دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى
اياق قولعا قىل بۇراۋ تۇسكەنىنە ءۇش جىل تولدى.
جۇيرىك دومبىرا كۇمبىرىنىڭ كۇرمەلگەنىنە دە ءۇش جىل بولدى.
جازعىتۇرىمعى شۋاق تا، جاڭادان قىلتيىپ بوي كوتەرگەن كوكتى مايدا سيپاي جەتەتىن قوڭىر سامال دا سەرگىتەر ەمەس. اياق-قولدى تاس قۇرساۋداي شىرماپ بۋىپ تاستاعان قىل ارقان ءسال قوزعالسا، جانىن كوزىنە كورسەتەدى. سودان زاپىلانعان ول قىبىرسىز وتىرىپ، نۇرى تايعان كوزدەردىڭ قاراشىعى ويناماس كۇڭگىرت جانارىمەن ءبىر نۇكتەگە ۇزاق تەلمىرەدى.
ادام ءومىرى و باستا وعان ماڭگى تاۋسىلماس، بىتپەس عۇمىرداي سەزىلۋشى ەدى. ەندى بارلاپ وتىرسا، سول اياق-تالماس دەيتىن تىرلىكتىڭ سوڭعى قاقپاسىن جاپقالى تۇر. بارىنەن دە بۇرىن قۋانىش-قىزىعىنان دا، قايعى-قاسىرەتىنەن دە بولەك وسى ءبىر اقتىق اجال ءساتىنىڭ تاعى قايتالانباي جەتەرى ءارى ويلانتاتىن دا، ءارى سول ويىمەن ەرىكسىز بەرىك بايلامعا جەتەلەپ، ىشتەي كوندىرەتىن دە ءتارىزدى.
كوكتەم شىركىن تىرشىلىكتىڭ جەلپىنىپ، جەلكىلدەپ وسەر باستاۋى عوي. جان-جانۋار بىتكەن ءولى ءجۇنىن تۇلەتىپ، جاڭا كوكتەمنىڭ جايماشۋاق نۇرىنا بوي ۇرعاندا، قۇرساۋلى قولىن قوزعاي الماي، ءۇنسىز وي قۋدىراتىن ءدال وسى جازعىتۇرىمىن بۇرىن-سوڭدى كەزدەستىرمەگەن قيماسىنداي كورە مە، قاس قاعىمداي شاققا سوناۋ، سوناۋ ءبىر كەۋدەنىڭ تۇكپىرىندەگى الدەبىر قۋىسىنان ۇرەي اۋلايدى. سول-اق ەكەن، تۇلا بويىن تۇگەل دىرىلدەتىپ، باقايشاقتان جوعارى ورمەلەپ كەلىپ، سۋىق قورقىنىشتىڭ تارامىس ساۋساقتارى القىمىنا تاس كەنەدەي جابىسادى. جابىسادى دا، وسىناۋ سوڭعى كوكتەمىنىڭ قۇلپىرىپ ويانعان قىزىل-جاسىل قىزعالداقتارىن كوز الدىنا توندىرە تاقاپ اكەلىپ، ءومىر كوكسەگىش قازىمىر اڭساۋمەن قوش-قوش ايتار ساعاتىنىڭ جاقىنداپ قالعانىن قوڭىراۋلاتىپ تۇرىپ جانە قينايدى.
راقىمسىز تىرلىك قۋاتىن ۇرلاسا، ءالسىز ءۇمىت اقىرعى شىراعىن دا ءوشىرىپ الىپتى. سودان با، تالايدان بەرى ءوزىن-وزى و دۇنيەگە دايىنداپ، قيالمەن قيامەت اسۋىن ءجيى-جيى ەلەستەتەتىن. كەي-كەيدە وسى تورىعۋ مەن تۇڭىلۋدەن ءسال ايىعىپ، وتكەن كۇننىڭ مۇنارتىپ كولبەگەن سۇلباسىمەن قاۋىشىپ، وي شىراعى جانعانداي كوزىنە نۇر جۇگىرەتىن. سول كەزدە جانارى جاساۋراپ، ەرنى جىبىرلايدى. الدەبىر قۇشتارلىقپەن ىشكى زەيىنى ەمىس-ەمىس شالىپ قالعان ءبىر اۋەندى بال سورعانداي تامسانا سوزادى. وندايدا دومبىراسىن ىزدەيدى. شىرماۋلى قولىن جۇلقىپ-جۇلقىپ قالىپ، جاراسىنىڭ اۋزىن اشىپ الادى. سىزدىقتاعان قانعا دا، جانىنا باتقان جاراعا دا قىڭبايدى. باياۋ باستالىپ، بىردە شۇعىل، بىردە توساڭ سازدارعا ىلەسە كۇبىرلەگەن ەرىننىڭ ۋىلىنەن اسقاق سازعا اۋىسقان ءوز ءحالىن دە اڭعارمايدى. لەزدە قاياۋلى ءجۇزى سان قۇبىلىپ، ءبىر نۇر، ءبىر جالىنمەن الاۋ اتىپ، سوناۋ ەشقاشاندا ۇمىتىلماس ۋازيپالى شاعىن قايتا كەشكەندەي جۇرەك ءلۇپىلىنىڭ ءدىرىل قاققان ىنتىعىمەن قوڭىر سازدىڭ اسەم ناقىشىنا سۇڭگىپ كەتەدى.
