InfoHub Logo

الماتى وبلىسى، الاكول اۋدانى
"ءا.ءالىمجانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى شاعىن ورتالىعى بار" كمم
4-سىنىپ وقۋشىسى: توقتاسىن جىگەر ايدوس ۇلى
جەتەكشىسى: كاسىمبايەۆا گۋليم شاپيولدايەۆنا

زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى:

- جەرگىلىكتى جەرگەدى  ەمدىك ءشوپ، اعاشتاردىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسى تۋرالى ۇعىم بەرۋ، ءبىلىمىن كەڭەيتۋ. ادامنىڭ  دەنساۋلىعىنا  شيپا بولاتىن تابيعات ەرەكشەلىگىن مەڭگەرتۋ؛

- تابيعات ءقادىرىن، بايلىقتى باعالاي بىلۋگە، تۋعان تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قامكورلىق، جاناشىرلىق سەزىمگە باۋلۋ، وقۋشىلاردىڭ تابيعات جونىندە ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ؛

- تابيعات پەن جەرگىلىكتى جەردى ايالاۋعا، قورعاۋعا تاربيەلەۋ. ادامگەرشىلىككە، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەۋ، بىلىمگە قۇشتارلىعىن، لوگيكالىق ويلاۋ  قابىلەتىن، سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ؛ ونى قورعاۋعا، ۇيىمشىلدىككا، ءوزارا سىيلاستىقكا تاربيەلەۋ

زەرتتەۋدىڭ كەزەڭدەرى:

1. ادەبيەتتەر جيناقتالىپ، زەرتتەۋ ماتەريالدارى جۇيەلەندى.

2. جينالعان ماتەريالدار وقىلىپ، تالقىلانىپ، جوسپارلاندى.

3. كورنەكىلىكتەر دايىندالدى.

زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:

- جەرگىلىكتى جەردەگى تابيعات بايلىعىنىڭ ادامعا تيگىزەر پايداسىن ۇعىندىرۋ

قورىتىندى:

ەلباسىنىڭ جولداۋىنداعى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدا دەنساۋلىقتى قورعاۋ، نىعايتۋ، تالابى، باعىتىندا، سونداي-اق جولداۋدا  اتاپ كەتكەن ۇرپاقتىق ساۋلىعى ءۇشىن اتالعان مىندەتتەر مەن نورمالارعا سايكەس ءىس-قيمىلدى جۇرگىزۋدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قولعا الىنعان.  دەنى ساۋ ۇرپاق قاتارىن كوبەيتۋدە اتقارىلار شارالاردىڭ وزىندىك ماڭىزى وتە زور.

جوسپار                                                                                                       

1. كىرىسپە ءبولىم.
2. زەرتتەۋ ءبولىمى
2.1. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەلۋ ارتىقشىلىعى
2.2. ادىراسپاننىڭ پايداسى
2.3. جۋانىڭ، سارىمساقتىڭ پايداسى
3. قورىتىندى ءبولىم
4. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

كىرىسپە ءبولىم

تابيعات ول ءبىزدى كورشاعان ورتا، بايلىكتىڭ كوزى. تابيعات - كۇللى  تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ كۇتتى كونىس-مەكەنى، التىن ۇيا تال بەسىگى. ەرتە كەزدەردە حالقىمىز تابيعاتتىڭ كەيبىر تۋىندىلارىن كيەلى، قاسيەتتى دەپ ۇعىپ، ولاردى ولتىرۋگە، جويۋعا بولمايتىنىن ۋاعىزداعان. سونىمەن بىرگە تابيعات پەن ادام ءبىرتۇتاس، بىر-بىرىنەن بولۋگە بولمايدى دەپ قاراعان. سوندىقتان ادام تابيعاتتان ءوز كەرەگىن عانا الىپ، قالعانىنا ەش ۋاكىتتا زيان تيگىزبەگەن.

