InfoHub Logo

اۋىل — ءار قازاقتىڭ كىندىگىنەن بايلانعان ءتۇپ قازىعى. اۋىل دەسە ءالى كۇنگە ارتىمىزعا الاڭداپ، الىستا قالعان بالالىق شاققا اڭسارىمىز اۋىپ تۇرادى.

سىر ءوڭىرىنىڭ شىلدەسى شي ورتەيتىن اپتاپ ىستىق، قاڭتارى قارىستان قالىڭ مۇز قاتىرىپ، قابانىڭدى دا قالتىراتاتىن كليماتى قولايسىز ايماق. اسىرەلەپ ايتقاندا: «يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر». ءبىراق، بۇل ءسوزدى تەك باسقا وڭىردەن قوناق بولىپ كەلگەندەر عانا ايتادى. ال، ءبىز ءۇشىن بۇل ايماق، جەر بەتىندەگى ەڭ جۇماق ولكە، تارتىلىس كۇشىنىڭ ەڭ جوعارعى ءورىستى نۇكتەسى. كىندىك قانىمىز تامعان تۋعان جەرىمىز. سول توپىراققا كىندىگىڭنەن بايلانىپ، سول ولكەنى ولگەنىڭشە اينالىپ كەتە المايتىنىڭ دا سوندىقتان. دەمەك، تۋعان جەردىڭ تارتىلىس كۇشى، نيۋتون شالدىڭ بالاسى اشقان جەر شارىنىڭ تارتىلىس كۇشىنەن دە مىڭ ەسە قۋاتتى. تۋعان جەردىڭ تارتىلىس كۇشىن جەڭىپ، باسقا ولكەگە ءسىڭىسىپ كەتۋىڭ استە مۇمكىن ەمەس. سان ءتۇرلى تىرشىلىكتىڭ سالدارىمەن نەمەسە باسقا تۇسكەن تاعدىرىڭنىڭ تالكەگىمەن وزگە وڭىرگە قونىس اۋدارعان كۇننىڭ وزىندە سەنىڭ قانىڭدا اتامەكەنىڭە دەگەن اڭقاڭدى كەپتىرگەن اڭسار مەن سارعايعان ساعىنىشتان تۋعان قاسيەتتى سەزىم تۋلاپ اعىپ جاتادى. اگاراكي سول ۇلى سەزىمدى بويىنان جوعالتقان ادام، ءوز بولمىسىنان تۇپ-تامىرىمەن مۇلدەم اجىراپ، الگى ايتقان تۋعان توپىراعىنىڭ تارتىلىس كۇشىن جەڭىپ شىعىپ، «اۋاسىز كەڭىستىكتە» تۇنشىعىپ عۇمىر كەشەدى. ويتكەنى انا قۇرساعىنان شىر ەتىپ تۇسكەن شاقالاق كەزىڭنەن اكەڭنىڭ قانى، اناڭنىڭ سۇتىنەن كەيىنگى دەنەڭە داريتىن قاسيەت — ءوزىڭ تۋعان ولكەنىڭ تىنىستايتىن اۋاسى. ەندەشە، ءاربىر ادامنىڭ ءوزىنىڭ بولمىسىمەن بىرىگىپ كەتكەن كىندىك مەكەنىنەن ءتانى دە، جانى دا ءبىر ساتكە دە اجىرامايتىنى سوندىقتان ەكەن.

ءوڭىرىمىزدىڭ باس شاھارىنىڭ ەتەگىن الا باياۋ اعىپ جاتقان سىرداريا وزەنى بۇراڭ قاعىپ جولاي ءبىرشاما ەلدى مەكەندەردىڭ ۇستىمەن جىلجىپ وتىرىپ، جالاعاشقا  جەتەدى. ودان ءارى كىشىگىرىم كەنتتى ورالا اينالىپ، ايدىندى ارالعا اسىعىس اعىپ كەتە بارادى. سىر انانىڭ ءبىر ءبۇيىرىن ەمىپ جاتقان جالاعاشتىڭ جەرگىلىكتى حالقى، ارناسىنا سىرەسە قاتقان قىستايعى قالىڭ مۇزدىڭ كوكتەم شىعا كوبەسى سوگىلە باستاعاننان كەنەتتەن وقىس مىنەز تانىتىپ، جاعاسىنداعى جۇرتتى ءبىر قورقىتىپ الاتىن وسى مىنەزدى وزەننىڭ شىعىسىن جايلاعان ەلدى — «جوعارعى اۋىل»، ال باتىسىندا قونىستانعان ەلدى — «تومەنگى اۋىل» دەپ اتاپ كەتكەن. ءبىزدىڭ اۋىل وسى سىر وزەنىنىڭ باتىس جاعىنداعى تومەنگى اۋىلعا جاتادى. الايدا، جاعاسىن جايلاپ، ساعاسىنان سۋ ءىشىپ وتىرعان جوق. داريادان سەكسەن شاقىرىم الشاق جاتىر. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى وزەن دەگەنگە شومىلۋ بىلاي تۇرسىن، اتىن ەستىگەندەرى بولماسا، كوزبەن كورمەگەن. مەن شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن بۇل كيەلى مەكەن قىزىلقۇمنىڭ ەتەگىندەگى توپىراعىنا قۇت دارىعان، بەرەكەلى بەسىك — اققىر. نەگىزىندە اۋىلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق كارتاعا تۇسكەن ايماقتىق اتاۋى كوكشوقى. ءبىراق اۋىلىمىز وسى كوكشوقىنىڭ كۇنباتىسىنا قاراي ءجۇز ەلۋ شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان قىرداعى قارماقشى جەرىنە قاراستى جەرگىلىكتى تۇرعىندار «اققىرتاۋ» اتاپ كەتكەن قىراتتى بيىك توبەنىڭ اتىن يەلەنگەن.