جانبوتا، وسى ما ەدى ولگەن جەرىم،
كوكشەتاۋ بوقتىعىنا كومگەن جەرىڭ...
ءان شىرقاعاندا، كوڭىل شەشىلەدى. قاي-قايداعى ويعا تۇسەدى. اششى كۇيىك نامىستى بۇرق ەتكىزسە، سول نامىستى ورشىتكەن سودىر سوققىسى وتىز جىل بۇرىنعى بار بوياۋ-بەدەرىمەن كولبەڭدەپ ورالدى...
1865 جىلدىڭ جازى. كوكشەتاۋ قالاسى ۇلكەن ابىگەر ۇستىندە. ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى دۋانعا كەلەدى دەگەن حابار قالا ۇلىقتارى تۇرماق، بۇكىل ءبىر ويازدىڭ دالاداعى باي مەن ءبيىن، بولىسى مەن شونجارىن دا ءتورت اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، دۇربەلەڭگە سالىپ قويدى. وسىناۋ قالىڭ ەلدى تۇگەل قوزعاپ، شارۋاسىنان قالدىرىپ، قاراكەت-تىرلىكتەن ءبولىپ، وداعاي جەتكەن ابىگەر حال اق-سارى جانبوتا بولىستى دا تيتىقتاتىپ تاستادى. الىستاعى اۋىلداردان التىن ۇزىك، اق وتاۋدى ىرىكتەپ، سايلاپ العىزىپ، قالانىڭ شىعا بەرىسىندەگى ات شاپتىرىم شالعىندى جازىققا قاز-قاتار تىكتىرىپ جاتىر. شەتىنەن سەگىز قاناتتى، اق جۇننەن باسىپ، كۇيگەن سۇيەكتىڭ كۇلىمەن بوياعان ۇزىك-تۋىرلىقتى، سۇيەگى شومبال، قىپشاق ءيىندى كيىز ۇيلەر جانبوتانىڭ بايلىعىن دا، اتاعىن دا الىستان ايباراقتاي تانىتقانداي. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ جولى ءتۇسىپ، ەل اراسىنا ارنايى شىققان ۇلىقتىق ءىلتيپاتىنا وراي قازاق جۋاندارىنىڭ سىي-سىرالعىسى دا وسىنداي باقاستىقپەن جارىسا ورناپ، جاعالاسا بوي كورسەتىپ شىعا-شىعا كەلدى.
ازناباي بولىس جانبوتانىڭ كول جاعاسىنداعى بىتىراتا شاشىلعان قاز جۇمىرتقاسىنداي اق شاڭقان ۇيلەرىنە ات ۇستىنەن شانشىلا قاراپ قويىپ، باسقا ارەكەتكە كوشتى. گەنەرال-گۋبەرناتورعا توڭكەرىلگەن توستاعانداي بولەك-بولەك ورنالاسقان قازاقى جاي تاڭسىق ەمەس. سوندىقتان، بىرنەشە ءۇيدى ىركەس-تىركەس جالعاستىرا تىككىزىپ، اق پاتشا اعزامنىڭ قادىرمەندى ۇلىعىنا لايىق قالا تارتىبىمەن ۇزىنشالاتىپ "قابىلداۋ كەڭسەسىن" سايلاتتى. كوگەباي بەشپەنتىنىڭ ەتەگىن ات ساۋىرىنا جايىپ جىبەرىپ، دوعال ساۋساعىمەن ءدوڭ مۇرنىن سيپاپ قويىپ، قاداۋ-قاداۋ بۇيرىق بەرەدى:
— قوراسان كىلەمدەردىڭ ويۋى بىرتۇستىلەرىن اياق استىنا توسەڭدەر. ۇزىن كوشە بولسىن. تابالدىرىقتان تورگە دەيىن جايىڭدار!..
— جانبوتانىڭ جىگىتتەرىندەي بولبىراپ قالعاندارىڭ قالاي! تەز قيمىلداڭدار! كەرەگەنىڭ كوگىنىڭ شىتىراشىن جاقسىلاپ سۇرتىڭدەر. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن بولسىن!..
— اناۋ قوڭىر تۋىرلىقتى قايدان الدىڭدار؟ اۋلاق! اكەتىڭدەر! جانبوتاعا اپارىپ بەرىڭدەر، جىرتىعىنا جاماسىن...
بولىستىڭ سوزىنە قاسىنداعىلار تۇگەل داۋرىعىسا كۇلدى. اسىرەسە جانبوتانى قىجىرتا تيىسكەن ازنابايدىڭ باسەكەلەس سىرىن بىلەتىن ۇزەڭگىلەستەرى اياق استىنان ەرمەك تابىلعانىنا قۋانىپ، قىزعانىش وتىنا ماي ۇستەي تۇسەدى.