جالپى تابيعات — كۇللى تىرشىلىك  اتاۋلىنىڭ  قۇتتى  كونىس-مەكەنى، التىن ۇياتال بەسىگى. بارشا ادامزات وكىلىنە اۋا، سۋ، جەر ورتاق. سوندىقتان جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي ءبىلۋ، جالپى تابيعاتتى قورعاۋ - بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. حالقىمىزدىڭ ماكتانىشى بولىپ سانالاتىن     عالىم، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى ش.ءۋاليحانوۆ بىلاي دەگەن ەكەن: "تابيعات پەن ادام ەگىز! ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، تىرشىلىكتە ودان عاجاپ،ولاردان كۇپيا نە بار؟!  قازاقتار دۇنيەگە ۇلكەن ءمان بەردى. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى،وسىمدىكتەر مەن شوپتەردى، اعاشتاردى، كوشپەلى تۇرمىسكا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەدى. وسى ايتىلعانداردى قۇرمەت تۇتۋ ادام بالاسىنا بايلىق پەن باقىت، كۇت اكەلەدى".

شىنىندا دا حالقىمىز تابيعاتتاعى وزدەرى قاستەرلەگەن جەرلەردى "اۋليە بۇلاق"، "اۋليە اعاش"  دەپ باعالاعان. وسىنداي قاسيەتتى "اۋليە بۇلاقتا"، "اۋليە اعاشتا"، ادامعا پايداسىن تيگىزەتىن ەمدىك وسىمدىكتەر مەن شوپتەردە ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى جەرىمىزدە كەزدەسەدى.

قازىرگى زاماندا ادام دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جايىنداعى كۇرەس، بۇكىل ەلدىڭ قاسيەتتى پارىزى. وسىمدىك- تىرشىلىك كوزى، وزەگى. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن اينالىسۋ دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا، وتباسىنىڭ قاراجاتىن ۇنەمدەۋگە، تابيعات بايلىعىن قورعاۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءوز جەرگىلىكتى جەرىمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەردى دەر كەزىندە جيناپ، كەپتىرىپ، ءشوپ قايناتپالارىن دايىنداساق جانعا شيپا، دەرتكە داۋا بولارى ءسوزسىز.

تابيعات - اسىل قازىنا، ادامعا باعا جەتپەس بايلىق. وسى بايلىقتاردى قورعاپ، ونى مۇقيات ساقتاي ءبىلۋ ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز.

زەرتتەۋ ءبولىمى

2.1. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەلۋ ارتىقشىلىعى.

جەر شارىندا وسىمدىكتەردىڭ 500 ملن. استام ءتۇرى بار. جىل سايىن عىلىمي-لابوراتوريالاردا ولاردىڭ بىرنەشە جاڭا تۇرلەرىن ءوسىرىپ شىعارادى. وسىمدىك – جەر شارىنىڭ «وكپەسى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. تىرشىلىك اتاۋلىنى وسىمدىكسىز ەلەستەتۋگە بولمايدى. جەر شارىندا وسىمدىكتەر جامىلعىسى بىركەلكى تاراماعان. قازاقستاندا ورمان قورى  21،8 ملن. گا جەردى الىپ جاتىر. ياعني، رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق جەرىنىڭ 3،35 %-ىن قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ورماندار جۇيەسى نەگىزىنەن سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتاردا شوعىرلانعان. ورمانداردىڭ بىرنەشە تيپتەرى بار. ولار – سەكسەۋىل، قاراعاي، شەتەن، شىرشا، سامىرسىن، قايىڭ ورماندارى، توعايلار مەن بۇتالار.