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى سۋعا شومىلىپ كورمەگەن دەگەنگە، اققىردى قۇم قۇرساۋىنداعى ەل ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. قۇم ىشىندە جاتسا دا بۇل اۋىلدىڭ اينالاسىنان جاعاسىنداعى جىڭعىلىن جەل سىڭسىتقان كىشىگىرىم وزەكتەر اعىپ وتەدى. وعان اۋىلعا اياقسۋ اكەلەتىن كەڭ ارنالى جارمالاردى قوسىڭىز. مىنە، كىشكەنتاي كۇنىنەن وسى لايلانعان اعىن سۋعا بالىقشا شومىلىپ ۇيرەنگەن قارادومالاقتار ءجۇزۋ جارىسى بولا قالسا داريا تۇرماق، تەڭىز جاعاسىندا تۋعان بالالارىڭنىڭ ءوزىن جولدا قالدىرادى. قىزىلقۇم قويناۋىنداعى اققىردى كورمەگەندەردىڭ كوز الدىنا بۇيرات قۇمدى جال-جال توبەلەر مەن سيديعان سەكسەۋىلدەردىڭ اراسىنا ورنالاسقان سۇرەڭسىز شاعىن اۋىل ەلەستەۋى مۇمكىن. ءبىراق ولاي ويلاعان ادام قاتتى قاتەلەسەدى. ىرگەسىنەن «مايلىوزەك» اعىپ جاتقان اققىردىڭ كەلبەتى، كەنتكە جاقىن كوپ اۋىلداردىڭ قاسىندا كورىكتى قىزداي كوزگە ايىرىقشا تۇسەدى. كوكتەم شىعا ءتىپتى جاسانىپ، قۇلپىرىپ كەتەدى. اۋىلىمىز قونىس تەپكەن جەردىڭ توپىراعى اق بورىق. سوندىقتان دا ەل اۋزىندا «بورىقتىباس» اتاننىپ كەتكەن بۇل جەر ءبىر كەزدەرى شاعالاسى شۋلاعان، ءشوبى شۇيگىن، بابالارىمىزدىڭ مىڭعىرعان مالىنىڭ باسىن ەسەلەگەن ۇلكەن كولدىڭ ورنى بولعان دەسەدى. اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىلعان شوق جىڭعىلدى بيىك توبە — كوكشوقى وسى كولدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز ارال بولىپتى. ءتىپتى ەرتەرەكتە وسى شوقى ەتەگىندەگى قوپا قامىستىڭ اراسىندا تارعىل جوندى جولبارىستار مەكەن ەتكەن دەگەن دە اڭىزدار اراكىدىك ايتىلىپ قالادى. اۋىل ماڭىنداعى توبەلەردەن قاۋلاپ كوك كوتەرىلىپ، جابايى كوك جۋا مەن كوسىكتەر قازۋعا كەلىپ قالعان مامىر ايىندا قوراداعى قوزى-لاقتى كوككە جايىپ، قۇم اراسىنىڭ قىزىعىن تاماشالايتىن ۋاقىتتى اۋىل بالالارى اسىعا كۇتەتىن. وسى مامىراجاي مەزگىل كەلىپ، ورىسكە جاراماي قورادا قالعان كوتەرەم مالدار مەن جاس وتىققان قوزى-لاعىمىزدى تاڭ ازاننان ايداپ شىعىپ، كۇن قىزاتىن ساسكەگە تاياۋ وسى توبەنىڭ باسىنا اكەپ يىرەتىنبىز. شىبىنداعان قوزى-لاق سايالى داراق جىڭعىلداردىڭ كولەڭكەسىنە شاڭقاي تۇستە كىرگەننەن تىپىر ەتپەستەن كۇن قىزۋى قايتقانشا جاتىپ، ءبىزدىڭ ارمانسىز «سوعىس» ويىنىن ويناۋىمىزعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن. سول كەزدە قالىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ، قولىنداعى اعاش مىلتىعىمەن قارسىلاسىن قالت جىبەرمەي اڭدىپ جاتقان ءار بالانىڭ ساناسىندا اقساقالداردان ەستىگەن الگى جولبارىس جايىنداعى اڭىزدار قىلاڭ بەرەتىن. ءتىپتى «جاۋمەن» اڭدىسىپ، دەمىڭدى ىشىڭە الىپ جاتقان ناق سول ساتتە تۋ سىرتىڭنان ازۋ تىستەرىن اقسيتىپ، تارعىل مىسىق تاپ بەرەتىندەي قورقىپ جاتاتىنبىز. تارعىل تەرىلى ءتۇز تاعىسىنىڭ اڭىزدارى سول كەزدەگى ءبىزدىڭ ءسابي سانامىزعا تەك قورقىنىش ۇيالاتىپ قانا قويماي، كەۋدەمىزدەن كەيدە ماقتانىش سەزىمىن دە وياتاتىن. ەرتەگىلەردەن ەستىپ، كىتاپتاردان عانا كورگەنىمىز بولماسا بۇل ايماق تۇگىلى، قازاق دالاسىنىڭ قاي وڭىرىنەن دە كەزدەسپەيتىن ايبارلى اڭنىڭ ءبىر كەزدەرى اۋىلىمىزدىڭ اينالاسىن ەمىن-ەركىن جايلاعانى اۋىلداعى ويىن بالالارىنىڭ ايبىنىن اسىرىپ تۇرۋشى ەدى.

