ءتىل فيلوسوفياسى جانە اۋدارما فيلوسوفياسى
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى قادىرقۇل التىناي
جەتەكشىسى - ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى جاناتايەۆ د.ج.
«بەلگىلى ءبىر سالا فيلوسوفياسى» دەگەن تىركەستەر تىلدە ءجيى كەزدەسەدى، مىسالى ءدىن فيلوسوفياسى، مادەنيەت فيلوسوفياسى، عىلىم فيلوسوفياسى. الايدا اۋدارما فيلوسوفياعا بايلانىستى جەكە ءپان جوق. بۇل تىركەستەردى قولدانۋ نەمىس كلاسسيكالىق يدەاليزمىنە سايكەس كەلەدى – سول كەزدە فيلوسوفيا گۋمبولدت ۋنيۆەرسيتەتى جانە وعان ۇقساس عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى سياقتى ءبىلىمنىڭ بارلىق سالالارىن قامتۋعا جانە جاڭا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋعا ۇمتىلدى. سوندا فيلوسوفيا تۇبەگەيلى جەكە ءپان رەتىندە ەمەس، بەلگىلى ءبىر پاندەرگە ساي ويلاۋ ءتاسىلى رەتىندە پايدا بولدى.
اۋدارما فيلوسوفياسىنىڭ ماسەلەلەرى ادەتتە ءتىل فيلوسوفياسىنىڭ شەڭبەرىندە قاراستىرىلادى. ءتىل فيلوسوفياسى اناليتيكالىق نۇسقادا دا، كونتينەنتالدى نۇسقادا دا بار. ءتىل تاقىرىبى ءبىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى XX عاسىردا باسىم فيلوسوفيالىق تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى: ەڭ الدىمەن، بۇل فيلوسوفيالىق قۇرالداردىڭ جاڭارۋى جانە بارلىق تىلدەر ءۇشىن بىردەي مەتاتىلدىڭ جانە فيلوسوفيالىق تەرمينولوگيانىڭ ءبىرىڭعاي جۇيەسى بولا الماعاندىقتان كوپتەگەن كوپتىلدى فيلوسوفيالاردىڭ پايدا بولۋى.
امبەباپ تۇجىرىمدامالىق ءتىل يدەياسىنىڭ كۇيرەۋى جانە فيلوسوفيانىڭ تەوريالىق پاننەن ومىرلىك تاجىريبەگە اينالۋى (مىسالى، فيلوسوفيا ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنوزى جەتىلدىرۋ قۇرالى بولاتىن ەكزيستەنسياليستىك ىزدەنىستەر سياقتى گەرمەنيەۆتيكالىق جوبا، فەنومەنولوگيالىق جوبا سياقتى) ءتىل ماسەلەسىن كوتەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءتىل فيلوسوفيانىڭ نەگىزىنەن «ءتىل ءبىزدىڭ قۇرالىمىز با؟ ياعني، ءبىزدىڭ قانداي دا ءبىر ماقساتتار ءۇشىن ويلاپ تاپقان جانە قولداناتىن قۇرالىمىز با؟» نەمەسە «ءتىل ءبىزدى قانداي-دا ءبىر جولمەن شەكتەيدى مە، بەلگىلى ءبىر تۇردە ءبىزدىڭ جەكە باسىمىزدى انىقتايدى ما؟» دەگەن سياقتى سۇراقتاردى قاراستىرادى. ال ەگەر اۋدارما فيلوسوفياسىن وسىنداي ءتىل فيلوسوفيانىڭ ءبولىمى رەتىندە قاراستىراتىن بولساق، وندا ول «اۋدارما قانشالىقتى دارەجەدە فيلوسوفيالىق اكت جانە ويلاۋ ارەكەتى بولىپ تابىلادى؟» دەگەن سۇراق اياسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەر ەدى. ءتىل فيلوسوفياسى رەسۋرستاردىڭ، مىسالى، اۆتوماتتى اۋدارمانىڭ جەتكىلىكسىزدىگى ايقىن بولعان كەزدە پايدا بولادى.