— ويباي-اۋ، ءبىزدىڭ مىرزاعا ىلەسەم دەپ، بايعۇستىڭ تاڭى ايرىلاتىن بولدى.
— قايتەسىڭ ەندى. جانبوتا بوتا ەكەنىن بىلمەيدى. بوتا ەكەنىن بىلسە، بۋراعا قارسى شىعار ما ەدى!
— ءالىن بىلمەگەن الەك دەگەن وسى-اۋ!
— ە-ە، بوتامىن، بوسپىن دەر مە ول. ءبۇرىپ، جۇلىپ تاستارداي قۇتىرارىن قايتەرسىڭ!
كەڭ كوگالعا جايىلا، جاپسارلاسا قونعان ەكى شوعىر اۋىل كەش تۇسە سايابىر تاپتى. الگىندە قازباۋىر بۇلتتان سەۋىپ وتكەن وتكىنشى جاۋىن شاڭدى باسىپ، ماڭايدى تەگىس شايىپ، تازارتىپ كەتكەن ەدى. جۇپارى اڭقىپ، ەركىن تىنىستاپ تۇرعان تابيعات اياسىنا كەنەت شارىقتاپ ءان كوتەرىلدى. كوكجيەككە شارشاپ جەتىپ قوناقتاعان كۇننىڭ الاۋىمەن باتىستان شاشىراي تاراعان قوڭىر قىزعىلت ساۋلەدەن سول ءان نۇر بوپ، سىر بوپ قۇيىلىپ جاتقانداي.
جۇرت تەگىس ءان شىققان ۇيگە دۇركىرەي اعىلدى.
جاستى كوزىن سىعىرايتىپ كيمەشەكتى كەمپىر بەلى بۇگىلىپ، بۇكەڭدەپ بارادى. قوس ەتەك كويلەگىن دوڭگەلەتىپ قىز-بويجەتكەن شۇبىرادى.
قارا ماقپال جەڭىل شاپاندى جەلبەگەي جامىلىپ، سەرى جاعالى اق كويلەكتىڭ ومىراۋىن اعىتىپ جىبەرىپ، كەڭ جازىق ماڭدايلى ءانشى جىگىت وقالى تاقياسىنىڭ جىبەك شوعىن ىرعالتىپ، قۇيقىلجىتىپ ءان شىرقاپ وتىر. قيىق قارا مۇرتى جىلتىراپ، جۇقا جۇزگە الدەبىر نازىك كۇلكى تەكتەس رەڭ جۇگىرىپ قالىڭ جۇرتتى سىلتىدەي تۇندىرعان ءانشى ويناقى، جەڭىل اۋەندى بالداي سوزادى.
"دۇنيەدە مۇڭ جوق. ۋايىم-قايعى جوق. شاتتىق بار، شادىمان تىرلىك بار. كۇلىپ وتەيىك، كۇلدىرىپ وتەيىك. نۇر اۋلاعان ىنتىقشىل كوڭىل سارىجايلاۋ مەكەنىن قىزىق پەن دۋماننان عانا سايلايدى. ىستىعى-سۋىعى ارالاس، وتى مەن ويىنى كوپ جەلەڭ شاق الپىس ەكى تامىردىڭ تۇگەل يىگەن قۇمار اڭساۋىنداي ەمەس پە. تەڭسەلىپ بارىپ، لىقسىپ قالىپ جول بەرەتىن ءان مەن اۋەن سەرىنىڭ سەرىگى عوي. ەسكەك جەلدەي قۇتىرىپ، اتوي ۇنىندەي داۋىلداپ، شىعانداپ بارىپ اتىراپ پەن اتىراپتان مىڭ سان قاۋىمدى دۇرىلدەتە تىك ورگىزىپ اكەلەتىن ءان قۇدىرەتىن مەن تاپسام، ول وسىناۋ شۋاق كوڭىلدىڭ الاڭى جوق تازالىعىنان عانا بولار. ساۋمال كولدىڭ مايدا جەلپىگەن لەبىندەي قالىڭ جۇرتتىڭ جۇرەگىنە تۇنعان كىرەۋكەنى سەرپىپ ءبىر كەتسەم، سەرگىتىپ ءبىر تاستاسام، ودان ارتىق سىباعانى قالار ما ەدىم. قىز ەرنىنە ۇيىرىلگەن سۇلۋ كۇلكىنى سىبىرلاعان بۇلاق ۇنىندەي اقتارتىپ جىبەرە السام، ودان ارعى ومىردە نەنى ىزدەرمىن. ىزدەرىم جوق. سول ءوزى جەتەدى. انمەن ۋانتىپ، اۋەنمەن كوڭىل كولەڭكەسىن قۋالاي بىلسەم دۇنيەنىڭ باسقا باسىنە تالاسارىم بولماس-اۋ!"
