InfoHub Logo

ەجەلگى مىسىر ونەرىنىڭ تاريحى 4 مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتى قامتيدى. سول سەبەپتى مىسىر ونەرى ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى. ويتكەنى ادامزات تاريحىنداعى ءبىرىنشى تاپتىق قوعام ونەردىڭ دامۋىن انىقتاۋمەن قاتار، مىسىر قۇليەلەنۋشى قوعامىنىڭ ومىرىندەگى وزگەرىستەردى تولىعىمەن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان بايلانىستى، ەجەلگى مىسىر ونەرى تاريحى مىنانداي كەزەڭدەرگە بولىنەدى:

1. ديناستيالىققا دەيىنگى كەزەڭ نەمەسە ەرتە پاتشالىق (ب.ز.د 4 م.ج.)
2. ەجەلگى پاتشالىق (ب.ز.د 3200-2400 جج.)
3. ورتا پاتشالىق (ب.ز.د XXI — XIX عگ. باسى)
4. جاڭا پاتشالىق (ب.ز.د XVI — XII عع.)
5. كەيىنگى ۋاقىت (ب.ز.د XI ع. — 332 جج.) — ەللينيزم مادەنيەتىنە كوشۋ كەزەڭى.

ەجەلگى مىسىردا رۋلىق قۇرىلىس ىدىراعاننان كەيىن ۇلكەن وزەندەر بويىندا پايدا بولعان قۇليەلەنۋشى مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا مىسىر وركەنيەتى ءبىرىنشى بولىپ، دامىعان اكىمشىلىگى ورتالىقتاندىرىلعان ۇلى دەرجاۆاعا اينالادى. ەندىگى جەردە، مىسىر مەملەكەتىنىڭ جوعارعى وكىمەتى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە سىڭىرۋگە ءتيىستى، ءبىرجولاتا بەلگىلەنگەن تۇسىنىكتەر مەن سەنىمدەردىڭ بولۋىن تالاپ ەتتى. وسىعان وراي، بۇل جەردە مەملەكەت باسشىلارىڭ ياعني پەرعاۋىنداردى — قۇداي دەپ سانايتىن ۇستانىمداردى قابىلدادى. دەمەك، سونشاما قۇدىرەتتى بيلەۋشىلەر ياعني پەرعاۋىندار قۇداي ساناتىندا بولسا، ولار ولمەۋ كەرەك، وسىدان بارىپ ولگەن ادام تىرىلەدى دەگەن ءدىني تۇسىنىك پايدا بولادى. وسىنىڭ سالدارىنان بۇكىل ونەر، ونىڭ ىشىندە ساۋلەت، ءمۇسىن، كەسكىندەمە، ادەبيەت، ميفولوگيا وسى ءدىني كوزقاراسپەن تىكەلەي بايلانىستا بولادى. ياعني، ونەر و دۇنيەلىك ومىرگە ارنالادى. تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى دەرلىك، دىني-ميفولوگيالىق جانر تەڭىرەگىندە تارقاتىلادى. ءبىراق، سونىمەن قاتار،  تۋىندىلاردا  حالىقتىڭ ءومىرى،  تىنىس-تىرشىلىگى، كاسىبى مەن تۇرمىسى جانە باتىرلاردىڭ ەرلىگى سيپاتتالاتىن بەينەلەۋ ونەرىندەگى كورىنىستەر دە ءوز ۇلەسىن الادى. ماسەلەن، مىسىرلىقتار العاشقى قاۋىم ادامدارى ءتارىزدى ءدىني كوزقاراستارىن توتەميزممەن بايلانىستىرادى. ءبىراق مۇندا قۇدايلاردى تەك قانا جانۋارلار بەينەسىندە عانا كورسەتپەي، انتروپومورفتىق وبرازدار تۇرىندە سومدايدى، ياعني جارتىلاي جانۋار، جارتىلاي ادام — تاڭعاجايىپ ەكى بەينەنىڭ قوسىندىسىن كورەمىز. مىسىرلىقتار كۇندى ەڭ باستى، ەڭ قۇدىرەتتى كوركەم قۇدايىمىز دەپ سانادى. ونى امون-را قۇدايى دەپ اتاپ، ول سۇڭقار باستى ادام بەينەسىندە بەينەلەنەدى. اقىل مەن ەسەپ قۇدايىن توت دەپ اتاپ، ونىڭ دەنەسى ادام، باسىن يبيس قۇسىنىڭ باسىمەن بەينەلەيدى. ولگەندەردىڭ قۇدايى انۋبيس — يت نەمەسە قورقاۋ قاسقىر باستى جاۋىنگەر بەينەسىندە مۇسىندەلەدى. اڭىز بويىنشا ەڭ ءبىرىنشى مۋميانى انۋبيس جاساعان دەپ ايتىلادى. قاسيەتتى جانۋارلاردىڭ ىشىندە كوكقۇتان قۇسى بەنۋ، كۇن قۇدايى امون-رانىڭ جانىن ساقتاۋشى دەپ سانالسا، بۇقا اپيس بەينەسى قۇنارلىلىق پەن جەمىستىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى. پەرعاۋىنداردى كۇن قۇدايى