InfoHub Logo

جاز. تال ءتۇس. تاۋ بوكتەرىندەگى شاڭىتقان، بورپىلداق قارا جولمەن جيىرمالار شاماسىنداعى قىز كەلە جاتىر.

ول بۇگىن ۇزاق جول ءجۇردى. توتىققان وڭىندە قاجۋ بار، شولىركەگەن ەرنى كەزەرىپ تۇر. تەمىر قوبديشاسى مەن جولعا العان جەڭىل چەمودانىن جول شەتىنە قويدى دا، ءبىراز دەم الدى، ءبىراق وتىرمادى. جەلپي سوققان سامال شىت كويلەگىنىڭ ەتەگىن قابىستىرا بەرەدى. ءبىر بايلام باسىنداعى ورامالىن قولىنا الىپ، توڭىرەككە ۇزاق قارادى. تىرس ەتكەن ءتىرى پەندە جوق اينالا تاۋلار، تاۋلار...

تانى دا جول اينالاسىن تاۋ قورشاعان يەسىز دالادا جالعىز قارا جىلجىپ بارادى. جول شەتىندە جالعىز-جالعىزدان، قوس-قوستان قۇلازىعان مولالار. تاۋ جاڭعىرىقتىرىپ مىلتىق داۋسى ەستىلدى. جاعاسىن توعاي جاپقان قارا سۋ كەزدەستى. سۋدىڭ ارعى جيەگىندەگى اشىق الاڭدا تورت-بەس كۇمبەز تۇر. الدەقايدان جالعىز كوكەكتىڭ مۇڭلى ءۇنى شىعادى. الگى جولاۋشى ءبىراز جۇرەكسىنىپ تۇردى دا، اياق كيىمىن شەشىپ، قوبديشا مەن چەمودانىن ءبىر قالىنا الىپ، ءبىر قولىمەن كويلەگىن تىزەدەن جوعارى ءتۇرىندى دە، سۋعا ءتۇستى. سۋ تەرەڭدەۋ ەكەن، كويلەگىنىڭ ارتقى ەتەگى سۋعا مالشىنىپ بارادى. جاعاعا جەتتى. كوكەك ۇنىنەن بوتەن سىبىس جوق. اياق كيىمىن كيىپ، ورىنان ەندى كوتەرىلە بەرگەندە، توعاي اراسىنان شىعا كەلگەن ادامدى كورىپ، سەلك ەتە ءتۇستى. ەكەۋى بىر-بىرىنە ءبىراز اڭتارىلىپ تۇرعاننان كەيىن، الگى ادام بۇرىلىپ، قايتا كەتپەك بولىپ ەدى، قىز ءۇن قاتتى:

— "ىنتىماق" دەيتىن اۋىل ءالى الىس پا؟

جاس جىگىت ايبالتاسىن ۇستاعان قالپىندا اڭىرىپ ءبىراز تۇردى دا:

— الىس ەمەس، انە كورىنىپ تۇر، — دەپ، توعايعا قايتا ەنىپ كەتتى.

اۋىلدىق سوۆەتتىڭ دە، ارتەل باسقارماسىنىڭ دا كەڭسەسى الاسا، تورعىل تام ۇيگە ورنالاسقان. دومبايلاپ قولدان جاسالعان قيقى-شويقى ەكى ۇستەل باسىندا ەكى ادام وتىر. ءبىرى — قىرىقتىڭ ىشىندەگى، ءىرى سۇيەكتى ەر ادام. ارتەل باستىعى — بيزاق. ەكىنشىسى — ەتجەندى، وتىزدىڭ بەل ورتاسىنداعى ايەل. اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى — كوزىمجان.

— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەپ، كىرىپ كەلگەن قىزعا قاراپ وتىرعاندار ۇدىرەيىسىپ قالدى. قىز زاتتارىن بۇرىشقا قويدى دا، باسىنان ورامالىن ۋىستاپ سىپىرىپ الىپ، شاشىن رەتكە كەلتىرىپ، بولمە ءىشىن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، ءۇش ادام وتىرعان قيسىق سيراق اعاش سكامەيكاعا وتىرا كەتتى. اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى وعان كوز جازباي قاراۋدا. قىز ءسال ىڭعايسىزدانىپ، قىزاردى.

— جاعدايدى كورىپ وتىرىپ كوز جۇمعاندارىڭ ۇيات بولادى. اڭگىمە سول — تاڭەرتەڭ كولىكتەرىڭدى اكەلىپ تاپسىرىڭدار دا، وزدەرىڭ شالعىعا بارىڭدار!

باعانادان ءۇنسىز وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى — نايزا ساقال، ارىقتاۋ كەلگەن سارى شال قالپاعىن وڭ قولىنا مىجىپ ۇستاعان قالپىمەن، باستىققا قاراپ، زىلمەن سويلەدى:

— ءشوبىڭ تۇگىل، جاۋ شاۋىپ جاتىر دەسەڭ دە جالعىز اتىمدى بەرمەيمىن. سەندەردە نە قاناعات دەگەننەن، نە نىساپ دەگەننەن تامشى دا قالمادى عوي ءوزى. قىر ءسىبىر ايداتام، تارىك قىلام دەپ قورقىتىپ ءبىر الدىڭ، ورتاعا قوي، جارىلقايمىز دەپ الدارقاتىپ تاعى الدىڭ، ەندىگى ىستەپ وتىرعاندارىڭ الگى. ايداتىپ جىبەرسەڭ دە ات جوق ە، شالعىڭا بولسا، ءوز كولىگىممەن ءوزىم كومەكتەسەرمىن.

— ءسىز ولاي دەپ اسپاڭىز، قاريا. بىلسەڭىز، سىزگە دەگەن تۋىسقاندىقتى بىزدەن ارتىق ەشكىم دە جاساماس ەدى. قۇدايعا توبا دەڭىز، كورنەكتىگە تارتىلعان جوقسىز. كەتسە، قيىرعا بالالارىڭىز ءوزى كەتتى، ءبىز قۋعامىز جوق — دەپ، اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى باپپەن تەمەكىسىن تۇتاتىپ، سورىپ-سورىپ جىبەردى. سارى شال اتىپ تۇرىپ، اشۋعا باستى.

— سەن، بيكەش، شىلىمىڭدى شيراتا بەرمە، — دەدى ول كەلەكەلەي بەت اۋزىن قيساڭداتىپ، كوكىرەگىن قيقاڭداتىپ. وتىرعان ەكەۋ دە، باستىق تا جىميىپ تومەن قاراي بەردى.— سەنى بەدەۋ قىلعان قۇداي مەن ەمەس. اكەڭنىن، قۇنى قالعان جوق مەندە، الارىڭدى الدىڭ، ىستەرىڭدى ىستەدىڭ! — دەپ، قالپاعىمەن سول الاقانىن سوعىپ-سوعىپ قالدى.

— تارتىڭىز ءتىلىڭىزدى! ءسىز كىممەن سويلەسىپ تۇرسىز! — دەپ، كوزىمجان ۇستەلدى ءبىر قويىپ، ورىنان ۇشىپ تۇردى. سارى جىبەك ورامالى ءسال كەيىن سىرعىپ، ساماي شاشى قوبىراپ كەتتى.

— ءۇيباي، تاقسىر، سىزبەن... قۇلدىق تاقسىر، قۇلدىق — دەپ، سارى شال ەسىكتى تارس جاۋىپ، تايىپ تۇردى. قالعان ەكەۋ دە بىرگە ىلەسىپ كەتتى.

ارتەل باستىعى اۋىر كۇرسىندى دە:

— قىزىم، شارۋاڭدى ايت، قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ، تومەن قاراپ ءۇنسىز وتىرعان قىزعا بۇرىلدى.

— قىرعىزسايدانمىن، اۋداننان. بىر-ەكى جىلدىق دارىگەرلىك كۋرستى ءبىتىردىم. گۋبكوم سىزدەرگە جىبەردى. بالالار شەشەكپەن اۋىرادى دەيدى، سولارعا جاردەم كورسەتپەكپىن.

— داكىمەتىڭ بار ما؟ — دەدى ءالى دە اشۋىن تاراتا الماي وتىرعان كوزىمجان سالدەن سوڭ.

قىز تەمىر قوبديشاسىن اشىپ، دوكۋمەنتىن كورسەتتى. كوزىمجان ونى قاراعان بولدى دا، قايىرا بەرىپ:

— ورىسپىسىڭ، نوعايمىسىڭ؟ اتىڭ كىم؟

قىز ءسال ەزۋ تارتىپ:

— ورىسپىن. ماريا نيكولايەۆنا شاپالوۆا. مارۋسيا دەي بەرىڭىزدەر، — دەدى.

ارتەل باستىعى بيزاق جادىراپ سالا بەردى.

— قىزىم-اۋ، قازاقشانى قايدان ءجۇرىپ ۇيرەنگەنسىڭ؟

— ءبىز ءۇي ىشىمىزبەن قازاقشا سويلەيمىز.

— جارايسىڭ، قىزىمكە، جارايسىڭ! — دەپ، كوزىمجان دا الگىندەگى اشۋى سەيىلىپ، ءجىبىپ كەتتى.

— حال ناشار، مارۋسيا. شەشەك دەگەن پالە كەلىپ، بالالاردى باۋداي قىرقىپ جاتىر...

ارتەل باستىعى مارۋسيانىڭ زاتتارىن الىپ، ۇشەۋى دە سىرتقا شىقتى.

اۋىل تىم-تىرىس. كۇن ىسسى. ءار ءۇيدىڭ ەسىگى الدىنان اق كيمەشەكتى اجەلەر عانا اندا-ساندا قارا كورسەتەدى. ءبىر كەمپىردىڭ: "ءاشىر! ءاي، ءاشىر! وي، ءۇنىڭ ءوشسىن، ءۇنىڭ وشكىر جۇىىرمەك! وي، جۋاداي سول، ءاشىر! جەر جۇتىپ كەتتى مە ەي جۇگىرمەكتى؟!" — دەگەن ءۇنى ەستىلدى. وقىرا قۋعان ءۇش-تورت سيىر كەڭسەنىڭ كولەڭكەسىنە كەلىپ پانالادى.

كوزىمجان مەن مارۋسيا كوزىمجاننىڭ ۇيىنە قاراي بۋرىلدى. كوزىمجان ءار نارسەنى شۇقىلاپ سۇراي بەرەدى.

— قالاي، قىزىم، باسەكەڭدىكىندەگى جەڭگەي قولايىڭا جاقتى ما؟

— تاك سەبە نيچەگو، — ورىسشا جاۋاپ قايتارىپ، ارتىنشا دەرەۋ: — جامان ادام ەمەس، — دەپ ءتۇيىپ قويدى.

— نيشاۋاسى، نيشاۋا-اۋ. ەح! بيزاقتاي جىگىتكە مىناداي ايەل كەرەك قوي، — دەپ، باس بارماعىن بارىنشا قايقايتىپ قويدى كوزىمجان.

كوزىمجاننىڭ ءۇيى. تاپ-تازا. ەدەنى جەر دەگەنى بولماسا قابىرعالارى دا، توبەسى دە سارى سىلاقپەن مۇنتازداي سىلانعان. تورگى تەكەمەتتىڭ ۇستىنە قۇراق كورپە توسەلگەن. ءاپپاق شىمىلدىق قۇرىلىپ قويعان، سىرلى اعاش توسەك. جاپقىشتارى دا مۇنتازداي. كەستەلى كيىم جاپقىشتىڭ شاشاقتارى توگىلىپ تۇر.

— مىنە، مەنىڭ ۇيشىگىم وسى، قىزىم، — دەدى دە، كوزىمجان بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان قىرعىز ورمە قامشىسىن الىپ، بىلعارى ەتىگىنىڭ قونىشىن تارتىپ-تارتىپ قالدى.

— ءبىر قامشىم، ەرتوقىمىم ۇشەۋمىز تۇرىپ جاتىرمىز! ال مۇجىق نەتۋ.

وسى ارانىڭ الدىنداعى وقيعانى الدەكىم اعات قىسقارتىپ جىبەرگەن بولۋ كەرەك (ساراشى).

قامشىنى ورنىنا ءىلدى دە، بەشپەتىن شەشىپ، الدىنا الجاپقىش بايلاپ جاتىپ:

— مەن اس ازىرلەي قويايىن، سەن ساماۋىر قايناتىپ جىبەر، شەلەكتە سۋ تۇر، — دەدى.

كوزىمجان اۋىزعى كىشكەنتاي بولمەدە، وشاق باسىڭدا اس ازىرلەپ ءجۇر. ونىڭ جۋان، سوم بالتىرى بىلعارى ەتىكتىڭ قونىشىن جارىپ كەتە جازدايدى. وقتاۋداي بىلەگى بۇلتىڭداپ، قامىر يلەپ جاتىر. جەلكەسىنە ءتۇيىپ العان قوس بۇرىمى شوقپارداي. قيمىلداعان سايىپ مول كەۋدەسى ءدىر-دىر ەتەدى. جالپى، كوزىمجان بويىندا جاسىرىنىپ قالعان جاستىقتىڭ جىگەرى ەلەكتر قۋاتىنداي ويناپ تۇر، جاعىپ قالساڭ، جارق ەتە تۇسەتىندەي.

ءشاي دا، اس تا ءازىر. ەكەۋى اس ۇستىندە. ءۇي ءىشى سالقىن. سىقسيعان جالعىز تەرەزەگە تۇتىلعان شىت پەردەدەن كۇن ساۋلەسى بولىمسىز تۇسەدى. ءشايدى كوزىمجان ءوزى قۇيىپ وتىر.

— مارۋسيا، سەن مەنىڭ ۇيىمدە بول. بالا جوق باباي جوق

مارۋسيا ۇندەمەدى.

— بىلەم، قىزىم، بىلەم. باسەكەڭنىڭ ۇيىندەگى جەڭەشەڭ شۋاياق ادام. ءقايبىر جاعدايىڭ بولار دەيسىڭ؟ وسىندا بول! اكە-شەشەڭ بار ما؟

-— اكەم بار، شەشەم جوق ەكى جىل بولدى...