تاۋ كورمەگەن ءبىز سەكىلدى دالا بالاسىنا سول كەزدە الەمدەگى ەڭ بيىك جەر وسى كوكشوقى توبەسى سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن. شوقىنىڭ باسىنا شىعىپ قاراعاندا اۋىل ءىشىنىڭ كۇندىزگى قايناعان قىزۋ تىرشىلىگى كوز الدىڭدا كولبەپ جاتادى. الپىسىنشى جىلدىڭ ورتاسىندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان بۇل اۋىلدىڭ اجارىن اشىپ، كوركىن كىرگىزىپ، تالايعا تاڭداي قاقتىرىپ كەلە جاتقان سۇلۋلىعىنىڭ سىرى — كوشەلەرىن كومكەرىپ تۇرعان تال-تەرەكتەرى. ەگەر بۇرىن كورمەگەن ادام ءبىزدىڭ اۋىلعا ات باسىن بۇرار بولسا، جايداق جولمەن ءبىر جارىم ساعات ءجۇرىپ، جۇيكەسى ەندى سىر بەرە باستاعاندا كەنەت ساپ-سارى ساعىم تەڭىزىنىڭ اراسىنان سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي سوزىلعان كوكپەڭبەك «ارالدى» كوزى شالادى. جولاۋشىنىڭ الىستان كوزىن قىزىقتىرىپ، كوڭىلىن ىنتىقتىرا تۇسەتىن «ارالدىڭ» جاقىنداعان سايىن كولەمى جايىلا تۇسەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇيلەرىنىڭ بارلىعى دا شاتىرلى ءارى تارتىپكە باعىنعان سولداتتاي بولىپ كوشە بويىنا وقتاي ءتۇزۋ تۇسكەن. سوندىقتان دا سىرتتان كەلە جاتقان جولاۋشىنىڭ كوزىنە شاشاۋ جاتقان ارتىق نىسان شالىنباي، تەك ەرتەگىدەگى عاجايىپ پاتشالىقتى ەسكە سالاتىن الگى تۇتاسقان «جاسىل الەم» عانا اسەمدىگىمەن العا ۇمسىندىرا تۇسەدى.

اۋدان ورتالىعىنان قاتىنايتىن جولاۋشىلار اۆتوبۋسى، جولاي ءۇش اۋىلدىڭ ۇستىمەن كۇركىلدەپ وتىرىپ، جولدىڭ اق شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، اۋىلىمىزعا ارەڭ جەتەدى. اۋزى-مۇرنىنان شىققان حالىق، اۋىلعا كىرە بەرىستەگى ايالدامادان اعىلىپ ءتۇسىپ جاتادى، ءتۇسىپ جاتادى. اۆتوبۋستىڭ سىرتقى ءپىشىنىن كورىپ تۇرعان كىسى بولسا، مىنا ادامداردىڭ بارلىعى سول كىشكەنتاي قوراپتىڭ ىشىنەن ءتۇسىپ جاتقانىنا ءوزىن سەندىرە الماس ەدى. قانشا جولاۋشى تۇسسە، سونشا جولاۋشىنى الىپ، كۇركىلدەك اۆتوبۋس كەرى قايتادى. ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەتىن اۆتوبۋستار كىشكەنتاي بولعانىمەن، شوپىرلاردىڭ كوڭىلدەرى كەڭ بولاتىن. ۋاقىتىنان كەشىگىپ قالساڭ قالىپ قويۋىڭ مۇمكىن، ءبىراق، سيماي قالمايسىڭ. ارتىق ادامداردى قالدىرىپ كەتپەيدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ اۋىلدان كەيىن ەلدى مەكەن جوق. سوندىقتاندا سەكسەن شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا، ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قىزىلوردا قالاسىنا بارۋى ءۇشىن، كۇنى بۇرىن تاس ءتۇيىن دايىندالعان اۋىلداستار ءبىرىن-بىرى تاستامايدى. ءبىز، بالالار توپتانىپ جولاۋشىلاردى كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالۋشىمىز. «باتەڭكە» اۆتوبۋس ايالدامادان شىعىپ، كوزىمىزدەن تاسا بولعانشا قاراپ تۇرامىز...