بالالارى دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان كۇن سيمۆوليكاسى بارلىق جەردە بەينەلەنەدى. كۇن قۇدايى نەمەسە جارىق دۇنيە قۇدايىنىڭ ەكىنشى اتاۋى گور-سۋڭقار دەپ اتالادى. ميفولوگيا بويىنشا، ونىڭ اكەسى وسيريس تابيعات قۇنارلىلىعى قۇدايى، ءبىر كەزدەگى مىسىر پاتشاسى بولىپ، مىسىرلىقتاردى جەر وڭدەپ، باقتار سالۋعا ۇيرەتىپتى-مىس. ءوزىنىڭ باۋىرى سەتتىڭ قولىنان قازا بولادى. سەت — زۇلىمدىق قۇدايى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءوسيريستىڭ بالاسى گور، سەتتى جەكپە-جەككە شاقىرىپ، ونى جەڭىپ شىعادى. اڭىز جەلىسى بويىنشا، گور ءوزىنىڭ ءبىر كوزىن اكەسىنە بەرىپ، ونى ءتىرىلتىپ الادى-مىس.سوندىقتان، كوزدىڭ بەينەسى دە كۇن بەينەسى ءتارىزدى كيەلىلىك ءسيمۆولى روتىندە كوپ جەرلەردە بەينەلەنەدى. ءبىراق، تىرىلگەن وسيريس جارىق دۇنيەگە قايتىپ ورالماي، و دۇنيەنىڭ پاتشاسى بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ مۇراگەرى گور — جارىق دۇنيەنىڭ پاتشاسى بولادى. بۇل جەردە ەجەلگى ەگيپەت پەرعاۋىندارى وزدەرىنىڭ ومىرلەرىنىڭ ۇلگىسىن وسى ميفولوگياعا سايكەستەندىرۋگە ۇمتىلۋى تۋرالى ايتادى. ءسويتىپ، ەندىگى جەردە پەرعاۋىندارعا ماڭگى ءومىر قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ مۇردەسىن ساقتاپ، تىرلىكتە كەرەك بولعان نارسەنىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. ەندى، ولگەن پەرعاۋىنداردىڭ مۇردەسىن بالزامداپ مۋمياعا اينالدىرىپ، ونىڭ دەنەسىنە ۇقساس ستاتۋياسىن جاسايدى جانە سونىمەن بىرگە قىزمەتشىلەرىنىڭ ستاتۋياسىن جاساپ، بىرگە جەرلەيدى. ولاردى «ۋشەبتي» دەپ اتاعان. ايتا كەتەتىنى، باسقا شىعىس ەلدەرىندە، مىسالعا ەجەلگى ۆاۆيلوندا باي، اتاقتى ادام قايتىس بولسا، ونىمەن بىرگە ونىڭ ايەلىڭ قىزمەتشىلەرىڭ مالدارىن بىرگە ءولتىرىپ جەرلەيتىن وتە قاتىگەز ءراسىم بولعان. وسىعان قاراعاندا، مىسىر دىنىندە ادام ومىرىنە قيانات جاساۋ راسىمدەرى بولماعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى. سول سياقتى، ەجەلگى مىسىردا ساۋلەتشى مەن ءمۇسىنشىنى «سانح» دەپ اتاعان. ول «ءومىردى قايتا جاساۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. ولگەن ادامنىڭ بەينەسىن جاساي وتىرىپ، تىرشىلىكتىڭ ءوزىن قايتا جاسايدى دەگەن تۇسىنىك بولعان. ەجەلگى مىسىردا ادامنىڭ «كا» دەپ اتالعان ەكىنشى جانى ءوزىنىڭ يەسىن تابۋ قاجەت بولعان سوندىقتان ادامنىڭ ءمۇسىنى وزىنە ۇقساس بولۋى مىندەتتى شارتتاردىڭ ءبىرى بولدى. وسىعان وراي، پورترەتتىك پلاستيكانىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامۋى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. عاسىردان-عاسىرعا. ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەش وزگەرىسسىز بەرىلىپ، مىڭداعان جىلدار بويى ۇستانىپ كەلگەن ءدىني كوزقاراستار، سالت-داستۇرلەر، كانونداردىڭ (قاتال قاعيدا-ەرەجەلەر) سالدارىنان ەجەلگى مىسىر مادەنيەتى باياۋ دامىدى دەسە بولادى. ءبىرتالاي عاسىرلار بويى مىسىر ونەرىندە كوبىنەسە بەينەلەۋ ونەرىنىڭ جەتىك ادىستەرى مەن مانەرى، قۇرالدارى تاڭدالىپ الىنىپ وتىرعان. شەبەرلەر، كۇردەلى دە، ايبىندى ادام كەسكىنىن كانوندار شەگىندە تاماشا بەينەلەۋىمەن، ميفولوگيالىق كورىنىستەردىڭ بايلىعىن اسەرلەپ بەرەدى.

