تىشقان اۋلىنداعى ۋاقيعا
ادەپكىدە ەكى تىشقان شىعىپ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءجۇردى. بۇل ارادا جان جوق ەدى. مىركەمەل قارعا ومبىعىپ توبەشىككە شىقتى. جان-جاقتا ءۇي كورىنبەدى.
بۇل جەر استىنداعى باراكتاردان كارىپ-قاسەرلەر ءۇشىن تابۋ — قولدان ۇشىپ قالىڭ توعايعا ەنىپ كەتكەن تورعايدى ىزدەپ تابۋدان قيىن بولدى.
ەكى كۇن بولدى. مىركەمەل «بۇل ءبولىمدى كورگەندەرىڭ بار ما؟» — دەپ جەرگىلىكتى گازەتكە جاريالاعان-دى. ءبىراق حالىق جۇمعان اۋزىن اشپادى. ءبىلىپ كەلىپ ايتاتىن ءبىر جاۋجۇرەك تابىلمادى.
ءجون ايتۋ بيۋروسىنان سۇراعاندا:
— كارىپ-قاسەرلەر مەكەمەسى موسكۆادا بولۋى كەرەك، ال ونىڭ انىق ادرەسىن بىلمەيمىز — دەدى.
سودان مىركەمەل بۇگىن ىزدەۋگە تاعى شىقتى.
توبەسىنىڭ ۇستىنە شىققاندا دارەت سىندىرعىسى كەلدى..
مىنە، وسى جەردە «سۇمدىق» باستالدى. توبەسىنىڭ استىنان ايعاي شىقتى.
مىركەمەل اتا جونەلدى.
ءبىراق توبەشىكتىڭ استى كۇڭىرەنگەنىن قويمادى. مىركەمەل: «قار استىندا كومىلىپ جاتقان ادام بولار» — دەپ قايتا اينالدى. وسى ارادا ەكى تىشقانعا كەزدەستى.
ەكى تىشقان تىنىش جاتاعىنا ادام كەلگەنىن سەزىپ، جورتا جونەلدى. سويتكەنشە بولعان جوق، ەكى تىشقان ءبىر جارىققا ەنىپ كەتتى.
مىركەمەل ماڭىزدانا باسىپ، تىشقان ەنگەن جەرگە جاقىنداي ءتۇستى. تىشقان ەنگەن جەرگە اياعىن قويا بەرگەندە جەر ويىلىپ كەتىپ، مىركەمەل جوق بولدى...
...مىركەمەل كوزىن اشىپ العاندا 3 ادام جان-جاعىنان قاماپ تۇر ەكەن. بىرەۋى مۇرنىنىڭ ۇشىنا ىسىرىپ، سورعىشپەن، سىزعىشپەن قارۋلانىپ الىپ، مىركەمەلگە تاپ بەرەيىن دەپ تۇر. بىرەۋى قالام، قاعاز الىپ اقتى جازباقشى بولىپ تۇر.
كوزىلدىرىكتى سورعىشىن سالماقتاپ:
— تاپ دۇشپانىسىڭ با، وڭشىلسىڭ با؟ ونى كەيىن بىلە جاتارمىز... سەن نەگە كەڭسەگە رۇقساتسىز كىرىسىپ، سەن كەڭسەمىزدىڭ توبەسىنە شىعىپ، دارەت سىندىرىپ، ادامشىلىعىمىزدى ءبىر ۋىس قىلعانىڭمەن تۇرماي، كەڭسەمىزدى ەسىمىزدەن سۇراۋسىزى نە؟ — دەدى.
— مەن بىلمەدىم، قۇلاپ ءتۇستىم — دەدى مىركەمەل ساسىپ.
— مىنە سابوتاج — دەپ ايعاي سالدى كوزىلدىرىكتى. بىرەۋدىڭ كەڭسەسىنە سۇراۋسىز كىرۋ، قۇلاپ ءتۇسۋ پراۆوسىن ساعان كىم بەرگەن؟ «بىلمەدىم، بىلمەدىم...» مۇمكىن، سەن ولەتىن كۇشىمدى ايتىپ بەر دەرسىڭ؟ مۇمكىن، سەن ناركوم بولاتىن كۇشىمدى ايتىپ بەر دەرسىڭ؟
— جاز اقتىنى — دەدى.
