جەر بەتى سۋلارىن قورعاۋ
اقتوبە وبلىسى، بايعانين اۋدانى،
ويماۋىت اۋىلى. س. جيەنبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جەر بەتى سۋلارىن قورعاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا جەر بەتى سۋلارىن قورعاۋ شارالارى، ولاردى لاستاۋشىلار تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلار بويىندا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ، ءوز بەتتەرىنشە ويلاپ، شەشىم قابىلداي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى بىلىمدىلىككە، جان – جاقتىلىققا جەر بەتى سۋلارىن قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، اۋىزشا بايانداۋ، تاپسىرمالار ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
كلاسس وقۋشىلارىن تۇگەندەۋ، ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
§ 46، 47. جەر استى سۋى. مۇزدىقتار جانە ولاردىڭ ماڭىزى.
ءىىى. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
1. شىعۋ تەگى جونىنەن جەر استى سۋلارىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
2. سۋ وتكىزگىش قابات دەپ نەنى ايتامىز؟
3. سۋ وتكىزبەيتىن قابات قانداي تاۋ جىنىستارىنان تۇرادى؟
4. ەسپە سۋ دەگەن نە؟
5. مينەرالدى سۋ دەگەنىمىز نە؟
6. قار جيەگى دەگەن نە؟
7. ايسبەرگتەر قالاي پايدا بولادى؟
8. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى تاۋ مۇزدىعى قالاي اتالادى جانە ول قايدا ورنالاسقان؟
9. گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى؟
10. دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى دەگەنىمىز نە؟
ءىV. وي شاقىرۋ.
وقۋشىلار جالپى جەر بەتى سۋلارىنا نەلەردى جاتقىزامىز؟
V. جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
Cۋدىڭ بۇكىل جەر بەتىندە ءوتىپ جاتاتىن قۇبىلىستاردا اتقاراتىن قىزمەتى ەرەكشە جانە ادامزات تىرشىلىگىندەگى ماڭىزى وتە زور. سۋ تۋرالى ماقال – ماتەلدەر بارلىق حالىقتار تىلىندە بار. ولار ءار تىلدە ءار ءتۇرلى ايتىلعانىمەن، ءبارىنىڭ ماعىناسى «سۋسىز تىرشىلىك جوق» دەگەن ۇعىمعا سايادى.
سونىمەن، بالالار، سۋدى قورعاي ءبىلۋ – ونى دۇرىس پايدالانۋ ەكەندىگىن تۇسىندىڭدەر. ادامدار ءوز مۇقتاجدىقتارىنا سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ەرتە كەزدەن – اق كانالدار سالىنعان.
كانال دەگەنىمىز – جاساندى وزەن.
ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان ارناعا وزەن نەمەسە كول سۋى جىبەرىلەدى. كانال ارقىلى ءبىر وزەن مەن ەكىنشى وزەن جۇيەسى جالعاسىپ، قولايلى سۋ جولدارى پايدا بولادى، سۋمەن جابدىقتاۋ جاقسارادى. وسى ايتىلعانعا ەرتىس – قاراعاندى كانالى مىسال بولا الادى. ونىڭ ۇزىندىعى 500 كم، ەنى 40 م، ال تەرەڭدىگى 5 – 7م.
كوپتەگەن وزەندەر ءبىر ماۋسىمدا ارناسىنان شىعىپ تاسىسا، كەلەسى ماۋسىمدا تايىزداپ قالادى. وزەن سۋىن رەتتەپ، ءتۇرلى ماقساتتارعا پايدالانۋ ءۇشىن ادامدار قولدان بوگەن جاسايدى.
بوگەن دەگەنىمىز – جاساندى سۋ قويماسى. بوگەندەر حالىقتى، ونەركاسىپ ورىندارىن، اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى بوگەنگە جينالعان سۋ سەس – تەردىڭ تۋربينالارىن اينالدىرادى.