— نەشاۋا، قىزىم. مەن اكەمدى دە، شەشەمدى دە كورگەن ەمەسپىن. ءۇش بىردەي بالا جاسىمىزدان جەتىم قالىپپىز. ءبىر بايعا اعايىندار ساتىپتى، وكىمەت ورناعاننان كەيىن ول قىتايعا قاشتى، مەن قالدىم. نەسىن سۇرايسىڭ، قىزىم، مەنىڭ ءومىرىم ايتسا تاۋسىلمايتىن ەرتەگى...

كۇن الگىندە عانا باتقان. بەيۋاق ۇيدە شيشاسىز جەتىنشى شام قىزارىپ تۇر. ءۇي ءىشى الاكولەڭكە. كوزىمجان توسەك سالىپ ءجۇر. مارۋسيا دالاعا شىقتى. جەردەن ىستىق كۇننىڭ اپتابى ءالى كەتپەپتى، تىمىرسىق.

كورشى قورادان بىرەۋدىڭ: — چو! چو! مىنا ساسىققا بىردەمە كورىنگەن بە؟! — دەگەن داۋسى ەستىلەدى، شاماسى، سيىر بايلاپ ءجۇر. وقتا-تەكتە قوزى ماڭىرايدى. بىردە جىلعانىڭ ارعى جاعىنان شابىندىقتان "بىتپىلدىق، بىتپىلدىقتاعان" بودەنە داۋسى كەلەدى. تاعى ءبىر ساتتە قوڭىر داۋىستى ەر ادام سالعان ءان قالقيدى. ەلەڭ-الاڭ ىڭىردەگى ءدابىر-دۇبىر تىنا قالدى.

ءان! ارمانىن دا، ازابىن دا، قۋانىشىن، قاسىرەتىن دە انگە سىيدىرا بىلگەن اينالايىن ەلىم-اي! زارىعىپ كەلگەن، جالىنىپ كەلگەن ءۇن ەستىسەم، ول — سەنىكى. ءازىلى اپشىنى قۋىرىپ، قىرتىستاعان قاباقتى جادىراتاتىن سال-سەرىنىڭ ويناقى ءۇنىن ەستىسەم، ول دا سەنىكى. كەر تايلاققا جۇگىن ارتىپ، تۋعان جەردەن ۇدەرە كوشكەن، بوسقان ايىر ساقال اتانىڭ، كەيۋانا انانىڭ بوزداعانىن ەستىسەم، ول دا سەنىكى. ءبارى — سەنىكى. ادۋىن باتىرىم دا، دانىشپان اقىنىم دا — سەن، دالامداي دارحان، تاۋىمداي ءتوزىمدى مەنىڭ حالقىم!!!

قوڭىر كەشتى قوڭىر ءۇن الديلەپ بارادى. تاۋلار تالماۋسىراپ سۇلىق جاتىر. جىلعانىڭ سۋى ءسال سىلدىراپ، ءجاي اعۋدا. قىز-كەلىنشەگى ارالاس، ءبىر توپ جاس ايىر-تىرماسىن يىققا الىپ، ءبىر قالىمەن ۇزىن كويلەكتەرىنىڭ ەتەگىن قىلجىرا كوتەرىپ، سۋدان ءوتىپ كەلەدى. ءان ءالى باياۋلاپ تۇر. سۋاتتىڭ جاعاسىنا اپارىپ بىرەۋ ات ارقانداۋعا قازىق قاعىپ جاتىر. بيزاق باستىق ۇيىنە كەپ اتتان جاڭا ءتۇستى دە، ات بايلاعان قالپىندا تۇرىپ قالدى. ءبارى دە ءۇنسىز. بۇل ايماقتىڭ جاندى-جانسىزى ءان سازىنا تۇگەل ۇيىعان. كوزىمجان توسەك-ورىندى جايلاپ، سىرتقا شىقتى. مارۋسيا تام ءۇيدىڭ بۇرىشىنا سۇيەنىپ ءالى تۇر. ءۇي ءىشىن ساعىندى ما الدە كوزى ءالى ۇيرەنە قويماعان قازاق اۋىلىنىڭ مىنا جاداۋ تىرشىلىگىن ايادى ما، ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ، ءۇنسىز ەگىلىپ جىلاپ تۇر. جىلاۋىنا الدەقايدان مامىرلاپ شىققان مىنا ءبىر ءاننىڭ سەبەپ بولعانى اقيقات.

ونىڭ جىلاپ تۇرعانىن كوزىمجان بايقامادى. ءاندى ءسال تىڭدادى دا:

— ەكى جىل بولدى، وسى ءبىر سيقىرلى، قۋ داۋىستىڭ كىمدىكى ەكەنىن تابا الماي-اق قويدىق. ىلعي وسىنداي ەلەڭ-الاڭدا نەمەسە تۇندە، ءبىر ۇيقىدان كەيىن شىعادى ءوزى. بۇل كىم ەكەن؟ بۇل اۋىلدا بۇلاي ءان سالاتىن ادام جوق "پەرى، سيقىر" دەپ قاريالار وزىنشە جوريدى، سولاردىكى راس پا دەپ تە قالام كەيدە.

ءان باتقان كۇننىڭ قىزىلىنداي باياۋلاپ بارىپ ءسوندى. تاۋدىڭ ارعى جاعىنان ايدىڭ جارتىسى كورىندى.

كوزىمجان مارۋسيانى اعاش توسەككە جاتقىزدى دا، شىراعداندى ءوشىرىپ، ءوزى ءتور الدىنا جايعاستى.

ەكەۋىنەن دە ۇيقى قاشقان. ەكەۋى دە دوڭبەكشۋدە. كوزىمجاننىڭ كوز الدىنان قويۋ مۇرتتى، ءىرى سۇيەكتى، بيىك بيزاق باستىق كەتەر ەمەس. ونىڭ بايسالدى قيمىلى، تۇكسيە قاراعاندا تۇنەرىپ، كوزىن جاۋىپ كەتەتىن جار قاباعى دا كوز الدىنان كەتەر ەمەس. كادىمگى قولدان قۇيعان ەر ادامنىڭ ەسكەرتكىشى سياقتى سوم-سوم تۇتقاسى ەلەستەيدى دە تۇرادى. ءوزى كوپ سويلەمەيدى، سويلەسە باياۋ ايتادى، ءبىراق بايلاپ ايتادى.

كوزىمجان وسى ءبىر مۇرتتى باستىقپەن ءوزىنىڭ اراسىندا جۋىردا عانا كەزدەسكەن، ءبىراق سىرىڭكەنىڭ وتىنداي تەز سونگەن ۇشقىندى ەسىنە الدى.

ەكەۋى اۋدانعا جينالىسقا بارىپ، بىرگە قايتقان-دى. جول ۇزاق شارۋا جايىن ءبىراز اڭگىمەلەستى دە، ەكەۋى دە ءۇنسىز كەلەدى. توقجاراۋ ەكى ات تا اياقتارىن ساراڭ باسادى، جۇرگىسى جوق تاناۋلارىن تارتىپ، پىسقىرا بەرەدى. ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ، تۇنەرىپ كەلە جاتقان باستىق كەنەت:

— بولىس-ەكە، ءبىز بۇل جۇرىسپەن بۇگىن اۋىلعا جەتە الاتىن سۇرىمىز جوق. قانە، ءبىر جەلپيىپ الايىق. سەنىڭ قىزدان، مەنىڭ جىگىتتەن قاي جەرىمىز كەم، "قىزقۋماق" جاسايىق — دەپ، كوزىمجاننىڭ استىنداعى قۇلا اتتى قۇلاشتاپ تۇرىپ قامشىمەن وسىپ-وسىپ قالعان.

قاننەن قاپەرسىز كەلە جاتقان قۇلا اتىرىلىپ الا جونەلگەن. بيزاقتىڭ تورىسىنا قۇلا اتتىڭ ماڭايلاتپايتىنىن سەزگەن ايەل جۇرەگى ات باسىن ىركە بەرگەن. ايتسە دە باستىقتىڭ دا، ونىڭ تورىسىنىڭ دا دەلەبەسىن قوزدىرىپ، ەكى-ۇش شاقىرىم جەرگە ەلىكتىرگەن. تورىنىڭ قاۋقارىنىڭ پاستىگىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن، كوپە-كورنەۋ قۇلانىڭ تىزگىنىن ءسال تارتىپ، باستىققا قۋىپ جەتۋگە ەرىك بەرگەن-دى. مىنە، ول جاقىنداپ قالدى. مۇمكىن، ءقازىر قۋىپ جەتىپ، اۋىر قولىن يىعىنا ارتار... مۇمكىن... اۋداننان شىققاننان بەرى ءۇنسىز كەلە جاتقان باستىق جاقىنداسۋدىڭ جولىن وسىعان اكەپ تىرەگەن بولار... اتتەگەن-اي، ولاي بولمادى. قۇلانى "قۋىپ جەتكەن" تورىنى باستىق ءبىر جاققا بۇردى دا، ءسال وزىپ بارىپ توقتاپ، قاقپاداي ايىر كەۋدەسىمەن ارتىنا بۇرىلىپ ەزۋ تارتىپ، جىميىپ قانا تۇر. مىنە سوندا، الگىندە عانا الدەنەگە ىنتىققان ايەل جۇرەگى بۋلىعىپ، اۋىزدىقسىز اشۋعا باسقان.

— كەزەك سىزدىكى، قاشىڭىز! — دەگەن دە، تورىنى بۇل دا تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەن. ات تىزگىنىن باستىق تا قويا بەرگەن. يەسىنىڭ اشۋىن سەزدى مە، قۇلا ات تورىنى قۇتقارماي قۇيىنداي باسقان. ال كوزىمجان بيزاقتىڭ جالپاق جاۋرىنىنا قىرعىز ورمە قامشىمەن سالسىن كەپ، سالسىن كەپ. باستىقتىڭ كۇرەڭىتكەن بەتىنە قانى ويناپ شىعىپ، شامدانايىن دەگەسىن، سوققىسىن تىيا قويعان. ەكەۋى سول بويدان ءۇن-تۇنسىز كەشقۇرىم اۋىلعا كەلگەن. ايىرلىساردا عانا بيزاق.

— كوزىمجان، قارۋىن قايتاراتىنداي قىلىق ىستەگەن جوق سياقتى ەدىم ساعان، اشۋىڭ قاتتى ەكەن، ايامادىڭ عوي، — دەگەندى.

— ازاماتسىز، كەگىڭىز كەتپەس... — دەگەن دە، كەتە بارعان كوزىمجان...

سونشاما ءنان ەركەكتىڭ كۇش-قۋاتىن، جان جۇرەگىن جالعىز پايدالانىپ جۇرگەن، تۇلعا-تۇرقى وزىنەن الدەقايدا كەم ايەلدەن كوزىمجان بيزاقتى قىزعىشتاي قىزعانىپ كەتتى. توسەگىنەن تۇرىپ، تەمەكىسىن تۇتاتتى، شىدامادى...

مارۋسيا ءوز ويىمەن جاتىر. نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇگىنگى كۇننىڭ قىلىققا 5شەتىنىڭ ءبارى ونىڭ كوزىنىڭ الدىنان الما-كەزەك اۋىسىپ جاتىر. مىنە، ول تەمىر قوبديشاسىن ۇستاپ، ءۇي-ۇيدى قىدىرىپ ءجۇر. ءبىراق ءبارى دە بوس ساندالىس، بالالاردىڭ اجەلەرى، انالارى بالاسىن ەمدەتپەك تۇگىل، ماڭايىنا دا جولاتپايدى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى ۇيىنە قاراي بەتتەگەن مارۋسيانى كورىپ، بالاسىن تارس بەكىتىپ، وزدەرى ەسىك الدىنا شىعىپ، ۇرشىعىن ءيىرىپ وتىرادى دا قويادى، جارىتىپ جاۋاپ تا ايتپايدى. ءبىر ءتۇرلى ۇرەيمەن قارايدى وعان. ول بالاسى بار دەگەن بارلىق ءۇيدى ارالاپ شىققان.

ەندى اۋىلدىڭ كۇنباتىسىندارى ەڭ سوڭعى ۇيگە كىردى. ەسىك اشىپ، كىرىپ بارعاندا ءشاي قۇيىپ وتىرعان بالالى ايەل:

— كوتەك، ورىس قوي مىناۋسى! — دەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. توردە وتىرعان تورت-بەس كەمپىر دە كەسەلەرىن قويىپ، ادىرايىسا قالدى.

— نەگە شوشىدىڭىز، جەڭگە؟ ورىس كورمەپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى مارۋسيا دا جۇلىپ العانداي.

ءتوردىڭ ورتاسىندا وتىرعان كۇندىگى داعاراداي، ەركەك داۋىستى زور كەمپىر:

— ءا، نوعايدىڭ قىزى ەكەن عوي، وتىر، قاراعىم، — دەپ باسۋ ايتقان بولدى.

توسەكتە اۋرۋ بالا جاتىر. اۋرۋدىڭ ەكى قولىن بوزبەن وراپ، شاندىپ بايلاپ تاستاپتى. بالانىڭ بەتى-اۋزى البىراپ جاتىر، كوزىن اشا المايدى. وتقا كۇيگەندەي ءار-ار جەرى قولبىراپ تۇر. مارۋسيا وعان ەڭكەيىپ قارادى دا، بالانىڭ بۇل دۇنيەنىكى ەمەس ەكەندىگىن ىشتەي ءتۇيدى دە قويدى. توردەگى زور بايبىشە ءشايدى سوراپتاپ، گويىتىپ وتىر. قالعاندارىنىڭ ءبارى سونىڭ اۋزىنا قاراپ اڭ-تاڭ.

— بۇل جارىقتىققا ەشقانداي ەم ىستەلمەيدى. اللانىڭ ءوزى ساقتار. بۇل دا ءبىر، جىلقىنىڭ ساقاۋى دا ءبىر. جۇمىر باستى پەندە مۇنىمەن ءبىر-بىر اۋىرىپ تۋرادى قالايدا...