— كەڭسەنىڭ توبەسىنە شىعىپ، استىنداعى ەڭبەكشىل قىزمەتكەرلەردى باسىنىپ، بۋحگالتەردىڭ ءدال توبەسىندە ايتۋعا بولمايتىن، كەڭەس زاڭىنىڭ تارماقتارىندا كورسەتىلمەگەن قىلمىس ىستەدى.
بۋحگالتەر ايعاي سالعاندا، جۇرەگىڭنىڭ باتىر ەڭبەكشىلەر ەمەستىگىن سەزىنىپ، قورقاقتىقپەن قاشىپ كەتتى. ءسويتىپ، جۇرت وتكەن جەرىندە ءوزىنىڭ تاستاعان ىلاس سۋىن قالدىرىپ كەتتى. ول پوزور كەڭسە توبەسىندە تاڭبا بولىپ ءالى تۇر.
ەكىنشىدەن؛ ول ءۇي توبەسىنە شىعىپ، استىنداعى ەڭبەكشىلەردى اياعىمەن باسىپ، ىستەگەن قىلمىسىنا قاراماستان باستىق، حاتشى، بۋحگالتەر ۇشەۋىنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز كابينەتكە سۇراۋسىز كىردى. كىرگەن دە جوق، ءوزىنىڭ مادەنيەتسىزدىگىن ىستەپ، تۇيە قۇساپ قۇلاپ ءتۇستى...
— پوزور، پوزور! — دەپ ايعاي سالدى كەڭسەدەگىلەر.
— گازەتكە جازىلىڭدار! — دەپ قالتاسىنان كۆيتانسياسىن سۋىرا باستادى. «گازەتكە جازىل!» دەگەن ءسوزدى ەستىسىمەن-اق ەنتەلەپ تۇرعان بۋحگالتەر، حاتشى، «اكت جاز» دەپ تۇرعان باستىق ۇندەمەستەن ورىن-ورنىنا تاراي باستادى.
باستىق ورىنان تۇرعاندا بوستاندىقتى پايدالانىپ، ستولدىڭ ۇستىندە شارق ۇرىپ، ۇيمەلەپ تولىپ كەتكەن تاراقان، قاندالالار باستىقتىڭ قايتىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ جان-جاققا قاشىستى. 50 شاقتىسى ءتور جاقتا شاشىلىپ جاتقان دەلولاردىڭ اراسىنا بارىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىستى. ءوزىنىڭ تىشقاندىق مادەنيەتىنەن، باستىقتى سىيلاماۋشىلىعىن، سۇعاناقتىعىن ىستەپ، ستول ۇستىندەگى قاعازداردى ەكپىندى تۇردە ارالاپ جۇگىرىپ جۇرگەن سۇر تىشقان باستىقتان سەسكەنىپ تايىپ بەردى، تارتپاعا كىرىپ جوق بولدى.
ءبىر تاراقان اشۋلانىپ وتىرعان بۋحگالتەردىڭ مۇرتىنا ءمىنىپ الىپ، ءوزىنىڭ ادەپسىزدىگىن ىستەپ كەتپەي قويدى. بۋحگالتەر سىرىڭكە تارتىپ، جارىپ جىبەرۋ ءقاۋپىن تۇرعىزىپ زورعا ورنىنان قوزعالتتى.
حاتشى ءتۇسىن جىلىتا باستادى.
— كەڭسەگە قۇلاپ تۇسكەن جولداس، ءبىز دە داۋدى قويايىق، ءسىز دە گازەتكە جازىل دەگەنىڭىزدى قويىڭىز — دەدى.
— نەگە؟ — دەدى مىركەمەل.
— اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق، سول جارىقتىقتان قاشىق جۇرسەك دەيمىن، وتپەن ويناۋعا بولمادى عوي، كەڭسەمىزدە جاتىپ گازەلىندە بۋنت شىعارىپ جۇرە مە، ءوزىمىز تىنىشتىقتى سۇيەمىز. ونىڭ ۇستىنە جانا تانىستىعىمىز جوق. ونى ۇيرەنۋ ءۇشىن كەشە عانا وزدەرىمىزدى ەكپىندى جاريالادىق — دەدى حاتشى.
— جوق، مەن كونبەيمىن — دەدى بۋحگالتەر ءبىر بۇكىردەن.