سيرەك جانە دارىلىك وسىمدىكتەردى دە قورعاۋ بارشانىڭ ءىسى. ءبىزدىڭ جەرىمىز دارىلىك وسىمدىكتەرگە وتە باي. ولار كوبىنەسە ىلە الاتاۋى، جوڭعار الاتاۋى، التاي تاۋلارى مەن قاراتاۋ تاۋ جوتالارىندا كوپ شوعىرلانعان. اسىرەسە التىن تامىر، مارال وتى، دارمەنە، جۋسان، قىلشا، شايقۋراي، جالبىز، بايشەشەك، تارتار جاپىراق، تۇيمەداق، مىڭجاپىراق، تاۋ جۋاسى، سارىمساق، ەرمەن، ادىراسپان، تاسجارعان، التاي راۋعاشى، قىزىلجيدەك، ساسىر، ت.ب. وسىمدىكتەردەن دارى-دارمەك جاسايتىن فورموسيەۆتىك زاۋىت جۇمىس ىستەيدى.

دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ ءتاسىلىن ەرتە زاماننان بەرى اتا-بابامىز قولدانىپ كەلە جاتىر. ەرتەدە ءومىر سۇرگەن ءابۋ-ناسىر ءال فارابي، ءابۋ ءالي يبن سينا، بەرۋني، ءال-دجۋرجاني ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن شىعىس عالىمدارى حالىق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا، اسىرەسە دارىلىك وسىمدىكتەردى تانىپ، پايدالانۋىنا ىقپالى زور بولدى.

قازىرگى زاماندا ادام دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جايىنداعى كۇرەس، بۇكىل ەلدىڭ قاسيەتتى پارىزى. وسىمدىك - تىرشىلىك كوزى، وزەگى. دارىلىك وسىمدىكتەرمەن اينالىسۋ دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا، وتباسىنىڭ قاراجاتىن ۇنەمدەۋگە، تابيعات بايلىعىن قورعاۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءوز جەرگىلىكتى جەرىمىزدە وسەتىن وسىمدىكتەردى دەر كەزىندە جيناپ، كەپتىرىپ، ءشوپ قايناتپالارىن دايىنداساق جانعا شيپا، دەرتكە داۋا بولارى ءسوزسىز.   تابيعاتتىڭ ەرەكشەلىگى سول، اشىلاتىن سىر، شەشىلەتىن جۇمباق، قىزىقتى قۇپيالار جايى وتە كوپ. ادام تىرشىلىك بارىسىندا ءارتۇرلى جاعدايدا سىرقاتتانعاندا سول سىرقاتتىڭ ەمىن، شيپاسىن ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا اينالامىزداعى تىرشىلىكتەن تابۋعا بولاتىنىن بىلە بەرمەيمىز.

2.2. ادىراسپاننىڭ پايداسى.

حالىق مەديسيناسىندا پايدالانىپ جۇرگەن شيپالى وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى - ادىراسپان. قازاق حالقى ادىراسپان ءتىل كوزدەن ساقتايدى، لاس، بىلعانىشتى قۋادى دەپ، تۇتىنىمەن ءۇي ءىشىن، وشاق باسىن الاستاعان. ەمدىك قاسيەتى جاعىنان ادىراسپان ورتا ازيادا ەرتەدەن بەلگىلى بولعان. ادىراسپاندى كاۆكاز حالقى ۇيىقتاتاتىن ءدارى رەتىندە قولدانعان. ادىراسپاننىڭ سيپاتىنا كەلەتىن بولساق، تۇيەتاباندار تۇقىمداس، تارامدالعان بۇتاعى مول، كوپجىلدىق وسىمدىك.  شيپالى وسىمدىكتىڭ قۇرامىندا گارمالين جانە گارمينالكولويدتەر بار.

ەمدىك قاسيەتتەرى: ەمدىك ماقساتتا ادىراسپاننىڭ ءشوبىن، ياعني بۇتاقتارىن، جاپىراقتارىن پايدالانادى. حالىق مەديسيناسىندا ءشوبىن ريەۆماتيزم، قىشىما، بەزگەك، قوتىر جانە باسقا تەرى اۋرۋلارىنا قولدانادى. ادىراسپاندى يراك حالقى «ۋاراۋاسپاند» دەپ اتايدى، بۇل «بارلىق اۋرۋعا ەم» دەگەن ءسوز ەكەن.  عىلىمدا ادىراسپان وسىمدىگىن 1928 جىلدان بەرى دارى-دارمەككە پايدالانىپ كەلەدى. قازاق حالقى بۇل ءشوپتىڭ قايناتپاسىمەن تەرى اۋرۋلارىن ەمدەيدى.