— بەكەر ايتاسىز، شەشە، بالالاردى شەشەكتەن ساقتاندىرۋعا، ونىمەن اۋىرمايتىن ەتۋگە تولىق بولاتىنى عىلىمدا دالەلدەنگەن. شەشەككە قارسى الدىن الا ەمدەۋ، ءدارى ەگۋ — ءارى قاراي ءبىتىپ جاتىر. ال سىزدەر بالالاردى كوپە-كورنەۋ اجال اۋزىنا اپارىپ بەرىپ وتىرسىزدار. ەكتىرىڭىزدەر، بالالارىڭىز شەشەكپەن اۋىرمايتىن بولادى.

— اللا بىلەدى. اللانىڭ قالىندا... — دەپ، زور بايبىشە جاقتىرماي قالعان.

تاۋى شاعىلىپ، مارۋسيا ول ۇيدەن دە رەنجىپ شىققان. نە ىستەۋ كەرەك؟ ولگەنى ءولدى، اۋىرعانى جاتىر، ال ەندى قالعان سابيلەردىڭ ءومىرىن قالايدا اراشالاپ قالۋ كەرەك قوي. قارتاڭ اكەسىن قۇيتتاي سىڭلىسىمەن قالدىرىپ كەلگەنىنە جاراسا، دىم تىندىرماي جۇرمەي، بورىشىن اقتاۋى كەرەك قوي.

ويلار، ويلار... توقتا، توقتا... ەگەردە... مارۋسيا جانىن مازالاعان شىتىرمان ويلارىن ءبىر جەرگە توپتاعانداي بولدى. ونىڭ كوز الدىنا ءقايسىبىر كۇنگى جىلعا جاعاسىندا شومىلىپ جۇرگەن بالالار كەلدى. از عانا اۋىلدىڭ اياعىمەن جۇرەتىن بالالارى سوندا باراتىن كورىنەدى. (ونىڭ ويىندا ەرتەڭ ىستەلۋگە ءتيىس ارەكەتىنىڭ جوسپارى سىزىلىپ جاتتى).

مىنەكي، ول چەمودانىنىڭ تۇبىندەگى قۇمانداي قۇيما قانتتى تەڭدەي ەتىپ ۇساقتادى دا، ءبوز دورباعا سالىپ، تەمىر قوبديشانى ۇستاپ، جىلعاعا تارتتى. جىلعانىڭ جاعاسى تولعان قاپ-قارا شي بورباي، تورسىق قارىن بالالار. ءبىرى سۋعا ءتۇسىپ، ءبىرى جاعاداعى تاسقا، قۇمعا باۋىرىن توسەپ، راحاتتانىپ جاتىر. بالالاردىڭ ايقاي-شۋى قۇلاقتى تۇندىرادى. مارۋسيا جاقىنداعاندا ولار ءدۇر ۇرىكتى.

— قورقپاڭدار، قانە كىمنىڭ قانت جەگىسى كەلەدى، مىنە قانت، — دەپ، دورباسىنان ءبىر ءتۇيىر قانتتى الدى دا اۋزىنا سالدى. ءسىرا، "اتامانى" بولۋ كەرەك، 11 — 12-لەرگە كەلگەن، شاشى ءوسىپ كەتكەن، تاڭقى مۇرىن بىرەۋسى توقتاپ، سەنەر-سەنبەس قاراپ تۇر.

— كەلىندەر، قورقپاڭدار. بارىڭە دە جەتەدى. مىنە، قانت، — دەپ، مارۋسيا دوربانى سىلكىپ-سىلكىپ قويدى. بالالاردىڭ نازارى مارۋسيادا. جاڭاعى اتامان ساربازدارىمەن شۇيىركەلەسىپ:

— ءيا، قۋىن قارا، الدايسىڭ، — دەدى.

— الداسام، ءما، جەپ كورشى مىنانى، — دەدى دە، مارۋسيا ءبىر ءتۇيىر قانتتى ارعى جاققا لاقتىرىپ جىبەردى. ءبارى دە اپىر-توپىر تۋرا ۇمتىلدى. قانتقا باكەنە سارى يە بولدى. بالالاردىڭ نازارى سوندا. ول قاسقا تىسىمەن تيتتەي سىندىرىپ، ءدامىن الىپ كوردى دە، "تاتتى-ەي" دەپ "اتامانعا" ۇسىندى. "اتامان" دا ءبىر تىستەپ، ءدامىن الىپ، تاعى بىرەۋىنە بەردى. قانت ەكەنىنە ءبارىنىن؛ كوزى جەتتى.

اتامان باستاپ مارۋسيانىڭ قاسىنا كەلدى.

— الدىمەن بىلاي، بويلارىنا قاراپ ساپقا تۇرىندار، سودان كەيىن مەن سەندەرگە قانت ۇلەستىرەم، — دەپ مارۋسيا ولاردى ساپقا تۇرعىزدى. ءبارىنىڭ كوزى ءبوز دوربادا. اسىرەسە ساپتىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعان كىشكەنتاي قارانىڭ كەيپى قىزىق-اق. باسىپ ءسال يىعىنا سۇيەپ، ءبىر ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتىپتى.

مارۋسيا دورباسىنىڭ اۋزىن اشىپ، جەرگە قويىپ، تەمىر قوبديشادان اسپاپتارىن الدى. بالالار تاڭىرقاپ تۇر.

— بالالار، الدىمەن سەندەردى ەمدەيمىن، اۋىرمايدى. قانە، قايسىڭ باتىرسىڭدار؟ كىم ەمدەتسە، سوعان قانت بەرەم، — دەپ، بالالارعا قارادى. ولار ۇدىرەيىپ قالدى. تۋرا قاشۋدان دا تايىلىپ تۇرعان جوق. ءبىراق قانتى قۇرعىر دا ءتاتتى-اۋ.

الگىندە لاقتىرعان قانتى قاقالىپ العان سارى ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ مارۋسياعا جاقىندادى. "اتامانعا" قاراپ قويادى، ول ءۇنسىز اقىرىن كۇتىپ تۇرعانداي. مارۋسيا سارىنىڭ وڭ قولىنىڭ ءۇش جەرىن سىزىپ-سىزىپ، مولدىرەگەن ءدارى قۇيىپ، اقىسىن بەردى. سارى قانتتى الىپ كەمىرە باستادى. سول-اق ەكەن: "ماعان، ماعان، مەنى، مەنى"، — دەپ، قالعاندارى يىعىن توسەي بەردى. بارىنە دە شەشەككە قارسى ەم جاسالدى.

باسقا جاعادا شومىلىپ جۇرگەن قىزدار دا كەلدى.ولار دا پارىزىنان قۇتىلىپ، سىبىعاسىن الدى.

— ەندى ءۇش كۇن سۋعا تۇسپەي، ءۇشىنشى كۇنى وسىندا كەلىندەر، تاعى دا قانت بولادى، قىزىق-قىزىق ويىندار ۇيرەتەم، — دەدى. بالالار ۋادە بەردى.

ەرتەڭگى جوسپارىنىڭ جۇمىسىن وسىلاي بەكىتىپ، كوز الدىنا ەلەستەتكەننەن كەيىن، مارۋسيا ءسال ەزۋ جيىپ، كۇلىمسىرەدى دە، ۇيىقتاپ كەتتى. ونىڭ بۇل ويى سول كۇننىڭ ەرتەسىندە-اق قاز-قالپىندا ىسكە اسقان-دى...

اۋىلدىڭ اتاقتى جەلاياعى قادەن سىپىڭ قاعىپ ءبىر ۇيدەن كىرىپ، ءبىر ۇيدەن شىعىپ ءجۇر. ەرنى ەرنىنە تيمەي ءبىر حاباردى جەتكىزۋدە. ناق بىرەۋ بايگە بەرەتىندەي-اق قازىق اياعىن قاداي باسىپ لىپىڭدايدى.

ەسىك الدىندا ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان ەكى كەمپىرگە كەلىپ، ءبىر تىزەسىن قولىمەن باسىپ، اسىعىس سالەم جاسادى دا، ولاردىڭ باتاسىن كۇتپەي-اق.

— سۇمدىق جەڭەشە، سۇمدىق! شويىنقارانىڭ (ءسالىمدى اۋىل وسىلاي اتايتىن) ۇيىندەگى كەلىنىڭىز قورقىتىپ جاتىر. ەرتەڭنەن بەرى تولعاتىپ، ءالى بوسانعان جوق. ءمارتۋ باسسا كەرەك. ءتاۋىپ جەڭەشەم دە سوندا، مەنى مولدەكەڭە جىبەردى. قاسيەتتى ادام عوي، ەرتىپ كەل، مۇمكىن، سو كىسىنى كورىپ سەرپىلەر، — دەيدى.

ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان قالپىندا سارتىلداپ-سارتىلداپ ايتارىن ايتتى دا، قادەن ساقانىكىنە قاراي قازداڭداي باسىپ كەتىپ بارادى.

انا جان تەرگە ءتۇسىپ جاتىر. تەك جارقىراعانى بولماسا، كوزىندە جانار جوق. سۋ تۇبىندەگى اينەكتىڭ سىنىعىنداي نۇرسىز، ۇشقىنسىز مولدىرەپ قانا قويادى. قينالا-قينالا ءۇنى دە قارلىعىپ قالىپتى. وڭ جاعىندا وتىرعان ەركەك داۋىستى زور بايبىشەنىڭ يىعىنا ءالسىن-الى قولىن ارتىپ، جانارسىز كوزدەرىمەن جالبارىنا ءبىر قاراپ، قايتا قانالادى. بولمەنىڭ ورتاسىنا ادالباقان ورناتىپ قويىپتى. زور بايبىشە جاتقان انانى قايتا-قايتا تۇرعىزىپ، باقاندى قۇشاقتاتىپ:

— ءيا، ءسات! سىيىن توڭدى ەرىتكەن دومالاق ەنەڭنىڭ ءارۋاعىنا! — دەپ، بەبەۋلەگەن ايەلدىڭ بەلىن تارتا بەرەدى.

— قولىڭنىڭ ءالى بار عوي، سەن تارتىپ كورشى، — دەپ جينالعان بەس كەمپىر كەزەكپە-كەزەك بەلگە جارماسادى. بالا تۇسپەيدى. جان ۇشىرا شىڭعىرعان انا قارا سۋعا شومىلعانداي تەرلەپ، السىرەپ بارىپ، ەسى اۋىپ قايتا جاتادى.

ەرتەڭگى شايدان باستالعان تولعاق ءالى تىنعان جوق. كۇن باتتى. جۇمىستاعى ەرى كەلدى. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش بالا اكەسىن كورىپ، جامىراي جىلاپ، اياعىنا ورالىپ جاتىر. بەشپەتىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، ءۇش جاسار كەنجە قىزىن قوينىنا قىمتاپ، جۇباتىپ تۇر. قالعان ەكەۋى شالبارىنىڭ ەكى بالاعىنان ۇستاپ ايرىلار ەمەس، ۇرەيلى. موينى ۇزىن ارىق كەمپىر ۇيدەن شىقتى دا، سالىمگە بىردەمە دەگەن بولدى. ءسالىم ءۇش بالاسىمەن ەسىك الدىنداعى بورەنەنىڭ ۇستىندە وتىر.

قازدانداي باسىپ قادەن كەلدى. ءسالىمدى كورىپ:

— قۇرداس، مولدەكەڭە بارىپ ەدىم، ۇيىندە ءوزى دە، كەمپىرى دە جوق ەكەن. ىزدەمەگەن ءۇيىم جوق تابا المادىم، — دەپ، سىپ بەرىپ ۇيگە ەنىپ كەتتى.

ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى. ءسالىمنىڭ قوينىنداعى كىشكەنتاي قىزى دا جىلاپ وتىر. ەكى بالا اكەسىنە تىعىلا ءتۇستى...

ءسالىم عدىزىپ توسىنە جابىستىرعان قالپىندا كوزىمجاننىڭ ۇيىنە كەلدى. كەشكى استى ءىشىپ بولىپ، ەندى جيناپ جاتقان كوزىمجان مەن مارۋسيا ۇرەيلى سالىمگە تاڭىرقاي قالدى...

مارۋسيا مەن كوزىمجان سالىمدىكىنە كىرگەندە، تولعاتقان انا ءسال تىنشىتتى. كەمپىرلەر دە ۇرەيلى. بىر-بىرىنە سىبىرلاپ ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، ايەلدى قورشاپ الىپتى. مارۋسيا كىرگەن بويدان باياعى زور كەمپىرگە قاراپ:

— شىعىڭىزدار، ءۇيدىڭ اۋاسىن مۇلدە تارىلتىپ جىبەرىپسىزدەر، — دەدى.

زور بايبىشە باستاعان كەمپىرلەر جاقتىرماعان پىشىنمەن ەرىندەرىن سىلپىلداتىپ، دالاعا شىقتى. ۇيدە مارۋسيا، كوزىمجان، تولعاتقان انا قالدى.

سىعىرايعان ماي شام شالقي جانىپ تۇر.

بۇلىڭعىر. انا كوزىن اشتى. مارۋسيا ونىڭ قۇرساعىن باسىپ كوردى دە:

— قيمىلداي ما؟ — دەپ سۇرادى.

— تۇسكە دەيىن بولار-بولماس قيمىلداپ ەدى، ءازىر جوق، قيمىلدامايدى، — دەپ، قينالىپ ازەر جاۋاپ بەردى دە، قايتادان ەسى اۋىپ كەتتى.

مارۋسيا ايەلدى ابدەن ىقتياتتاپ، زەرتتەپ جۇرەگىن تىڭدادى دا، كوزىمجانعا قاراپ باسىن شايقادى. ايەل ساندىراقتاي باستادى.

— مەن... ءقازىر... اكىش... كۇكەن... ءسالىم قايدا...