— بۇل ازامات ءدال مەنىڭ ۇستىمە دارەت سىندىرىپ، ەڭبەكشىل ارىمدى توگىپ، ماسقارا قىلدى. بۇل كەڭسە توبەسىندە ءدال حاتشىنىڭ ۇستىنەن دارەتكە وتىرسا كوزى كورمەدى مە؟ نەگە مەنىڭ ۇستىمە وتىرادى؟ بۇل ەلىم ەمەس پە؟ مەن قالاي كونەم؟ — دەدى بۋحگالتەر.
وسىدان سوڭ جەر باراكتاعى كابينەت جىم-جىرت بولدى.
باستىقتىڭ الدىندا ۇلكەن گازەت كولەمىندەي قاعاز جاتىر. بۇل «1935 جىلى كارىپ-قاسەرلەر كەڭسەسى جۇيەسىندەگى تىشقان، بۇرگە، تاراقان، قاندالا، تاعى باسقا سول سياقتى تابى جات، ارسىز، ادەپسىز، مادەنيەتسىز جاندىكتەرى مۇلدەم جويۋ جوسپارى». بۇل جوسپاردىڭ بۇل ستول ۇستىندە جاتقانىنا 20 كۇن بولىپتى. 20 كۇن ىشىندە ءالى باسىنىپ جۇرگەن تىشقان 20 رەت كەلىپ 20 جەرىنەن كەمىرىپتى. جانە دە ول جوسپاردىڭ ۇستىندە جورعالاعان قاندالالاردى سورعىشپەن باسىپ ولتىرە بەرگەندىكتەن، باسىنان باسقا جەرىنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل قان بولىپ، ەشقانداي جازۋ كورىنبەيدى.
تىنىشتىقتى حاتشى بۇزدى.
— تىشقان اۋلايتىن ۋاقىت بولعان جوق پا ەدى.
سويتكەنشە بولمايدى، ەڭبەكتەپ باستىق وتىرعان كەڭسەنىڭ ادال قاعازدارىنا زيانكەستىكتەرىن جاساپ، جەپ، ابدەن سەمىرگەن ەكى تىشقان مىركەمەل شىققان ءۇي توبەسىندەگى ەكى قابات تەرەزەنىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرە باستادى. وسىدان سوڭ-اق مىركەمەلدىڭ قۇلاپ تۇسكەن داۋى ەستەن شىقتى.
— بۇل جەردىڭ ادامى دا، تىشقانى دا باسىنىپ بولدى-ay. تەرەزەنىڭ اراسىندا مايدانداسىپ جۇرگەنىن قاراشى؟
ۇشەۋى دە قارعىپ تۇردى. باستىق باسىنا ءبىر دەلو بايلاعان سىزعىشپەن قارۋلانىپ، اقىرىپ باسىپ ستولدىڭ وڭ جاعىنا شىقتى.
— سىزعىشتىڭ باسىنداعى دەلو نەگە كەرەك؟ — دەدى حاتشى.
— دەلونى كەمىرەم دەپ تىشقان بەرى شىعادى — دەدى باستىق سىبىرلاپ.
ۇشەۋى تەرەزەنىڭ ءۇش جاعىنان شىقتى. ءبىراق ەكى قابات تەرەزەنىڭ اراسىنداعى تىشقانداردى ۇستاۋ قيىنعا سوقتى.
— سورعىشپەن جىبەرىپ ۇرايىن با؟ — دەدى بۋحگالتەر.
— تەرەزە سىنادى عوي.
— سىنسا سىنسىن! — دەدى باستىق — تەك جاۋىز تىشقاننىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى ۇستالسىن. بوساعاعا بايلاپ قويساق، ونى كورگەن سوڭ كەڭسەگە تىشقان جولامايتىن بولادى. الدىمەن تەرەزەنىڭ سىنعانىنا اكت جاساپ الايىق — دەدى.
— كانە، ايتا قويىڭىز.
— تەرەزەنىڭ اراسىندا ارسىز تىشقان ابدەن ۇياتسىزدانىپ الىپ، ويناقتاپ توبەمىزگە سەكىردى. جازدىڭ با؟ ودان سوڭ: ءبىز ەڭبەكتى ەلدىڭ ەكىسى بولعاندىقتان تىشقاندى قۇرتۋعا ۇمتىلعانىمىزدا تەرەزە سىندى. وعان جاۋاپتى — ارسىز، ەرتەڭ جويىلۋعا ءتيىستى تىشقان. دەدىڭ بە؟ م... م... م...
