ءجۇن جايعاندا
بۇل — 1915 جىلدىڭ يۋن ايىندا بولعان وقيعا. ءسىبىردىڭ ءبىر قالاسى. ەسىل تاسىعاندا قالعان ۇساق-ۇساق قارا سۋلاردىڭ سۋالماعان، قۇرىماعان كەزى.
كۇن تومەن قاراي سىرعاناپ، قالادان ەكى-ۇش شاقىرىمداي قاشىق تۇرعان شويىن كوپىردىڭ توڭىرەگىندەگى توعايدىڭ ىشىنە قىزارا ءبورتىپ جاسىرىنىپ بارادى.
ءدال وسى كەزدە مويكاداعى ءجۇن شايعان، ءجۇن جۋعان، جاباعى كەپتىرگەن، ۇلكەن-ۇلكەن قاپتارعا ءجۇن، جاباعى تولتىرعان قازاق تاتارى ارالاس جۇمىسشىلار دا جاياۋ جالپىلاپ قالاعا قاراي شۇبىرىپ جاتتى.
قىز-كەلىنشەك... جاس-كارى... بالا-شاعا... مويكامەن قالانىڭ اراسى ەكى شاقىرىمداي جەر ەدى. مەن ءوزىم سياقتى ءجۇن جايۋشى كورشى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا وكشەسى قيسىق، اياعىمدى قاجاعان ەتىكتى كەندىر جىپكە بايلاپ، تاياقتىڭ باسىنا ءىلىپ، يىنگە سالىپ، الدى-ارتىما جالتاقتاپ، اقساي باسىپ كەلە جاتتىم.
ۋ-شۋ...
مويكادان بىلاي شىعا بەرگەندە-اق، مويكا جۇمىسشىلارى اراسىنا ءشوپ تيەپ اكەلە جاتقان شوپشىلەر دە، ەسىلگە كىر شايعان قاتىن-قالاشتار دا، دالادا جاتىپ مەرەكە قۇرىپ كەلە جاتقان سىرناي-كەرنەيلى دالاشىلار دا، ات باققان بالالار دا جولشىباي قوسىلىپ ارالاسىپ كەتتى.
ۇزاقتىڭ سارى كۇنى شاڭ-شايىردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ قاجىعان جۇمىسشىلارعا (مويكاشىلارعا) بۇل ءبىر داعدىلى جۇبانىش، كوڭىلاشار كەشكى ءبىر كورىنىس ەدى.
— قاراقاس، قوسىلىپ جىرلاپ ب ا ق ءالى،— دەدى ءبىر جۇمىسشى تاتار قاسىندا كەلە جاتقان تاپالتاڭ، قارا تورى تاتار ايەلىنە. سۇيدەگەنشە بولعان جوق.
— ال قاراقاس، جىرلا! جىرلا!— دەسىپ الدى-ارتىمىزداعى تۇنجىراپ، يىعى تومەن سالبىراپ كەلە جاتقان ايەل-ەركەگى ارالاس جۇمىسشىلار دا ماناعى ايەلدىڭ ماڭىنا يىرىلە قالىپ.
قاراقاس وتىزدارعا كەلگەن، ناقىرۇستاۋ، ەسى ازداۋ، جەڭىل مىنەزدى، ءبىر جەسىر ايەل ەدى.
— قويىعىزشى، جىرلامايمىن، قارىن اشتى ءالى. نان بەرگىز جىرلايمىن،— دەدى سىقىلىقتاي ءتۇسىپ قاراقاس.
بۇل بايعۇس ايەلدى كىم كورىنگەن مازاق قىلا بەرەتىن.
— ناندى جىرلاپ الىپ جە،— دەدى مەنىڭ قاسىمدا كەلە جاتقان دومباي دەگەن بالا.
قارا جولدىڭ ءبىر جاق جيەگىندەگى دالاشىلار گارمون داۋسىن ۇزبەستەن، قالاعا جەتكەنشە تارتىپ كەلەدى. كوبى ماس.
كۇن توعايدىڭ ارتىنا جاسىرىندى. بيىك جاردىڭ ۇستىندەگى قالانىڭ كوشەلەرى شاپاقتىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ قىزارىپ، كەيبىر اينەكتەر جالىندانىپ، شوقتاي بوپ جايناپ تۇر.
الدەن ۋاقىتتا قاراقاستىڭ جىرلاعان داۋسى شىقتى.