ەمدەۋ تاسىلدەرى. قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ەمشىلىك قاسيەتتەرى وتە كوپ. سول ەمشىلىكتىڭ ءبىر سالاسى ءار ءتۇرلى شيپالى شوپتەرمەن ەمدەۋ بولىپ تابىلادى. ونىڭ ءشوبىن جاعىپ، تۇتىنىمەن باس اۋرۋىن ەمدەيدى جانە جۇقپالى اۋرۋى بار ناۋقاستىڭ بولمەسىن زالالسىزداندىرادى.

ادىراسپاننىڭ ەم بولاتىن اۋرۋلارى:

• ريەۆماتيزم اۋرۋى
• ۇمىتشاق اۋرۋى
• ءتىس اۋرۋى
• باستىڭ سوزىلمالى اۋرۋى
• تارامىس اۋرۋى
• بۋىننىڭ قابىنۋى
• بەل، سال اۋرۋى
• اسقازان اۋرۋى

سونىمەن، وسىمدىك - مەديسينالىق پرەپاراتتاردىڭ سارقىلماس كوزى. ۋلى دەگەن وسىمدىكتىڭ ءوزى پايدالى.

2.3. جۋانىڭ، سارىمساقتىڭ پايداسى.

جۋا. قازاقستاندا عانا وسەتىن ءبىر ءتۇرى – دارمەنەنىڭ دارىلىك ءشوپ رەتىندە ەرەكشە ءمانى بار. ونىڭ اششى ءدامى قۇرامىنداعى ەفير مايىنان.  قۇرامىندا س دارۋمەنى مەن كاروتين كوپ. كوكتەمنىڭ كوكونىس شىعا قويماعان كەزەڭىندە ادامعا  جۋا   ەرەكشە پايدالى. بىرىنشىدەن، تانگە س ءۆيتاميننىڭ  كۇندىك قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا  كومەكتەسەدى، ەكىنشىدەن، اۋرۋ جۇقتىرمايتىن (باكتەريسيدتىك) جانە  قىرقۇلاق اۋرۋى نا قارسى زاتتارعا باي. جۋانىڭ قۇرامىن-داعى فيتونسيدتەر ءىرىڭدى جانە اۋىرتاتىن ميكروبتاردى جويادى، اعزانىڭ ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسىلىعىن كۇشەيتەدى.

باسپامەن اۋىرعاندا گايموريتتە، مۇرىن بىتەلگەندە جۋانىڭ فيتوسيدىمەن (يىسىمەن) دەم الادى. جۋانىڭ شىرىنى جوتەلدە قاقىرىقتىڭ ءبولىنىپ شىعۋىنا جاردەمدەسەدى. جۋانىڭ شىرىنىن ارا بالىمەن نەمەسە قانتپەن ارالاستىرىپ ىشسە، جوتەلگە، تۋبەركۋلەزگە ەم. ول جانە اس قورىتۋ كەزىندەگى ىرىتكىش ۇدەرىس-تەردى باسادى، زياندى ميكرواعزالاردىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاسايدى.ۇگىلگەن جۋا شىرىنىن جارانى، ويىق جارانى جازاتىن ەم رەتىندە، تەرىنى قىشىتاتىن قابىنۋلاردى باسۋعا ءدارى رەتىندە قولدانادى.

جۋا ەزىندىسى تىرناقتىڭ زەڭدى اۋرۋلارىن كەتىرەدى.

جۋانىڭ شىرىنى سۇيەلدى جويادى.

جۋانىڭ شىرىنى قىر-قۇلاق (سينگا) اۋرۋىنا شيپالى ەم.

