جەر كىندىگى-بايقوڭىر
تاقىرىبى: جەر كىندىگى - بايقوڭىر.
بارىسى.
ءقازىر ادامزات ءوز ءومىرىن عارىشسىز ەلەستەتە المايدى. 1961 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە يۋ. گاگارين العاش ۇشقاندا، ەشكىم دە ءدال بۇگىنگىدەي، جاڭا تەحنولوگيالار شىعىپ، عارىشتان باقىلايتىن زامان بولاتىنىن بىلمەگەن. عارىشتى يگەرۋ ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا جاڭالىق اكەلدى.. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامۋى ءۇشىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلىسى، مال جايىلىمى، اۋىز سۋدىڭ جەتكىلىكتىگى باقىلانۋى ءتيىس. ال ونى باقىلاۋ تەك عارىش ارقىلى جۇزەگە اسادى.
جالپى جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى ەلدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن، گەوفيزيكالىق وزگەرىسىن، اتموسفەراسىن زەرتتەيدى. جەر شارىنا ءقاۋپى بار اپاتتاردىڭ الدىن الادى.
وي - قوزعاۋ: عارىش دەگەنىمىز نە؟
وقۋشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى. سلايد، سۋرەتتەر كورسەتىلەدى.
ادام ەرتە كەزدەن – اق عارىش دەنەلەرىنىڭ جەردەگى قۇبىلىستارعا اسەرىن زەرتتەپ، بىلۋگە تىرىسقان. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عارىش قالاي زەرتتەلۋدە جانە عارىشتان الىنعان اقپاراتتاردىڭ شارۋاشىلىق ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
1 - وقۋشى: نەگىزى عارىشقا جول 1957 جىلى 4 قازاندا اشىلدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. ا. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر اينالا ۇشتى. 12 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى.
قازىرگى كەزدە عارىشتى يگەرۋ تەز العا باسۋدا. ازعانا ۋاقىتتا جەر توڭىرەگىندە ەكى مىڭعا جۋىق جاساندى سەرىك ۇشىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ادام ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ارنالعان وربيتالىق ستانسالار دا بار.
2 - وقۋشى: عارىش قۇرال - جابدىقتارى جەردىڭ تابيعي سەرىگى - ايدى دا زەرتتەي باستادى. اۆتوماتتاردىڭ كومەگىمەن ادامداردىڭ قاتىسۋىنسىز - اق ايدىڭ توپىراق ۇلگىسى الىنىپ، جەرگە جەتكىزىلدى، بەدەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ادام ايعا تىكەلەي بارىپ تا قايتتى.
3 - وقۋشى: اۆتومات ستانسالار كۇن جۇيەسىنىڭ التى پلانەتاسىنا جىبەرىلىپ، ولار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەر الىندى.
4 - وقۋشى: جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن قىزمەت كورسەتەدى. عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر اۋا رايىن كۇن ىلگەرى بولجاۋعا، اسا اپاتتى قۇبىلىستاردان (سۇراپىل داۋىل، قۇرعاقشىلىق ت. ب.) الدىن الا ساقتانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
5 - وقۋشى: جاساندى سەرىكتەر ارقىلى تەلەحابارلار بەرىلەدى، الىس جەرلەرمەن راديو، تەلەفون بايلانىستارى جۇرگىزىلەدى. ولار جەردىڭ ىشكى قۇرىلىسىن زەرتتەۋگە، ءدال گەوگرافيالىق كارتالار جاساۋعا، پايدالى قازبالار ىزدەۋگە، ەگىننىڭ شىعىمىن بولجاۋعا، تاعى باسقا كوپتەگەن جۇمىستارعا بارعان سايىن كەڭىنەن پايدالانۋدا.
بالالار، ءبىزدىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا عارىش ايلاعى بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. ەندى جەر كىندىگى – بايقوڭىر تۋرالى بىلەتىن اقپاراتتارمەن بولىسەيىك.
6 - وقۋشى: اڭىزدارعا سۇيەنسەك قورقىت بابامىز جەر ءجانناتىن ىزدەپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاپ، تۋعان توپىراعى - سىر وڭىرىنە قايتا كەلەدى. سوندا «بۇل جەر - جەردىڭ كىندىگى» دەپتى. تاس الىپ، اسپانعا لاقتىرسا، تاس اسپاندا ۇزاق اينالىپ ءجۇرىپتى. جىلدار وتە عالىمدار «بايقوڭىردا جەردىڭ تارتىلىس كۇشى از، ەكۆاتورعا جاقىن، عارىشتى ۇشىرۋعا ەڭ قولايلى ورىن» دەگەن قورىتىندى جاساعان.
7 - وقۋشى: عارىش ايلاعىنا اينالاتىن جەر بىرىنشىدەن، ەكۆاتورعا جاقىن ورنالاسۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، ونىڭ قاسىندا مول سۋلى وزەن بولۋى كەرەك. ونداي مول سۋلى وزەن سول كەزدەگى سىرداريا بولاتىن. سونداي - اق، عارىش الاڭىنا تەمىر جول ءوتىپ، سولتۇستىك - باتىس شالعايدا كەڭ جازىق دالا جاتۋى ءتيىستى ەدى. ءباياقوڭىردىڭ تابيعاتى وسى شارتتارعا ساي كەلدى..