سام سامانات كەلگەن شاقتا،
كاپكاز مەركوز نول ءبيرا،
ءبىز سياقتى نەتىملەرگا،
قۇداي ءوزى ءجون ءبيرا،—
دەپ قويدى قاراقاس.
— اتاڭنىڭ باسى قۇداي بەرەدى. ۇزاق سارى كۇنگە جۇمىس ىستەپ، قاپ تۇيگىشتەپ العانىڭ 75-اق تيىن. بەرەر ساعان!— دەپ قويدى سىرت جاقتان ءبىر جۇمىسشى.
بەرگىز نانىعىزنى!— دەدى قاراقاس، ءبىراز جىرلاپ الىپ. نان بەرگەن ەشكىم جوق. ويتكەنى ەشقايسىسىنىڭ دا تاماق سالاتىن دورباسىندا نان جوق، قۇلدىراپ تۇر ەدى.
— ە-ە-ە... قارىن اشتى... بۇگىنگى العان 40 تيىنعا نان الاسى بار ءالى،— دەپ قاراقاس توپتىڭ ورتاسىنان جىرىلىپ قالاعا قاراي زىمىراي جونەلدى.
قىران-توپان كۇلكى.
قالا جاقىن... توبەسىن شىرماپ، كوشكەن بۇلتقا ۇساپ تۇرعان پاروۆوي تيىرمەندەردىڭ ۇزىن-ۇزىن مۇرجاسىنان شىققان ءتۇتىن تۇمان سياقتانادى.
سوناۋ دوڭەستە موڭىرەپ، ازان-قازان بوپ، قالانى باستارىنا كوتەرىپ، قالانىڭ تابانى دا كورىندى...
— قاراقاس قالاعا بارىمىزدەن بۇرىن كىردى،— دەدى دومباي.
مەن جاس بالا ەدىم. ماعان مويكانىڭ ءبىر جۇمىسىنان ءبىر جۇمىسى قيىن كورىندى. سول كەزدە مويكا ۇشەۋ ەدى. ولاردىڭ اتتارى: «قاجى مويكاسى»، «احمەتجان باي مويكاسى» جانە «ورىس مويكاسى» دەلىنەتىن. مەن قاجى مويكاسىندا ەدىم. دالاعا جايعان ءجۇننىڭ ءبىر جاق بەتىن كۇن قىزۋى كەپتىرگەننەن كەيىن، ءجۇندى باستان اسىرا لاقتىرىپ، اۋدارىستىرا باستاعان كەزىمىز ەدى. بايدىڭ پريكازششيگى قولىمنان جەتەلەپ الىپ، مەنى باقاۋىزدىڭ ىشىندە قاپقا ءجۇن تولتىرىپ جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنا اكەلدى.
— اناۋ باقاۋىزدىڭ بۇرىشىندا توبەگە تيەپ تۇرعان جۇنگە ءمىنىپ، بەرى قاراي قۇلاتا بەر، مىناۋ قىز-قاتىندار ارباعا جىعىلتا بەرسىن. اقىڭا جالعاسى 10 تيىن وسىرەمىز... قانە، بولىڭدار!— دەدى.
ءۇش-تورت بالا جىعىلا-سۇرىنە جوعارىعا مىندىك. شاڭ-توپىراق شايىردىڭ ساسىق ءيىسى...
جۇمىسشىلار ابدەن ەنتىگىپ شارشاعان كەزدە، ءتۇس اۋا، تۇسكى تاماققا شاقىرعان كەرنەي داۋسى قۇلاققا ەستىلەدى.
ءارقايسىسى ىستەگەن ءىسىن تاستاي سالا، باراققا قاراي جۇگىردى. ءۇش ءتورت بالا ءبىز-داعى ءجۇن توبەسىنەن تومەن قاراي دومالادىڭ.
— قاراقاس، قاراقاس!..
— ءاۋ-ۋ-ۋ...
— ايدا باراككە... نان اشىيبىز... نان!..
داۋىس شىققان جاققا موينىمدى بۇرسام، بىرنەشە تاتار قاتىندارى باراقتىڭ الدىنداعى قىرىق شەلەكتىڭ ۇلكەن كوك بوشكەنىڭ ماڭىندا بەتى-قولدارىن جۋىپ جاتىر.
قاتىندار قاراعان جاققا مەن دە قارادىم.
ەڭگەزەردەي بىلشىق سارى، بايدىڭ پريكازششيگى، جۇمىسشىلاردىڭ ۇستىنەن باقىلاپ تۇراتىن دابەرنەي، باقاۋىزدىڭ سىرتىندا قاراقاستى جىبەرمەي قولىنان باقاۋىزعا قاراي تارتادى. قاراقاس بىرەسە تۇرا كەلىپ شىرەنىپ، بىرەسە جەرگە اۋناپ دابەرنەيدىڭ ىڭعايىنا بارمايدى.
