جولداعى جولسىزدىقتار
كوپتى كورگەن بىرەۋدى اڭگىمە ەتەيىن دەسە:
— ونىڭ باسىنان كەشىرمەگەنى جوق، بارماعان جەرى جوق، باسپاعان تاۋى جوق — دەۋشى ەدى جۇرت. ەندى ءبىز مۇنى جاڭا قالادا، بۇقپادا ىستەيتىن قاراعاندىلىقتارعا بەيىمدەپ:
— ولاردىڭ باسىنان كەشىرمەگەن جول جانجالى جوق، قارعىپ تۇسپەگەن اۆتوبۋسى جوق، ۇرىسپاعان شوفەرى جوق — دەيمىز.
ارداقتى، جولداستار، كونە كورگەن «كونە بي» جۇمىستان كەيىن ۇيگە جەتۋ ءۇشىن اۆتوموبيل قيىنشىلىقتارىن، قامالدارىن بۇزىپ، ماشينادان ءپاراشيۋتسىز سەكىرىپ ءتۇسىپ جۇرگەن، مىنە، ءبىز بولامىز.
جۇمىس ۋاقىتى اياقتالۋعا تاقالعاننان-اق ءبىز كەزدەسەتىن اۆتوبۋس قامالدارىن قالاي بۇزۋدىڭ امالدارىن دا قاراستىرامىز. جۇمىس ىستەمەستەن تالاسا-تارماسا دالاعا شىعامىز.
جۇمىستان كەيىن بىزدە جۋىنۋ دەگەن بولمايدى، ءاربىر جانتالاسقان تارتىستا توپىراق پەن مايعا مالىناسىڭ.
سونىمەن باسىمىزدى ورامالمەن مىقتاپ تارتامىز. ۇستىمىزگە قالىڭ كيىم كيەمىز، بەلىمىزدى ارقانمەن بۋىنامىز.
سەبەپ؟ شوفەر يتەرىپ قالىپ، ياكي ءجۇرىپ بارا جاتقان ماشينادان سەكىرىپ قۇلاعاندا، دەنەمىز اۋىرىپ قالماس ءۇشىن قالىڭ كيىم كيەمىز.
ال ارقان شە دەيسىزدەر عوي! جۇرت كەلە جاتقان ماشينادان سەكىرىپ تۇسكەنىندە، قالىپ قويعان جولداسىنا لاقتىرىپ، ونى جۇلىپ الۋعا ارقان كەرەك-اق.
اۆتوبۋس قيىنشىلىقتارىنىڭ استىندا قالاتىنداردىڭ «سورلىسى» — گالستۋك تاققاندار. شوفەردىڭ ويىنشا، ولار، ارينە، ساياساتشىل كەلەدى. اۆتوبۋس تىپتەن جولعا قويۋدا تالاي ءبىلىمپازداردان سيتاتا كەلتىرىپ، ماشينانىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ الىپ كەلەدى. مۇنداي گالستۋكتىلەردى ءوزىنىڭ مەكەمەسىمەن قوسا اۆتوبۋس جولىنان جۇلىپ تاستاۋ كەرەك. جاتسىن ءوزىنىڭ گالستۋگىمەن.
ونان سوڭعى «سورلىلار» — پورتفەلدىلەر. ولار وزدەرىنىڭ پورتفەلدەرىمەن قانداي زاڭ سوعىپ سالاتىنىن كىم ءبىلسىن! مۇنداي ەلەمەنتتەردى ماڭىنا جولاتپاۋ كەرەك!
بۇلار وزدەرىنىڭ پورتفەلىن قۇشاقتاپ، زاڭىن سوعىپ جۇرە بەرسىن، وزدەرىنىڭ دەنساۋلىقتارىنا!
قىزىق-اۋ، وسى قاراعاندىنىڭ پورتفەلدى ازاماتتارى! كەلەشەكتىڭ جەمىستەرى بۇگىن بولسىن دەيدى.
...بىرەسە دومالاق، ياكي قيسىق، بۇجىر، قابىرعانى قالاعاندا دومالاپ تۇسە بەرەدى دەپ، كىرپىش زاۆودىنىڭ الدىنا تىپتەن ورىنداۋعا بولمايتىن تالاپتاردى قويادى.