— بالا قيمىلدامايدى، ولگەن ءارى تەرىس كەلگەن. شۇعىل وپەراسيا كەرەك. ول مەنىڭ ەمەس، اۋدانداعى دارىگەرلەردىڭ دە قولىنان كەلۋ-كەلمەۋى نەعايبىل، — دەدى دە، مارۋسيا اسىعىس-ۇسىگىس ءدارى الىپ، ايەلگە يىسكەتىپ ەدى، ول ءسال ەسىن جيناپ، كوزىن اشتى دا، ءسالىم مەن بالالارىن شاقىرۋدى ءوتىندى.

كىشكەنە قىزىن توسىنە جابىستىرعان قالپىندا، ەكى بالاسىن ەرتىپ ءسالىم كىردى. كەمپىرلەر دە ىلەسە كىردى.

انا ءۇش بالاسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، تالىقسىپ كەتتى. شىرىلداعان ءۇش ءسابيدى بىرەۋ دالاعا الىپ شىقتى.

باتىر ءتۇلعالى ءسالىم كۇرەكتەي الاقانىمەن شالقاسىنان جاتقان زايىبىنىڭ ماڭدايىنان سيپادى. ايەل دە جۋعان شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ، ءالسىز ساۋساقتارىمەن ەرىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، كوزىن بارىنشا اشىپ، تەسىلىپ قاراپ جاتىر. ءسالىمنىڭ جانارىنان بىر-ەكى تامشى ساراڭ جاس دومالاپ ءتۋستى. ايەل سول قالپىندا ماڭگى ورالماس ساپارعا اتتاندى.

الگىندە عانا الىپتاي كورىنىپ وتىرعان ءسالىم بويىنداعى بار قۋاتىمەن جان ۇشىرا ءبىر وكىردى دە، ەكى بۇكتەلىپ، شوڭقيىپ وتىرىپ قالدى.

نايزاعاي جارقىلداپ، كۇن كۇركىرەپ، دالا دا الەمەت بوپ جاتتى. مارۋسيا قوس الاقانىمەن بەتىن باسقان بويدا دالاعا شىعىپ، سەلدەتىپ تۇرعان نوسەرگە قويدى دا كەتتى. الدى-ارتىنا قاراماي جۇگىرىپ بارادى. قاپ-قارا تۇنەككە سۇڭگىدى دە عايىپ بولدى.

كۇز. بۇلتسىز، بۇلىڭعىرسىز، جەلسىز، جاۋىنسىز جايدارى كۇز. اۋىل سىرتىنداعى قارا جولدان شاڭ كوتەرىلدى. سامالسىز تىمىرسىق كۇنگى قويۋ شاڭ جالپ ەتىپ جول بويى شوپكە قاناقتاپ جاتىر. اۋىلدان شىققان قاسقا جول تاۋعا تارتقان.

ساپ تۇزەپ، ۇشكىلدەنىپ، قيقۋلاپ باتىسقا بەت العان تىرنالار بيىكتە ءجۇزىپ بارادى. كەنەت ولاردىڭ شۋىلى كوبەيىپ، قاتارى بۇزىلىپ، بىت-شىت بىتىراپ كەتتى! بەت العان باعىتىنان ءبىر تولقىپ، كەرى اينالدى دا، قايتادان ساپ تۇزەدى. نوقاتتاي جالعىز قارا شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى دە، جۇلدىزداي تومەن سورعالادى. دالا بۇركىتى. ول بار ەكپىنىمەن قۇيىلعان بەتىندە تىرنالار توبىنا كىلىكتى. كۇس مامىعى بۇرق ەتتى دە، توپ تىرنانىڭ ءبىرى قارا ءۇزىپ قالا بەردى. انە، ول ءبىر قاناتى سالبىراپ، جالعىز قاناتىمەن قالقىپ كەلەدى. جەرگە ءتۇستى. كوتەرىلمەك بولىپ ۇمتىلىپ ەدى، جارالى قاناتىن جازا الماي، جورعالادى دا قالدى.

مانادان بەرى كەتپەنگە سۇيەنىپ، قىزىقتاپ تۇرعان ساپار تۋرا ۇمتىلدى. ۇزىن سيراق بيشارانى ۇستاپ، قىرمان شاۋىپ جۇرگەن اكەسىنە اكەلدى. ءابىت كەتپەنىن قويىپ، تىرنانىڭ سىنعان توپشىسىن كوردى دە:

— قايتەسىڭ مۇنى؟ ءبارىبىر ءولىپ قالادى. قويا بەر ءارى، — دەپ، ىسىنە قايتا كىرىستى.

اينالا ەگىن. بيىك بوپ پىسكەن مىسىق مۇرت بيداي كۇبىر-كۇبىر، سىبىر-سىبىر جەلپىپ وتكەن جىلى سامالمەن ءبىر تولقىپ، بويىن قايتا تۇزەپ الادى. قارت باس الماي قيمىلداۋدا. اراكىدىك ەڭسەسىن كوتەرىپ، وڭ قولىنىڭ سىرتىمەن بەلىن باسىپ، قايقايىپ، بوي جازىپ، قايتا كىرىسەدى.

كۇن بەسىن. استىق اراسىنان قۇلىندى بيەگە مىنگەن ساقا شىقتى. تازا كيىنىپ الىپتى. ءماسىسى دە، جۇقا شەكپەن، قالپاعى دا سۋ جاڭا. ساپار سالەم بەردى. ساقا ساپاردىڭ سالەمىن پەيىلىمەن الدى.

— نەمەنە، كەمپىرىڭدى توركىنىنە جىبەرىپ، قالىڭدىق ايتتىرايىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ جول بولسىن، مولدەكە؟ — دەپ، ءابىت تە قول الىپ سالەمدەستى. مولدەكەڭ اتىنان تۇسكەن جوق. ادەمى شاقشاسىن سىلدىرلاتىپ، ەردىڭ قاسىنا تىقىلداتتى دا، اسىقپاي ناسىبايىن اتىپ:

— ءاي، مەشەل-اي، قارىسەڭ دە قاراپ جاتقىڭ كەلمەيدى-اۋ! قويساڭشى ەندى، بالاڭ ەر جەتتى، اشتان ولەم دەيسىڭ بە؟ — دەدى.

— اقىلىڭا بولايىن، و نە دەگەنىڭ، مىرزا؟ ۇيرەنگەن كاسىبىن ادام كوزى جۇمىلعانشا تاستاۋشى ما ەدى؟ بالانىڭ تىرشىلىگى وزىنە، مەنىكى وزىمە، — دەپ، جۇمىسىن جالعاي بەردى. قانىن ىشىنە تارتىپ، جارىلا جازداپ تۇرعان ساقاعا نازار دا اۋدارمادى.

ساقا جايىمەن كەتتى.

كۇن باتتى. ءابىت جۇمىسىن تامامدادى. ول كۇركەشەگىنە بارىپ، كەتپەنىن سۇيەي سالدى دا، تورسىعىنان سۋسىن جۇتتى. ساپار جارالى تىرنامەن اۋرە.

— مەن شارشادىم، وسىندا بولام. سەن شەشەڭە بار. بيزاققا ايت. قىرمان دايار. ەرتەڭ تۇلىعىن جىبەرىپ تاپتاتسىن، — دەدى ءابىت.

جارالى تىرناسىپ كوتەردى دە، ساپار اۋىلعا تارتتى، جاياۋ. ەگىن اۋىلدىڭ جوعارعى جاعىندا، ءۇش شاقىرىمداي. باتىس ورتەنىپ بارا جاتقانداي قىزىل الاۋ. اۋىل ءتۇتىنى جىپ-جىڭىشكە، تىپ-تىك باياۋ قالىقتاپ، كوككە ءسىڭىپ بارادى. توستەگى تاۋ بوكتەرىندەگى اۋىلدان الدەكىم شانداتىپ كەلەدى. جەردەن زورعا كوتەرىلىپ، بىر-ەكى دۋاداق ۇشىپ ءوتتى.

ساپار ۇيىنە بارماستان بۇرىپ اۋەلى مارۋسياعا تىرنانىڭ سىنىعىن ەمدەتىپ، سودان سوڭ بيزاققا اكەسىنىڭ ايتقانىن جەتكىزدى.

ءتورىنىڭ الدىندا بالاسىمەن ويناپ جاتقان باستىق:

— قارتىم جارادى. ەرتەڭ وراقشىلار دا، قىرمانشىلار دا سوندا بولادى، — دەدى.

...جاز ورتاسى اۋىپ بارادى. ءالى دە كۇن اپتابى قايتا قويعان جوق ىسسى. اۋە اينالىپ جەرگە ءتۇسىپ تۋر. بيزاق پەن كوزىمجان اتقا ءمىنىپ اۋىلدان شىقتى. جىلعانىڭ جاعاسىندا بالالار ويناپ ءجۇر، قولداسىپ، دوڭگەلەنىپ الىپتى. ورتالارىندا مارۋسيا.

— بولىس-ەكە، بۇل قىز — بىزگە عايىپتان تابىلعان قۇس. قالايدا وسىدان ايرىلىپ قالمايىق. قاراشى، انە، بالالارمەن قالاي شۇيىركەلەسىپ كەتكەن.

— اتاماڭىز. ءبارىن دە ىستەگىسى كەلەدى، امال نە، قول قىسقا. بيشارا قىزدىڭ ءسالىمنىڭ ايەلى ولگەندە قايعىرعانى قابىرعاما قاتتى باتتى. وسى كۇنى ۋاقىتىنىڭ كوبىن سونىڭ ءۇش بالاسىمەن وتكىزەدى. ۇشەۋى دە مۇنتازداي تاپ-تازا. بيشارا سالىمگە وبال-اق بولدى، — دەپ، كوزىمجان تەمەكىسىن تۇتاتتى.

— ىم... م... م... وبال..، وبال... ايتسا دا، بولىس-ەكە، وسى ءسالىمدى نەگە قولعا المايسىز. تەڭىڭىز. بوي دەسە بويى، وي دەسە ويى بار جاقسى ازامات، — دەپ، بيزاق ازىلدەگەن بولىپ ەدى، كوزىمجان:

— ءسىز بارا-بارا بويداق ەركەكتەر مەن جەسىر قاتىنداردىڭ دا قامىن جەيتىن بولعانسىز با؟ بولسا بولسىن، ارادا سىزدەي جەڭگەتاي جۇرسە، ارمان نە، — دەپ جايدارى جاۋاپ بەردى.

ولار جىلعادان ءوتتى. ورىلعان شابىندىقتىڭ اراسىنداعى جالعىز اياق سوقپاقپەن ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن ايانداپ كەلەدى. كوزىمجان باستىقتىڭ جالپاق جاۋىرىنى مەن جۇپ-جۋان موينىنان كوزىن المايدى. جول ۇستىندە جايىلىپ جۇرگەن ءۇش-تورت جىلقىنىڭ ىشىندەگى ساۋىرىك كىسىنەپ، تۇساۋلى قىسىر تورى بيەگە تۋرا ۇمتىلدى.

ولار قالىڭ قۇراقتى قارا سۋدى ساعالاي كەلىپ، تۇبەكتىڭ شابىندىعىن جۋساتىپ جاتقان شالعىشىلارعا سوقتى. اتتارىنان ءتۇسىپ، جەتەكتەگەن بويدا شالعىشىلاردىڭ قولىن الىپ جاتىر. كوزىمجان اتىنىڭ شىلبىرىن ساپارعا ۇستاتا بەردى دە، بەشپەتىن شەشىپ تاستاپ، شالعى الدى. شالعىنىڭ ءجۇزىن باس بارماعىمەن بايقاپ كوردى دە، تارتىپ كەتتى. العاشىندا ءسال كىبىرتىكتەپ، جاتتىعا كەلە قۇلاشىن كەڭ تاستاپ، ەركىنشە سىلتەپ بارادى. وڭنان سولعا قاراي سالماقپەن تارتقاندا، تولىقسىپ تۇرعان قاراباس شالعىن سول جاققا شاشىلماي كەلىپ سىلق ەتە قالادى. بيزاق ءابىت قاريانىڭ شالعىسىن الىپ، تىك تۇرعان قالپىندا، سابىن جەرگە تىرەپ قويىپ، ۇزىن قۇم قايراقپەن جانىپ تۇر.

— كەلىن قالاي سىلتەيدى، ءا؟! ەندى جەتكىزبەيدى، بول، — دەپ، ءابىت باستىقتى قايراپ قويادى.

— بايتال شاۋىپ، بايگە المايدى. ساسپا، جاكە! — دەپ بيزاق تا سول تارتتى. جوق بايىرعى شارۋا ازامات قانشاما قارپىنا قيمىلداعانىمەن، كوزىمجان شەندەتەر ەمەس. ول ءتىپتى قولىنا شالعى الىپ، بيلەپ بارا جاتقانداي، جەپ-جەڭىل. انەكي، ول سولدى دەگەن جەرىنە جەتكىزىپ، ەندى بيزاققا قاراي ەكىنشىسىنە ءتۇستى. اپ-ساتتە ونى دا جايعاپ، ساپاردىڭ شالعىسىن وزىنە بەردى دە، ورامالىنىڭ ۇشىمەن تەرىن ءسۇرتىپ، بيزاققا قاراپ تۇر. ول دا ءبىتتى.

