! كەشە بالاسى تاۋ وزەنىنەن بالىق ۇستاپ اكەلىپتى.
جەڭگەي كەرەمەت ادام! ءبىراز مىزعىپ تۇردى دا: "بۇگىن ورتەنىپ ولگەن ادامنىڭ ارمانى جوق"، — دەپ، سىرتقا اققارعا شىقتى دا، بۇتاق بۇتاپ اكەلىپ، پەشتى قايتادان دۇرىلدەتىپ جىبەردى.
كەشەگى كورشى قىرعىز مالشىلارىنىڭ سلەتىن (تويىن) اڭگىمەلەپ، ازىلدەپ وتىر. مەنى ازىلدەپ ءبىر قويدى. بۇرىشتا جازىپ وتىرمىن.
نە دەگەن كەرەمەت جاندارسىندار، جاندارىم! كىم بىلەدى سەندەردى؟ كىم تۇسىنەدى؟! قۇدىرەت دەگەن كىم؟..
مىنالاردىڭ كوزىنشە جازۋ دا وڭاي ەمەس. جالپى، بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرىپ قولىما قالام ۇستاپ كورمەگەن ادام ەدىم، امال قانشا، امالىم جوق
سۇمدىق ۇرەي بار مەندە. ۇيقى جوق ءبىراق سەرگەكپىن. مەنى پەش تۇبىنە شاقىرادى، بارعىم جوق تىپتەن مۇزدار ەمەسپىن، تەرشىپ وتىرمىن.
اقپان. ناعىز اقپان. گۇل كەشىپ، كۇنى كەشە كەشكە دەيىن سايرانداعان قايران كۇن قايتا ورالۋىنا سەنۋ قيىن. گۇل قايدا، سامال قايدا، كۇن قايدا؟! ىڭعايسىزدىق! سۇمدىق ىڭعايسىزدىق!
مەنىڭ شۇقشيىپ وتىرعانىمدى كورە وتىرىپ قوجايىن ىڭعايىزدانا باستادى. دالا اپپاق كوز قاراتپايدى. مىنا جەڭگەيدىڭ اتى كىم ەدى؟!
قىزىق بولدى.
امالىم قۇرىپ، قىشاپ باراتقاسىن، سىرتقا شىعايىن دەپ ەم، جەڭگەي دە، وتىرعان مالشى كاريا دا كيىپ جاتقان شوقايىمدى كورەدى عوي، ارينە.
قارت: "بالام-اي، شوقايىڭ دا بۇگىن ەمەس ەكەن-اۋ، شۇرىق تەسىك. تىم قۇرىسا، ءبۇتىن باتىڭكە كيىپ كەلمەدىڭ بە؟"
مەن: "ەشتەڭە ەمەس، كاريا"، — دەگەن بوپ قىزاراقتاپ، قىسىلىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتىم. قانشا دەگەنمەن جازدىڭ اتى جاز عوي، سارى مايداي شىلانىپ جاتقان كوبىك قار شوقايىما جۇقپادى. ۇيگە ەندىم.
— جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار دەگەن، كاريا. مىنە، قار قۇيىلعان جوق — دەپ شوقايىمدى كورسەتتىم.
جەڭگەي: "راسىندا دا قۇيىلماپتى، سوعان قاراعاندا، ونشا الىسقا بارماعانسىز-اۋ، ءسىرا"، — دەدى.
ۇندەمەي كۇلە بەردىم، ءبارىمىز كۇلىستىك. ۇنسىزدىك. قويشى ەندى، توقتاتايىن، ىڭعايسىز. اعاي قار كۇرەپ ءجۇر. دارەتكە اپارار جول اشىپ جاتىر، قىزىق..
قانشاما ءبىر-بىرىمىزدىڭ قاباعىمىزدى باققانىمىزبەن، مىنا كۇن ەڭسە كوتەرتەر بولمادى.
مانا تۇستە ءسال اشىلىپ، قار ەرىگەندەي بولىپ ەدى، قايتا بۇلتتانىپ، ەندى تاۋدىڭ اق جاۋىنى باستالدى. توپەپ تۇر. ءۇي يەسى ساي-سايدان مالىپ ىزدەپ كەتتى. كوڭىلسىز.
كەشقۇرىم. كەشكى اسقا كەسپە ىشتىك. ەل س ۋدوۆولستۆيەم. ۇيدە بولسا، ءۇش كەسە ىشەر ەم. ەڭدى ۇيقى بولسا... ەرتەڭ اتپەن بولسا دا تومەن تۇسپەك ويىم بار. بولمايدى ەكەن، ىڭعايسىز عوي...
ەرتەرەك ۇيىمە — الماتىما — جەتپەسەم بولمايدى ەكەن...
19-يۋن. تالدى جايلاۋى.
تۇندە، جاتار الدىندا ايبار ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا كونفليكت بولدى. ايباردى تۇسىنبەيمىن. ءيتتىڭ عانا كۇشىگى-اي، ءوزى تۋرالى كەرەمەت ويلارىمنىڭ ءبىر ساتتە-اق بىت-شىتىن شىعاردى...
