InfoHub Logo

ەروزيا جەر بەتىمەن اعاتىن سۋدىڭ اسەرىنەن بولاتىندىقتان، بارلىق اگروتەحنيكالىق شارالار سۋدى توپىراقتىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا سىڭىرۋگە باعىتتالۋ كەرەك. ەرىگەن قار سۋى، جاڭبىر سۋى توپىراققا تەزدەپ ءسىڭىپ جاتسا، وندا جەر بەتىنەن سۋ اقپايدى. دوڭەس جەردى جىرتۋدى تەك قانا ەڭىسكە كولدەنەڭ جۇرگىزەدى، جىرتۋ تەرەڭدىگى 25-27 سم-دەن كەم بولماۋى كەرەك.

كونتۋرلاپ جىرتۋ. مۇمكىندىك بولسا جىرتۋ جۇمىسىن كونتۋر بويىنشا جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن تەودوليت، نە نيۆەلير ارقىلى بيىكتىگى ءبىر دەڭگەيدە بولاتىنداي ەتىپ قازىقتار قاعىپ، بەلگىلەپ شىعادى. تاناپتى جىرتقان كەزدە العاشقى سوقا سول قاگىلعان قازىقتار بويىمەن ءجۇرىپ وتەدى، ياعني بۇل كونتۋردى سىزىپ ءوتتى دەگەن ءسوز. قالعان اگرەگاتتاردىڭ دا باسى وسى كونتۋرعا پاراللەل بولۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستىڭ ءبىر قيىندىعى — جىرتىلعان جەرگە تۇقىم سەبىلىپ، ول ءوسىپ شىققان سوڭ الگى جۇرگىزىلگەن كونتۋرلى سىزىقتان اداسىپ قالۋى مۇمكىن. بۇلاي بولماۋى ءۇشىن كونتۋرلىق سىزىقتىڭ بويىمەن كولدەنەڭى 3-4 مەتر ەتىپ كوپ جىلدىق ءشوپ ەگىپ تاستاعان دا ورىندى. سودان كەيىن دە جىرتۋ جۇمىسى سول جولاقتىڭ بويىمەن جۇرگىزىلەدى. كوپ جىلدىق شوپتەردەن جاسالاتىن جولاقتاردىڭ كولدەنەڭى دانسەپكىشتىڭ ءبىر ءجۇرىپ وتەتىن الىمىنداي بولۋى ءتيىس. مۇنداي جولاقتاردى ادەتتە ءار 100 مەتر سايىن جۇرگىزىپ وتىرادى.

جولاقتاپ جىرتۋ. كۇزدە كەيبىر سەبەپتەرمەن دوڭەس جەردە ورنالاسقان تاناپتاردى تۇگەل جىرتۋعا مۇمكىندىك بولماسا، وندا مىندەتتى تۇردە ەگىسكە كولدەنەڭ جولاقتاپ جىرتىپ تاستاۋ كەرەك. جولاقتىڭ كولدەنەڭى تراكتور سوقاسىنىڭ ءبىر، نە ەكى الىمىنداي بولۋى ءتيىس، ءبىر جولاق پەن ەكىنشى جولاقتىڭ اراسى مەن ۇزىندىعى جەردىڭ ەڭىستىگىنە بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. جەردىڭ دوڭەستىگى ونشا كوپ بولماسا، ەڭىستىگى 2°-تان كەم بولسا، جولاقتاردىڭ اراسى 10-15 مەتر بولۋى كەرەك. كوكتەمدە ەرىگەن قار سۋىن جەرگە سىڭىرۋگە ادەتتە وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولادى. قار سۋى جىرتىلعان جەردىڭ بوس توپىراعىنا تەز ءسىڭىپ، ەروزيا بولمايدى.
ەگەر دوڭەس جەردىڭ ەڭىستىگى 2°-تان ارتىق بولسا، ونى تەك تەرەڭ ەتىپ كولد ەنەڭ جىرتۋ جەتكىلىكسىز. قار سۋ ىنىڭ جەر بەتىمەن اعۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى سۋ ۇستايتىن ميكروبەدەرلەر جاساۋ كەرەك. جەردى ءار ءتۇرلى جالدار، ساتىلار پايدا بولاتىنداي ەتىپ جىرتقان ءجون. ارناۋلى قۇرالمەن سۋ توقتايتىن ءار ءتۇرلى شۇڭقىرلار جاسايدى.