اۋىلدىڭ شىعىسىندا ءبىر كەزدەگى سوۆحوزدىڭ ۇلكەن الما باعى بولاتىن. كەيىننەن قاراۋسىز قالعان باقتىڭ اعاشتارى قۋراپ، جەمىستەرى جابايىلانىپ كەتتى. وسى باقتىڭ ارتىمەن اۋىلعا اياقسۋ كەلەدى. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر اپتابىنان قورىققان اكە-شەشەلەرىمىز «كۇن تيەدى» دەپ قاماپ تاستاعان قاراڭعى بولمەدەن قاشىپ شىعامىز. ونداعى ءبىرىنشى جۇمىسىمىز سۋعا شومىلۋ بولسا، ەكىنشى جوسپارىمىز قىرعىز ارىن قاراۋىلدايتىن الما باقتان كوك الما جەپ، «كوگىمىزدى» الۋ. جارما باسىندا سۋعا شومىلاتىن ەكى جاعاجاي بار. ونى ءوز تىلىمىزدە «ۇلكەن بالالار تۇسەتىن جەر» جانە «كىشكەنتاي بالالار تۇسەتىن جەر» دەپ اتاپ كەتكەنبىز. جارماعا باراتىن ەڭ توتە جول الما باقتىڭ شەڭگەل قورشاۋىنىڭ سىرتىن ىرگەلەتە تۇسكەن جالعىز اياق تار سوقپاق. بۇل جولمەن باراردا جۇرۋگە بولمايدى. قاراۋىلدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالساڭ، ەكىنشى جوسپارىمىزدىڭ ورىندالماي قالۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان دا ءبىز الىس تا بولسا اۋىل سىرتىنداعى تاس جولمەن اينالىپ بارامىز. بۇل جولمەن ءجۇرۋدىڭ ءبىز ءۇشىن تاعى ءبىر قيىندىعى بار. قيىندىق تا ەمەس، جارما باسىن جاعالاپ ءجۇرۋ مايدا بالالار ءۇشىن وتە «ءقاۋىپتى». ولاي دەيتىنىم، مانا ايتقان كىشكەنە بالالار شومىلاتىن جەرگە جەتۋ ءۇشىن، ەرەسەك بالالار تۇسەتىن جاعاجايدىڭ ۇستىمەن ءوتۋىمىز كەرەك. مىنە، جارمانى جاعالاپ كەلە جاتقانىمىزدا سۋ ىشىندە اينالاسىن شۋعا  بولەپ، ءبىرى-بىرىن قۋالاپ جۇرگەن ەرەسەك بالالار ءبىزدى كورگەندە كوزدەرى كۇلىمدەپ، جاعاعا جاقىنداي باستايدى. ءسويتىپ جالاڭاش باتىرلار بىزگە تاپ بەرەدى. ەرەسەك بالانىڭ اتى — ەرەسەك بالا. قاشقانىمىزبەن قۇتىلمايتىنىمىزدى ءبىلىپ، ويباي سالىپ جەرگە جاتا كەتەمىز. قولدارىنا تۇسكەن ءبىزدى الگىلەردىڭ ءبىرى ەكى قولىمىزدان، ەندى ءبىرى ەكى اياعىمىزدان كەرە ۇستاپ، ىرعاپ-ىرعاپ جاعاداعى بيىك جارقاباقتان سۋعا اتىپ كەپ جىبەرەدى. تەرەڭ سۋعا تۇسپەك تۇگىلى، جانىنان جۇرۋگە قورقاتىن ءبىز بەيباق قولىمىزبەن اۋانى قارماپ، ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ باقىرۋدى عانا بىلەمىز. قاقالىپ-شاشالىپ ەندى ءولدىم-اۋ دەگەندە، جاعاداعى تاماشالاپ تۇرعان قالىڭ «كورەرمەننىڭ» ءبىرى سۋ جيەگىنە الىپ شىعىپ، قورىققاننان بوپ-بوز بولىپ كەتكەن تۇرىمىزگە كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلەدى. «مىسىقتىڭ ويىنى — تىشقاندى ولتىرەدى» دەگەن وسى. ەرەسەكتەردىڭ ەمتيحانىنان وتكەننەن كەيىنگى باعىتىمىز — ءوزىمىزدىڭ جاعاجاي. بەلۋارىمىزدان كەلەتىن لايلانعان تاياز سۋدى ارمانسىز شولپىلداتىپ بولعان سوڭ اسىعىس كيىنە باستايمىز. بەت-اۋىزىمىز قوتىر تيگەن قويداي الاعاتتانىپ، كوزىمىز قىزارىپ، قىزىقتارىمىز باسىلعان ءاربىرىمىزدىڭ ەسىمىزگە بۇل ساتتە شەشەلەرىمىزدىڭ الدىمىزدان دايىنداپ وتىرعان  «سىباعاسى» ءتۇسىپ، كوڭىل-كۇيىمىز بۇزىلا باستايدى. سوندا دا بولسا ەكىنشى جوسپارىمىزدى دا ەستەن شىعارماي، جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرا باستايمىز. باتىلى بارماعان بالالاردى ۇگىتتەپ، ماقتانشاقتاۋ بىرەۋىمىز قوي باستاعان سەركەدەي توپتى باستاپ، قالىڭ شەڭگەلدىڭ اراسىنداعى جالعىز اياق سوقپاققا تۇسەمىز. سالدەن سوڭ قورقىنىشىن قىزىعۋشىلىعى جەڭگەن وزگەلەرىمىز دە الگى «باتىردىڭ» سوڭىنان ىركەس-تىركەس ىلەسەمىز. جاز شىققاننان ءبىز اياق كيىم دەگەندى ۇمىتىپ، جاڭا وقۋ جىلى باستالعاندا اكە-شەشەمىز ساتىپ اپەرگەن جاڭا توپىليدى جاتىرقاپ ارەڭ كيەمىز. سول كەلە جاتقان بالالاردىڭ ەشبىرىنىڭ اياعىندا اياق كيىم جوق. شەڭگەل توعايدى قاق جارا تۇسكەن سيىر سۇرلەۋىنە سيماي تەكىرەكتەپ، ءبىرىمىزدىڭ ارتىمىزدان ءبىرىمىز تىزبەكتەلىپ زورعا جۇرەمىز. قىلكوپىردە كەلە جاتقانداي قالتىراۋىمىزدىڭ دا ءوز سەبەبى بار. يرەلەڭدەگەن سۇرلەۋدىڭ ەكى قاپتالىنان جالاڭاياقتىلاردىڭ جانىن الارداي بولىپ ءبىر ءتۇبىنىڭ ءوزىنىڭ بويىنان مىڭ سان ينە-تىكەندەرى تىكرەيىپ قالىڭ جانتاق وسەدى. سونىمەن، باقتىڭ ارتقى جاعىنداعى شەڭگەل قورشاۋدىڭ وسالداۋ تۇسىنان جاسقانشاقتاپ كىرەمىز. ودان كەيىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايىندا ويلانىپ تۇراتىن ۋاقىت جوق، قاۋرىت قيمىلمەن تالدىڭ بۇتاعىن ءيىپ كوك المانى قارش ەتكىزىپ ءبىر تىستەپ ءدامىن كورىپ، سودان سوڭ ۇستىمىزدەگى جەيدەمىزدىڭ ەتەگىن دامبالعا سالىپ، كوك تۇينەكتى ىشقىرلىعىمىز كوتەرگەنشە ىشىمىزگە توعىتا باستايمىز. وسى ساتتە قاراۋىلدىڭ «ءوي، ەنەڭدى...» دەگەن قارلىعىڭقى داۋسى ءدال جانىمىزدان ەستىلگەندە، تۇلا بويىمىز توق سوققانداي قالتىراپ كويا بەرەدى. ارىن شالدىڭ ءوزى كورىنبەسە دە، بىزگە وسى ايقايدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. «ولجامىزدى» ەكى قولىمىزبەن قاپسىرا ۇستاپ، كىرەردە جالعىز اياق سوقپاقتا تىزبەكتەلىپ، اياعىمىزدى جانتاق تىكەنىنەن جاسقانا باسىپ ارەڭ كەلگەن ءبىز، ءقاۋىپ تونگەندە قالىڭ شەڭگەلدىڭ اراسىن جالاڭ اياعىمىزبەن جانۇشىرا جارىپ ءوتىپ، بەت-بەتىمىزگە قاشامىز. ۇزاپ كەتكەنشە ارتىمىزدان ارىن شالدىڭ بۇكىل ءزاۋزاتىمىزدان بەرمەن قاراي بوقتاعان قىرىلداق داۋسى ەستىلىپ جاتادى. ەرتەسىنە شەشەمىزدىڭ الدىندا جارالى جاۋىنگەردەي ىڭىرسىپ، تابانىمىزعا كىرگەن شەڭگەلدىڭ سوياۋلارى مەن جانتاقتىڭ شۇپىرلەگەن مايدا تىكەندەرىن جۇلعىزىپ وتىرعاندا، بۇدان بىلاي سۋعا شومىلۋعا بارماۋعا ىشىڭنەن وز-وزىڭە مىڭ مارتە انت بەرىپ، الما باقتى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن دەپ قارعانىپ وتىراسىڭ. ءبىراق، كوپ وتپەي-اق سۋعا تۇسۋگە بارا جاتقان جالاڭاياقتاردىڭ سوڭىنان قالاي ىلەسىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە بايقاماي قالاسىڭ...