— باس-ەكە-اۋ، شاۋ تارتىپ قاپسىز، قولتىعىڭىز جازىلماي قاپتى. قولاۋ بولعان تايداي كىبىرتىك-كىبىرتىك ەتەسىز، — دەگەن كوزىمجاننىڭ سوزىنە شالعىشىلار ءبىر كۇلىسىپ الدى. بيزاق ءسال كىر شالعان بەت ورامالىن الىپ، تەرىن ءسۇرتتى دە، كوزىمجانعا قارادى. "ءماسساعان، بۇدان بۇرىن نەگە اڭعارماعان! قانداي كورىكتى ايەل ەدى؟! ءسال دەمىگىپ دەم العان سايىن مول كەۋدەسى جۇقالتاڭ كەۋدەشەسىن كوتەرىپ-كوتەرىپ قويادى. ءتىپتى، ەكى سامايىنان قوبىراپ شىعىپ تۇرعان شاشى دا اجارىن اشا تۇسكەندەي. ۇلكەن دە ەمەس، كىشى دە ەمەس قاپ-قارا كوزدەرى بولار-بولماس قانا كۇلىمدەيدى. جوق بۇل كەڭسەدە تەمەكىسىن بۇرقىراتقان، تىك مىنەز وجارلاۋ كوزىمجانعا ۇقسامايدى. ونىڭ الدىندا بار قۋاتى بويىندا، جاستىعىن شىعىنداماي جاسىرىپ قالعان ءمۇسىنى مۇجىلماعان بالاڭ كەلىنشەك تۇر، ايەل تۇر. قاۋىزى تولىپ، پiciپ تۇرعان ماساقتاي. ەندى الماساڭ، ءۇزىلىپ تۇسەتىن ءتارىزدى. جاي وتىنداي ءبىر سەزىم بيزاقتىڭ باسىنان كىردى دە، ىشكى سارايىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە بارىپ تۇرىپ قالدى.

قوڭىر كەش، اۋىل الاڭسىز. ەسىك الدىنداعى قازىقتاعى قاسقا سيىر بۇزاۋىن باۋىرىنا الىپ، جۋساپ جاتىر. قوياسار يتاياعىن جالاپ-جۇقتاپ ءولىپ بارادى. جىلعانىڭ تومەنگى اعىنداعى جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلەدى. كورشى ءبىر ۇيدەن ءسابيدىڭ جىلاعان داۋسى شىقتى. ۇركەر كوتەرىلىپ كەلەدى. وڭتۇستىك جاقتاعى تاۋدىڭ ارعى بەتىندە، ءسىرا، جاڭبىر جاۋىپ جاتسا كەرەك، نايزاعاي جارق ەتىپ ءبىر جەلپىندى دە، قايتا ءسوندى. ۇزىننان ۇزاققا سوزىلعان تاۋلار. قاراۋىتىپ تۇر. كورشى اۋىلدىڭ وتتارى بولىمسىز، السىرەپ جانادى. ساپار ۇيگە كىرىپ بەشپەتىن جامىلدى دا، دالاعا قايتا شىعىپ بارا جاتقاندا، اناسى: "ساپارجان، تاعى كەتەسىڭ بە؟ وسى تۇندە قايدا باراسىڭ؟ جاتىپ دەم السايشى، ەرتە وياناسىڭ عوي"، — دەپ ەدى، ول تىڭدامادى. كەمپىر ءبىر كۇرسىندى دە، ۇيىقتاۋعا ازىرلەندى. ساپار اۋىل سىرتىنداعى جىلعاعا باردى دا، سۋدىڭ اعىسىنا قاراي جاعامەن جايلاپ ءجۇرىپ كەتتى.

اۋىلدىڭ الدى ۇيىقتاعان. مارۋسيا باتەڭكەسىن ىلە سالىپ، جەكەتىن جامىلىپ، سىرتقا شىقتى دا، ەلەڭ ەتىپ تۇرا قالدى. سوناۋ جازعى كەشتەن كەيىن جوعالىپ كەتكەن ءان قايتا ەستىلدى، ءبىراق الىستا. اداسا سوققان تۇنگى سامال الىستان كەلگەن ءۇندى ءارقايدا شالقىتا بەرەدى. قىز جۇرەگى انگە ابدەن ەلتىدى. ول جىلعاعا باردى. باتەڭكەسىن قولىنا الىپ، سۋدان ءوتتى. ءوتتى دە، ءان شىققان جاققا قاراپ، قالشيىپ قاتتى دا قالدى. ءان شاقىرىپ تۇر. ول اۋەلى جايلاپ بىر-ەكى اتتادى دا، باتەڭكەسىن قولىنا العان قالپىندا جۇگىرىپ الا جونەلدى. الدىنان ەسكەن سامال ونىڭ بىرەسە كويلەگىن ءتۇرىپ، بىرەسە شاشىپ ۇيپالاقتاپ، ابدەن اجۋالادى. ول جىلعانىڭ بويىمەن تومەن قاراي ۇشىپ كەلەدى. ءان جاقىنداي بەردى، جاقىنداي بەردى...

اۋىل تەگىس ۇيقىدا.

وسى كەزدە ەگىننىڭ باسىندا تۇنەپ قالعان ءابىت قاريا كۇركەشىكتىڭ ىشىندە يەسىز دالانى باسىنا كوتەرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتتى. پىسكەن استىقتى تۇنگى سامال بيلەتىپ تۇر. بۇيرا باس بيداي ماساقتارى مايىسا تولقىپ، مايىسا تولقىپ سىبىرلاسادى. ءابىت ءتۇس كورىپ جاتىر...

توڭىرەگى تولعان تاۋ-تاۋ استىق ورتاسىندا كۇرەك ۇستاپ ءوزى تۇر. بالاسى ساپار "جاكەلەپ" انا جەردەن ءبىر، مىنا جەردەن ءبىر داۋىستايدى. قارت ونى تابا المايدى، تەك ۇلىنىڭ داۋىسىن ەستيدى. قىزىل ساپىرىپ جاتقان ءبىر توپ جاستاردىڭ اراسىنان جارقىلداپ كۇلىپ جۇرگەن بالاسىن كوردى دە، قاسىنا جەتىپ بارسا، ۇشتى-كۇيلى جوق قايتادان عايىپ بولىپ، الدەقايدان "جاكەلەپ" قايتا داۋىستايدى. ەندى ءبىر ول الىپ سۋ ديىرمەننىڭ ىشىندە جۇرەدى. جان-جاعىنىڭ ءبارى داعار-داعار استىق، ۇن. زىر اينالعان شۇبار تاستىڭ استىنان توزاڭى بۇرقىراعان ۇن شاناققا كەپ قۇيىلىپ جاتىر، قۇيىلىپ جاتىر. كەنەت ديىرمەننىڭ ىشىنە سۋ تولا باستادى، ۇننىڭ ءبارى سۋعا شىلاندى. سىرتقا شىعايىن دەسە، شىعا المايدى، ەسىك جوق. سۋدىڭ ىشىندە قارمانىپ، مالشىنىپ ءجۇر، باتىپ بارادى. شوشىپ وياندى! كوزىن اشىپ الىپ ەدى، سىرىڭكە شاعىپ، بەتىنە ءۇڭىلىپ تۇرعان ساقانىڭ سۇستى ءجۇزىن كوردى. ورنىنان تۇرماق بولىپ ەدى، الدەقانداي تەگەۋرىندى باتپان قول كەۋدەسىن ءبىر ءتۇيىپ، قۇلاتىپ تاستادى. ساقا قىنىنان پىشاعىن سۋىرىپ:

— يمانىڭدى ايت، قۇل نەمە! — دەپ تۋرا ۇمتىلدى.

— مولدەكە، قانىن جۇكتەمەڭىز، — دەپ، بىرەۋ اراعا ءتۇستى. ماسەلەنىڭ نە ەكەنىنە ەندى كوزى جەتكەن ءابىت:

— مولداسىڭ عوي، يمان-سۋىڭ ءوزىڭ بەر. قالاساڭ كارى جانىم مىنە، الا عوي، ايارىم جوق — دەپ، تاعى تۇرماق بوپ ۇمتىلدى، ءبىراق تۇرعىزبادى. الەكەدەي جالانعان ەكى جىگىت ءابىتتىڭ اياق-قولىن تاس قىپ ماتاپ تا ۇلگىردى. سۇيرەپ تىسقا الىپ شىقتى. مولدا شىرپىسىن ۇستاعان بويدا:

— ەل مەن جەرگە نە بولا قالعانىن توبىرلاردىڭ! ءما، ساعان نان، ءما، ساعان مال! — دەپ، قۋراپ تۇرعان ەگىنگە وت قويا باستادى.

ساقا مۇلدە جىندانىپ العان. ءبىر شەڭگەل بيدايدى ساباعىمەن جۇلىپ الدى دا، ونى دا تۇتاتىپ: — تارت! — دەپ اتىنا قارعىپ ءمىندى. ۇشەۋى دە شىعىستاعى "قولتىق" تاۋىپ بەتكە الىپ، تىزگىن ۇشىمەن جونەپ وتىردى. ءۇش اتتىڭ ءدۇبىرى الىستاپ بارىپ تىندى.

وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي كۇزدىڭ جەلى سوقتى. ءورتتىڭ ءتىلى ۇزارىپ، الاۋلاپ، بىتىك ەگىندى الباستىداي باس سالدى. استىق ورتەنىپ جاتىر. سىنعان بۇتاقتاي شارت-شارت ەتەدى. اياعى تۇساۋلى، قولى بايلاۋلى ءابىت، تىزەسىن باۋىرىنا الىپ، ولگەندە ازەر ورنىنان تۇرىپ، جالاڭباس، ىشكيىمشەڭ، جالاڭاياق، ورتەنىپ جاتقان ەگىنگە قاراپ تۇر. تەنتەك جەل ونىڭ قابا ساقالىن جۇلىپ اكەتە جازدايدى. توڭىرەك نارتتاي. تۇنگى ءورتتىڭ جالىنىمەن ءابىت تە جانىپ بارا جاتقانداي، قىزارىپ كورىندى. ول وسىنشاما ءومىرىنىڭ ىشىندە كوزىنە تۇڭعىش رەت جاس الدى. كەك پەن ىزا قابات كەپ، قارتتى كەمسەڭدەتىپ جىبەردى. ديحاننىڭ استىعى ورتەنگەنى ادامى ولگەنمەن بارابار.

ساپار مەن مارۋسيا قول ۇستاسىپ ۇشىپ كەلەدى. تاۋدان سوققان وكپەك جەل ۇدەي ءتۇستى. جان ۇشىرا جۇگىرگەن ەكەۋ جار قاباققا سوعىپ، جىلعانىڭ يىرىمىنە شولپ ەتتى. مالشىنىپ جاعاعا شىعىپ، قول ۇستاسىپ تاعى جونەدى. اۋىلعا كىردى. تىم-تىرىس. ال اۋىلدىڭ جوعارعى جاعىنداعى ءورت جالاڭ قاعىپ، كوككە قاراي سۋماڭ-سۋماڭ ەتەدى. قاپ-قارا قويۋ ءتۇتىن بۇيرالانىپ، كولبەپ بارادى.

— بيزاققا جەت! — دەدى دە، ساپار مارۋسيانى تاستاي بەرىپ: — ءورت! اتتان! اتتان! ەگىن ورتەنىپ جاتىر! — دەپ، اۋىلدى قاق جارىپ ەگىستىككە قاراي جۇگىرە بەردى. يت ءۇرىپ، سيىر موڭىرەپ، ازان-قازان.

از عانا اۋىل لەزدە اياعىنان تىك تۇردى. ايەل-ەركەگى ارالاس. كوبى سىرت كيىمىن كيۋگە دە ۇلگەرمەي، ايىر ما، تىرما ما، كۇرەك پە، قولىنا ىلىنگەنىن الىپ ورتكە قاراي بار كۇشىمەن سامعاپ بارادى، كوبى قۇر قول بيزاق جۇرتتىڭ ەڭ الدىمەن اياق-قولى جەرگە تيمەي ۇشىپ كەلەدى. ونى وكشەلەي ءسالىم كەلەدى. ايعاي-شۋ، جىلاعان ءسابيدىڭ داۋسى. كويلەكشەڭ، جالاڭاياق كوزىمجان كورىندى. جۇگىرىپ كەلەدى، تارقاتىلعان شاشىمەن اۋرە بوپ كەلەدى.

ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا باقتاشى جارىلقاسىن. اتاقتى كۇرەڭىنە جايداق ءمىنىپ الىپتى. باسقا-كوزگە ساباسا، جەلىپ قويمايدى. اقىرى جاقاڭ شىدامادى، قارعىپ ءتۇسىپ، كۇرەڭدى باسقا ەكى تارتتى دا، جاياۋ زاۋلادى. ءابىتتىڭ بايبىشەسى دە ۇيىنەن شىعىپ، جوعارى اياندادى.

ادامدار ورتكە ارالاسىپ كەتتى. اركىم وزىنشە ارپالىسۋدا. بىرەۋلەر توپىراق شاشىپ، بىرەۋلەر ايىر، كۇرەكتەپ سابالاپ، ءتىپتى بىرەۋلەرى ۇستىندەگى كيىمىن شەشىپ الىپ قويعىلاپ ءجۇر.

دارمەنسىز شارۋالار ورتپەن ۇزاق الىستى، سوندىرە المادى. ساپار تىكەسىنەن تىك، ءۇنسىز تۇرعان اكەسىنىڭ قول-اياعىن شەشتى. ءابىت ەكى قولىمەن ماڭدايىن ۇستاپ، سىلق وتىرا كەتتى. ساپار ورتكە ارالاستى.

اش جالاڭاش، ازاپپەن ءجۇرىپ ازەر جەتكەن ارتەلدىڭ اياداي ەگىنىن ءورت جالمادى دا قويدى. قارالاش-كۇيەلەش، سالى سۋعا كەتكەن جۇرت. ءۇنسىز، بىرىنە ءبىرى قاراعىسى كەلمەيدى. ءبارى دە كىنالى سياقتى، سالبىراپ اۋىلعا قايتتى. ورتەنگەن ەگىن بىقسىپ جاتىر. جۇرت قارالى. جارىلقاسىن باقتاشى ساقالىن سيپاپ قالىپ ەدى، ۇگىتىلىپ الاقانىنا ءتۇستى، كۇيىپ كەتىپتى. ايەلدەر سولقىلداپ جىلاپ كەلەدى. ەركەكتەر ەڭسەلەرىن ازەر كوتەرۋدە. قايعى. تۇڭعيىق تەرەڭ قايعى. ەلدىڭ ءبارى دە ەڭ سۇيىكتى ادامىن جەرلەۋگە بارا جاتقانداي. كوزىمجان مەن مارۋسيا ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا اياقتارىن ازەر الىپ كەلەدى. جەل تىندى. يت ۇلىدى...