قار — جاڭبىر، جاڭبىر — قار، بوران. اۋىر ويمەن جاتتىم. الايدا كەرەمەت ۇيىقتاپپىن.
اتقا ءمىنىپ، جايلاۋدان ءجۇرىپ كەتتىم. ...ابەكەڭ (قايناعا) جەڭگەمىز ەكەۋى ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن، كوڭىلدى. جايدارى، كۇلىپ قارسى الدى. وسىلاي بولۋ كەرەك قوي. الماتىنىڭ جاڭالىعىن ايتتى.
تەزدەتىپ الماتىعا كەتكىم كەلدى دە، ارتىنشا شەشەمدى (ناقامدى)، قاراسازدى كورگىم كەلىپ كەتتى. جەڭگەمە ايتتىم. اعام (ابەكەڭ) اۋىلعا الىپ ءجۇردى. ەنگەلسكە سوقپاي، شيبۋتقا (قازىرگى كيروۆ كولحوزى) تارپىق. Oho، ابەكەڭ (ءابدىمتالىپ) سەزىمنىڭ ادامى ەكەن! ءبارىن دە بىلەدى، ءبارىن دە تۇسىنەدى... شيبۋتتاعى قايىن جۇرت ءبىزدى جاقسى قارسى الدى.
اتام مەن اپامنىڭ قابىرىنە بارىپ، مەن قۇران وقىدىم. ابەكەڭنىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. بايقايمىن، مەن ول كىسىنىڭ وزىمە دەگەن ماحابباتىن باعىندىرىپ الدىم. بۇل — حاق!
"قوشقار" بارىپ، قوڭىربايدىڭ ۇيىنەن ءدام تاتىپ اتتاندىق
"كيروۆقا" كەلىپ، سارا مەن ءابدۇيسىپتىڭ دە شايىن ءىشىپ، "ەنگەلسكە" كەلدىك. ابەكەڭ ناقاما سالەمدەستى. ابەكەڭ قاتتى تولقىدى... كوزىنەن جاس كورىپ قالدىم. توقتارباي قوزى سويام دەپ ەدى، ابەكەڭ قارامادى. قاراۋعا دا بولمايتىن ءساتسىز جاعداي ەدى... ول كىسى كەتتى. ايبارىمىز ەكەۋمىز قالدىق بايقايمىز، ابەكەڭ ءبىزدى مىنا تۇرمىسقا ازەر قيىپ كەتتى. قاتتى تولقىپ كەتتى، تولقىپ كەتتى. امان بولسا ەكەن، اۋىرماسا ەكەن جاقسى ازامات!
20-يۋن 1972-جىل.
ۇيىقتاماي شىقتىم.
ءسىرا، ەندى اۋىلىم، اۋىلىم دەگەننەن اۋلاعىراق بولارمىن. الايدا مەن ەس كىرگەلى تۋعان اۋىل تۋرالى ەمىرەنىپ جازىپ كورگەن ەمەسپىن. نانباساڭ، وقىپ كور مەنىڭ ولەڭدەرىمدى...
ەلىم جوق جەرىم جاتىر ورنىندا. ءسوز جوق بىرەۋلەردى ىشتەي جوقتاپ جاتىر...
كۇنىشايعا (ناعاشى قارىنداس، كۇيەۋى اۆاريادان قايتىس بولعان) كوڭىل ايتتىم دا قايتتىم. ونىنشى بىتىرگەلى 15 جىلدان بەرى كورگەنىم وسى. مىنە، ساعان قىزدىڭ تاعدىرى، ادامنىڭ عۇمىرى...
قۇرىسىنشى!!!
22-يۋل 1972-جىل.
ءبۇتىن ءتورتىنشى كۇن. اۋرۋحانا. اۋرۋحانا ەمەس، تۇرمە.
24-يۋل.
كۇن ءالى شىققان جوق. الاتاۋ شىڭدارى قان قىزىل، ءتىپتى باتىسقا قاراساڭ، ول دا قىپ-قىزىل. بۇل نە سۇمدىق!؟ كۇن شىقپاي تۇرىپ تا وسىلاي بولۋشى ما ەدى؟! سۇمدىق! ءبىرىنشى رەت كورۋىم. تەك جاقسىلىققا باعىشتالسىن! "قىراندار، قوش بولىڭدار!".
You Might Also Like
-
«بۇگىنگى كۇن بولاشاقتىڭ سۇلباسى» ۋيليام گيبسون .بولاشاعىن ويلامايتىن ادام جوق. ەشكىم ەرتەڭگى كۇنى قالاي بولاتىنىن بىلمەيدى. وتكەنىمىزگە قاراپ بولاشاعىمىز تانىلادى. ال، بولاشاق بۇگى...
-
تاعى دا ءتۇن. كۇن ارتىنان كۇن شىعىپ، ۋاقىت زۋلاپ جاتىر. تاڭ اتىسىمەن اللاسىنان تىلەيتىنى ارماننىڭ ءبىر ارمانى بار. ول 5 جىل بۇرىنعى قاسىرەتى ەدى.. اكەسى مەن جالعىز اپكەسىنە سالماق سالعىسى كەلمەيتىن ا...