جالداپ كولدەنەڭ جىرتۋ. بۇل جۇمىستى كادىمگى سوقامەن جۇرگىزۋگە بولادى. ول ءۇشىن ءتورت اۋدارعىشىنىڭ بىرەۋىن 40-50 سم ەتىپ ۇزارتىپ قويادى. جىرتۋ كەزىندە بۇل اۋدارعان توپىراقتى الدىڭعى اۋدارىلعان جەرگە تاستايدى، سودان بيىكتىگى 12-16 سم جال پايدا بولادى. ونىڭ ۇستىنە توپىراق تۇسپەي قالعان جۇيە ارىق ءتارىزدى ارنا بولىپ قالادى. قار سۋى وسىلارعا توڭتاپ، توپىراڭتىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا سىڭە بەرەدى. شۇڭقىرلار جاساۋ كۇزدە سۇدىگەر كوتەرىلگەن جەرلەردە جۇرگىزىلەدى. بۇل ءۇشىن دت-75 تراكتورىنا تىركەلگەن ارناۋلى شۇڭقىر جاسايتىن لوديۋ قۇرالى قولدانىلادى.

سىزات جاساۋ — ەڭ كوپ تاراعان پايداسى مول ءتاسىل. مۇندا ءبىر جاڭسى جەرى، جىرا جاسالعاننان كەيىن دە ءار ءتۇرلى داڭىلداردى كۇتۋگە ارنالعان اگروتەحنيكالىڭ شارالاردى جۇرگىزە بەرۋگە بولادى. سىزات شپ-3-70 ماركالى قۇرالمەن 40-50 سم تەرەڭدىككە اراسى 1،4 مەتر، كولدەنەڭى 3-5 سم ەتىپ جاسالادى. سىزات جاساۋ كەزىندە جىلدا جىرتىلىپ جۇرگەن قاباتتىڭ استىنداعى تىعىزدالىپ قالعان توپىراق قوپسىتىلادى. سوندىقتان قار سۋى توپىراڭڭا وڭاي سىڭەدى دە، جەر بەتىمەن سۋ اڭپايدى. جەردىڭ ەڭىستىگى 10° بولعانعا دەيىن سىزات جاساۋ جۇمىسى جاقسى ناتيجە بەرەدى. سىزات جاساۋ جۇمىسىن تەك ڭانا سۇدىگەر كوتەرىلگەن تاناپتارعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كوپ جىلدىق شوپتەر ەگىلگەن جەرلەرگە دە، كۇزدىك بيداي سەبىلگەن تاناپتارعا دا، ءتىپتى شابىندىقتار مەن جايىلىمداردا دا جۇرگىزۋگە بولادى. سۋ ەروزياسىنا قارسى جاسالعان ءار ءتۇرلى شۇڭقىرلار، جالدار كوكتەمدە تەگىستەلەدى. جەردى تەگىستەۋ ءۇشىن دت-75 تراكتورىنا تىركەلەتىن كپس-4 قوپسىتقىشى زبتس-1،0 اۋىر تىرمالارمەن ءبىر اگرەگات رەتىندە قولدانىلادى، جەر تەگىستەگىش نپن-5،6 ا قۇرالىن، من-6،0 مالا تەگىستەگىشىن دە قولدانۋعا بولادى.

تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ. ەروزيا كەزىندە توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى قاتتى كەميتىندىكتەن، مۇنداي جەرلەرگە ورگانيكالىق جانە مينەرالدى تىڭايتقىش بەرۋدىڭ ماڭىزى زور. تىڭايتقىشتار توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرەدى، ەروزياعا ۇشىراعان جەرلەرگە ەگىلگەن داقىلداردىڭ ءونىمى كوتەرىلەدى.