اۋىلىمىزدىڭ اينالاسى تاريحي كونە ەسكەرتكىشتەرگە باي. «سارمان باتىر» مەن «قاتىن تامى» كەسەنەلەرى، «قاتىن قالا»، «قوجانياز بەك قورعانى» سەكىلدى كەشەگى كۇننىڭ تاريحىن جادىنا جازىپ الىپ قالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جاڭعىرتىپ جەتكىزگەن جادىگەرلەر بار. بۇدان دا باسقا ءالى قۇپياسى تولىق اشىلماعان مادەني ەسكەرتكىشتەر دە جەتەرلىك. اسەرلەپ ايتقاندا، جۋسان ءيىسى اڭقىعان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اينالاسىن اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي دەسە بولادى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى كۇمبەزىنەن كونە كۇندەردىڭ كۇيى كۇمبىرلەپ تۇرعان سول ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحىن كەنەن كەۋدە اقساقالداردان ەستىپ وسكەن. سوندىقتان دا ولار باس قوسىلعان جەردە وزدەرىنىڭ قۇلاقتارىندا قالعان نۇسقالارى بويىنشا اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ارناسىن اعىتقاندا، ناق ءبىر سول وقيعالاردىڭ اراسىندا ءوزى دە بولىپ، كوزبەن كورگەندەي اينالاسىنداعى اشىقاۋىزداردى ايرانداي ۇيىتىپ تاستاۋشى ەدى. تاريح جايىنداعى تالاس تەرەڭدەي تۇسكەندە، ارامىزداعى كەيبىر سوتقار بالالار ءبىرىنىڭ تۇسپالىن ءبىرى تەرىسكە شىعارىپ، تالاس اياعىن توبەلەسكە ۇلاستىرىپ جىبەرەتىن كەزدەرى دە بولادى. قىزىل كەڭىردەك بولىپ قىرقىسىپ جاتقان وسى بالالارعا سول ساتتە تاريح عىلىمىنىڭ ءتۇبىن قوپارىپ، ءتۇبىرىن تۇگەندەپ جۇرگەن عالىمدارىڭنىڭ ءوزى دە توقتاۋ ايتا الماس ەدى. ءبىراق، سول تالاستا قيىننان قيىستىرعان ۋاجىمەن، وزەۋرەگەن وزگە بالالاردى توسىلدىرىپ، وتىرىككە ەپتىلەۋ بىرەۋى جەڭىپ شىعۋشى ەدى.