ءانشى جۇزىندەگى ءدال وسىلاي بالقىعان ىرزالىقتى تانىعان قوشەمەتشىل قاۋىم ەلتي ءتۇسىپ، ىنتىعا قاۋمالاپ، رياسىز كوڭىلمەن دەن قويادى. اننەن ۋانىش پەن جۇبانىش تاپقان كوپشىلىك تامسانىسىپ قالىپ، ۇيىپ تىڭداپ تۇر.
كوڭىلدى ءاننىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتتى. ەكپىندى ءورشىل ىرعاق تا، نازدى قوڭىر مايدا اۋەن دە، ەركىن ەركە ناقىش تا كەزەك اۋىسىپ، جۇرەك سىرىن تالماي شەرتەدى. تىل-كومەيدەن بال الىسقان جاستىق جايلاۋدىڭ قايتالاپ جەتىپ، ءالى تالاي جالىندى ءتۇندى كەزدەستىرەتىنىن تولقىندى تىنىسپەن الاۋ دەم، جالىن لەپتەي ۇزدىكتىرە بۇرالتقاندا، ىشتەگى-سىرتتاعى تىڭداۋشىلار جاساۋراعان كوزدەرىن جاسىرا بەرىپ، شىناشاقتارىمەن جۇزدەرىن ەلەۋسىز سۇيكەسىپ قالادى.
اۋزى اشىلىپ، بار ىنتا-بەيىلىن ەنشىنىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا باعىشتاعاندار ءتىپتى كوپ.
ءوڭى سۇپ-سۇر بوپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ۇستاپ، الدەنەگە سابىرسىزدانىپ، اقشۋلان ساقالىنىڭ ءدىرىلىن باسا الماي، قارا كوزدە قىزىل وت شاشقان كەيبىرەۋلەر تىپىرشىپ سىرت اينالادى.
بەرىپ كەت ساقيناڭدى مىس تا بولسا،
جۇرەيىك كۇلىپ-ويناپ قىس تا بولسا...
ءان ورلەگەندە، كەۋدەنىڭ كوپ تۇكپىرىنەن باس كوتەرىپ الدەبىر ادەمى، سۇلۋ سۋرەتتەر تۋىندايدى. ىنتىزار جىگىتتىڭ قاۋىپ-قاتەرگە باس تىگىپ، نار تاۋەكەلگە بەكىنگەن مارتتىگى قانداي! جىلاپ تۇرىپ، كۇلە بىلەر ەرلىگى قانداي! كوپ قاقپا، مىقتى تورۋىلدا قاپاستا وتىرسا دا، دۇنيەنىڭ ءبىر جۇتىم شيپالى اۋاسىنداي ەركىن قىزىعىن اڭساپ، ارمانداپ جانىپ تۇرىپ "سەرتكە سەرت!" دەگەن اسىق قىزدىڭ قۇرباندىعى قاي-قايداعى قيىردان جالعىز جىلتىراعان ساۋلەدەي بوپ جالت-جالت قاراتپاي ما!
— ۋاي، كوپ جاسا!
— مارتەبەڭ اسا بەرسىن، ازاماتىم، ارداقتىم!
— تاعى دا، تاعى ايت!
— ءبىزدى قۋانتقان سەنى قۇداي قۋانتسىن!
ءانشى ءسال تىنىستاپ، ءشايى ورامالىن جەلبىرەتىپ ماڭدايىنا باستى. بەتىن، كوزىن ءسۇرتتى. دومبىراسىن قايتا قولعا الدى. شالقاقتاپ كەۋدەسىن كوتەردى دە، ءبىر ءسات ماڭدايشاعا شانشىلا قادالدى. ءسال ەلجىرەي جىميدى. ەشكىمگە قاراماي باسىن يزەدى دە، قۇپ العان كوڭىلدىڭ ىلتيپاتىمەن تاعى ءبىر ءاندى شىرقاپ كەتتى.
ازناباي وزىنە جەكە تىككىزگەن اق ورداسىندا قىمىز الدىرىپ، تىنىستاپ جاتقان. مانادان ءان شىققاندا ەلەڭدەپ وتىرعان جاندايشاپتارى ازايىپ قالعانىن ەندى بايقادى. سول-اق ەكەن، كەۋدەسىنە قىزعانىش ەنىپ، شالا ءبۇلىندى. ەتتى كەلگەن قارا بۇجىر بەتتە تولقىن جۇگىرىپ، بىتىك كوزدەرگە اشۋعا مىنگەندە ورالاتىن ىزعارلى سەس ويناپ شىعا كەلدى.
قازاق باسەكەسىز جۇرە مە. قارسىلاسىنىڭ قارا كۇشىگى قاتتىراق ۇرسە دە، قاعاناعى قارس ايرىلاتىن كارلى بولىس جامباسىنىڭ استىنان شاقشاسىن سۋىردى. تىعىنىن بۇراپ اشىپ، قوس شوكىم ناسىبايدى ەرنىنە تاستاپ-تاستاپ جىبەردى.