8 - وقۋشى: بيىل الەمنىڭ ەڭ ءبىرىنشى عارىش ايلاعى - بايقوڭىردىڭ قۇرىلعانىنا 56 جىل. ال ادامزاتتىڭ تۇڭعىش عارىشقا ۇشقانىنا 51 جىل. «بايقوڭىردىڭ» قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالعاندى. العاشقى زىمىران 1957 جىلى تامىزدا ۇشىرىلدى. بۇل وڭىردەن
يۋ. گاگارين، ن. لەونوۆ، گ. تيتوۆ، ا. لاۆەيكين، ت. اۋباكىروۆ، ت. مۇسابايەۆ سىندى عارىشكەرلەر اسپان الەمىنە ساياحات جاسادى. ولاردىڭ ءاربىر ساپارى قوعامعا بەرگەن پايداسىمەن تاريحتا قالدى.
9 - وقۋشى: 1994 جىلى بايقوڭىر كوسمودرومىن رەسەيگە جالعا بەرۋ مەرزىمى 20 جىلعا دەپ ەسەپتەلسە، 2004 جىلى قاڭتار ايىنان باستاپ 50 جىلعا دەيىن بولىپ مەرزىمى ۇزارتىلدى.
بۇگىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرقاتارىندا «راديوتەحنيكا، ەلەكتروتەحنيكا جانە تەلەكوممۋنيكاسيالار»، «راديوبايلانىس جانە راديوناۆيگاسيا»، «جىلجىمالى بايلانىس قۇرالدارى مەن جۇيەلەر بايلانىسى»، «راديوبايلانىس، راديوحابارلارىن تاراتۋ جانە تەلەديدار»، «كوپ ارنالىق تەلەكوممۋنيكاسيالىق جۇيەلەر» ماماندىقتارى وقىتىلادى. بايقوڭىر قالاسىنداعى ماسكەۋ اۆياسيا ينستيتۋتى فيليالىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كۆوتاسىمەن 45 تالاپكەر ءبىلىم الۋدا. بۇل وقۋ ورداسى عارىش تەحنيكاسىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن ينجەنەر ماماندارىن دايارلايدى.
بارىسى.
ءقازىر ادامزات ءوز ءومىرىن عارىشسىز ەلەستەتە المايدى. 1961 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە يۋ. گاگارين العاش ۇشقاندا، ەشكىم دە ءدال بۇگىنگىدەي، جاڭا تەحنولوگيالار شىعىپ، عارىشتان باقىلايتىن زامان بولاتىنىن بىلمەگەن. عارىشتى يگەرۋ ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا جاڭالىق اكەلدى.. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامۋى ءۇشىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلىسى، مال جايىلىمى، اۋىز سۋدىڭ جەتكىلىكتىگى باقىلانۋى ءتيىس. ال ونى باقىلاۋ تەك عارىش ارقىلى جۇزەگە اسادى.
جالپى جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى ەلدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن، گەوفيزيكالىق وزگەرىسىن، اتموسفەراسىن زەرتتەيدى. جەر شارىنا ءقاۋپى بار اپاتتاردىڭ الدىن الادى.
وي - قوزعاۋ: عارىش دەگەنىمىز نە؟
وقۋشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى. سلايد، سۋرەتتەر كورسەتىلەدى.
ادام ەرتە كەزدەن – اق عارىش دەنەلەرىنىڭ جەردەگى قۇبىلىستارعا اسەرىن زەرتتەپ، بىلۋگە تىرىسقان. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عارىش قالاي زەرتتەلۋدە جانە عارىشتان الىنعان اقپاراتتاردىڭ شارۋاشىلىق ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
1 - وقۋشى: نەگىزى عارىشقا جول 1957 جىلى 4 قازاندا اشىلدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. ا. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر اينالا ۇشتى. 12 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى.
قازىرگى كەزدە عارىشتى يگەرۋ تەز العا باسۋدا. ازعانا ۋاقىتتا جەر توڭىرەگىندە ەكى مىڭعا جۋىق جاساندى سەرىك ۇشىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ادام ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ارنالعان وربيتالىق ستانسالار دا بار.
2 - وقۋشى: عارىش قۇرال - جابدىقتارى جەردىڭ تابيعي سەرىگى - ايدى دا زەرتتەي باستادى. اۆتوماتتاردىڭ كومەگىمەن ادامداردىڭ قاتىسۋىنسىز - اق ايدىڭ توپىراق ۇلگىسى الىنىپ، جەرگە جەتكىزىلدى، بەدەرى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ادام ايعا تىكەلەي بارىپ تا قايتتى.
3 - وقۋشى: اۆتومات ستانسالار كۇن جۇيەسىنىڭ التى پلانەتاسىنا جىبەرىلىپ، ولار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەر الىندى.