XX عاسىردان باستاپ فيلوسوفيا قايتادان ءتۇسىندىرۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولۋدە. XIX عاسىردىڭ فيلوسوفياسى ينتەرپرەتاسياعا مۇلدەم ءمان بەرگەن جوق، ويتكەنى زاتتاردىڭ ءوزى، الەمدەگى پروسەستەر، ولار ەۆوليۋسيا بولسىن، كەيبىر ماعىنالاردىڭ ايقىندىعى بولسىن وز-وزدەرىن تۇسىندىرەدى دەپ ويلاعان. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ رەجيمىمىز الەمنىڭ ءومىر ءسۇرۋ رەجيمىمەن ەشقاشان سايكەس كەلمەيتىنى، ءبىزدىڭ تىرشىلىك ەتۋىمىز قورشاعان الەمگە جانە ءبىزدىڭ ويلاۋىمىزعا قاراعاندا ءار ءتۇرلى زاڭدارعا سايكەس ءومىر سۇرەتىندىگى انىق بولعاندا، اۋدارما تۋرالى، ديلتەيدىڭ گەرمەنيەۆتيكاعا «بەلگىلىنى ءتۇسىنۋ» دەپ انىقتاما بەلگەندىگى سياقتى بۇرىننان بەلگىلىنى ءتۇسىنۋ تۋرالى سۇراق تۋىندادى. ەگەر بىزگە قانداي-دا ءبىر ماعىنا سايكەس كەلدى دەپ ويلاساق، بۇل كەزدەيسوقتىق شىنىمەن بولعانىن نەمەسە ءبىزدىڭ وعان قانداي دا ءبىر دەڭگەيدە قاتىسىمىز بار دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز ونى دۇرىس اۋدارعانىمىزعا كوز جەتكىزۋىمىز، مۇمكىن بولسا ونى قايتادان اۋدارۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ءتىل فيلوسوفياسى ديلتەيدەن گادامەرگە دەيىنگى گەرمەنيەۆتيكالىق ءداستۇر نۇسقاسىندا بولسىن، بەرگسوننان ريكوعا دەيىنگى فرانسۋز ءداستۇرى بولسىن، ۆيتگەنشتەين ءداستۇرى بولسىن، راسسەل مەكتەبىنىڭ ءداستۇرى بولسىن تەك بىردەي «ءبىر ويدى قالاي ءارتۇرلى جولمەن اۋدارۋعا بولادى؟»، «بۇل سوزدەردىڭ زاتتارعا قاتىستى بولۋى ءۇشىن قاجەت تەك ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى مە؟»، «نەمەسە تۇسىنىكتى قايتا-قايتا جاڭعىرتىپ وتىرۋ كەرەك پە؟» دەگەن سۇراقتار اياسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى.
اعىلشىن اۋدارماتانۋشىسى ەنتوني پيم «فيلوسوفيا جانە اۋدارما» ماقالاسىندا اۋدارما مەن فيلوسوفيا اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستىڭ نەگىزگى ءۇش باعىتىن اتاپ وتەدى:
- جالپى اۋدارمانىڭ ءمانى جانە ءتىلارالىق اۋدارما ماسەلەلەرى تۋرالى فيلوسوفتاردىڭ ويپىكىرلەرى؛
- اۋدارماتانۋشىلار مەن اۋدارماشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر فيلوسوفيالىق جۇيەلەر مەن تەوريالارعا ءوز ويلارىن نەگىزدەۋ ءۇشىن جۇگىنۋى؛
- فيلوسوفيالىق ماتىندەردىڭ جانە تۇسىنىكتەمەلەردىڭ اۋدارىلۋى.
وسى سياقتى كەز كەلگەن عىلىمدى فيلوسوفيامەن بايلانىستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وتە زور. سەبەبى فيلوسوفيا مەتاعىلىم رەتىندە انىقتالادى، ياعني امبەباپ مەتاتىلدىڭ، ادىستەمەنىڭ جانە تۇجىرىمدامالىق بازانىڭ تاسىمالداۋشىسى ءرولىن اتقارادى.
You Might Also Like