...بىرەسە قاتتىراق بولسىن، ۇستاعاندا ۋاتىلىپ تۇرماسىن دەگەن تىپتەن قيال جەتپەيتىن مىندەتتەردى قويادى. الپىسبايەۆتىڭ الدىنا مۇنداي كەرەمەتتى قويعاندارىن وزدەرى بۇزاۋلات دەگەندەرىڭ ەمەس پە، پورتفەلدى ازاماتتارىم!
...ياكي تاعى سول كىرپىش زاۆودىنا ەڭ بولماسا ەلۋ پروسەنتى ىسكە جاراسىن دەگەن سياقتى ارىستان مىندەتتەر قويا ما ەكەن-اۋ! ودان دا الپىسبايەۆتى بارلىعىڭ جيىلىپ ساباپ، كىرپىش قىلىپ قۇيىپ جىبەرىڭدەرشى. سويتىڭدەرشى، بايعۇسقا جەڭىلىرەك بولسىن.
...بىرەسە قۇرىلىس ۇيلەرىنىڭ ءبىر قابىرعاسىن سالىپ جاتقاندا، ءبىر قابىرعاسى قۇلاپ قالاتىنىن قويسىن دەپ قيالدانا ما ەكەن-اۋ؟ نەمەنە، ءبىر قابىرعاسىن سالىپ جاتقاندا، ءبىر قابىرعاسىن قۇرىلىس باسقارماسى تىرەپ تۇرسىن با؟ وزدەرىڭ، پopتفeلدi ازاماتتار، قيالداعىنى بەرەدى ەكەنسىڭدەر عوي.
...ياكي جەل تۇرعاندا، سالعان ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنان جەل ۇدەپ تۇرماسىن دەيىك نەمەنە، قۇرىلىس باسقارماسى جەل تۇراردىڭ الدىندا بارلىعىڭنىڭ ۇيىنە بارىپ تەسىكتەرىڭدى الاقانىمەن تىرەپ تۇرا ما؟ نەمەنە، قۇرىلىس باسقارماسى سەندەرگە ءۇي سالىپ بەرە مە، جوق ونىڭ تەسىكتەرىن بىتەي مە؟..
وسى دا جەتەر. وسى كۇنگە ساپا دەگەن شىعىپتى. مىسالى: قۇرىلىس باسقارماسى پاپكوۆكە ساپانى كەتەر دەيدى مە؟! ارينە، وقۋشى بۇل سياقتى فانتازياعا تۇسىنبەي وتىرعان بولار، تۇسىندىرەيىن. ساپانى كوتەر دەگەنى — پاپكوۆ جولداسقا تۇيەنىڭ قۇيرىعىن سوزىپ اكەلىپ جەرگە جەتكىز دەگەنى وسىلاي دەگەنى، الەۋمەت!
سونىمەن، وسى سياقتى ازاماتتاردى، ارينە، اۆتوبۋسقا مىنگىزۋگە بولمايدى. بۇلار بەس-ون سومداپ شوفەرعا اقشا ۇستاتپاق تۇگىل، «بەنزيندى ىقشامداپ ۇستا» دەگەن سياقتى سۇمدىقتار ايتىپ جۇرە مە، بىلەدى، كىمگە سەنۋگە بولادى؟ وسىنداي ءوزارا سىن ءبىزدىڭ شاحتالار بەرەتىن كومىردىڭ كۇلگەنى دە كوپ بولىپ قاۋلاپ بارا جاتقان زاماندا!
سونىمەن ءبىز باستاپقى ايتقانداي بولىپ كيىنىپ، قالادان شىعىپ تۇرامىز. ويىمىز، الدەقالاي كۇن تۋسا، سونىڭ ۇستىنەن قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان اۆتوبۋسقا ءبىر-اق قارعىپ ءمىنۋ. ال جاڭاعى گالستۋگىن جۇلىپ الىپ قالتاسىنا سالادى. ءبىر مەكەمەنىڭ مىسىعى ەكەنىن (زاڭشىل ەكەنىن) بىلدىرمەس ءۇشىن بەتىنە توپىراق، كۇيە جاعادى. موينىنا وراپ الۋعا دالادان جامان شۇبەرەكتەر ىزدەيدى. ويىندا: «ە، مىنا سورلى سونىمەن، ساياساتىڭمەن جۇمىسى جوق، ءبىر ءمۇساپىر ەكەن، بەس-ون سومىن بەرىپ، زاڭدى سوقپايتىن جۇمىس ادامى ەكەن دەپ شوفەر ويلاسىن» — دەيدى. ارداقتى پورتفەلدىلەر پورتفەلدەرىن قارنىنىڭ ۇستىنە تىعادى. ونىڭ جەڭى كەلمەسە، پورتفەلىن دالادا جاتقان جامان جىرتىق شۇبەرەككە وراپ الادى.