— جىبەر... جىبەر. قاجى ابزىيعا ايتام...
— ىش-ىش! ...بۇگىنگى اقىڭدى ارىتتىرامىز... ءبىز جىبىرلاعان باراق ۇيلەردىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتىك.
جۇمىسشىلار تاماقتاندى.
تاعى دا كەرنەي. باراقتاعىلار اسىپ-ساسىپ ءارقايسىسى ءوز جۇمىستارىنا قاراي شۇبىردى. ءبىز تاڭەرتەڭ ءبىر جەردە بولعان ءۇش-تورت بالا بارىنەن دە بۇرىن باقاۋىزعا جۇگىرىپ كەلدىك. جوعارعى ءجۇننىڭ توبەسىنە مىنگەندەي بولعان جوق، ءبىر بۇرىشتا ءجۇن وزىنەن-وزى قىبىرلاپ سىلكىنىپ، دابەرناي جىگىتتىڭ باسى ءجۇننىڭ اراسىنان قىلتيىپ كورىنە قالدى.
ءبىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق.
— ايدا، بۇل جەردەن ەندى كەتىڭدەر، مۇندا جۇمىس ءبىتتى... ءجۇن جاياتىن جەرگە بارىڭدار! جىلدام!
دابەرنايدىڭ سۇيتكەن داۋىسىنا جوعارىدان دومالاپ ءتۇسىپ، سەكىرىپ باقاۋىزدان شىعا جونەلدىك.
— مۇندا نە عىپ جاتىر ەكەن؟— دەدى دومباي.
— اراق ءىشىپ جاتقان شىعار،— دەدى ءبىر بالا.
— سەن بىلەسىڭ بە؟
— بىلمەيمىن...
كۇن داعدىلى ۇياسىنا قاراي سىرعىپ بارادى. تاعى دا كەش. تاعى دا كۇندىك اقىنى ۇلەستىرەتىن دابەرنايدىڭ الدى.
قولدارىنا ءبىر-بىر جاپىراق قاعاز ۇستاعان مويكا جۇمىسشىلارى قاتارعا تۇرىپ، ءوز كەزەگىمەن كۇمىس-باقىر ارالاس اقشانى سىلدىرلاتىپ الىپ جاتىر. اقشانىڭ كوبى باقىر، ءبىر كۇمىس تيسە، ول ءبىر قۋانىش.
كۇندىك اقى الۋشىلار اقىلارىن الىپ، ازايىپ كەلە جاتقان كەزدە، الدەكىمدى بالاعاتتاعان دابەرنايدىڭ داۋسى شىقتى.
— سەن بۇگىن جۇمىستى از ىستەدىڭ.
— نيگا؟.. نيگا!.. سين ءوزىڭ بيت... ءوزىڭ بيت...
— ءما، تاعى دا 5 تيىن.
— جوق— جوق المايمىن...
— نەگە؟
— ميڭا ءبىر سوم دەدىڭ...
— نە ءۇشىن؟
— ءوزىڭ ۋستەراپ جىبەرمۋدوڭ يش. بير سوم ءبيرام ديدەڭ.
ىلگەرى ۇمتىلىپ بارىپ قاراساڭ، جانجالداسىپ جاتقان قاراقاس ەكەن. دابەرنايدىڭ قاسىنا ومىراۋلاپ بارىپ قالعان جەردە دابەرناي كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرىپ، قاراقاستى شالقاسىنان ءتۇسىردى.
قاراقاس وكىرىپ تۇرىپ جىلادى. بىرەۋ ايايدى، بىرەۋ كۇلەدى...
بۇگىن جۇمىستان وتە كەش بوساندىق. قاس قارايىپ بارادى. جۇمىسشىلار كۇندەگىسىندەي جاياۋ-جالپىلاپ، قالاعا قاراي شۇبىردى. مويكانىڭ ءبىر جاعىنداعى ەكىنشى، ءۇشىنشى قارا سۋعا دەيىن باراقتا جاپادان جالعىز جىلاپ قالعان قاراقاستىڭ داۋىسى ەستىلىپ تۇردى. مەن ول كۇنى 10 تيىن ارتىق الدىم. جاپ-جاڭا 10 تيىندىق كۇمىس ەدى.
You Might Also Like