"مىنا زارجاقتىڭ قىلعانى-اي! الدەن-اق اينالامدى ايتاقىرلاپ جاتىر. ەرتەڭ جاندارال كەلگەندە، شوشايىپ قاراقان قۋ باسىم قالسا، اتاق-بەدەلدەن جۇرداي ەكەن دەپ كەتپەي مە. ءاي، زىمىستان-اي! ءاي، كاپىرستان، جانبوتا-اي! مەن تاس ساناسام، سەن قۇم سانايتىن زىميانسىڭ-اۋ! ىردۋ-دىردۋمەن الداپ، اتاعىڭدى وتكىزبەكسىڭ عوي. كورەرمىز. سەنىڭ شاڭىراعىڭنان ورگەن ءان مەنىڭ وردامدا قالاي قۇبىلماس ەكەن. سەنىڭ ارتىڭنان بۇرالقى يتتەي ەرىپ كەلگەن زارجاق نەمەڭدى مەنىڭ جىلماڭداعان تازىداي قارعىباۋلاپ جەتەكتەپ العانىمدى دا كورەرسىڭ..."
داۋىستاپ پوشتابايىن شاقىردى.
اشۋلى ءجۇزدىڭ ءار تۇگىنەن وت اتىلعانىن كورگەندە، كوڭىلىنە كۇدىك ارالاس قورقىنىش ەنگەن پوشتاباي ۇستارامەن سىپىرعان تاقىر توبەسىن تومەن تۇقىرتىپ، داعدىلى ادەتىمەن قاھارلى يەسىنەن بۇيرىق كۇتىپ، قىبىرسىز قول قۋسىردى.
جامباستاپ جاتقان ورنىنان ىرعالا كوتەرىلىپ، ازناباي سىرتقى توڭى سالماقتى، ەتجەڭدى دەنەسىن وباداي قاداپ الدى دا، سىز تارتقان ءوڭىن جاندايشابىنا بۇردى. بۇل دوڭ ايبات ەمەس. بۇل ىزعار. سۇر بۇلتتى كۇزدىڭ قارا جەلدى قاراشاسىنداي بۇيرىق كەسكىنى. سونى كورگەن پوشتاباي بۇگىلە بەردى، بۇگەجەكتەي بەردى.
— ءاي، اناۋ زارجاعىڭ كىم؟ كىمدى باسىنادى!
— ول ءبىرجان سال عوي. اتاقتى ءبىرجان عوي، دەپ، پوشتاباي ءبىر ءسات باسىن كوتەرىپ، كوز سالىپ ەدى، بولىستىڭ ءزارلى قاراسىنان تايساقتاپ، قايتا تۇقىردى.
— ءبىرجان بولماق تۇگىل قۇداي بولسا دا، ۇلۋىن توقتاتسىن! دەدى دە، ازناباي قيسايا كەتتى.
— اپىر-اي! ول شىركىن كونەر مە... كونە قويار ما... ونى تۇلەتىپ وتىرعان جانبوتا قىرسىق قوي. شابىنان تۇرتكەندەي... دەي بەرگەندە، ازناباي باسىن جۇلىپ الدى. ءىىىاتىناي قاراعاندا، پوشتابايدىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى.
— ەندەشە، بۇيرىق ەتەم. مىندا اكەل! ءدال وسى ورداعا اكەل! ءبيتىن سىعىپ قانىن جالاعان كەدەيدىڭ مال كوزىنە بىتپەي مە. جانبوتانىڭ ءبىر بەرەتىنىن مەن ءۇش ەسە عىپ تولەيمىن. قاسىنداعىلارىن دا قارق قىلام. قارايلاما. ءدال وسىمدى ۇعىندىرىپ جەتكىز. جەتپەسە، ار جاعىن ءوزىڭ ءبىل! سەنىڭ قولىڭنان كىم الار ەكەن. جاۋابىن ءوزىم بەرەم. بار!
سودان كەيىن ىشىندەگىسىن تۇگەل اقتارىپ العانداي قالت تىيىلدى دا، ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى. تۇنەرىپ، تۇگى تۇگەل بوزارىپ، تومىرىق اشۋعا بەرىلگەن بولىستىڭ ۇلكەن قاھار جيىپ، سۋىق سۇمدىققا بەيىمدەلگەنىن انىق سەزىنگەن پوشتاباي ەندى ءلام دەپ ءۇن قاتپاي، بەستەمشە قامشىسىن مىتىپ ۇستاپ اپ، ۇيدەن اتىپ شىقتى.