سونىمەن، ءبىز ءارقايسىمىز قولىمىزعا بەس سومنان الىپ جوعارى كوتەرىپ، جەلبىرەتىپ تۇرامىز. الىستان كەلە جاتقان شوفەر كورسىن، ءبىزدىڭ ايتقانىمىز دەيمىز.
سول ۋاقىتتا الىستان ءبىر ماشينا كورىنەدى. بارىمىزگە باقىتتىڭ قۇيرىعى كورىنىپ، كوز الدىمىزدا بۇلاڭداعانداي بولادى. قولدارىمىزداعى اقشالارىمىزدى جەلبىرەتە تۇسەمىز. ءبىراق شوفەرى تۇسكىر 100 قادام جەردەن ماشينانى بارىنشا ىشقىندىرىپ ءبىر-اق سەلك ەتكىزىپ وتە شىعادى. ءبىز بىر-بىرىمىزگە ۇرسامىز. «سەن سۇرپاقپاي — دەيمىز — بەس سومىڭدى جوعارى كوتەرمەدىك» — دەيمىز. ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى، بايشىلدىعىڭدى ءبىلدىرىپ، اقشانى ءوز باۋرىڭنان شىعارعىڭ كەلمەي، جوعارى جەلبىرەتپەدىڭ دەيمىز. گالستۋكتى ازامات ماشينانىڭ توقتاماۋىنا ءوزى ايىپتى ساناعانداي، باسىنا تاڭىپ الۋ ءۇشىن تاعى جامان شۇبەرەك ىزدەيدى. ءسويتىپ تۇرعاندا، تاعى ءبىر ماشينا كورىنەدى.
ءبىز اقشالارىمىزدى جوعارى كوتەردىك، وقىعان بالالار قۇساپ شۋلاي باستايمىز.
ءبىراق ەستەرىڭىزدە بولسىن: شوفەر ەش ۋاقىتتا توقتامايدى. ول سىرعىتا ءجۇرىپ وتەدى.
سول ۋاقىتتا مىنسەڭ ءمىندىڭ، مىنبەسەڭ قاباعىن تۇيگەن شوفەر ساعان پىسقىرىپ تا قارامايدى. ءبىز جانتالاسىپ مىنەمىز.
سىيماعاندىقتان ءبىرىمىز جاتىپ، ءبىرىمىز ونىڭ ۇستىنە مىنەمىز. سونىمەن ماشينا اياق-قولى جەرگە تيمەي زىرلايدى. شۇڭقىر دەمەيدى، وي-قىر، ارىق دەمەيدى، باسا-كوكتەپ وقتىن جىلدامدىعىنداي ۇشادى. جەل جۇلىپ كەتە جازدايدى. كوزىنەن جاس پارلاپ، ءبىر-بىرىن قۇشاقتاپ زورعا وتىراسىڭ. اسىرەسە شۇقىرلاردى باسا وتكەندە، ماشينادان ءبىر مەتر جوعارى كوتەرىپ قايتا سوعىلاسىڭ. وسى ارادا قالىڭ كيىم پايداسىن ءبىر تيگىزەدى. باسىڭ اينالىپ، ىشەك-قارنىڭنىڭ ءبىر اۋدارىلىپ تۇسكەنى بولماسا، جانباسىڭ ونشا ايتا قالارلىقتاي اۋىرمايدى.
كىشكەنە يتەرىپ قالعانى بولماسا، ەشقانداي دا قان اقپايدى، بۇ دا بولسا تابىس...
گورباچوۆ شاحتاسىنا تۇسەتىن بەس-التى ادام بولادى. ولار ماشيناعا مىنىسىمەن-اق «توقتات!» دەپ ايقاي سالا باستايدى، ءبىراق نە كەرەك، ماشينا توقتامايدى. ايقايىڭدى، جىلاۋىڭدى ەستيتىن شوفەر جوق.