قۇرامىندا كالييدىڭ كوپتىگى بۇيرەكتىڭ تاس اۋرۋلارىنا، قۇياڭعا، سارى-بۋىنعا، سەمىزدىككە شيپالى، ول باۋىردىڭ قىزمەتىن دە جاقسارتادى. ونىڭ اتەروسكلەروزدا، اعزا شارشاعاندا پايداسى كوپ.  جۋانىڭ قۇرامىندا ۆ دارۋمەنى مول بولعاندىقتان، ونىڭ سپرەي ءتۇرىن ناۋقاسقا، بالالارعا، وي ەڭبەگىمەن اينالىساتىندارعا كوبىرەك پايدالانۋعا ماماندار كەڭەس بەرەدى.

باتۋن جۋاسىنىڭ ىشەك قۇرتىنا قارسى اسەرى مول. ونىڭ قۇرامىندا اتەروسكلەروزدىڭ دامۋىن تەجەيتىن، زات الماسۋعا جانە قاندا حولەستەرين دەڭگەيىنە ىقپال ەتەتىن زاتتار كوپ. سۋسامىردا اسپەن بىرگە پىسىرىلگەن، بۇقتىرىلعان نەمەسە شيكى جۋانى جەگەن جاقسى. جۋا اس قورىتۋ جۇمىسىن رەتتەيدى، اسقازان ءسولىنىڭ ءبولىنىپشىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ جاردەمىمەن ىشەك فەرمەنتتەرى جانە ۇيقى بەزى جاسالىپ شىعادى. جۋانىڭ جاڭا شىرىنى ءىش قاتقاندا، كوتەۋدە (گەمورويدا) جاعىمدى اسەر ەتەدى. حالىق مەديسيناسىندا باستى پياز نەسەپ ايداعىش رەتىندە پايدالانىلادى.

ەمدىك قاسيەتتەرى: جۋا قاباقتارىنىڭ سۋداعى تۇندىرماسى  اعزادان ءارتۇرلى قوقىستاردى شىعاراتىنى. 

باتۋن جۋاسىن قىتايدا اسقازان اۋرۋلارىندا جانە ىرىڭدەپ اۋىرعاندا تەر شىعاراتىن ءدارى ورنىنا جەگىزەدى.

قىر جۋاسىنىڭ قانازدىقتا پايداسى زور، ويتكەنى وندا فيتونسيدتىك زاتتار، تەمىر، قانت بار.

كوك جۋانىڭ قۇرامىنداعى كاليي جۇرەك بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى، ونىڭ قۇرامىنداعى كالسيي ءتىس اۋىرعاندا پايدالى.

جوتەلدە، سوزىلمالى تونزيليتتە، مۇرىن بىتەلگەندە ،سالقىن تيگەندە، تەرى اۋرۋىندا،كۇيگەن جەرگە، وكشەنىڭ مۇيىزگەگىن كەتىرۋ جانە قاتايعان تەرىنى جۇمسارتۋ ءۇشىن دە پىسىرىلگەن ىستىق پياز قابىعىن باسادى.

مالدى ەمدەۋدە پياز تۇنباسى ونىڭ كۇيىس قايتارۋىن رەتتەيدى، ءىرى قارانىڭ قاتپارشاق، جالبىرشاق قارىندارىنىڭ جيىرىلىپ –سوزىلۋىن ۇدەتەدى، ىشەكتەگى جەلدى باسادى. پيازدىڭ قابىعىنان 5 پايىزدىق ەرىتىندى جاساپ، بۇزاۋعا 150-300 ميلليتر مولشەرىندە كۇنىنە 4-5 رەت ىشكىزسە، تابەتى ارتىپ، اس قورىتۋى جاقساردى.