ءبىراق تىشقان اكتىنىڭ باسىن، وزىنە ارتىلاتىن ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ ءتۇيىنىن ساتقان، سوڭ-اق جوق بولدى.
باستىق ساسىپ، تەرەزەگە دەلونى سوزدى:
— ءما، ءما، تىشقان... جەي عوي.
ءبىراق تىشقان قايتىپ شىقپادى. وسىمەن كەڭسەنىڭ جۇمىس ۋاقىتى دا ءبىتتى.
— جۇمىس تىپتەن-اق دەيسىڭ، ءبىراق كەلگەن ادام، تىشقان داۋىمەن-اق ۋاقىت وتەدى، قاعازعا ءبىر قاراي المايسىڭ — دەدى بۋحگالتەر.
قاعاز دەگەن ءسوز شىققان سوڭ، باستىق ورنىنان قارعىپ تۇردى:
— ۇمىتقان ەكەنمىن. «تۇياق، ءمۇيىز كونتورىندا» ءماجىلىس بار ەدى، ۋاقىت ءوتىپ كەتكەنىن قاراشى.
— ايتپاقشى، «تۇيە قۇيرىعىڭنىڭ كونتورى» ماجىلىسكە شاقىرعان، ساعات بەسكە — دەدى حاتشى.
— مەن سوعان بارام — دەپ باستىق اتا جونەلدى.
— ايعايمەن ءجۇرىپ، ءتۇسىپ بۋتەربرودىمدى دا جەي الماعان ەكەنمىن! — دەپ بۋحگالتەر جەي باستادى. حاتشى قالعان بەس مينۋتتى پايدالانىپ، موسكۆاداعى كارىپ-قاسەرلەر مەكەمەسىنە راپورت جازباقشى بولدى.
«...ءوزىمىزدىڭ نەگىزگى جۇمىسىمىزدان باسقا تىشقان، قاندالامەن دە كۇرەستى كۇشەيتتى. ءار قىزمەتكەر كۇنىنە 30 قاندالادان، ءبىر قۇتىعا سالىپ وتىرادى، ايدىڭ اياعىندا ءبىر-اق ەسەپ جۇرگىزەمىز...» — دەپ باستادى حاتشى. تىشقانمەن باستاپ، سونىمەن اياقتاۋعا تاقالىپ، ءوز جۇمىسى جونىندە ءبىراۋىز دا ءسوز ايتپادى.
سول ۋاقىتتا بارىپ مىركەمەلگە كوزى ءتۇستى.
— ايتقانداي، ءسىز ءالى وتىر ەكەنسىز عوي. ەسىك اناۋ، قوش بولىڭىز. بۇدان بىلاي ادەپسىز تۇردە جىعىلىپ ءتۇسۋدى قويىڭىز! — دەدى. ءۇيدىڭ ءىشى تەمەكى تۇتىنىنە تولعان. شاشىلىپ جاتقان دەلولاردان تاراقان تۇگىل، ادام دا اياق الىپ جۇرە المايدى. ءۇيدىڭ توبەسى ورمەكشى ورمەگىمەن تورلانعان. مىركەمەل تۇنشىعا باستادى.
— تىشقاندى جويۋ جوسپارىن جاساعانشا، جاقسى ۇيگە نەگە كوشپەيسىڭدەر! — دەدى مىركەمەل.
حاتشى قاباعىن ءتۇيىپ:
— اناعان قارا! — دەپ بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان قاعازدى كورسەتتى. قاعازدا «جۇمىس ىستەپ جاتقاندا مەشايت ەتپە» دەپ جازىلعان ەكەن. مىركەمەل قۇلاعان جەرىنەن قايتىپ شىعىپ كەتتى
1934.
You Might Also Like
-
جولداستار، مەنىڭ باتەڭكەم تىپتەن سۋداي ەدى. ءبىراق ەرتەڭ سەنبىلىك بولادى دەگەندە، مەنىڭ تەڭگەم جوق بولدى. سول جوقتان ءالى جوق. جۇرت سەنبىلىك دەپ شۋلاپ جۇرگەندە، مەن قانىم قىزىپ، ءىشىم كۇيىپ جۇگىرىپ با...