توپىراق قورعايتىن اۋىسپالى ەگىستەر. سۋ ەروزياسى بار جەرگە وتامالى داقىلداردى ەگۋگە بولمايدى. سەبەبى، وتامالى داقىلداردىڭ ءبارى دەرلىك توپىراڭتىڭ ڭوپسىپ جاتڭانىن قالايدى. سۋدى كوپ كەرەك ەتەدى. سوندىقتان، وتامالى داقىلداردى ەڭىستىگى 1-1،5 گرادۋستان اسپايتىن  جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك. ەروزياعا بەيىم جەرلەرگە ءداندى-شوپتى اۋىسپالى ەگىسىن قولدانعان دۇرىس.

ورمان — مەليوراسيالاۋ شارالارى. ەروزياعا قارسى وتىرعىزىلاتىن ورمان القاپتارى توپىراقتىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل ورمان القاپتارى تومەندەگىدەي بولىپ بولىنەدى:
— سۋ بولىنەتىن، قىردا وتىرعىزىلاتىن ورمان القابى قاردىڭ كوپ جينالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى جانە جەل ەكپىنىن باسەڭدەتەدى؛
— سۋ شايىپ ساي، جىراعا اينالعان جەرلەرگە ەگىلەتىن اعاشتار تاناپتىڭ شەتىنە دەيىن سوزىلۋى ءتيىس. بۇل اعاشتار سول سايدىڭ جىرالانعان جاعاسىن بەكىتەدى، جىرانىڭ ۇلكەيمەۋىنە، ەروزيانىڭ ازايۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى؛
— سۋ اعاتىن سايلاردىڭ، وزەندەردىڭ جاعاسىنا وتىرعىزىلاتىن ورمان القاپتارى سول ارنالاردىڭ بويىنداعى توپىراقتىڭ ەروزياعا ۇشىراماۋىن قامتاماسىز ەتەدى؛
— سايدىڭ، جىرانىڭ تابانىنا وتىرعىزىلاتىن ورمان القابى ولاردى ءارى قاراي تەرەڭدەپ شايىلۋدان ساقتايدى.
توپىراق ەروزياسى بولماۋ ءۇشىن دوڭەس جەرلەرگە ورمان جولاقتارىن جاسايدى. بۇل جولاقتاردىڭ اراقاشىقتىعى جەردىڭ ەڭىستىگىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر ەڭىستىك 2-3° بولسا، ءبىر جولاق پەن ەكىنشى جولاقتىڭ اراسى — 300-400 م بولادى، ەڭىستىك 3-4° بولسا- 250-300 م، ەڭىستىك 5°-تان كوپ بولسا — 150-200 م بولۋى ءتيىس. ورمان القابىنىڭ كولدەنەڭى 12-20 مەتر بولعاندا دوڭەس جەرلەردەن اققان سۋدى توپىراق تولىق سىڭىرە الادى.

يرريگاسيالىق ەروزياعا قارسى كيرەس شارالارى. قازىرگى كەزدە قازاقستاندا سۋارىلاتىن جەرلەردىڭ كولەمى 2 ملن گەكتاردان 0،81،0 ملن گەكتارعا دەيىن كەمىدى. مۇنىڭ 80%-دان استامى رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى وبلىستارىندا ورنالاسقان. بۇل جەردىڭ ىشىندە ەگىنجاي رەتىندە پايدالانىپ جۇرگەن دوڭەس بوكتەرلەر دە از ەمەس. دوڭەس جەردە سۋ اعىسى قاتتى بولعاندىقتان، سۋارمالى جەردىڭ كوبىسى ەروزيادان ۇلكەن زارداپ شەگۋدە. عالىمداردىڭ ەسەبىنە قاراعاندا، جەر سۋارۋ ەرەجەسى مەن ءتاسىلى بۇزىلىپ جۇرگىزىلسە، ءبىر رەت سۋارعاننىڭ وزىندە عانا ءور گەكتاردان 40-50 توننا توپىراق شايىلىپ كەتەدى ەكەن.

يرريگاسيالىق ەروزيا توپىراققا كەلتىرەتىن زيانىنا قاراي ەكىگە بولىنەدى:

ا) سۋارۋ ەروزياسى، ياعني جايداق ەروزيا — داقىلداردى سۋارۋ كەزىندەگى بولاتىن تاناپتاعى توپىراقتىڭ شايىلۋى؛

ب) جۇيەلەر ەروزياسى، ياعني سىزىقتىق ەروزيا — ارىقتار مەن كانالداردىڭ سۋدىڭ اسەرىنەن قازىلىپ شايىلۋى. 

ەروزيانىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى — سۋارۋ ەروزياسى كەزىندە توپىراقتىڭ مايدا، جەڭىل، قۇنارلى بولىگى تاناپتىڭ بيىك جەرىنەن سۋمەن تومەنگى جەرىنە اعىپ بارادى دا، تاناپتاعى توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىنا اكەپ سوعادى. جىل وتكەن سايىن تاناپتىڭ بيىك بولىگىنىڭ قۇنارلىلىعى كەمي تۇسەدى. سۋ ەروزياسىن بولدىرماۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي شارالار قولدانىلادى:
— سۋدى اعىزىپ سۋارۋدىڭ ورنىنا جاڭبىرلاتقىش تەحنيكالاردى قولدانۋ كەرەك؛
— ەگىنشىلىكتە جاڭا ديسكرەتتى سۋارۋ ءادىسىن قولدانۋ سۋ ەروزياسىن بولدىرماۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى؛
— توپىراقتى تەك جەر استىنان سۋلاندىراتىن ارناۋلى تۇتىكتەر جۇيەسىن قولدانۋ وتە جاقسى ناتيجە بەرەدى؛
— سۋ جۇرەتىن ارىق جۇيەلەرىنىڭ ءىشىن سۋعا ەزىلمەيتىن زاتتارمەن جابادى، ءار ءتۇرلى تەمىربەتون قۇبىرلار، ناۋالار قولدانىلادى؛
— سۋ جۇرەتىن جۇيەكتەردىڭ ۇزىندىعى، تەرەڭدىگى، ونىڭ ىشىمەن جۇرەتىن سۋ مولشەرى توپىراقتىڭ تۇرىنە بايلا-نىستى، ول شايىلمايتىنداي ەتىلىپ وزگەرىپ تۇرۋى ءتيىس؛
— ەروزياعا ۇشىراعان جەرلەرگە كوپ جىلدىق شوپتەرى باسىم ەگىلەتىن اۋىسپالى ەگىستەر قولدانۋ كەرەك؛
— ەروزيادان قاتتى زارداپ شەككەن تاناپتارعا كوپ جىلدىق شوپتەر ەگىلىپ، بۇل تاناپتار اۋىسپالى ەگىس جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالۋى ءتيىس؛
— ەروزياعا ۇشىراعان جەرلەرگە ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار قولدانۋ جاقسى ناتيجە بەرەدى. ءار گەكتارعا 40-45 توننا كوڭ سىڭىرىلسە، توپىراقتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى ەداۋىر جاقسارادى.
— جەردىڭ قۇنارلىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن بۇرشاق تۇقىمداس داقىلداردى جاسىل تىڭايتقىش (سيدەراتتار) رەتىندە قولدانۋ كەرەك.

وسى شارالاردىڭ باستىلارى مىنالار:

توپىراقتى اۋدارىپ جىرتپاي، ونىڭ بەتىندە اڭىز ڭالدىرۋ جانە باسقا دا وسىمدىك قالدىقتارىن ساقتاۋ. جوعارىدا اتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، وڭدەگەننەن كەيىن تاناپتا بارلىق اڭىز بەن وسىمدىك قالدىقتارىنىڭ 70% -ى ساقتالسا، جەل ەروزياسى بولمايدى ەكەن. ول ءۇشىن توپىراقتى ارناۋلى قۇرالدارمەن وڭدەۋ كەرەك. ولارعا توپىراقتى سىدىرا قوپسىتاتىن، تاناپ ۇستىندەگى اڭىزدارعا ونشا كوپ زاقىم كەلتىرمەيتىن، جەردى تەرەڭ وڭدەۋگە ارنالعان كپگ-250، كپگ-2-150، تاياز وڭدەۋگە ارنالعان كپىپ-5، كپش-9، سىدىرا تىلگىش قوپسىتقىشتارى، كوكتەمدە ىلعالدى جابۋعا ارنالعان بيگ-3، بيگ-6 تىرمالارى، اڭىزعا تۇقىم سەبەتىن سزس-9، سزس-2،1 ا دانسەپكىشتەرى جاتادى. جەل ەروزياسى بولىپ تۇراتىن دالالىق ايماقتاعى تاناپتاردا جەردى سىدىرا قوپسىتاتىن قۇرالدارمەن سۇدىگەر كوتەرگەندە سوقامەن اۋدارىپ جىرتقان جەرلەرگە قاراعاندا قار قالىڭ توقتايدى. كوكتەمدە سىدىرا قوپسىتىلعان سۇدىگەردە توپىراقتاعى ىلعال مولشەرى اۋدارىلىپ جىرتىلعان سۇدىگەرگە قاراعاندا ەداۋىر مول بولادى. وسىنىڭ اسەرىنەن ءار گەكتاردان جىلىنا 1،5-3 س ءونىم ارتىق الىنادى. اڭىزى ساقتالعان تاناپتاردا كوبىنە جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا-اق قالىڭدىعى 20-30 سم قار توقتايدى، ال اۋدارىلىپ جىرتىلعان تاناپتاردا قار كوبىنە قىستىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا توقتايدى جانە قالىڭ بولمايدى. اڭىزى ساقتالعان تاناپتاردا قار ەرتە توقتايتىن سەبەپتى، جەردىڭ توڭى جۇقاراق بولادى، كوكتەمدە قار سۋى توپىراققا جاقسى سىڭەدى.

زەرتتەۋلەر بويىنشا، ورتا ەسەپپەن 5 جىل ىشىندە جەردى سوقامەن اۋدارىپ جىرتقاندا تاناپتاعى قاردىڭ قالىڭدىعى 17،4 سم، ال جازىق تابان سىدىرا تىلگىش قوپسىتقىشىمەن تەرەڭ قوپسىتىپ وڭدەگەندە — 33،7 سم، ياعني قار ەكى ەسە كوپ جينالعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، توپىراقتاعى ىلعال قورى 512 م3/گا جانە 978 م/گا، ال جازدىڭ بيداي ءونىمى 9،5 س/گا جانە 12،8س/گا بولعان.

جەل ەروزياسى بار ايماقتاردا ەرتە تازا ءسۇرى جەر قولدانعان دۇرىس، ياعني ءسۇرى جەرگە قالدىرعان تاناپتاردى وڭدەۋدى كوكتەمدە باستاۋ كەرەك. بۇل وڭدەۋلەر سىدىرا قوپسىتاتىن قۇرالدارمەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس. وسىلاي ەتكەندە جاز بويى جەر بەتىندە اڭىزدار ساقتالادى دا، توپىراق ەروزياسى بولمايدى. عالىمدار جۇرگىزگەن كوپ جىلدىڭ زەرتتەۋلەر جەردى سىدىرا قوپسىتقاندا كۇز، قىس كەزىندە تۇسەتىن ىلعالدىڭ توپىراققا تولىق سىڭۋىنە مۇمكىندىك تۋاتىنىن كورسەتىپ وتىر. تاناپتا جاتاعان بيدايىق سياقتى كوپ جىلدىق ارامشوپتەر بولسا، سىدىرا وڭدەيتىن قۇرالداردى قولدانعان سايىن بۇل ارامشوپتەردىڭ سانى ارتا تۇسەدى. سوندىقتان مۇنداي تاناپتاردى ءسۇرى جەرگە قالدىرىپ، جاز بويى جەردى 4-5 رەت سىدىرا قوپسىتقىشپەن وڭدەپ، ارامشوپتەردى تاناپتان كەتىرۋ كەرەك. ءسۇرى جەرگە قالدىرىلعان تاناپ جاز بويى بىرنەشە رەت وڭدەلەتىن بولعاندىقتان، جازدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جەر بەتىندەگى اڭىزدىڭ ازايۋى سەبەپتى جەل ەروزياسى بولۋ ءقاۋپى تۋادى. سوندىقتان ءسۇرى جەرگە قالدىرىلاتىن تاناپقا وراق كەزىندە استىڭ سابانىن جيناماي، شاشىپ كەتۋ كەرەك، ويتكەنى ول توپىراقتى ەروزيادان ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

---