كۇزدىڭ سارى تاڭى ازەر اتتى. سۇرىقسىز، نۇرسىز جارتى اي تاس توبەدە ءسونىپ بارادى. كەشەگى جايقالىپ تۇرعان استىقتى القاپتىڭ ورنىندا بىقسىعان قارا دالا جاتىر. قارا دالانىڭ قاق ورتاسىندا ەڭگەزەردەي ەڭسەسىن كوتەرە الماي بيزاق وتىر. جاۋىرىنى بۇكىرەيىپ، ەكى تىزەسى تۇمسىعىنا جەتەدى. ورنىنان تۇرىپ، توڭىرەككە قارادى. بۇل ايماقتا ەشقانداي تىرشىلىكتىڭ ءىزى دە قالماعان سياقتى. ۇركەردەي اۋىل ءبۇرىسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. دالا بوپ-بوز. باتىستاعى "كومىرشى" تاۋىنىڭ ايىر وركەشىنە بۇلت ءمىنىپ الىپتى، قايدا تارتارىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرعانداي. تاڭ الدىنداعى شولپان ءوشىپ بارادى. ورتەنگەن ەگىستىكتىڭ ءار جەرىنەن ءتۇتىن شيراتىلادى. كوڭىلسىز. بيزاق ورتتەن الدەقانداي امان قالعان جالعىز تال بيدايدى جۇلىپ الىپ، قايتادان وتىرا كەتتى. ونىڭ كوڭىلى كۇز توناپ جاتقان مىنا بوز-بوز دالاداي قۇلازىپ كەتتى. كوكتەمگى جەر جىرتۋ، كورگەن ازاپ، كەشە عانا شۋلاپ تۇرعان بىتىك ەگىن — ءبارى كوز الدىنان ساعىم بوپ بۇلدىرايدى.

* * *

ەرتەدەن كەشكە دەيىن قاڭباق ۇشىرعان قارا بوران ءبىر تولاستامايدى، ونسىز دا جاساۋىنان ايىرىلعان جۇدەۋ دالانى جۇندەي ءتۇتىپ جاتىر. بۇگىن دە سولاي.

ءجۇن ورامالىن جۇرە بايلاندى دا، مارۋسيا كوشەگە شىقتى. كۇز بورانى كوشەنىڭ شاڭىن شاڭىنا قوسىپ، ىسقىرىپ تۇر. ىزعىرىق اندا-ساندا ۇشقىنداپ كەلىپ، قۇپ-قۇرعاق قار تۇسەدى. بۇرسەڭ قاققان يتتەر باس قالقا ىزدەپ، وندا ءبىر، مۇندا ءبىر بارادى. ساقانىڭ اۋلاسى يەسىز. ونىڭ قيۋى كەتكەن قاقپاسىن جەل ءبىر اشىپ، ءبىر جاۋىپ تالكەك ەتىپ تۇر. تەرەزەسىنىڭ اينەگىن بالالار تۇتاس قيراتىپ بىتكەن. توبەسى تۇسكەن كوردەي ۇڭىرەيەدى.

ەسىك الدىندا شوقيىپ وتىرعان كارى توبەت كوككە قاراپ بىر-ەكى ۇلىپ قويدى. ءاربىت تامىنىڭ توبەسىن جاۋىپ جاتىر. شەشەسى مەن ساپار لاي الىپ ىشكە كىرىپ كەتتى.

مارۋسيا ەسىك الدىندا وتىن جارىپ جاتقان سالىمگە بۇرىلدى.

— بالالار ۇيدە مە، اعا؟

— ۇيدە.

مارۋسيا ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، توسەكتە ءۇرپيىسىپ، ءبۇرىسىپ وتىرعان كىشكەنتاي كۇمىس:

— مايۋسيا تاتە، انالاي مەنى ۇيادى، — دەپ، مۇڭىن شاعىپ جىلاپ جىبەردى. ءسىرا، اكەلەرى جۇمىستان جاڭا كەلگەن بولۋ كەرەك، ءۇي ءىشى سالقىن. الدەقاشان سۋىپ قالعان تەمىر پەشتىڭ تۇبىندە وتىرعان ەكى ەر بالا دا بوزارىپ، مارۋسياعا قاراپ، كوزدەرى بال-بۇل ەتەدى. مارۋسيا كۇمىستى جۇباتتى دا پالتوسىن شەشىپ، جارىلعان وتىننان اكەلىپ وت جاقتى. ءسالىم جارعان وتىنىن ۇيگە كىرگىزدى دە، شاۋگىمىنە سۋ قۇيىپ، پەش ۇستىنە قويدى.

كىشكەنتاي كۇمىس مارۋسياعا سونشاما باۋىر باسىپ كەتكەن. ءقازىر دە كىپ-كىشكەنتاي باسىن مارۋسيانىڭ القىمىنا جاسىرىپ، الدىنا وتىرىپ الىپتى. مارۋسيا ونىڭ شاشىنان سيپايدى.

— مەن ەرتەڭ كەتەم، اعاي. بالالارمەن، كۇكەنمەن قوشتاسايىن دەپ كەلدىم. ۋاقىت بولسا، جازعا تاعى ءبىر كەلىپ قايتام.

ءسالىم پەشتىڭ وتىن قاعىستىرىپ، مارۋسيانىڭ الدىنا جابىسىپ وتىرعان قىزىنا ايانىشپەن قاراپ:

— راحمەت، قىزىم. قايدا جۇرسەڭ امان-ەسەن بول اش جۇرسە دە، ەر بالالاردى قويشى، ولار كونەدى. وسى كۇكەنگە قيىن بولدى. سەن كەلمەسەڭ، "كەلە مە، قايدا كەتتى" دەپ سۇراي بەرەدى، — دەپ، كۇمىستى ءوزى الدى. كۇمىس اكەسىنە ءبىر، مارۋسياعا ءبىر قاراي بەرەدى.

قولايسىز ۇنسىزدىك. جاعىنان بوزداعى شىعىپ جۇدەگەن ەكى بالا دا كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. مارۋسيا پالتوسىن كيىپ، ەسىككە بەت العاندا، كۇمىس اكەسىنىڭ الدىنان ۇمتىلىپ:

— مايۋسيا تاتە، كەتپە! مەن دە كەتەم... اپاما بايام، — دەپ شىرىلداپ كەتتى. پەش تۇبىندە وتىرعان ەكەۋى دە جىلاپ جىبەردى. ابدەن ابدىراعان ءسالىم ورنىنان تۇرىپ:

— كەتپەيدى، بالام. كەتپەيدى! مارۋسيا تاتەڭ اپاندى ەرتىپ كەلەدى، — دەپ جۇباتقان بولدى، ءبىراق كۇمىس كونبەدى. مارۋسيا بالالاردىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، اسىعىس شىعىپ كەتتى. ول ابدەن ۇزاعانشا كۇمىستىڭ شىرىلداعان داۋسى قۇلاعىندا بارا جاتتى. قىزىن كوتەرگەن بويى ءسالىم بالالارىنا بايقاتپاي، سىرت اينالا بەرىپ، جەڭىمەن كوزىن بىر-ەكى ءسۇرتىپ الدى. تورتەۋىنىڭ دە ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، ناعىز جەتىمدىك باستارىنا ەندى ورناعانداي بولدى.

...باياعى كەڭسە. سول ءبىر كەزدەگىدەن بەرگى بار وزگەرىسى — بۇرىشتا ءبىر باۋ ماساق تۇر. قازا بولعان قالىڭ ەگىننەن قالعان جالعىز ەسكەرتكىش وسى. ەسكەرتكىش قانا ەمەس-اۋ، ارتەلدىڭ قامباسىنداعى بار ءدانى دە وسى. كوزىمجان، بيزاق بريگادير ماكەڭ، ەكى-ۇش شارۋا، مارۋسيا. بيزاق كەڭسەنىڭ قاق تورىندە تىك تۇرعان قالپىندا:

— توستەگى اۋىلدان كەشەگى اكەلگەن ون سەنتنەر بيدايدى تەڭدەي ءبولىپ، ءبىر-بىر ۋىستان بولسا دا بۇگىن جۇرتقا تاراتۋ كەرەك، حالىقتى قىرىپ الارمىز. كوزىمجان، سەن "العادىمعا" اتتان، كەلەسى جىلعا دەيىن قايتسەدە ءبىر سەنتنەر بولسا دا بىردەمە تاۋىپ كەل. مەن "قاينارعا" بارام. تابىلعانىن تابىلعانشا حالىققا تاراتۋ كەرەك. ەل بار، كۇن بار، تۇقىمدى بىردەڭە ەتەرمىز، — دەپ ورنىنا وتىردى دا، ماندايىن ۋقالاپ، ءبىراز ءۇنسىز قالدى.

— ال ەندى سەن، قىزىم، ءبىزدىڭ جاعدايدى كورىپ شوشىدىڭ، — دەپ امالسىز، ەرىكسىز جىميعان بولدى. —- كەتەم دەسەڭ، ىستەر ايلامىز نە، امان بول. بىزگە رەنجىمە، باسىمىزدى جاڭا قۇرىپ، جاڭادان جان الىپ كەلە جاتقاندا، مىنا وپاسىزداردىڭ ىستەپ كەتكەنىن كوردىڭ بە. سولاي، قىزىم، ەرتەڭ ساپار سەنى الىپ جۇرەدى. مەن وعان ەسكەرتكەم. كولىك بەردىڭ بە؟ — دەپ، بريگادير ماكەنگە قارادى.

— بەردىم، بەردىم، — دەپ، ماكەن ىلە جاۋاپ قاتتى.

ءبارى ءۇنسىز دالاعا شىقتى. بوران تىنعان... ونىڭ ەسەسىنە جىلميىپ قار جاۋىپ تۇر. قازدىڭ جەلگە ۇشقان مامىعىنداي قالىقتاپ كەپ، جەرگە قوناقتاپ جاتىر. جەر بەتىن تەگىس جاسىرىپتى. "بىلگەنىڭدى ىستە دەگەندەي" اۋىلدا، دالادا، تاۋلار دا اق قارعا ارقاسىن توسەپ، تەرىس قاراپ الىپتى.

— سونىمەن، قىزىم، ەندى كەتەتىن بولدىڭ، — دەدى دە، كوزىمجان اياققا ورالعان اق كوبىك قارعا قاراپ، ءۇنسىز كەلەدى. مارۋسيا ءوز ويىمەن ءوزى. — مىنە، قىس تا جەتتى. بۇ جەردىڭ قىسى سۇمدىق مارۋسيا. بيىل ءتىپتى جۇت بولادى دەپ ءجۇر قاريالار. سەن بايقادىڭ با، باستىق وسى ەكى ايدىڭ ىشىندە قارتايىپ كەتتى. ءوز وبالى وزىنە. ساقانى بايقاڭىز، وسى ءقاۋىپتى ادام دەپ ەسكەرتكەمىن، تىڭداماعان. اڭقاۋ ادام، — دەپ، كوزىمجان ويىنداعىسىن ءۇزىپ-جۇلقىپ اڭگىمەلەپ كەلەدى.

ولار ۇيگە كىردى. ءۇي ءىشى سالقىن.

— قىس ءتۇستى، ەندى وتىن كەرەك، سۋ كەرەك دەگەندەي، ءبارى دە كەرەك. ال مۇندايدا مۇجىقتىڭ ورنى باسقا، قىزىم. جاندى-جانسىز جاندىكتىڭ ءبارى ەكى-ەكىدەن، كوزىمجان جالعىز...

مارۋسيا وت جاعىپ جاتقان كوزىمجانعا مۇڭايىپ قاراپ قالىپتى، جۇزىندە ايانىش بار.

ءتۇن. قار ءالى قىلاۋلاپ تۇر. جىلىمىق تىنىشتىق. كوزىمجان اق بولاتنايدان ەر ادامنىڭ ءىش كيىمدەرىن تىگىپ وتىر. مارۋسيا چەمودانىنا نارسەلەرىن جايعاستىرىپ، ەرتەڭگى جولعا قامدانۋدا. كوز قيىعىمەن كوزىمجانعا قاراي بەرەدى. "اپىر-اۋ، ەر ادامنىڭ ءىش كيىمدەرى نە قاجەت بولدى ەكەن؟! كىم ءۇشىن تىگىپ وتىر ؟! ول سۇراماق بولىپ، بىرنەشە رەت وقتالدى دا، باتىلى بارمادى، ىڭعايسىز كوردى. اقىرىندا مارۋسيانى تولعاندىرعان سۇراققا كوزىمجاننىڭ ءوزى جاۋاپ بەردى:

— بۇل كىسىگە ەركەكتىڭ كيىمى نەگە كەرەك بولدى ەكەن دەپ وتىرسىڭ، ءا، قىزىم؟ ءوزىم دە بىلمەيمىن. اندا-ساندا ۇيدە جالعىز وتىرعانىمدا ءوستيتىن سايعانىم بار، — دەپ، ورنىنان تۇرىپ، ساندىعىن اشتى دا، مارۋسياعا تىككەن كيىمدەرىن كورسەتىپ جاتىر. ەركەكتىڭ سىرت جەيدەسى، ءار قالىپپەن شىلتەن ءسابيدىڭ كيىمدەرى، قىز بالانىڭ كىشكەنتاي كويلەكتەرى. بازاردان اكەلگەندەي سۋ جاڭا، ءبارىن دە دايارلاپ قويىپتى. ول كورسەتىپ جاتقاندا، مارۋسيانىڭ كوز الدىندا ماناتى قوش ايتىسىپ شىققان ءسالىم، ونىڭ نارەستەلەرى تۇردى.