كوكتەم شىعا اۋىل ادامدارىنىڭ كوبى، اۋىلعا اياق سۋ كىرگىزەتىن ۇلكەن جارمانى جاعالاي باقشا سالادى. اۋىلدىڭ ىرگەسىندە بولعان سوڭ بۇل باقشالىقتاردى يەلەرى بۋىلعان جىڭعىلمەن اينالدىرا قورشايدى. ايتپەسە ورىسكە شىقپاي، اۋىل ماڭىندا جايىلاتىن مالدار، ديقاندار ەڭبەگىن ءبىر ساتتە ەش ەتۋى مۇمكىن. الايدا، باقشا يەلەرىنە ءتورتاياقتىلاردان، «ەكىاياقتىلار» قاۋىپتىلەۋ بولاتىن. سوندىقتان دا ولار باقشالارىنىڭ ءبىر بۇرىشىنان كولەڭكەلى شايلا جاساپ، اڭگەلەكتىڭ ءيىسى اڭقىعاننان-اق كۇندىز-تۇنى كۇزەتتى كۇشەيتەدى. ءبىراق، قانشا قىراعىلىق تانىتىپ، قاراۋىلدادىم دەگەنمەن تاڭەرتەڭ ەرتەمەن باقشا يەسىنىڭ الدەبىرەۋلەردى جەتى اتاسىنان بەرمەن قاراي سىباپ، پالەك اراسىنان جۇلىنعان كوكتۇينەكتەردى تەرىپ جۇرگەنىن كورگەندە جانىڭ اشيدى. كەشىرىڭىزدەر، «جانىڭ اشيدى» دەگەن ءسوزدى مەن ءقازىر ايتىپ وتىرمىن. ال، ول كەزدە ولاي بولمايدى. باقشاشى قارتتىڭ كۇڭكىلىنە كۇلىپ جۇرەسىڭ نە بولماسا كۇدىكتەندىرىپ الامىن با دەپ قورقىپ جۇرەسىڭ. ارينە، ءبىزدىڭ ول ارەكەتىمىز ادىلەتسىزدىك بولاتىن. ءتىپتى ادامگەرشىلىككە ءۇش ەمەس، التى رەت قايناتسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن ناعىز ايۋاندىق ەدى. ءبىراق ول كەزدە ءبىزدىڭ بالا سانامىز «ادىلەت»، «ادامگەرشىلىك» دەگەن ۇعىمداردى ءالى قابىلداي قويماعان كەزى بولسا كەرەك، ايتەۋىر سول ىستەگەن ىسىمىزگە ونشا وكىنە قويماۋشى ەدىك. ءبىزدىڭ كوشەنىڭ باسىندا جەر ەمگەن ەڭبەكقور قارت تۇراتىن. ءبىز، بالالار كوكتەم جاقىنداعانىن وسى قاريانىڭ كەتپەنىن الىپ، ەسەكپەن اۋىل سىرتىنا تەپەڭدەپ بارا جاتقانىنان بىلەتىنبىز. اۋىل ادامدارى اراسىندا «باينياز قاۋىن» اتالىپ كەتكەن ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن تەگەشتەي سارىالا قاۋىننىڭ وسى كىسىنىڭ اتىمەن اتالۋى دا جايدان جاي ەمەس. بىرەۋىنىڭ ءوزى ءبىر ءۇيلى جانعا ىقىلىق اتتىراتىن وسى سارىالانىڭ تۇقىمىن ديقان قارت سىرتتان اكەلىپ ەككەن كورىنەدى. سول شىرىن قاۋىننىڭ ءدامىن باينياز اقساقالدىڭ  جانۇياسى  بۇكىل ەلدەن بۇرىن تاتادى. سوندىقتان دا ءبىز كوبىنە وسى قارتتىڭ باقشاسىن  توڭىرەكتەيتىنبىز. شاقىرىلماعان «قوناقتاردىڭ» كەلەرىن كۇنى بۇرىن بىلەتىن ديقان باقشاسىنىڭ قورشاۋىن بيىكتەتىپ، جىڭعىل بۋمالاردىڭ اراسىنان ادام وتپەك تۇگىلى، تىشقان جورعالامايتىنداي ەتىپ بەكىتەدى. ءبىراق، وتكەن جازدا ءتاتتى قاۋىننىڭ ءدامىن العان بالالارعا بۇل تاس قامال قورشاۋ دا كەدەرگى بولا المايدى...

اۋىلىمىزدىڭ ورتالىعىندا عيماراتى ءزاۋلىم دە، ساۋلەتتى كلۋب ءۇيى بولاتىن. بۇل ەڭسەلى مادەنيەت وشاعى اۋىلداعى بويىندا تالانتى بار تالاي بالانى تاربيەلەپ شىعاردى. ەرتەرەكتە كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى جۇمىس جاساپ، اۋىل جاستارىنان قۇرىلعان وركەستردىڭ اتاعى ايماققا جايىلعان. سەنبى سايىن ۇيىمداستىرىلاتىن «بي كەشىنە» ءبىز سەكىلدى تاناۋى كەپپەگەندەردى كىرگىزبەيدى. تەك، ەرەسەك بالالاردىڭ جىن بۋعان باقسىداي جىن ويناق اۋەننىڭ ىرعاعىمەن قىزىلدى-جاسىلدى جارىقتاردىڭ اراسىندا ەدەننىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ «زىكىر» سالىپ جاتقانىن تەرەزەدەن سىعالاپ قانا تاماشالايتىنبىز.

اپتا ىشىندە قويىلاتىن كينولاردان بىزگە رۇقسات ەتىلەتىنى تەك سارسەنبى كۇنگى بالالار ءفيلمى عانا. ونىڭ ءوزى جازعى ۋاقىتتا كۇن قىزۋى ەندى قايتقان ساعات 5-تەر شاماسىندا باستالادى. سونىمەن بىرگە ايىنا بىر-ەكى مارتە اۋىلدىڭ ەڭكەيگەن كارىسىنەن، ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن كلۋب ۇيىنە اعىلاتىن كەزى بولادى. بۇل اۋىلعا ءۇندى ءفيلمى كەلىپ، شال-كەمپىر كەلىن-كەپشىك، بالا-شاعانىڭ مارە-سارە بولاتىن مەرەكەلى كۇنى. وسى كۇنى اتا-اناڭمەن نەمەسە ۇيدەگى اعا-اپالارىڭمەن ەرىپ بارساڭ، وڭ قولدارىنا قىزىل شۇبەرەك بايلاعان  كەزەكشى مۇعالىمدەر ءبىز سەكىلدى مايدا بالالارعا دا مەيىرىمدىلىك تانىتىپ، ىشكە كىرگىزىپ جىبەرۋشى ەدى. بۇل كۇننىڭ اۋىل حالقى ءۇشىن مەرەكەلى كۇن بولۋىنىڭ دا سەبەبى بار. ءبىر اۋىلدا تۇرىپ، ءبىرى-بىرىن ايلاپ كورمەگەن، ءتىپتى تاڭ ازاننان كەشكە دەيىن كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن قولدارى بوساماي، ءبىرى-بىرىنىڭ قۋانىش-قايعىسىنا بارا الماعان اعايىنداردى ءۇندىنىڭ كينوسى باستارىن قوسىپ، قاۋىشتىرىپ جاتادى. قاي كينوسى دا قوس عاشىقتىڭ ماحاببات «ازابىنان» باستالىپ، سوڭىندا قوسىلىپ، باقىتتى بولىپ اياقتالىپ جاتاتىن ءۇندى كينوسىن ءۇنسىز وتىرىپ كورۋ مۇمكىن ەمەس. ەرلەر جاعى كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ جۇيكەسىنە تيگەن قىلىقتارىنا شىداماي، اكەسىنىڭ اۋىزىن تولتىرا بوقتاپ، ال، ايەلدەر جاعى باستى رولدەگى قىزبەن قوسىلا قينالىپ ءتىپتى سولقىلداپ جىلاپ وتىرادى. ەكراندا كينو كورسەتىلىپ جاتسا، زالداعى كورەرمەندەردىڭ سان قيلى قىلىقتارىنىڭ وزىنەن كەرەمەت ءبىر كينو شىعارۋعا بولار ەدى. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندەر قۇنداقتاعى بالالارىنا دەيىن كوتەرىپ كەلىپ، ءۇندىنىڭ انىنە سابيلەرىنىڭ «ىڭگاسىن» ۇلاستىرىپ وتىراتىنى تاعى بار. كەي جەڭگەلەرىمىز  ورامالى وتىرعان ورىندارىندا  باستارىنان سىپىرىلىپ قالعانىن دا بىلمەي، ۇيلەرىنە جالاڭباس بارعان كەزدەرى دە بولىپ جاتادى. ال ءبىز، بالالار توبەلەستىڭ نەشە ءبىر ايلاسىن بىلەتىن، ۇرعانىن تاياق تاستام جەرگە بورىكتەي ۇشىرىپ تۇسىرەتىن ءۇندى جىگىتتەرىنە ۇقساعىمىز كەلەتىن. كوبىنە باستى رولدەردى سومدايتىن قاھارمان دجەمي، رادجا، ادجاي بولامىن دەپ ۇيىمىزگە جەتكەنشە تالاسىپ بارامىز. قىسقاسى، ءۇندى كينوسى كوپتەن كورمەگەن اۋىل ادامدارىنىڭ باسىن قوسىپ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ىشتەگى شەرىن ءبىر تارقاتۋشى ەدى.