...زور داۋىستى ءانشىنىڭ ۇنىندە ىنتىعۋ، اڭساۋ بار. جان سىرىنىڭ ەمىرەنۋىمەن تولقىپ كەپ، ۇمتىلىپ كەپ اقتارىلۋى، اشىلۋى بار. سىي-سۇقبات تاپقان قوس جاستىڭ دۇنيەنىڭ بار اسىلىنا تەڭگەرمەس جان جاراستىق كۇيى وسىناۋ جازعى تۇندە، جايلاۋ تورىندە كەلگەنى قانداي عانيبەت. عيززات كوڭىلدىڭ بار ريزا، شۇكىرلىگىمەن، بار ىنتىزار، بەيىلىمەن تابىسقانىنا ماقپال ءتۇننىڭ مايدا لەبى تىلەۋلەستىك بىلدىرگەندەي ەكەن. قىلداي نازىك، تىلسىمداي بەرىك كۋالىكپەن ىڭكارلىك تاپقان قىز-جىگىت بارلىق بولمىستان بولەكتەنىپ، ءانشىنىڭ ءساندى ۇنىمەن جاڭاشا بەيبىت شادىمان وتاۋ قۇرىپ، ەركە توتى ناقىشپەن سىڭعىر كۇلكىسىن توگىلتەدى... بىرىنە-بىرى سەنەدى. سەنىپ تۇرىپ ومىردەن كۇلكى عانا اۋلايدى. قورقىنىش پەن كۇدىگى، ۋايىم مەن سەرگەلدەڭى جوق سۇيىسەر جاستىڭ قۋانىشى، قىزىعى تاۋسىلماس التىن تابالدىرىعىنا يىققا يىق تىرەستىرە، شارپىعان دەمگە ىستىق جالىن لەبىن قوسىپ، قاتارلاسا اتتاپ بارادى...
— اپىر-اي، اسىقتىق دەگەن قۇدىرەت-اۋ!
جاقسى تىلەك ايتتى-اۋ. ىلايىم، قابىل بولسىنشى!
— ونى ايتقىزعان ءانشى عوي!
— انشىگە دە، انىنە دە راقمەت! ءبىر مارقايدىق!
— شىركىن، ءاريايدايدى ىڭىلداعان بوشان قويشىنىڭ قويىرتپاعىن تىڭداپ كەلگەن قۇلاعىما بولايىن.
— قايتەلىك، كىم ءبىزدى ەلەۋشى ەدى. قاراعىم ءبىرجان، شىندى، سىردى تاۋىپ ايتىپ مىنا جامان اعالارىڭدى ءبىر جاسارتىپ تاستادىڭ. سەن ءان ايتقاندا، مەن تاسىپ وتىردىم. العىسىمنان باسقا بەرەرىم دە جوق. باتامەنەن ەر كوگەرەر. ونەرىڭ، ورلەي بەرسىن، — دەپ، بوساعا جاقتان ەلتىرى تىماعىن جەلكەسىنە قاراي ىسىرىپ جىبەرىپ، جۇرەلەپ وتىرعان موسقال كىسى ورنىندا ءبىر قوپاقتاپ قويدى. ءبىرجان الگىگە وتكىر كوزىنىڭ ريزالىق تۇنعان جارقىن قاراسىن جالت ەتكىزدى دە، جىميا ءتۇسىپ باسىن يزەدى.
وسى كەزدە ۇيگە ازنابايدىڭ پوشتابايى كىردى. جايشىلىقتا ەلىرىپ ءزارىن شاشىپ جۇرەتىن پىسىقاي جىگىتتىڭ ەدىرەڭ مۇرتىنا كۇلكى قوناقتاپ، سول مۇرتى جاپسىرىپ قويعان جاباعى جۇندەي ەپ-ەرسى كورىنىپ، ءانشىل قاۋىمدى ءدۇر شايقالتتى.
— ارمىسىڭ، انشىبەگىم!
— سالەمشىل بولساڭ، تورلەت.
پوشتاباي ءبىرى ىعىسىپ، ءبىرى كەيىن سىرعىپ ورىن بوساتقان كىسىلەردىڭ اراسىمەن ءوتىپ، سالدىڭ ءدال قاسىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. پۇشپاق بوركىن قامشىسىنىڭ سابىمەن ءتۇرتىپ كوتەرىپ قويدى دا، قىزىل بەلدەۋلەنىپ بورىك ءىزى قالعان تايقى ماڭدايىن سول قولىنىڭ سىرتىمەن سۇيكەپ تاستادى.
— ءبىرجان، مەن ساعان كەلدىم. جۇمساعان ازناباي بولىس. مەنىڭ ايتارىم: سەن ءان ايتۋدان جالىقپايسىڭ. ۇيتكەنى، سەنىڭ قۋارىڭ دا، قاۋزارىڭ دا ءالاۋلاي. مەن ايتسام، ءبىرجان، سەن قالعان ولەڭىڭدى ءبىزدىڭ بولىستىڭ ورداسىندا وتىرىپ ايت. ازناكەڭ ايانبايدى، ايامايدى. تاقىمىڭ تولادى، جەتەگىڭە ىلەسەدى. وسىنى ايت دەپ جىبەرگەن ازناباي بولىس، دەپ، سوڭعى سوزدەرگە ايرىقشا ەكپىن بەرىپ پوشتاباي قادالىپ توقتادى.
ءبىرجان ۇندەگەن جوق. ۇلكەن كوزدەردىڭ قان شەگىر قاراسىنداي قيعاش قيىعىمەن الگىگە سەرپىپ قانا كوز تاستادى دا، دومبىراسىن شەرتىپ كەتتى. لەكىلدەتىپ، تۇيدەك-تۇيدەك جەتەتىن قىزۋى مول كۇيدى بارماق استىنان بيپازداتا ساۋمالاتىپ الىپ جانە ءبىر اسەرلى اۋەندى شىرقاي جونەلدى.