قار باسىلدى. "اسپان بۇلتتان تازارىپ، شىنىداي جالتىراپ تۇر"، — دەپ، ەكەۋى دە پالتولارىن جامىلىپ سىرتقا شىقتى. ەسىك الدىندا ەكەۋى دە كىلت تۇرىپ قالدى. تۇنگى باياۋ تىنىشتىقتى بالبىراتقان سيقىرلى ءان تاعى دا قوڭىراۋلاپ تۇر. بۇرىنعىداي الىستان ەمەس، اياق استىنان ايتىلعانداي. العاشقىدا قوڭىرجاي سازبەن سالماقتى باستالعان ءان بارا-بارا ەكپىندەپ، اق جامىلعان يەسىز القاپتى ارالاپ، الدەقايدا شارىقتاپ بارادى. كورشى ۇيلەردىڭ ەسىگى اشىلىپ، ءۇش-تورت ادام كوشەمەن ءابىتتىڭ ءۇي جاعىنا اياندادى.

تاندانعان كوزىمجان مارۋسياعا بۇرىلدى. ول ءجۇزى بوزارىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ، جۇتىنا تىڭداپ تۇر. قالشيىپ قاتقان قالپىندا سىبىرلاپ قانا: — ساپار... اپاي، بۇل ساپار... — دەپ ۇيىپ بارادى. ەكەۋى دە ءان شىققان جاققا اياندادى. ساپارعا جولدان بيزاق بالاسىن شاپانىنا وراعان ءسالىم ىلەستى. ءان بىرەسە باياۋلاپ كەپ اۋىل ۇستىنە تونەدى. بىرەسە سۋ جاعاسىنداعى قۇراقتاي قالتىراسا، بىرەسە تىمىق كۇنگى قۇيىنداي كوككە تىك شانشىلادى.

اۋىلدىڭ كارى-جاسىنىڭ امبەسى ءابىتتىڭ جاڭا كىرگەن تامىنىڭ الدىندا. ءبارىسى تىكەسىنەن تىك تۇر. اركىم ءوز ويىمەن، ءوز مۇڭىمەن. ال ساپار سالعان مىناۋ ءان ءار جۇرەكتىڭ تۇكپىرىندە بۇعىپ قالعان، ساقتالىپ قالعان سانا سەزىمنىڭ وياتۋشىسى سەكىلدى. ساپاردىڭ ءانى ءبارىنىڭ دە باياعىدان كوكەيىندە جۇرگەن، ءبىراق اقتارىلۋعا ايلا تاپپاي شاناعىنان اسىپ تۇرعان ارمان-سىرى ارالاس قۇپيالارى سياقتى. بۇل ءاندى ساپار عانا ەمەس، وسىندا تۇرعان ءار جۇرەك، ءار سەزىم وزىنشە قايتالاپ، وزىنشە باياۋلاتۋدا. ورمەكشى سەزىم ءار جۇرەكتە تور توقىپ جاتقانداي.

شاشى عانا ەمەس، قويۋ قارا مۇرتى دا بۋىرىل تارتقان بيزاق جينالعانداردىڭ اراسىنان جوتاسى شىعىپ، ەرەكشە كورىنەدى. قۇزدا وتىرىپ، قياعا كوز سالعان قىرانداي جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويادى. ەرىندەرى ءسال ءدىر ەتىپ، مۇرتىنىڭ ۇشى جىبىر قاعادى. جار قاباعىنىڭ استىنا جاسىرىنعان قوس جانارىنىڭ تۇڭعيىعىندا تەرەڭ ۋايىم بار سياقتى. ال كوزىمجاننىڭ بەتىن جاس جۋىپ بارادى. قۋانىش پا، قايعى ما، ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر، بار جۇيەسىنىڭ ءسىڭىرى سوزىلىپ، قيۋى قاشىپ كەتكەندەي. مارۋسيا دەمىگىپ، القىنا بەرەدى. القىمىنا جۇدىرىقتاي بىردەمە تىعىلىپ، نە ءارى، نە بەرى كەتپەيدى، ىنتىقتىرىپ بارادى. ءسالىمنىڭ باۋىرىنداعى كىشكەنتاي كۇمىس ەكى كوزى باداناداي بولىپ، اكەسىنىڭ دۇرسىلدەگەن جۇرەگىنە قۇلاعىن توسەپ العان.

ساپار ەسىك الدىنداعى توماردىڭ ۇستىندە وتىر. اندا-ساندا القىمىنىڭ ءسال كەۋىپ، اۋزىنىڭ اشىلىپ-جۇمىلعانى بولماسا، ءان سالىپ وتىر دەپ ويلاۋ قيىن. كەۋدەسى وقتا-تەكتە ءبىر كوتەرىلىپ قويادى. وعان ءقازىر بار دۇنيە جوق سياقتى. ءوزى ەمەس، وزەگىنەن قۇيىلعان ءان سازى ابدەن ەسىن العان. قاراپايىمداعى "ا" دەگەن دىبىستىڭ ءوزى دە مىڭ تۇرلەنىپ، باسقاداي ءبىر ناقىشپەن، باسقاشا ەستىلەدى. وعان توڭىرەگىن قورشاعان ادامدار دا كورىنبەيدى. مۇلدە باسقا ءبىر دۇنيەدە، باسقا ومىردە وتىرعانداي سەزىنەدى. ءسال قىسىقتاۋ قوس جانارى اق قارمەن، ايمەن، جۇلدىزبەن شاعىلىسىپ، اراكىدىك ءبىر جارق ەتەدى... ءان باياۋلاپ باردى دا، مامىق قارعا، اشىق اۋاعا ءسىڭىپ، تىنىستاپ قالدى.

ساپار ءۇنسىز. موينىن سالبىراتىپ وتىرعان جەرىندە قالدى. جۇرت تا ءۇنسىز، ءۇنسىز بارىپ، ءۇنسىز تۇرىپ، ءۇنسىز تاراستى. اۋىل قالعىپ كەتتى.

مارۋسيا ۇيگە كەلگەن بەتتەن رەتتەستىرىپ جولعا ازىرلەپ قويعان زاتتارىن چەموداننان قايتا الىپ جاتىر. كوزىمجان قاراپ تۇر.

— كەتپەيمىن، اپاي. وسىندا، سىزدەرمەن بىرگە بولام. جازعا اكەمدى الىپ كەلەم. ول اعاش ۇستاسى، كەلەدى، — دەپ، زاتتارىن ورىن-ورنىنا قويىپ جاتىر. ريزا بولعان كوزىمجان مارۋسيانى قۇشاعىنا الىپ، شاشىنان يىسكەدى، بوساتىپ، ءوزى ويلانىپ قالدى.

* * *

ساسكە. كۇن قۇلاقتانىپ شىقتى. سارىشۇناق اياز قارىپ بارادى. ساقانىڭ باياعى بۋرىلىن ءابىت شاناعا جەگىپ جاتىر. بۋرىل كۇيلى، توقجاراۋ. ءابىتتىڭ قاسىنا بايانى ەركەك داۋىستى زور بايبىشە كەلدى.

— ءابىت-اۋ، بۇ قىس قىراۋدا قايدا اتتاندىڭ؟

— مەن ەشقايدا... باستىق ساپارعا الگى ەمشى قىزدى اۋدانعا اپارىپ كەل دەپتى. سونىڭ كولىگىن سايلاپ جاتىرمىن.

— و كاپىرىڭ ءبىرجولا كەتە مە، جوق بارىپ كەلە مە؟

— سەن دە الجىعان ەكەنسىڭ-اۋ، مەن قايدان بىلەيىن، قالا ما كەلە مە، شارۋام نە مەنىڭ، — دەپ، ءابىت قامىتتى تىزەسىمەن باسىپ تۇرىپ، تاماق باۋدى تارتىپ بايلاپ، قورا ۇستىندەگى شوپتەن شاناعا سالىپ جاتىر. زور بايبىشە جايىمەن كەتتى.

جولاۋشىلار شاناعا وتىرىسىپ بولعاننان كەيىن بيزاق كەلىپ:

— ساپار، اۋەلى اناۋ توستەگى اۋىلعا تارت تا، قىرمان، تاۋ ارقىلى كەتىڭدەر. وندا جول داڭعىل. تۇندەلەتەمىز دەپ، سۋىققا ۇرىناسىڭدار. كولىكتەرىڭدى قاجىتىپ اپ جۇرمەڭدەر. جولداعى اۋىلعا قونىڭدار، — دەپ، جولعا شىعارىپ سالدى.

توردەگى تاۋ ەتەگىنە قاراي جالعىز اتتىق شانا اق قاردىڭ ۇستىندە قارايىپ كەتىپ بارا جاتىر. ولار تاۋ بوكتەرىنە شىقتى دا، تاپتالعان داڭعىل جولعا ءتۇسىپ تارتا بەردى. بۋرىل سۋلىعىن ءسۇزىپ، جەڭىل كەلەدى. اۋزىنا جالعىز تال ءشوپ تىستەپ، قاتارىندا تونعا ورانىپ جاتقان مارۋسياعا قاراپ ساپار جىميىپ قويادى، ول دا كۇلەدى...

زور بايبىشە ەرتەدەن بەرى ۇيدى-ۇيگە كىرىپ، جان تاپپاي ءجۇر. اھىلاپ-ۇھىلەپ كوزىمجاندىكشە كەلدى. كوزىمجانعا كەلە-اق جارماستى.

— ويباي، قاراعىم-اي. مەنى قۇداي قارعاعالى قاشان. مىنا توستەگى اۋىلداعى قىزىم ءال ۇستىندە دەيدى. تاڭەرتەڭنەن بەرى كىرمەگەن تەسىگىم جوق "وزىندە جوق بولسا، اكەڭ دە جات" وسى، سوعان بارىپ كەلۋگە ءبىر بۇتارتار تاپپادىم. امالىم قۇرىپ، ساعان كەلدىم، قاراعىم.

كوزىمجان كوڭىلشەك ادام، كەمپىردىڭ بەتىن قايتارمادى اتتىڭ قامشىسىنا دەيىن بەردى. دايار تۇرعان بايبىشە توسكە قاراي تۇرا تارتتى. اۋىلدان ۇزاعانشا جەلە-جورتىپ باردى دا، ۇزاپ العاننان سوڭ قۇلا اتتىڭ باسىن تارتپاي، ەركىنە جىبەرىپ، قاردىڭ قۇيىلىپ ۇشىرىپ كەلەدى. اۋىلعا دا جەتتى. قورا-جايى قوماقتى، اۋلاسى كەڭ، شەتكى ءبىر ۇيگە كەلىپ ءتۇستى. ۇيدەن ەكى بەتىنەن مايى تامعان، قىپ-قىزىل، ءتورتباق جۋان شال شىعىپ اتىن ۇستادى.

— تىنىشتىق پا؟ اسىعىسسىڭ عوي ءوزىڭ. نە حال؟

— "جايلاۋىمدى جاۋ الىپ، ءورىسىمدى ءورت شالىپتىڭ" كەرى دە. "جان-جاعىڭا قارايسىڭ، جالعىز نەگە جارايسىڭ؟" دەمەكشى، جاپا-جالعىز تال قارماپ ءجۇرىپ جاتقان جاي عوي.

زور بايبىشە يەگىن كوتەرىپ، "بار ما؟" دەگەندەي ىمداپ ەدى، ءۇي يەسى دە "بار، وسىندا" دەگەندەي باسىن شۇلعىپ قويدى.

كەمپىردى ءبىر ەسىككە كىرگىزدى دە، سىرتىن قۇلىپتاپ، ءوزى جىلى كيىنىپ، دالاعا شىقتى. قولىنا سىپىرتقىسىن الىپ، ەسىك الدىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇر.

تەرەزەسىن تۇمشالاپ تاستاعان بولمەدە ساقا، تاعى ەكى جىگىت وتىر. ساقا شيراق ساق انا ەكەۋى قاجىعان. ءبىر وتىرىپ، ءبىر قيسايىپ دوڭبەكشۋدە. زور بايبىشە سويلەپ وتىر:

— اۋىلعا كەلمەگەندەرىڭ دۇرىس بولعان. بيزاق تا، ءابىت تە كۇزدەن بەرى ۇيىقتاۋدى قويعان. قاشان كورسەڭ، قايدا كورسەم، ەكەۋىن كورەم. بايقاتپاعانسيدى، ايتەۋىر، تىمىسكىپ-اق جۇرگەنى. نە ويلاعاندارى بار، كىمدى اندىپ ءجۇر، بىلمەيمىن. سەندەر كەتكەننەن كەيىن ەكى-ۇش اسكەر كەلىپ كەتتى.

— بۇل شەكارادا كۇزەت كۇشتى بولىپ بارادى. ازەر وتتىك. ءارى قار ءتۇستى. قىس قاتتى، ەندى اسۋ بەكىپ قالدى. ىلە اينالىپ، "قورعاسپەن" قايتۋ كەرەك، — دەپ، ساقا ەكى جىگىتكە قارادى. جامباستاپ جاتقاننىڭ بىرەۋى:

— كاريا، وسى اپيىن اۋلاعانىمىزدى قويماساق ءسوزسىز تۇزاققا ىلىگەمىز ءبىر كۇنى. وسىدان امان-ساۋ اتتانساق بۇل ءىستى قىسقارتۋ كەرەك، تىرشىلىك ەتۋ كەرەك، — دەدى.

ساقا ءسال مويىنداپ، ويلانىپ قالدى. زور بايبىشە شەكپەننىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، ىشكى بەلبەۋىن شەشتى دە، ۇپ-ۇلكەن تۇيىنشەكتى ساقانىڭ الدىنا تاستاي بەردى: — ودان-بۇدان زورعا جينادىم، ەكى جىڭ اپيىن.

ساقا قولىنا الىپ سالماقتاپ كورىپ، قورجىنىنا سالدى. ءتورت بولەك كىرپىش ءشايدى كەمپىرگە بەردى. زور بايبىشە ونى تىققىشتاپ جاتىر.

— كۇن كەشكىرىپ بارادى، كەتەيىن، مولدەكە. حوش ەندى! مەنىڭ الگى سورلى ىنىمە سالەم ايت. جاز شىعىسىمەن ولسە دە كەلىپ الىپ كەتسىن مەنى.

كەمپىر جينالىپ، ەسىككە ۇمتىلعاندا ساقا:

— ايتسا دا، مەنىڭ بۋرىلىم بار ما؟ ءبىلدىڭ بە، كۇيلى مە؟ — دەپ قالدى.