ەرتە پاتشالىق (ب.ز.د. 4-5 م.ج)

ەجەلگى مىسىردا ەرتە پاتشالىق كەزەڭىندە ب.ز.د. 4-5-مىڭجىلدىقتاردىڭ سوڭىنا تامان بيلىك باسىنا العاشقى ءىرى مەملەكەتتىك باسشىلار كەلە باستايدى. ءدال وسى ۋاقىتتا پيكتوگرافيالىق، ەرتە بەينەلى جازۋلار ءتۇرى قالىپتاسادى. وسىنداي بەينە جازۋ ءتۇرىنىڭ ناعىز ۇلگىسى پەرعاۋىن نارمەردىڭ تاقتاسى، شامامەن ب.ز.د. 3-مىڭجىلدىقتا جاسالعان، بيىكتىگى 64 سم تاقتا كاير مۋزەيىندە ساقتالعان. بۇل رەلەفتىك كوركەم تۋىندىنىڭ مازمۇنى — جەڭىسكە جەتكەن پەرعاۋىن نارمەردىڭ ۇلىلىعىن بايانداۋ. سونىمەن، رەلەفتى سيپاتتايتىن بولساق، مىسىر ءامىرشىسىنىڭ قۋاتتىلىعىن كورسەتەدى، ونىڭ جانىنداعى جاقىن شونجارلارى ودان ءۇش-تورت  ەسە كىشىرەيتىلىپ بەينەلەنگەن. قۇداي بەينەسىندەگى سۇڭقار نارمەر پاتشاعا جاۋىن جەڭۋگە ءوز كومەگىن كورسەتىپ تۇرعان ءساتى بەينەلەنگەن. تاقتانىڭ استىڭعى بولىگىندە جاۋلاردىڭ الدى-ارتىنا قاراماي قاشقان بەينەلەرى سۋرەتتەلەدى. تاقتانىڭ ەكىنشى جاعىندا بەينەلەنگەن ەكى قابىلاننىڭ ۇزارتىلعان مويىندارى كومپوزيسيانىڭ نەگىزگى ورتالىق بولىگىن قۇرايدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، الدىندا ايتىلىپ وتكەن ادامنىڭ دەنەسى ساقتالىپ، ونى نەعۇرلىم تولىق ۇقساستىقپەن بەينەلەسە، ولگەن ادامنىڭ جانى وعان قايتىپ كەلەدى دەگەن تۇسىنىك بولعان. سوندىقتان ول دوڭگەلەك مۇسىندە وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى بولسا، بەدەرلى سۋرەتتە بەلگىلى ءبىر تاسىلدەردى زاڭدىلىققا ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى جانە سونىڭ ناقتى ۇلگىسىن وسى تاقتادا كورەمىز. ول دەنەنى تۇتاس كورسەتۋ ءۇشىن دەنەنىڭ جوعارعى جاعىن يىقتى، قولدى الدىنان، اياقتارى مەن باس ءپىشىنى جانىنان بەينەلەۋ ادىستەرى. بۇل جەردە كانوندىق بەينەلەۋ مەن يەروگليفتىك جازۋلاردىڭ العاشقى قادامدارى ديناستيالىققا دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاستى دەگەن تۇجىرىم ايتۋعا بولادى.