بار جيىن: جانبوتا دا، پوشتاباي دا، باسقالار دا قىبىر ەتپەي ءۇنسىز تىڭدايدى. تۇلا بويدى تىلسىمداي باۋراپ، شىمىركەندىرە جەتەتىن ىستىق تولقىن شىم وراپ اكەتتى. وسىناۋ تولقىن ءانشىنىڭ بالبۇل جۇزىنەن تارايدى. ون ساۋساقتىڭ سەرى دومبىراداعى جۇيتكۋىنەن توگىلەدى. قىزىل ەرىن، قارا مۇرت، اق تىستەردىڭ ەرەكشە ۇيلەسىمدى ءسۇلۋ-ساندى قيمىلىنان تۇزىلەدى.
ەسىلدىڭ ار جاعىندا كوردىم سەنى
سىرعاندى قايىق قىلىپ وتكىز مەنى...
قايىرمالاپ، قايتارمالاپ ۇزدىگەتىن جۇرەك جاردى سىردى سىرباز اۋەن بىردە قالقىتا سوزىپ، بىردە باياۋلاتا ەسىپ مول جيىندى ءۇنسىز تابىنتادى. سىرتتاعى قىز-كەلىنشەكتەر مىناۋ الپىس ەكى تامىردى تۇگەل ءيدىرىپ، ونە-بويدى قىل بۇراۋداي قۇرساپ العان سيقىر سازدىڭ جەڭىل لىپىعان ىرعاعىن الدەبىر جۇيرىك كوڭىلمەن تاپ باسىپ سەزىنە مە، قۇرالاي كوزدەرى جاۋتاڭداپ، جاساڭعىراپ ورتادا ءورت پەن وت تۇرسا دا، شىن تەڭى ءدال وسىلاي ءۇزىلىپ شاقىرسا، ەرىپ كەتە بەرەتىندەي ءۇنسىز عانا "اھ" ۇرىسادى.
ءبىراق وسىنشاما ءدۇيىم كوپتىڭ ەمەن جارقىن ىقىلاسىنا بولەنگەن ءبىرجاندى جالعىز عانا ادام اتارعا وعى بولماي، ىشتەي قاتتى قىجىرتىپ وتىر. ول پوشتاباي. قامشىسىن قىمتىپ الىپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرايدى. ەركەلىكتى كوتەرەتىن ەرلىك قايدا، كەلتەكتى تەنتەك قاتتى شىرقاۋ ۇننەن قۇلاعى تۇنعانداي شوقشا جيرەن ساقالىن تۇشتاڭداتىپ اينالاسىنداعىلارعا سۇزىلە قاراپ قويىپ شالا ءبۇلىنىپ، جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇر ەدى، ءان ءبىتتى.
پوشتاباي ءانشىنىڭ تىزەسىنەن ۇستادى.
— ءبىرجان، تاعى ايتام. پايداڭدى ءبىل. جەردە جاتقان مال جوق. جامان ىرىم جاساما. كەردەڭدىك سەنى مەن ماعان جاراسپايدى. بارعا، بايعا عانا جاراسادى. قانە، ءجۇر. جۇرە عوي. ازناباي الدىڭا ايداپ سالادى.
— جارقىنىم، مەن بايلىق قۋسام، باياعىدا-اق ازنابايىڭدى ەكى وراپ الار ەدىم. ول مۇرات ەمەس. ال ءبىراق مەنى كەدەي دەپ كىم ايتتى. اقپاندا ازىناعان ايۋداي ازناباي قۇدايىڭ ءدۇيىم جۇرتتى ءدال مەندەي ءبىر سەرپىلتىپ، سەرگىتىپ كوردى مە. ەندەشە، سەن مەنى بايىتام، جارىلقايمىن دەپ بوسقا تىراشتانبا. نوقتامدى بەرىپ قويىپ، باسقانىڭ اياعىنا باس ۇرار وسالىڭ ەمەسپىن. سىرتتان بار جاقىنىم جاتتاي كورسە دە، جاقىنداپ كەتسەم جاتىم دا جاقىنىما اينالادى. ولەڭىمە ەمىرەنگەن جۇرتىم، ولىمىمدە وقشاۋ قالا الماس. ولاي بولسا، ساۋىن ايتىپ ولجا جيماي، ءان سالىپ كوڭىل اشسام، ازنابايىڭ ءومىر بويى تۇسىنە الماس ءبىر قۇدىرەتكە بويلاعانىمنان دا شىعار. كەسكەكتى توبەتتەي ايتاقتاپ قوسقان قوجاڭا ءدال وسىمدى بۇلجىتپاي جەتكىز. جىگىت ءقادىرى ونەرىمەن ولشەنەر. سەن بىلمەگەندى انە اناۋ اعايىنىم ايتتى. حالقىم ايتتى. ءتايىرى-اي، كەدەيلىگىمدى بەتىمە باسىپ، كەسكەكتەپ ايداپ اپارام دەگەن كۇشتىلىگىڭە بولايىن. قىساستىڭ اندەم جەتەرىن بىلمەسەم، اشۋعا قۇرىق سوزار ەم. وندا ىرىلداعان يت قاسيەتىنەن باسقا نە تابار ەم، دەپ، ىزالى مىسقىلمەن ەزۋ تارتقان ءبىرجان دومبىراسىن قايتا شەرتتى.