4 - وقۋشى: جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرى حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن قىزمەت كورسەتەدى. عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر اۋا رايىن كۇن ىلگەرى بولجاۋعا، اسا اپاتتى قۇبىلىستاردان (سۇراپىل داۋىل، قۇرعاقشىلىق ت. ب.) الدىن الا ساقتانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
5 - وقۋشى: جاساندى سەرىكتەر ارقىلى تەلەحابارلار بەرىلەدى، الىس جەرلەرمەن راديو، تەلەفون بايلانىستارى جۇرگىزىلەدى. ولار جەردىڭ ىشكى قۇرىلىسىن زەرتتەۋگە، ءدال گەوگرافيالىق كارتالار جاساۋعا، پايدالى قازبالار ىزدەۋگە، ەگىننىڭ شىعىمىن بولجاۋعا، تاعى باسقا كوپتەگەن جۇمىستارعا بارعان سايىن كەڭىنەن پايدالانۋدا.
بالالار، ءبىزدىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا عارىش ايلاعى بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. ەندى جەر كىندىگى – بايقوڭىر تۋرالى بىلەتىن اقپاراتتارمەن بولىسەيىك.
6 - وقۋشى: اڭىزدارعا سۇيەنسەك قورقىت بابامىز جەر ءجانناتىن ىزدەپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاپ، تۋعان توپىراعى - سىر وڭىرىنە قايتا كەلەدى. سوندا «بۇل جەر - جەردىڭ كىندىگى» دەپتى. تاس الىپ، اسپانعا لاقتىرسا، تاس اسپاندا ۇزاق اينالىپ ءجۇرىپتى. جىلدار وتە عالىمدار «بايقوڭىردا جەردىڭ تارتىلىس كۇشى از، ەكۆاتورعا جاقىن، عارىشتى ۇشىرۋعا ەڭ قولايلى ورىن» دەگەن قورىتىندى جاساعان.
7 - وقۋشى: عارىش ايلاعىنا اينالاتىن جەر بىرىنشىدەن، ەكۆاتورعا جاقىن ورنالاسۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، ونىڭ قاسىندا مول سۋلى وزەن بولۋى كەرەك. ونداي مول سۋلى وزەن سول كەزدەگى سىرداريا بولاتىن. سونداي - اق، عارىش الاڭىنا تەمىر جول ءوتىپ، سولتۇستىك - باتىس شالعايدا كەڭ جازىق دالا جاتۋى ءتيىستى ەدى. ءباياقوڭىردىڭ تابيعاتى وسى شارتتارعا ساي كەلدى..
8 - وقۋشى: بيىل الەمنىڭ ەڭ ءبىرىنشى عارىش ايلاعى - بايقوڭىردىڭ قۇرىلعانىنا 56 جىل. ال ادامزاتتىڭ تۇڭعىش عارىشقا ۇشقانىنا 51 جىل. «بايقوڭىردىڭ» قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالعاندى. العاشقى زىمىران 1957 جىلى تامىزدا ۇشىرىلدى. بۇل وڭىردەن
يۋ. گاگارين، ن. لەونوۆ، گ. تيتوۆ، ا. لاۆەيكين، ت. اۋباكىروۆ، ت. مۇسابايەۆ سىندى عارىشكەرلەر اسپان الەمىنە ساياحات جاسادى. ولاردىڭ ءاربىر ساپارى قوعامعا بەرگەن پايداسىمەن تاريحتا قالدى.
9 - وقۋشى: 1994 جىلى بايقوڭىر كوسمودرومىن رەسەيگە جالعا بەرۋ مەرزىمى 20 جىلعا دەپ ەسەپتەلسە، 2004 جىلى قاڭتار ايىنان باستاپ 50 جىلعا دەيىن بولىپ مەرزىمى ۇزارتىلدى.
بۇگىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرقاتارىندا «راديوتەحنيكا، ەلەكتروتەحنيكا جانە تەلەكوممۋنيكاسيالار»، «راديوبايلانىس جانە راديوناۆيگاسيا»، «جىلجىمالى بايلانىس قۇرالدارى مەن جۇيەلەر بايلانىسى»، «راديوبايلانىس، راديوحابارلارىن تاراتۋ جانە تەلەديدار»، «كوپ ارنالىق تەلەكوممۋنيكاسيالىق جۇيەلەر» ماماندىقتارى وقىتىلادى. بايقوڭىر قالاسىنداعى ماسكەۋ اۆياسيا ينستيتۋتى فيليالىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كۆوتاسىمەن 45 تالاپكەر ءبىلىم الۋدا. بۇل وقۋ ورداسى عارىش تەحنيكاسىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن ينجەنەر ماماندارىن دايارلايدى.
You Might Also Like
-
2011-2012 وقۋ جىلىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرىندەگى وقىتۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2002 جىلعى 24 قىركۇيەكتەگى № 693 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگ...
-
كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيانىڭ ۇلتتىق بولمىستى قالىپتاستىرۋداعى ورنى