جەر بەتىندەگى سۋدى ىسىراپپەن پايدالانۋ اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوقتىرادى. مىسالى، ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ وزەندەرىنىڭ سۋىن شارۋاشىلىق ماقساتتارعا ۇقىپسىزدىقپەن پايدالانۋ سالدارى ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنا اكەپ سوقتىردى. ۇقىپسىز پايدالانۋ بارىسىندا تازا سۋ قۇرامىندا زياندى، ءتىپتى ۋلى زاتتار كەزدەسە - ءتىن لاس سۋعا اينالادى. وسى سۋ وزەندەرگە، كولدەرگە، تەڭىزدەرگە، مۇحيتتارعا قوسىلىپ، ولاردى لاستايدى.
ادامداردىڭ كاسىپتىك ارەكەتىنىڭ جانە تۇرمىسقا پايدالانۋىنىڭ اسەرىنەن سۋ قۇرامىنىڭ جانە قاسيەتتەرىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن، ياعني سۋ كوزىنىڭ پايدالانۋعا جارامسىز بولىپ قالۋىن سۋدىڭ لاستانۋى دەپ اتايدى.
وزەندەر مەن كولدەردى لاستانۋدان ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ لاستانعان سۋدى وزەندەر مەن كولدەرگە اعىزباستان بۇرىن جاقسىلاپ تازارتۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارناۋلى ورىنداردا سۋدى سۇزەدى، تۇندىرادى جانە باسقا دا ادىستەرمەن تازالايدى.
سۋدى تىڭايتقىش، پەستيسيدتەرمەن لاستانۋدان قورعاۋ ءۇشىن تىڭايتقىشتى ءاربىر وسىمدىكتىڭ قاجەتىنە قاراي قوسۋ مولشەرىن ساقتاعان دۇرىس. پەستيسيدتەردى تەك زيانكەستەرمەن كۇشتى زالالدانعان جاعدايدا عانا قولدانۋ قاجەت.
رەسپۋبليكالىق “سۋ زاڭىندا” ءاربىر وزەن نەمەسە كول جاعالاۋىندا سۋ قورعاۋ بەلدەمدەرىنىڭ بولۋى كەرەك ەكەندىگى ايتىلعان. بۇل ايماقتا شارۋاشىلىق قىزمەتى قاتاڭ تەجەلەدى. ياعني مال شارۋاشىلىق كەشەندەرىن سالۋعا، قارا مالدىڭ جازعى جايىلىمىنا پايدالانۋعا، ونەركاسىپ قالدىقتارىن ساقتاۋعا، قوقىستاردى تاستاۋعاتىيىم سالىنعان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ گەوگرافيا ينستيتۋتى نۇرا، ەرتىس وزەندەرىندە سۋدىڭ قۇرامىن زەرتتەگەن. سودان ولارداعى سىناپ، قورعاسىن، مىرىش سەكىلدى قاتەرلى اۋىر مەتالدار مولشەرى قالىپتان ونداعان ەسە اسىپ تۇسەتىنى بەلگىلى بولدى. سوندىقتان بۇل وڭىرلەردە نەشە ءتۇرلى اۋرۋلار كوبەيىپ كەتتى.
VI. سەرگىتۋ ءساتى.
ەلەكتروندى وقۋلىقتان تاپسىرما ورىنداۋ.
VII. بەكىتۋ سۇراقتارى
سۋدىڭ لاستانۋى دەپ نەنى تۇسىنەمىز؟
وزەندەر، كولدەر، مۇحيتتار نەلىكتەن لاستانادى؟
سۋدى ادامدار شارۋاشىلىقتىڭ قانداي سالالارىندا كوپتەپ پايدالانادى؟
كانالدار مەن بوگەندەر نە ءۇشىن جاسالادى؟
VIII. «گيدروسفەرا» ءسوزجۇمباعىن شەشۋ.
ءىح. «كىم تاپقىر» ويىنى.
بەرىلگەن سوزدەردەگى ارىپتەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋ ارقىلى وزەن، كولدەردىڭ اتتارىن تابۋ.
ح. سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ.