ەجەلگى پاتشالىق (ب.ز.د 3200-2400 جج.)

ەجەلگى پاتشالىق مىسىر ونەرىنىڭ نەگىزىن سالعان ونەردىڭ كلاسسيكالىق كەزەڭى دەپ سانالادى. بۇل كەزەڭ، مونۋمەنتالدى ونەردىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى بولىپ تابىلادى. ول ساۋلەت، كەسكىندەمە، ءمۇسىن ونەرلەرىندە ءوزىنىڭ كەرەمەت كورىنىستەرىمەن تاڭعالدىرادى.  سونىڭ  ىشىندە،  اسىرەسە  ساۋلەت  ونەرىندە

—  پيراميدالار ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرادى. جەر بەتىندەگىنىڭ ءبارى ۋاقىتتان قورقادى، ال ۋاقىت پيراميدادان قورقادى دەپ ايتىلادى. مىسىر پيراميدالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى

—  پەرعاۋىن جوسەر پيراميداسى. ونى سالۋشى ساۋلەتشىنىڭ ەسىمى يمحوتەپ. ەجەلگى مىسىردا ونى تەك ساۋلەتشى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە استرونوم، دانىشپان رەتىندە بىلگەن. جوسەر پيراميداسى ساتىلى بولىپ كەلگەن. ونى اراب تىلىندە «ماستابا» دەپ اتايدى، ول ورىندىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازىرگى كەزدە بۇل ءسوز قابىرلىك قۇرىلىستاردى اتاۋ ءۇشىن پايدالانادى، بيىكتىگى 60 م بۇل پيراميدا جوعارىلاعان سايىن كىشىرەيە تۇسەتىن بىرنەشە ماستابادان تۇرادى. وسىدان كەيىن سالىنعان پيراميدالار تەگىس، ۇشكىر فورمالى بولىپ كەلگەن. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى جانە كولەمى جاعىنان ەڭ ءىرىسى IV پاتشا اۋلەتىنەن شىققان — پەرعاۋىن حۋفۋدىڭ نەمەسە حەوپس پيراميداسى. قۇرىلىس اۆتورى حەميۋن. ونىڭ بيىكتىگى — 147 مەتر كولبەۋ بەتىنىڭ ۇزىندىعى 235 مەتر، تۇرعان جەرىنىڭ كولەمى ەلۋ بەس مىڭ شارشى مەتر. پيراميدانىڭ ءوزى 20 جىل ال تاس كەسەكتەرىن تاسيتىن جول 10 جىل سالىنعان. قۇرىلىستىڭ بەرىكتىگى سونشالىق، 4-7 عاسىرلار ىشىندە ەڭ توبەسى عانا شەتىلگەن. ەكىنشىسى مەنكاۋرا (ميكەرين) پيراميداسى، بۇلاردى گيزە پيراميدالارى دەپ اتايدى. ولاردى «الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى» قاتارىنا جاتقىزادى. سول سياقتى مۇلگىگەن ءشول دالادا پەرعاۋىن حەفرەننىڭ سفينكسى كورىنەدى. ول تۇتاس جارتاستان قاشالىپ جاسالعان. ونىڭ باسى ادام باسىنان وتىز ەسە ۇلكەڭ دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى ەلۋ جەتى مەتر. الدىڭعى اياقتارى تۇعىردا سيممەتريالى ورنالاسقان ايبىندى الىپ، بۇدان كەيىنگى عاسىرلاردا عيباداتحانالارعا اپاراتىن اللەيالاردىڭ بويىنداعى سانسىز سفينكستەردىڭ الدىندا ورنالاسقان. پەرعاۋىن حەفرەننىڭ تاقتا وتىرعان ۇلكەن ستاتۋياسى مىسىردىڭ مونۋمەنتتىك-پورترەتتىك ءمۇسىنىنىڭ كانونى. بەينە بارىنشا تىپ-تىك جانە سيممەتريالى ەتىپ كورەرمەنگە قاراتىپ مۇسىندەلگەن سونىمەن بىرگە اتاپ وتەتىن تاعى ءبىر ستاتۋيا ەرلى-زايىپتى راحوتەپ پەن نوفرەتتىڭ بەينەلەرى. ولاردىڭ وتىرىسى دا شارتتى، داعدىلى بوياۋى دا شارتتى (ول كەزدە ەر ادامداردىڭ دەنەسى قىزىل قوڭىر، ايەلدەردىڭ دەنەسى قىزعىلت سارى، شاشتارى قارا، كيىمدەرى اق بولعان). بەينەلەردىڭ بەت-جۇزدەرىنە جانە ورىندالۋ پلاستيكاسىنا قاراپ، ولاردىڭ تەك قانا سيمۆول ەمەس ەكەندىگىنە، ولاردىڭ ومىردە بولعان ادامدار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. سول سياقتى، ايگىلى ءمۇسىن لۋۆر حاتشىسى بەينەسىنىڭ دە اسا اسەرلى، تەرەڭ ماعىنالى ەكەندىگىن كورەمىز. مىنە، ەجەلگى پاتشالىق سۋرەتشىلەرىنىڭ كانون شەگىندە مۇسىندەپ، بەينەلەگەندىگىمەن دە سول كەزدەگى الىپ پيراميدالاردىڭ دا، پاتشالاردىڭ مونۋمەنتتى ستاتۋيالارىندا دا، سان الۋان قىزمەتكەرلەردى بەينەلەيتىن «ۋشەبتي» دەپ اتالاتىن سانسىز ستاتۋەتكالاردا دا ورتاق ستيل بار دەپ ايتا الامىز.