مامىر ايى كىرگەننەن بالالار جاعى كۇن ساناپ، جازعى دەمالىسقا جەلكەمىز ءۇزىلىپ، ارەڭ جەتەمىز. سوڭعى قوڭىراۋدىڭ سالتاناتتى جيىنىن زورعا اياقتاپ، ۇيگە جەتكەن بويدان جىل اۋىستىرىپ قابىرشاعىن تاستاعان جىلانداي تۇلەپ، ۇستىمىزدەگى بارلىق كيىمىمىزدى شەشىنەمىز دە، قىستايعى ەسەمىز كەتكەن ويىننان اقىمىزدى الۋعا شىنداپ كىرىسەمىز. جول بويىنداعى كوكالدا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر ءۇيىر ەسەكتەردىڭ ىشىنەن قالاعانىمىزدى ۇستاپ ءمىنىپ، كوشەنىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، بالىق اۋلاۋعا تارتىپ وتىرامىز. بالىق اۋلايمىز دەگەن اتى بولماسا، قولىمىزدا بالىق ۇستايتىن بىردە-بىر قۇرال بولمايدى. كەشكە دەيىن سۋدى قۇر شالپىلداتىپ، ءبىزدى كۇتپەي قاشىپ كەتكەن ەسەكتەرىمىزدىڭ سوڭىنان ءىلبىپ اۋىلعا قايتامىز. كۇن ەڭكەيگەندە اۋىلعا كەلىپ، اق شاڭ ىشىندە دوپ قۋعان بالالاردىڭ توبىنا قوسىلاسىڭ. سول شاڭ اراسىندا دوپ تۇگىلى، ءبىر-بىرىمىزدى تابا الاماي قالعانشا ويناپ، اكە-شەشەمىز مال ساۋىپ جاتقان ىڭىردە عانا ۇيگە ورالامىز. سۋالا باستاعان سيىرىمىزدى ورىستەن كۇتكەن شەشەمىز تابىننىڭ سوڭىندا قالىپ، ءتۇن جارىمدا وڭەشىن سوزا موڭىرەپ كەلەتىن «قاراسان كەلگىرمەن» ءبىزدى بىرگە قارسى الىپ، «سىباعامىزدى» بەرىپ جاتادى. كۇستەنگەن قول-اياعىمىزدى جىلى سۋعا سالىپ، ابدەن ىسقىلاپ جۋىپ، قارعاپ-سىلەپ قاراشا ءۇيدىڭ كيىز ەسىگىنەن توعىتىپ جىبەرەتىن. كۇن ۇزاعىنا «اۋىر جۇمىستان» قالجىراعان ءبىز توسەگىمىزگە قۇلاعاننان اس-سۋىمىزدى ىشۋگە دە ءالىمىز بولماي، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا الاڭسىز ەنىپ كەتە بارامىز. وتكەن تۇندە اشۋمەن «جەتپەگىرلەپ» جاتقىزعان انامىز، تاڭەرتەڭ «اينالايىنىمەن» ايمالاپ وياتادى. ازانعى اسىمىزدى الاڭداپ وتىرىپ اپىل-تاپىل ءىشىپ، ءداپ بىزگە بىرەۋ كوشەدە قازىنا ۇلەستىرىپ جاتقانداي اسىعىس سىرتقا بەتتەيمىز...