سارىمساق. سارىمساقتىڭ پايدالى دا شيپالى ەكەنىن بارشا جۇرت بىلەدى. سويتە تۇرا ەشكىمدە ونىڭ ءيىسىن جاقسى كورمەيدى. دەگەنمەن، دارىگەرلەر ءار ادامعا كۇندەلىكتى تاماقپەن قوسا ءبىر سارىمساق جەۋگە كەڭەس بەرەدى. ونى تۋراپ، ۇگىتىپ، نەمەسە ءبىر بولىگىن بۇتىندەي جەۋ كەرەك. سارىمساقتىڭ قۇرامىندا تابيعي ەكى انتيبيوتيك 15 ءتۇرلى زياندى باكتەريالاردى قۇرتادى ەكەن. سارىمساقتىڭ ەجەلدەن بەلگىلى قاسيەتتەرى: تابەتتى اشادى، باس اۋرۋىن باسادى جانە سالقىن تيگەنگە ەم. سونداي-اق ريەۆماتيزم، گەپاتيت، قىرقۇلاق اۋرۋلارىنا، باسپاعا، تۇماۋعا قارسى، ءزار جۇرگىزگەنگە، قاقىرىق تۇسىرۋگە قولدانىلاتىندىعى حالىق ەمشىلىگى ادىستەرىندە بار. كەيىنگى كەزدە سارىمساقتىڭ قاننىڭ ارتەريالىق قىسىمىن ازايتىپ، قانداعى حولەستەرين دەڭگەيىن  تومەندەتەتىنى، قان تامىرلارىندا ترومبىلاردىڭ پايدا بولۋىنا قارسى ارەكەت ەتەتىنى ءمالىم بولادى.ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ كەرەمەت كەسەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالعان اللەرگيا دا سارىمساقتان سەسكەنەدى ەكەن. ونىڭ ءبىر بولىگىن الىپ، بىر-ەكى قاسىق قايناعان سۋعا ۇگىتىپ، ەزىپ الىپ تاماقتان كەيىن كۇنىنە 3-4 رەتتەن قابىلداسا، ءبىر اپتادان كەيىن-اق ادام ساۋىعىپ كەتەدى.مۇنداي ەم ءتىپتى دەمىكپە مەن اللەرگيالىق سيپاتتاعى تەرى بورتپەلەرىنە شيپالى كورىنەدى.ءبىر بولىك ءسابىز شىرىنىن، بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى وسىمدىك مايىن جانە بىرەر تامشى سارىمساق شىرىنىن مۇقيات ارالاستىرىپ، مۇرىنعا كۇنىنە بىرنەشە رەت تامىزىپ وتىرسا، كۇزدە-كوكتەمدە سالقىن تيگەندە، تۇماۋعا قارسى ەم ەكەن.كەشكىلىك كوزى كورمەيتىندەرگە مالدىڭ 100 گرامم تازا باۋىرىنا سارىمساقتىڭ ەكى–ءۇش ۇلەسىن قوسىپ، كۇنىنە ءبىر رەتتەن ەكى اپتا جەگىزسە، كوزدىڭ كورۋى جاقساراتىن بولادى.

قورىتىندى

قورشاعان ورتانى قورعاۋ – قازىرگى زاماناۋي ۋاقىتتىڭ ەڭ كوككەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. جيىرما ءبىرىنشى ءجۇز جىلدىق حالىق سانىنىنڭ قارقىندى وسۋىمەن، عىلىمي – تەحنيكالىق پروگرەستىڭ بۇرىن سوڭدى بولماعان دامۋى دەڭگەيىمەن سيپاتتالادى، ال ول ءوز كەزەگىندە تابيعي بايلىقتاردى كوپتەپ ەكسپلۋاتاسيالاۋعا الىپ كەلەدى.  ءوزىنىڭ دامۋ پروسەسىندە قوعام ەكولوگيالىق جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىمەن تاپ بولىپ وتىر – تابيعي رەسۋرستاردىڭ سارقىلماس قورلارى ازايىپ، قورشاعان ورتا لاستانۋدا، ول ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتىپ جانە بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ بيولوگيالىق نەگىزدەرى قيىن جاعدايعا جاقىنداپ كەلۋدە. قازىرگى كەزدە اينالاداعى ورتانى قورعاۋ مەن تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر. ەكولوگيا دەگەن ءسوز تىرشىلىك ەتۋ مەكەنى، ءومىر سۋرگەن ورتا تۋرالى عىلىم دەگەندى بىلدىرەدى. ونى نەمىستىڭ اتاكتى تابيعات زەرتتەۋشىسى ەريس گەككەل تۇنعىش رەت 1969 جىلى عىلىمي سوزدىكتى قورعا  ۇلەسىن قوستى.