قاراعاندىدان ءوتىپ بارا جاتقاندا توقتاماعان سوڭ، تىپتەن جانىنان بەزگەندەر سەكىرەدى.
ءبىز بايعۇس سەكىرە المايمىز، ونىڭ ۇستىنە الدىمىز قۇلازىعان دالا بولعان سوڭ شوفەر ادەيى بار جۇيرىكتىسىمەن جۇرەدى. ال وسى ارادا سيركتىڭ ءارتىسى بولعىڭ كەلەدى، بولماعانىڭا قاتتى وكىنەسىڭ. ال سيركتىڭ ءارتىسى بولىپ قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان ماشينادان سەكىرىپ ءتۇسىپ قول -پولىڭ عانا سىنىپ، تۇك كورمەگەندەي كەتە بەرسەڭ! و، شىركىن-اي!
مىنە، قاراعاندىعا كەلدىك. ءبىراق توقتايتىن ماشينا جوق، باياعى قارقىنى. ءبارىمىز شۋلايمىز، ءبىر-اق شوفەر eستىمەپتى. سودان سوڭ جاننان، بولاشاق ومىردەن، سۇيگەن جاردان، الايىن دەپ تۇرعان ءبىر ايلىق دەمالىسىڭنان-بارلىعىنان ءوزىن، ولىمگە بەل بايلاپ سەكىرۋگە اينالاسىن. سودان قاراعاندىدان مايقۇدىققا قاراي ءبىر جانە جارىم كيلومەتر وتكەندە، بەلىمىزدەن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن بىر-ەكى جولداسىمىزعا بايلاپ ءتورت -بەسەۋمىز سەكىرەمىز. تورتەۋمىز قۇلاپ ءتۇسىپ ماشيناداعى جولداستاردى دا جۇلىپ الىپ قالامىز. ءبىرازدان سوڭ ەسىمىزدى جيىپ، كىم ءولى، كىم ءتىرى، كىم بار، كىم جوق دەپ ساناق جۇرگىزەمىز. جول-جونەكەي سەكىرگەندەردىڭ ءبارى ءبىر جەرگە جيىلادى. «باس جارىلىپ، ساۋساق سىنعاننان باسقا شىعىن جوق» — دەيدى بىرەۋ. ءبىز ۋرالاپ، قۋانىپ، قول شاپالاقتايمىز.
بىلمەستەن قامالدى جەڭىپ شىققاندىعىمىزعا قۋانامىز. ال پورتفەلدى جولداس قايدا؟ ول جولداستىڭ بەتى جارالانعان، قامىعىپ تۇر.
— وي، نەگە قامىعاسىڭ، بەت جارالانباي، كوز شىقپاي تابىلاتىن تابىس بار دەيسىڭ بە؟ نەگە قۋانبايسىڭ؟ الدە سەن جىلاۋىق ادامسىڭ با؟ تىشقان قۇساپ، سەن ءبىر تۇككە تۇرمايتىن بەتىڭنەن قان اققانعا جارالىمىن دەيسىڭ، ءوزىڭ تىپتەن نازىكتىگىڭدى، ينتەلليگەنتتىگىنىڭ ءبىلدىرىپ تۇرسىڭ — اۋ — دەپ ءبىز شۋلايمىز.
— قامىقپايمىن-اۋ، ءبىراق جولدا جانتالاسىپ جۇرگەندە، پورتفەلىم ءتۇسىپ قالىپتى — دەيدى پورتفەلدىك. سونىمەن ول بايعۇس پورتفەلىن ىزدەپ، جاياۋدان-جاياۋ سالپاقتاپ قايتادان جاڭا قالاعا كەتەدى.
— مىنە، الەۋمەت، ءبىز بۇزىپ جۇرگەن قامالدار وسى. قارعىپ تۇسپەگەن اۆتوبۋسى جوق، ۇرىسپاعان شوفەرى جوق باتىرلار، مىنە، ءبىز بولامىز.
...جاقىندا گازەت باسقارماسىنا ءبىر جۇمىسشى كەلىپ، شوفەردىڭ كەسىرىنەن ءبىر ساۋساعىنىڭ سىنعانىن ايتتى. ءبىز جاعامىزدى ۇستاپ، جۇمىسشىنىڭ ءبىر مىنا جاعىنا، ءبىر انا جاعىنا شىعىپ تاڭ قالىستىق.