ءبىز وسىلاي ءوسىپ، ەرجەتتىك. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ەسەيۋ شاعى توقسانىنشى جىلدارداعى توقىراۋعا ءدوپ كەلدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى حالقىمىز نارىق قىسپاعىنا ءتۇسىپ، قينالىپ قالدى. قالالىقتاردىڭ ءوزىن جۇمىسسىز قاڭعىتىپ جىبەرگەن ەكى عاسىر توعىسىنداعى ءولارا كەزەڭ، اۋىلدىق جەرلەردىڭ دە شارۋاسىن ءبىرشاما شايقالتىپ كەتتى. اسىرەسە، سونىڭ ىشىندە وزگە اۋىلدار سەكىلدى ساپىرعان قىرمانى دا جوق، تەك ءتورت تۇلىكتىڭ تۇياعىمەن كۇنەلتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ اۋىلعا، توقىراۋدىڭ توقپاعى اۋىر ءتيدى. تابان استىنان بولعان توپالاڭ قىزىلقۇمعا سيماي جاتاتىن قاپتاعان قارا قويدىڭ باسىن جۇتىپ، تۇكپىردەگى اۋىلدى ەلەكتر جارىعىنسىز تۇنەكتە قالدىردى. مال ۇستاپ جان باعىپ وتىرعان اۋىلداعى اعايىننىڭ تىرلىگىنىڭ قيۋى قاشىپ، تۇرمىسى تۇرالاپ قالدى. جۇمىسسىز قالعان جۇرت جان-جاققا قونىس اۋدارا باستادى. بۇزىلعان ۇيلەردىڭ ۇڭىرەيگەن ورنى ۇرەي تۋعىزىپ، تۇرعىنداردىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمدەرىن سەتىنەتىپ جىبەردى. ءبىر قاپ ۇنعا ءبىر كولىك سەكسەۋىلىن ايىرباستاعان اكەلەر، كورشى اۋىلدىڭ كۇرىش اتىزىنان كۇن استىندا ماساق تەرگەن انالار، كەش تۇسسە ىدىسىن ارقالاپ پىلتە شامعا جەر ماي ىزدەگەن بالالار... قۇلازىعان اۋىلدا، كوز الدىڭنان وسىنداي سۇرەڭسىز كورىنىستەر كولبەپ جاتتى.

ءبىراق، وسى قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن دا اۋىل ادامدارى سابىرمەن قارسى الىپ، توزىممەن شىعارىپ سالدى. بۇگىندە ول كۇندەر دە ءوتىپ، اۋىل تاريحىنىڭ ءبىر پاراعى جابىلىپ، جاڭا بەتى اشىلدى. اللاعا شۇكىر، بۇگىندە اۋىلىمىزدىڭ  ءتۇتىنى تۇزەلىپ، تۇرالاعان تۇرمىسى قايتا تۇلەگەن. ءتورت تۇلىكتى تىرشىلىگىنە تىرەك قىلىپ، جەر انادان بۇيىرعان نەسىبەلەرىن تەرىپ جەپ وتىر. توپىراعىنا تالاي تەكتىنىڭ تابانى تيگەن اۋىلىمىزدان عالىم دا، قارا دومبىراعا ءتىل بىتىرگەن كۇيشى دە، قارا ءسوزدىڭ كەنىن تىلىمەن قازعان شەشەن دە، تاڭدايىنا بۇلبۇل ۇيا سالعان ءانشى دە، ارقالى اقىن دا، قىلقالامىنا قاسيەت قونعان سۋرەتشى دە، كۇرزى جۇدىرىقتى سپورتشى دا شىقتى. قازىردە وسى ازاماتتار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە تۋعان اۋىلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، ەل كەلەشەگىنىڭ كەمەلدەنۋى جولىندا ەسەلى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. سوندىقتاندا اللانىڭ بويىمىزعا دارىتقان دارىنىن شىڭداپ شىعارعان وسى توپىراققا بىزدەر قارىزدارمىز. ساعىم جىلداردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، ساعىنىشقا اينالا باستاعان سول بالالىق شاق پەن الىستا قالعان اياداي عانا سول اۋىل ءار قيىردا جۇرگەن ۇل-قىزدىڭ سانا تۇكپىرىندە ساقتالىپ جاتىر. ادام ومىرىندە ءبىر ۇمىتىلماس ءتاتتى ساتتەر بولسا ول — قىزىققا تولى بالالىق بال داۋرەن شاعى ەكەن. اۋىلىنان الىستا جۇرگەن ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە بەيمالىم ءبىر سەزىم مازا بەرمەي جۇرەر بولسا، ول دا ءوزىنىڭ بالالىق شاعى وتكەن تۋعان جەرىنە دەگەن سارقىلماس ساعىنىشى ەكەن.

قىزىلقۇم قويناۋىنداعى مەن دۇنيەگە كەلگەن وسى شاعىن دا، كورىكتى   اۋىلدىڭ بۇگىندە جاڭا تىنىسى اشىلعان. اۋىل قۇرىلعالى بەرى دە ۋاقىت كەرۋەنى ۇرپاقتىڭ ءۇش-تورت بۋىنىن اۋىستىردى. ءبىراق، اۋىل ادامدارىنىڭ قۇمداي ىستىق قۇشاعى سۋىمادى، دالاداي دارحان كوڭىلدەرى تارىلعان جوق. ادال دا، كىرشىكسىز پەيىلدەرى كىرلەگەن جوق. ويتكەنى بۇل — توپىراعىنا ءتاڭىردىڭ ءوزى تاۋسىلماس نەسىبە بايلاپ، سەكسەۋىلى مەن سەلەۋى، جۋسانى مەن جۋاسىنا قاسيەت دارىتقان كيەلى مەكەن.

الدارىنداعى اسىن ادال ءىشىپ، اللادان عانا اماندىق سۇراعان اق كوڭىلدەرى ايرانداي اقتارىلعان ادامدارى بار الاقانداي اۋىلىمىز — اققىردىڭ اتى ەستىلسە، ءالى كۇنگە الاڭداپ وتىرامىز. الىستا جۇرسەك، اڭساپ جۇرەمىز. اۋىلداعى وتكەن كۇندەردى ويلاعاندا تاڭدايىمىزعا بالالىقتىڭ بال ءدامى كەلىپ، تامسانامىز. ويتكەنى، سوناۋ جىلداردىڭ تاساسىندا قالعان سول باقىتتى شاق، قامسىز كۇندەر بۇگىندە ساعىمعا اينالىپ، بىزدەن دە الىستاپ بارا جاتىر...

---