— اتىڭ بار، سەمىز. شاناعا جەگىپ، الگى كاپىردى الىپ ءابىتتىڭ بالاسى بۇگىن اۋدانعا كەتتى.

— قاي مەزگىلدە؟

— ساسكە اۋا، تۇسكە جۋىق

— ىم... مم، حوش ەندى، ساق بولعايسىڭ.

— قۇدايعا امانات، امان بولىڭدار.

ءۇي يەسى سىرتتان ەسىك اشىپ، زور بايبىشەنى اتتاندىرىپ سالدى.

— بۋرىلدى قۇداي ءوزى قولعا اكەلدى، باتىرلار. سەنىڭ اتىڭ ناشارلاۋ، سەنىمسىز. قالاي-قالاي ەمەس، جەتەك كەرەك، دەپ، ساقا قياق مۇرتتىعا قارادى. — تۇسكە جۋىق شىقسا، ولار ءالى اسۋعا ىلىگە قويعان جوق. اسۋعا دەيىن قوناتىن اۋىل دا جوق. بۇگىن تۇندەلەتىپ، تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى اۋىلعا جەتكەنشە تالاي بار. ونىڭ ۇستىنە تۇڭدەگى بوران جولدى ۇرلەپ تاستادى، ولار ءالى وسى ماڭدا. ولاردى اسۋدان كۇتتى، بۋرىلدى الامىز دا، تۇنىمەن ءجۇرىپ، قايتسەك تە ىلەگە ىلىگەمىز. جول-جونەكەي شونجىداعى تانىس سارتتىڭ دايىنداپ قويعان اپيىنىن دا الا كەتەمىز. جينالايىق تومەنگى جولمەن ولاردان بۇرىن قالايدا اسۋعا ىلىگۋ كەرەك. تەك ارى-بەرى جۇرگىنشى بولماسا بولعانى.

ساقا وسىلاي تاعى دا ءبىر سۇمدىق ءىستىڭ جوسپارىن جاسادى.

كۇن بەسىنگە تايانعاندا، توستەگى اۋىلدان شىققان ءۇش سالت اتتى ويعا قاراي بورانداتىپ باردى دا، توعاي اراسىنداعى جولعا ءتۇسىپ، باتىسقا قاراي cap جەلىپ جونەپ كەتتى...

ىمىرت. اسپان اشىق بولعانىمەن، جەردە الەمەت. قارسى الدان سوققان جاياۋ بۇرقاسىن قار ساپىرىپ قۇيىن ۇيىرەدى. اينالا اق تۇتەك. بارعان سايىن جول اۋىرلاپ بارادى. بۋرىل ات ماڭدايىمەن جەر ءسۇزىپ، اندا-ساندا پىسقىرىنىپ، بۇلكىلدەپ كەلەدى. اياز ىسقىرى، ۇسىك ءجۇرىپ تۇر. مارۋسيا تونعا ورانعان قالپىندا، باس كوتەرسە بولعانى، اياز ورتەپ كەتەتىن سياقتى. ساپار دا جەلگە ءبىر يىعىن توسەپ، قىرىپ وتىر. جولدى بۋرىل ءوزى تاۋىپ كەلەدى. ولار سايعا كىرگەندە، بوران ءبىراز تولاستاعانداي بولدى.

ءتۇن. مارۋسيا باسىن كوتەردى:

— وي، قانداي قورقىنىشتى! قوناتىن اۋىل ءالى الىس پا، ساپار؟

— ءقازىر، اسۋعا ىلىنسەك بولدى، ءارى قاراي ەڭىس. ءبىر-اق ساعاتتا قاناتىن جەرگە جەتەمىز، — دەپ، ورگە قاراي ايانداپ كەلە جاتقان بۋرىلدىڭ دەلبەسىن قاعىپ قويدى. ولار كەزەڭگە ەندى شىعا بەرگەندە، اتتارىن اق قىراۋ باسقان تۇلكى تىماقتى ءۇش ادام قارسى تۇر ەكەن. بىرەۋى جالما-جان بۋرىلدىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ، قالعان ەكەۋى قارۋ كەزەپ:

— قارسى كەلسەڭ، ولەسىڭ، قيمىلداما! — دەپ تۇر. بۋرىلدى شانادان بوساتىپ تا ۇلگەردى. ۇشەۋى دە اتتان ءتۇستى. الدىنا كەلىپ، قامشىنىڭ سابىمەن تۇمسىعىن نۇقىپ:

— ال، وكىمەت، "مال يەسىن تابادى" دەگەن وسى، — دەپ، سۇستانىپ تۇرعان ساقانى ساپار ەندى عانا تانىدى. ساقانىڭ تۇمسىعىنان ول جالاڭاش جۇدىرىعىمەن سالىپ قالعانى سول ەكەن، ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت ساپاردى تىرپ ەتكىزبەي باسىپ قالدى. تۇمسىعىنان قان اققان ساقا:

— تونىن شەشىپ الىڭدار ءيتتىڭ كۇشىگىنىڭ! — دەپ كەلىپ جىلقىنىڭ تۋ قۇيرىعىنان ەسىلگەن بۋرىلدىڭ دەلبەسىن قيىپ الدى. — بايلا! قاشان بىرەۋ كەلىپ قۇتقارىپ العانشا، قۇدايىن تانىسىن ءدىنسىز كوپىر ناعىلەتتەر!

كولىكسىز بوس شانانىڭ ەكى بالاعىنا مارۋسيا مەن ساپاردى ابدەن شاندىپ، اياق-قولدارىن ماتاپ تاستادى. ەكەۋىنىڭ ۇستىندەگى ەكى تون دالادا قالدى. ۇشەۋى اسىعىس-ۇسىگىس بۋرىلدى جەتەكتەپ الىپ، شۋ قويدى. جاۋىزدىقتىڭ الدىنداعى دارمەنسىزدىگىنە بۋلىعىپ، ىزا، كەك كەرنەگەن ساپار قارماققا ىلىنگەن شورتانداي از تۋلادى دا تىنشىقتى.

جاياۋ بۇرقاسىن جالىعار ەمەس، تاۋدىڭ دا، بايلاۋلى ەكەۋىنىڭ دە قوينى-قونىشىن ءتىنتىپ، سۋماڭ قاعادى. انە ول كەۋلەي-كەۋلەي مارۋسيانىڭ ورامالىن باسىنان سىپىرىپ تاستادى. ايازدىڭ قىسىمىنان اسپان شاتىناپ، قاق ايىرىلۋعا ءتاس تۇر. جۇلدىزدار دا جىلاپ تۇرعان سياقتى. جىپىلىقتاي بەرەدى. بۇرقاسىن تىندى. تىم-تىرىس. شالقاسىنان جاتقان ەكەۋگە تۇڭعيىق اسپاننان بولەك ەشنارسە كورىنبەيدى. قانشاما تەسىلىپ قاراسا، اسپان سونشاما تەرەڭدەپ، جۇلدىزدار سونشاما عارىشتاي بەرەدى. ەكەۋى دە دەمدەرىن ىشىنە الىپ، قۇلاق تۇرەدى، ءبىراق سىبدىر ەتكەن سىبىس جوق الدەقايدان تۇنگى سارىن ەستىلدى دە، قايتا الىستاپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ دە بەت-اۋىزىن بوز قىراۋ بارىنشا جاپتى. كىرپىكتەرى قاعۋعا كەلمەي، ەبەدەيسىز، جالقاۋ قىبىرلايدى. وتە الىستان، الدەقايدان، ۇلىعان قاسقىردىڭ ءۇنى ەستىلدى.

— تۋۋ-ۋ! جۇلدىزدار قانداي الىس! ساپار، جۇلدىزدار قانداي الىس؟.. پاپا رودنوي... — مارۋسيا ءبىر نارسەلەردى ساندىراقتاي باستادى. ساپار دا بىردەمە ايتپاق بولىپ ەدى، ءتىلىنىڭ ورنىندا بور كەسەك مۇز تۇرعانداي اۋزى يكەمگە كەلمەدى...

تۇپ-تۇنىق تۇنگى اسپاندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى قاتار ەكى جۇلدىز اعىپ بارادى، لەنتاداي اق جولاق ارتىنان بىرگە ىلەسىپ كەتتى.

...كوكتەم بۇل وڭىرگە بيىل تىم كەشىگىپ كەلدى. مىنەكي، مارت ءبىتىپ قالدى، ال ەگىستىك قاردان جاڭا اجىرادى. ەرتەلى-كەشكى ىزعىرىق ءالى كەپپەگەن دىمقىل ەگىستىكتى توڭدىرىپ كەتەدى دە، كۇن كوتەرىلە تۇسكە قاراي ول ازەر ءجىبيدى. ەگىستىك مي باتپاق. اۋىل جەر جىرتۋعا ءالى شىققان جوق دايارلىق ۇستىندە.

كۇن جىلىمىق. دالا نان پىسىرگەن تاندىرداي مازداپ جاتىر، ساعىم ءجۇرىپ بارادى. جىلعادان سارالا قازدىڭ داۋسى شىقتى. ءابىت ەسىك الدىندا قامىت جاماپ وتىر ەكەن. سولاي قاراي بيزاق كەلدى. "ابە، مال-جان امان با؟" دەپ سۇراي جازداپ، ءوزىن-وزى تارتا قويدى.

— اسسالاۋماعالەيكوم، ابە! — بيزاق قولىن ۇسىندى.

— الىكسالام! — دەپ، ءابىت تە ەگەۋدەي الاقانىمەن بىرتيىپ تۇرعان موپ-موقال ساۋساقتارىن تاربيتا ۇسىندى دا، ءىسىن جالعاي بەردى. بيزاقتىڭ اڭگىمەنى نەدەن باستارىن بىلمەي قىسىلىپ وتىرعانىن ءابىت سەزدى. اڭگىمەنىڭ تارامىسىن ءوزى شيراتتى:

— بەرمەسەڭ، كوڭىل قالادى؛ بەرسەڭ، بۇلدىرەدى، جۇرت دەگەن اينالايىندى قويساڭشى. اناۋ، الگى اسپاننىڭ بالاسى قيىلىپ تۇرعان سوڭ بەرىپ ەدىم، قاراشى، قامىتتىڭ ساۋ تامتىعى قالماپتى. جاسىرىپ اكەلىپتى دە، كەمپىرگە ۇستاتىپ، كەتە بەرىپتى.

— قامىتىڭنىڭ قۇلاق باۋى وسال عوي، ابە. ماكەندە قايىس بار، جاڭارتۋىڭ عوي.

— وسى ەگىسكە جەتەدى، مىقتى ءالى، — دەپ، ءابىت قۇلاق باۋدى تارتىپ-تارتىپ قويدى.

— بيىلشا سوقانى قويا تۇرساڭىز قايتەدى، ابە؟ باسقالارى دا جەتەدى عوي. جەڭىل-جەلپى... — دەي بەرىپ ەدى، ءابىت:

— ءاي، بيزاقجان-اي! "ولىگە يمان، تىرىگە بەرەكە" دەگەن. قۇدايىڭنىڭ ءوزى ءاۋ باستان قارعاپ قويعان ماعان بالەن دەپ بولا ما؟!

بيزاق قانشاما ابايلاعانىمەن بولمادى. شالدىڭ ەسكى جاراسىنىڭ اۋزى اشىلىپ كەتتى.

— ءتىرى ادام تىرشىلىگىن قاشان دا تاستاعان با؟! وكىنەتىنىم ءبىر-اق نارسە. وزىممەن ءوزىم وي جىبەرىپ، ەسەپتەپ وتىرسام، ءتىپتى سوناۋ جەتى اتامىزدان بەرى قاراي سىڭار مۇيىزدەي جالعىز-جالعىز ەكەنبىز. وربىمەپتى دە، وسپەپتى دە ءبىزدىڭ تۇقىم. حو-و-وش، ول دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەكەن. جالعىزدان بولسا دا ءتۇتىن تۇتەپ كەلەدى عوي، ايتەۋىر. سول ءتۇتىننىڭ ءدال ماعان كەلگەندە وشكەنىنە عانا وكىنەمىن. ارتىندا ءبىر تۇياعىڭ جوق كەلگەنىڭ دە، كەتكەنىڭ دە بەلگىسىز تۇلدىر قالعانىما قاپالانام... — دەپ، تەرشىگەن ماندايىن الاقانىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستادى.

ايناداي اقيقاتتىڭ الدىندا بيزاق مۇلدە ءمۇساپىرسىپ، نە دەرىن بىلمەي، وتىردى دا قالدى...

اۋىل ۇستىنەن قاقۋلاعان تىرنانىڭ ءۇنى ەستىلىپ ەدى، ءابىتتىڭ قوراسىنان دا جالعىز تىرنانىڭ داۋسى شىقتى. ءابىت وڭ قالىن قاباعىنىڭ ۇستىنە اپارىپ، كولەگەيلەپ كوككە قاراپ، ءبىراز تۇردى دا، قوراعا كىرىپ كەتتى.

ساپار مەن مارۋسيا ەمدەگەن باياعى تىرنانى الىپ شىعىپ، ەركىنە جىبەردى. ول اۋلادا تىراۋلاپ ارى-بەرى ءجۇردى دە، سەكەڭدەپ بارىپ، قاناتىپ جازىپ جىبەرىپ، قالىقتاپ ۇشىپ كەتتى. ول قاشان توبىنا قوسىلعانشا ءابىت قولىن كولەگەيلەگەن قالپىندا قارادى دا تۇردى.

شارۋانىڭ قانشاما ويى، قانشاما ءۇمىت-ارمانى قۇس قاناتىنا ىلەسىپ بارا جاتقانىن "قۇداي" ءوزى ءبىلسىن...

— جىل قۇسى ۇشادى — كەلەدى، ۇشادى — كەتەدى، — دەپ، ءابىت ورنىنا وتىردى.

تىرنالار بيىكتەپ بارادى. ال الىستاعى تاۋ جوتاسىنداعى قوس ءقابىردىڭ قارى ءالى ەرىگەن جوق..

---