تابيعات سونىمەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ورتاسى. سوندىقتان كۋرورت پەن ساۋىقتىرۋ كەشەندەرى، ت.ب. دەمالىس ورىندارىنىڭ تەك قانا ورماندى جەردە سالىنۋى تەكتەن-تەك ەمەس.

قازاقستاندا  تابيعي جايىلىمدار باسىم. وسىمدىكتىڭ ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى جەرىمىزدە 57000 ءتۇرى وسەدى. ونىڭ 506 ءتۇرى قورعاۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن 1981 جىلى «قىزىل كىتاپ» شىعارىلدى. ونىڭ ماقساتى قۇرىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى ەسەپكە الىپ، ولاردى ساقتاپ قالۋ. ول ءۇشىن كوپتەگەن مەملەكەتتىك شارالار جۇرگىزىلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – سيرەپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى ادام قامقورلىعىنا الىپ قورىقتار ۇيىمداستىرىلدى.

قورىق ۇيىمداستىرۋ ىسىنە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا سوڭعى جىلدارى كوپ كوڭىل بولىنە باستادى. ءقازىردىڭ وزىندە 9 مەملەكەتتىك قورىق، 5 ۇلتتىق پارك، 17 بوتانيكالىق، 40 زوولوگيالىق، 2 بوتانيكالىق-گەولوگيالىق قورىق قورلار قۇرىلعان. الماتى، شىمكەنت، قاراعاندى ت.ب. ءىرى قالالاردا بوتانيكالىق باقتار جۇمىس ىستەيدى. وسىنىڭ ءبارى سيرەپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر  پەن  جانۋارلاردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى.  كوپتەگەن ايماقتاردا جاستاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىمەن «جاس ورمانشىلار»، «جاسىل پاترۋلشىلەر»، «جاس ەكولوگتار»، «جاس ناتۋراليستەر» اتتى ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىلعان. ولار – ەلىمىزدىڭ تابيعاتتى قورعاۋدىڭ بەلدى كومەكشىلەرى.

دەنساۋلىق - ادام ومىرىندەگى ەڭ جوعارى باعالى دۇنيە. ءومىردىڭ شاتتىعى مەن قىزىعى دەنساۋلىققا بايلانىستى. ادام باقىتى - دەنساۋلىعىنىڭ مىقتىلىعىندا.

دۇنيە جۇزىلىك مەديسينا عىلىمدارىنىڭ ۇلى وكىلدەرى،دەنساۋلىق ادامزات بالاسىنا تارتقان ۇلكەن سىيى دەپ تۇسىندىرەدى.مەديسينا عىلىمدارىنىڭ پايدا بولۋىنا، ونىڭ دامۋى مەن قازىرگى كەزدەگى جاعدايىنا زەر سالىپ قاراساڭىز،مەديسينا عىلىمى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا اۋرۋلاردىڭ الدىن-الۋعا، اۋرۋلاردى ەمدەۋ ادىستەرىن تاۋىپ،ونى جەتىلدىرۋمەن شۇعىلدانىپ وتىرعان عىلىم ەكەنى بايقالادى. مەديسينا عىلىمدارى ادامدى جانە ونىڭ دەنساۋلىعىن ارتتىرۋدا ەڭ باستى ءرول اتقارادى.

حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، اۋرۋلاردىڭ الدىن-الۋ مەن ولاردى ەمدەۋ باعىتتارى مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، جانە مەديسينالىق، بيولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ماسەلە. قازىرگى كەزدە مەملەكەتىمىزدە قازاقستان رەسپۋبليكامىزدىڭ كونيستۋتسياسىنا سايكەس دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ماسەلەرى جونىندە مەملەكەتتىك باعدارلامالار ازىرلەنىپ، قازاقستان رەسپۋبليكسىننىڭ «ادام جانە ازامات» ءبولىمىنىڭ 29 بابىندا ادام دەنساۋلىعى جايىندا تولىق ماعلۇمات كەلتىرىلگەن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدىڭ بارلىق مەكتەپتەرىندە «دەنساۋلىعىڭدى كۇتۋگە داعدىلان!» ۇرانىمەن «دەنساۋلىق ساباعى» وتكىزىلۋدە"، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى» اياسىندا دەنساۋلىق ساباعىنىڭ باستى تاقىرىبى رەتىندە «سالاۋاتتى ءومىر سالتى مادەنيەتىنىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرى  تاڭدالادى: قورشاعان  ورتانى قورعاۋ، بەلسەندى دەنە قيمىلى، سپورتپەن اينالىسۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، زياندى ادەتتەرگە قارسى تۇرا ءبىلۋ، تۇرمىستا جانە جولدا جۇرگەندە ءقاۋىپسىز مىنەز-قۇلىقتىڭ بولۋى».

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىك دامۋ باعدارلاماسىندا "قورشاعان ورتانى لاستاۋعا، ەكولوگيالىك كالىپتى جاعدايدى بۇلدىرۋگە جول بەرمەۋگە زور كوڭىل بولىنگەندىكتەن وكۋشىلارعا ەكولوگيالىك ءبىلىم بەرىپ، تابيعاتتى كورعاۋعا تاربيەلەۋ – بۇگىنگى كۇننىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى" دەگەن. وسى باعدارلامانى باسشىلىككا الا وتىرىپ الداعى ۋاكىتتا تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك،تابيعات بايلىعىن قورعاپ مولايتۋ — باستى  ماقسات.

ادام تابيعاتقا مەيىرىمدىلىكپەن، سۇيىسپەنشىلىكپەن، قامقورلىقپەن قاراپ، ۇيلەسىمدىلىك ساقتاعاندا، ادامزات بالاسى ءۇشىن تابيعات – كەڭ ساراي، ماڭگى توزباس قۇتتى قونىس بولادى. جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك اتاۋلى تابيعات-اناعا قارىزدار. سوندىقتان دا تابيعاتقا نەمكەتتى قاراۋ، ونىمەن ساناسپاۋ – انا ءسۇتىن اقتاماعانمەن پارا-پار. ادام بالاسى تابيعاتتىڭ ەڭ ۇلى پەرزەنتى بولۋمەن بىرگە، ەڭ ۇلى قامقورشىسى دا ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. تىلەۋقابىل ۇلى ءو. «شيپاگەرلىك بايان». - الماتى: جالىن، 1996.
2. نۇرمۋحامبەت ۇلى ءا. «كونەنىڭ كوزى، دانانىڭ ءسوزى» // جيناق. - الماتى:  قازممۋ،  2000.
3. جولداسبەكوۆ م. «سونبەيتىن شىراق» // ءا. نۇرمۋحامەت-ۇلىنىڭ  كونەنىڭ  كوزى،  دانانىڭ ءسوزى كىتابىندا.  - الماتى:  قازممۋ، 2000.
4. ورازاقوۆ ە. «قازاق حالىق مەديسيناسى». – الماتى: عىلىم، 1989.
5. الداشيەۆ ا.، ءالىمحانوۆ ج. قازاقتىڭ حالىق مەديسيناسىنىڭ قۇپياسى. - الماتى: قازاقستان، 1992.
6. شورمانوۆ ت. «دارىلىك وسىمدىكتەر». - الماتى: قازاقستان، 1975.

---