ورتا پاتشالىق (ب.ز.د XXI — XIX عع. باسى)

ورتا پاتشالىق ءداۋىرى كەيبىر ءدىني نەگىزدەردىڭ السىرەۋ ءداۋىرى بولادى. الايدا ورتا پاتشالىق تۇسىندا دا پەرعاۋىن بۇرىنعىسىنشا قۇداي سانالادى. ەندىگى جەردە، پيراميدالار تاستان ەمەس، شيكى كەسەكتەن تۇرعىزىلا باستايدى. پەرعاۋىنداردىڭ جەكە باسى ەجەلگى پاتشالىقتاعىدان دا كورنەكى دارىپتەلەدى. پاتشالاردىڭ ستاتۋيالارى ەندى تەك مازارلاردا عانا ەمەس، عيباداتحانالار مەن جاي اشىق الاڭداردا ورناتىلا باستايدى، مۇنىڭ ءوزى ولاردى حالىق كورىپ، ولاردىڭ ساناسىنا پاتشا وكىمەتىنىڭ مىزعىماستىعىن كۇشتىرەك ءسىڭىرۋ ءۇشىن جاسالادى. ويتكەنى بۇل كەزەڭدەردە پاتشا وكىمەتىنىڭ مىزعىماستىعىنا سەنىم ءبىرشاما باسەڭدەپ كەتكەن ەدى. ەرميتاجدا ءبىز پەرعاۋىن III امەنەمحەتتىڭ قارا گرانيتتەن جاسالعان ستاتۋياسىن — ورتا پاتشالىق تۇسىنداعى ءمۇسىن ونەرىنىڭ وسىناۋ اسا تاماشا ۇلگىسى رەتىندە كورىپ، سۇيسىنە الامىز. ونىڭ باسىندا پەرعاۋىنداردىڭ باس كيىمى — ماڭداي الدىندا قاسيەتتى جىلاننىڭ بەدەرلى بەينەسى بار جولاقتى ورامال. ەجەلگى پاتشالىق پەرعاۋىنى حەفرەن سىندى ول دا پاتشا تاعىندا وتىرعان كەيپىندە بەرىلەدى. ءبىراق ول حەفرەنگە قاراعاندا اناعۇرلىم دارا بەينەلەنگەن، كوزدەرىنىڭ تىك قاراۋى جانە ءىرى جاق سۇيەكتى بەت-جۇزىندەگى جىگەرلىلىك، بۇل پاتشانىڭ ادۋىندىلىعىن تانىتادى. ءسويتىپ، ءبىز ءۇشىن مۇسىندەردەگى تۇسىنىكسىز تۇستار بىرتە-بىرتە جويىلا باستايدى. ورتا پاتشالىق مۇسىندەرىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەندەرىنىڭ ىشىندەگى تەڭدەسسىز كوركەم تۋىندى — پەرعاۋىن III سەنۋسەرتتىڭ باسىنىڭ بەينەسى. ءبىر كەزدە سابىرلى (ەموسياسىز) بەينەلەتىن