— وي، باتىر — اي — دەدىك ءبىز — تۇككە تۇرمايتىن كىشكەنتاي ساۋساعىڭنىڭ ءبىر-اق بۋىنىن سىندىرىپ، امان-ەسەن ولمەي، اۆتوموبيل قامالىنان شىققان سەن قانداي گەروي ەدىڭ — دەدى.
جاقىندا ءبىر بولاتىن ۇلكەن قىزىقتىڭ حابارىن ەستىپ وتىرمىز. راس-وتىرىگىن قايدام، ترەست گاراجىنىڭ باستىعى، قۇرىلىس باسقارماسى گاراجىنىڭ باستىعى جاقىندا بۇقپاعا بارماقشى دەيدى.
ءبىز گازەت قىزمەتكەرى ەكەندىگىمىزدى پايدالانىپ قاسىندا ءجۇرىپ، جوعارعى كوكەلەرىمىزدىڭ وزدەرىنىڭ قالاي گالستۋگىن جۇلىپ قالتاسىنا سالىپ، پورتفەلىن قارنىنىڭ ۇستىنە تىققاندىعىن، قالاي موينىنا جامان شۇبەرەك وراپ، بەتىنە بالشىق جاققاندىعىن كورمەكشىمىز. سوندا عانا ول باستىقتار ءوز ماشينالارىن، ءوز شوفەرلارىن كورمەسە، ايتپەسە قول ءۇزىپ كەتتى عوي ءقازىر ولاردان.
ءبىز قورىتايىق. قاراعاندىنىڭ بارلىق شوفەرلەرى وسىلاي ما؟ جوق. ءبىراق كوبىسى وسىنداي. پارا الۋ، قاتىناسۋشىلاردى ادام قاتارىنا ساناماۋ، جۇمىسشىلاردى «تۇك بىلمەيدى دەپ اقىسىن جەۋ (وسىدان بارىپ «پورتفەلدىدەن» سەسكەنۋ شىعادى) كوپ شوفەرلارعا ادەت بولىپ بارادى. قانداي ماشينا قاتىناسۋشىلاردى الۋى كەرەك ەكەندىگى ءمالىم ەمەس.
قالالىق كەڭەستىڭ قاتىناس جولىن تارتىپكە، زاڭعا سالاتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟ تىلەپ ورىنداردىڭ ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ، كوبىنەسە بوس قىدىرىپ جۇرەتىن ماشينالاردى جول قاتىناسىنا ايرىقشا ءبولىپ قوياتىن ۋاقىتى جەتكەن جوق پا؟ قاراعاندى جۇمىسشىلارىن قاشانعا دەيىن جاعالاستىرادى؟
ءقادىرلى قالالىق كەڭەس! قاراعاندى شاحتەرى بۇقپاعا، جاڭا قالاعا بارعىسى كەلەدى، الايىق، مىسالى، ونداعى ساعان بارعىسى كەلەدى. نە بولماسا وندا بارىپ دەم العىسى كەلەدى. بۇل تىپتەن دۇرىس. وندا اۋە، كەل، باقشا، تاعى تاعىلار بار.
ال ەندى دەم الۋدىڭ ورنىنا، ياكي وزىنە بارىپ ءبىر جۇمىسىن ءبىتىرۋدىڭ ورنىنا شارشاپ، شالدىعىپ، باسى جارىلىپ كەشكە ۇيىنە قايتقانى ءجون بە؟ جوق، اينالايىن، ءجون ەمەس. ون رەت، ءجۇز رەت، مىڭ رەت ءجون ەمەس، ەندەشە قاتىناس جۇمىسى جولعا قويىلسىن!
1934.
You Might Also Like
-
جولداستار، مەنى دە جالقاۋ قىلعان باتەڭكە. سەنبىلىكتىڭ بولارىن ءبىلىپ، وسىدان ەكى اي بۇرىن-اق ءبىر اڭگىمەسىنەن سىتىلعان باتەڭكەنى ساقتاپ-اق ءجۇر ەدىم، ناق سەنبىلىك بولاتىن كۇنى ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ شىق...