ءحى. باعالاۋ
ويماۋىت اۋىلى. س. جيەنبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جەر بەتى سۋلارىن قورعاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا جەر بەتى سۋلارىن قورعاۋ شارالارى، ولاردى لاستاۋشىلار تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلار بويىندا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ، ءوز بەتتەرىنشە ويلاپ، شەشىم قابىلداي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى بىلىمدىلىككە، جان – جاقتىلىققا جەر بەتى سۋلارىن قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، اۋىزشا بايانداۋ، تاپسىرمالار ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
كلاسس وقۋشىلارىن تۇگەندەۋ، ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
§ 46، 47. جەر استى سۋى. مۇزدىقتار جانە ولاردىڭ ماڭىزى.
ءىىى. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
1. شىعۋ تەگى جونىنەن جەر استى سۋلارىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
2. سۋ وتكىزگىش قابات دەپ نەنى ايتامىز؟
3. سۋ وتكىزبەيتىن قابات قانداي تاۋ جىنىستارىنان تۇرادى؟
4. ەسپە سۋ دەگەن نە؟
5. مينەرالدى سۋ دەگەنىمىز نە؟
6. قار جيەگى دەگەن نە؟
7. ايسبەرگتەر قالاي پايدا بولادى؟
8. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى تاۋ مۇزدىعى قالاي اتالادى جانە ول قايدا ورنالاسقان؟
9. گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى؟
10. دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى دەگەنىمىز نە؟
ءىV. وي شاقىرۋ.
وقۋشىلار جالپى جەر بەتى سۋلارىنا نەلەردى جاتقىزامىز؟
V. جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
Cۋدىڭ بۇكىل جەر بەتىندە ءوتىپ جاتاتىن قۇبىلىستاردا اتقاراتىن قىزمەتى ەرەكشە جانە ادامزات تىرشىلىگىندەگى ماڭىزى وتە زور. سۋ تۋرالى ماقال – ماتەلدەر بارلىق حالىقتار تىلىندە بار. ولار ءار تىلدە ءار ءتۇرلى ايتىلعانىمەن، ءبارىنىڭ ماعىناسى «سۋسىز تىرشىلىك جوق» دەگەن ۇعىمعا سايادى.
سونىمەن، بالالار، سۋدى قورعاي ءبىلۋ – ونى دۇرىس پايدالانۋ ەكەندىگىن تۇسىندىڭدەر. ادامدار ءوز مۇقتاجدىقتارىنا سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ەرتە كەزدەن – اق كانالدار سالىنعان.
كانال دەگەنىمىز – جاساندى وزەن.
ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان ارناعا وزەن نەمەسە كول سۋى جىبەرىلەدى. كانال ارقىلى ءبىر وزەن مەن ەكىنشى وزەن جۇيەسى جالعاسىپ، قولايلى سۋ جولدارى پايدا بولادى، سۋمەن جابدىقتاۋ جاقسارادى. وسى ايتىلعانعا ەرتىس – قاراعاندى كانالى مىسال بولا الادى. ونىڭ ۇزىندىعى 500 كم، ەنى 40 م، ال تەرەڭدىگى 5 – 7م.
كوپتەگەن وزەندەر ءبىر ماۋسىمدا ارناسىنان شىعىپ تاسىسا، كەلەسى ماۋسىمدا تايىزداپ قالادى. وزەن سۋىن رەتتەپ، ءتۇرلى ماقساتتارعا پايدالانۋ ءۇشىن ادامدار قولدان بوگەن جاسايدى.
بوگەن دەگەنىمىز – جاساندى سۋ قويماسى. بوگەندەر حالىقتى، ونەركاسىپ ورىندارىن، اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى بوگەنگە جينالعان سۋ سەس – تەردىڭ تۋربينالارىن اينالدىرادى.
جەر بەتىندەگى سۋدى ىسىراپپەن پايدالانۋ اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوقتىرادى. مىسالى، ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ وزەندەرىنىڭ سۋىن شارۋاشىلىق ماقساتتارعا ۇقىپسىزدىقپەن پايدالانۋ سالدارى ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنا اكەپ سوقتىردى. ۇقىپسىز پايدالانۋ بارىسىندا تازا سۋ قۇرامىندا زياندى، ءتىپتى ۋلى زاتتار كەزدەسە - ءتىن لاس سۋعا اينالادى. وسى سۋ وزەندەرگە، كولدەرگە، تەڭىزدەرگە، مۇحيتتارعا قوسىلىپ، ولاردى لاستايدى.