پاتشا جۇزدەرىنە ۇقسامايدى. قارا تاستاعى جارىق پەن كولەڭكەنىڭ تەز الماسۋى بۇل ءامىرشىنىڭ دارا قاسيەتتەرىن تەرەڭ اشا تۇسكەندەي، ودان الدەبىر ىشكى كۇمان مەن سىرت كوزگە ەلەۋسىز جابىرقاۋلىق اڭعارىلادى. حرامدار مەن سارايلار ادىندا قۇدايلار مەن پاتشالاردى دارىپتەيتىڭ توبەسى يەروگليفتەرمەن تولتىرىلعان بيىك جۇقا وبەليسكىلەر — «تاس ينەلەر» بارعان سايىن كوپتەپ تۇرعىزىلا باستايدى، يەروگليفتىك جازۋلار ەگيپەت ونەرىندە اسا ماڭىزدى رول اتقارادى، ويتكەنى ءاربىر يەروگليفتەر اۋەلگى كەزدە ءبىر ۇعىمدى نەمەسە زاتتى بىلدىرگەن سىندى سۋرەت. كەيىنىرەك، يەروگليفتىك جازۋلار، سۋرەتتىڭ نەگىزگى ماعىناسىنان تاۋەلسىز، بەلگىلى ءبىر ءمانى بار جۇيەلى جازۋعا اينالادى. ءبىراق گرافيكالىق تۇرعىدان سۋرەت قالپىندا قالا بەرەدى. ورتا پاتشالىق ونەرىنىڭ تاعى ءبىر كورنەكتى ەسكەرتكىشى — اقسۇيەك حۋنەننىڭ قۇلپىتاسى، ول ماسكەۋدەگى بەينەلەۋ ونەرى مۇزەيىندە ساقتالعان. اقسۇيەكتىڭ ءوزى مەن ايەلىنىڭ بەينەلەرى سول جاق تومەنگى جاقتا بەدەرلەنەدى. كانون بويىنشا، ولاردىڭ بەت الپەتتەرى مەن اياقتارى قىرىناڭ كەۋدەلەرى الدىڭعى جاعىنان بەينەلەنەدى. ولاردىڭ بەت-جۇزدەرىنەڭ وتىرىستارىناڭ سالتاناتتىلىق ايقىن بايقالادى، ال ولاردىڭ قاراما-قارسىسىندا ۇلكەن الاڭدا ءدىني ماتىندەر جازىلعان. ونداعى ادامدار، جەمىستەر، وسىمدىكتەر، قۇستار، جانۋارلار بەينەسىندەگى يەروگليفتىك جازۋلاردا ولگەندەردى جەرلەگەن كەزدە ولارعا نە قۇربان ەتىلگەندىگى جايلى حابار بەرەدى. سونىمەن ورتا پاتشالىق ەجەلگى پاتشالىق كەزەڭىندە قۇداي دەپ تانىلعان پەرعاۋىندار بيلەيتىن ءبىرتۇتاس مىسىر دەرجاۆاسىن ورنىقتىرۋ ءداۋىرى بولدى.

جاڭا پاتشالىق (ب.ز.د. XVI — XII عع.)

جاڭا نەمەسە گۇلدەنۋ كەزەڭىندەگى پاتشالىق ءداۋىرى — ورنىققان مىسىردىڭ قۋات-كۇشىنىڭ سالتانات قۇرعان ءداۋىرى بولدى. وسى داۋىردە ونەردە اسا ءبىر نازىكتىلىكپەن سۇلۋلىققا ۇمتىلۋ پايدا بولدى. ەندى پيراميدالار مۇلدە سالىنبايتىن بولدى. پەرعاۋىنداردىڭ مازارى «ءجۇز قاقپالى فيۆىنىڭ» قارسى الدىنداعى «پاتشالار القابى» دەپ اتالاتىن جەردە تۇرعىزا باستادى. بۇل كەزدە پيراميدالار ورنىنا حرامدار سالىنا باستادى. بۇل حرامدار: ب.ز.د. XVI عاسىردىڭ اياعىنداعى حانىم حاتشەپسۋت حرامى، دەيل-ەل-باحريدەگى لۋكسور حرامدارى. ولار جارتاستى ويىپ جاسالىنىپ،ىشكى كورىنىسى قابىرعا كەسكىندەمەلەرىمەن جانە مۇسىندەرمەن بەزەندىرىلەتىن بولعان. ءبىر حرامدا 200-دەن استام جەكەلەپ الىپ ايتقاندا مىسالعا، كاير مۇراجايىندا ساقتالعان اتاقتى پەرعاۋىن تۋتانحامون مەن ونىڭ ايەلىن بەينەلەيتىن بەدەرلەرى تابىلعان ول ب.ز.د. XIV عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭىنە جاتادى. وسى كەزەڭنىڭ ايگىلى ساياساتكەر، رەفورماتور پاتشا اتاعىنا يە بولعان ەحناتون پاتشانىڭ ايەلى نەفەرتيتيدىڭ باسىنىڭ بەينەسى،  وسى  كۇنگە  دەيىن  ايەل  سۇلۋلىعىنىڭ  ۇلگىسى  بولىپ تابىلادى. 1922 جىلى قاراشادا اعىلشىن ارحەولوگى كارتەر «پاتشالار القابىنان» تۋتانحاموننىڭ ءقابىرىن تابادى. وندا تۋتانحاموننىڭ التىن ماسكاسى، كوپتەگەن قولدانبالى-ساندىك بۇيىمدار، ستاتۋەتكالار، مۇسىنشەلەر جانە تاعى سول سياقتى كوپتەگەن بۇيىمدار تابىلادى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى قولونەر مەن بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ناعىز بيىك ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى. باعا جەتپەس بۇل قازىنالاردىڭ ءبارى، ءقازىر كاير مۇراجايىندا ساقتالعان. جاڭا پاتشالىقتاعى ەڭ قۇدىرەتتى پەرعاۋىنداردىڭ ءبىرى II رامسەستىڭ تۇسىندا ابۋ-سيمبەلدەگى جارتاستىق حرام مەن كارناك حرامىنىڭ گيپوستيلدىك الىپ، كولوننالارى تۇرعىزىلدى. جارتاستىق حرامعا كىرە بەرىستەگى ستاتۋيالاردىڭ بيىكتىگى 20 مەترگە دەيىن جەتكەن. ب.ز.د. 1-مىڭجىلدىقتا مىسىر دەرجاۆاسىنىڭ تۇپكىلىكتى قۇلدىراعانىن بەينەلەيدى، تۇتاس العاندا تەك قانا گۇلدەنۋ داۋىرىندەگى ونەردى قايتالاپ، بۇرىنعى دارەجەسىنە جەتە المايدى. اۋەلى اسسيريالىقتار، ونان سوڭ ەكى رەت پارسىلار جاۋلاپ العان مىسىر ب.ز.د. IV عاسىردا جاڭا جاۋلاپ الۋشىلار گرەك-ماكەدونيالىقتارعا باعىنادى، جانە وسى كەزدەن باستاپ جاڭا ەلليندىك دۇنيەگە قوسىلادى.

---