ادامداردىڭ كاسىپتىك ارەكەتىنىڭ جانە تۇرمىسقا پايدالانۋىنىڭ اسەرىنەن سۋ قۇرامىنىڭ جانە قاسيەتتەرىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن، ياعني سۋ كوزىنىڭ پايدالانۋعا جارامسىز بولىپ قالۋىن سۋدىڭ لاستانۋى دەپ اتايدى.
وزەندەر مەن كولدەردى لاستانۋدان ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ لاستانعان سۋدى وزەندەر مەن كولدەرگە اعىزباستان بۇرىن جاقسىلاپ تازارتۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارناۋلى ورىنداردا سۋدى سۇزەدى، تۇندىرادى جانە باسقا دا ادىستەرمەن تازالايدى.
سۋدى تىڭايتقىش، پەستيسيدتەرمەن لاستانۋدان قورعاۋ ءۇشىن تىڭايتقىشتى ءاربىر وسىمدىكتىڭ قاجەتىنە قاراي قوسۋ مولشەرىن ساقتاعان دۇرىس. پەستيسيدتەردى تەك زيانكەستەرمەن كۇشتى زالالدانعان جاعدايدا عانا قولدانۋ قاجەت.
رەسپۋبليكالىق “سۋ زاڭىندا” ءاربىر وزەن نەمەسە كول جاعالاۋىندا سۋ قورعاۋ بەلدەمدەرىنىڭ بولۋى كەرەك ەكەندىگى ايتىلعان. بۇل ايماقتا شارۋاشىلىق قىزمەتى قاتاڭ تەجەلەدى. ياعني مال شارۋاشىلىق كەشەندەرىن سالۋعا، قارا مالدىڭ جازعى جايىلىمىنا پايدالانۋعا، ونەركاسىپ قالدىقتارىن ساقتاۋعا، قوقىستاردى تاستاۋعاتىيىم سالىنعان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ گەوگرافيا ينستيتۋتى نۇرا، ەرتىس وزەندەرىندە سۋدىڭ قۇرامىن زەرتتەگەن. سودان ولارداعى سىناپ، قورعاسىن، مىرىش سەكىلدى قاتەرلى اۋىر مەتالدار مولشەرى قالىپتان ونداعان ەسە اسىپ تۇسەتىنى بەلگىلى بولدى. سوندىقتان بۇل وڭىرلەردە نەشە ءتۇرلى اۋرۋلار كوبەيىپ كەتتى.
VI. سەرگىتۋ ءساتى.
ەلەكتروندى وقۋلىقتان تاپسىرما ورىنداۋ.
VII. بەكىتۋ سۇراقتارى
سۋدىڭ لاستانۋى دەپ نەنى تۇسىنەمىز؟
وزەندەر، كولدەر، مۇحيتتار نەلىكتەن لاستانادى؟
سۋدى ادامدار شارۋاشىلىقتىڭ قانداي سالالارىندا كوپتەپ پايدالانادى؟
كانالدار مەن بوگەندەر نە ءۇشىن جاسالادى؟
VIII. «گيدروسفەرا» ءسوزجۇمباعىن شەشۋ.
ءىح. «كىم تاپقىر» ويىنى.
بەرىلگەن سوزدەردەگى ارىپتەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋ ارقىلى وزەن، كولدەردىڭ اتتارىن تابۋ.
ح. سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ.
ءحى. باعالاۋ
You Might Also Like
-
ماقساتى: تەمەكىنىڭ اعزاعا تيگىزەتىن كەرى اسەرىن جانە ودان تۋىندايتىن اۋرۋ تۇرلەرىن ايتا وتىرىپ، زياندى اسەرىن اشۋ. شىلىم شەگۋدىڭ زياندى جاقتارىن اشا وتىرىپ، ودان جيىركەنۋگە، تەمەكى - ۋ ەكەنىن ايتىپ...