پوشتاباي ساتتە كۇرەڭ تارتتى. ەدىرەڭ مۇرتى قارا قوڭىزداي توڭقايىپ، جىبىرلاپ سالا بەردى. جالتاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. وزىنە قادالعان كوزدەردەن كەكەسىن، مىسقىل، ءاجۋا قاراستاردى انىقتانىپ، بۇكىل دەنەسىمەن شۇعىل كوتەرىلە بەردى دە، قامشىسىن قۇلاشتاپ قايىرىپ الىپ، الدىندا قاپەرسىز وتىرعان ءانشىنى تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە:
— كوزىڭنىڭ ەتى وسكەن ەكەن، جامان ساسىق كەدەي! كىمدى باسىناسىڭ! دەپ دومبىراعا جارماستى.
وتىرعاندار ورە تۇرەگەلدى. قاسقىرشا تاپ بەرگەن قاس قيمىلدى تانىپ قالعان كوپشىلىك پوشتابايدى دىرىلداتا سۇيرەتىپ ەسىكتەن تىسقا اتىپ جىبەردى. اۋزىنان اق يت كىرىپ، قارا يت شىققان ەسەرسوق نەمەگە جاۋىپ كەتكەن جۇدىرىق پەن تەپكىدە ەسەپ جوق.
ءبىرجان دومبىراسىن قۇشاقتاپ ورنىنان جۇلقىنىپ تۇردى. ومىرىندە العاش رەت باسقا تيگەن سۇمدىق سوققىسى وسى بولار. ءيىسى قازاقتىڭ قاي اۋلىنا بارسا دا، اتىنان كوتەرىپ ءتۇسىرىپ، ايالاپ الاقاندا ۇستايتىن سەرىسى تۋعالى كورمەگەن قورلىعىن بۇگىن كوردى. ىشتەي ءبىر ءسوز، جالعىز سوز سان قايتالانىپ، ميىنا شاق-شاق تيەدى. "قورلىق! قورلىق!" كوزى تۇك كورەر ەمەس، قانتالاپ سالا بەردى. "ۇردى-اۋ! كەۋدەمدى باستىرماعان اسقاق ەم، باسىما سۇمدىق سوققى ءتيدى-اۋ! بۇدان وتكەن قورلىق بار ما؟ ءىشىمدى ورتەگەن جالىن دەنەمدى قورلىق بوپ شارپي ما؟ ودان دا نەگە ءبىرجولاتا جوق قىلمايدى. ۇردى-اۋ! ازناباي سودىردىڭ جامان ق ۇلى، ۇردى-اۋ! اتتەڭ-اي، نەگە ءولىپ كەتپەدىم! نەگە؟..." وسى ءبىر ۋداي وي ءانشىنىڭ بار سەزىم-تۇيسىگىن شىرماپ الىپ، قۇرساپ بارادى. تۇلا بويدا الدىمەن ءالسىز ءدىرىل جۇگىرىپ، سال-سالدەن كەيىن دەنەسىن تۇگەل قالشىلداتىپ اكەتتى. ۇزىك-ۇزىك وي باۋرايدى. بىردە اشۋ، بىردە قورلىق قامايدى. وسى ەكى قىزۋ جالىندى سەزىم كەزەك-كەزەك ارپالىسادى. دۇنيە الاۋ، دۇنيە ءورت. ورتەپ، كۇيدىرىپ بارادى. قيناپ، قورلاپ بارادى. ىنتىقتىق، پاكتىك جايلاعان بولمىسى الدامشى ساعىمداي سۋسىپ ۇستاتپاي كەتتى دە، كەۋدەگە جالىن ارالاس وكسىك پەن وكىنىش ورالدى. قامىعۋ مەن كۇرسىنۋ جەتتى. اح ۇرعان كوكىرەكتىڭ ىستىق لەبى جالعىز عانا "قورلىق!" دەگەن سۇمدىق ءسوزدىڭ ىزعارىنان قالتىراي سۋىنىپ، اسقاق جاندى ولەرمەندىككە جەتەلەيتىن دە ءتارىزدى.
تىرلىكتە اۋىسپالى، اينىمالى جاعداي كوپ. ءوزىن قورشاعان ورتادان قىزىق پەن شادىمان كۇتكەن سال ءبىرجان قاس قاعىم ساتتە عانا وسى ورتانىڭ كوپتەن انتالاپ كەپ، ىرىلداپ جەتىپ، كىجىنىپ اشىلعان قاسكوي ءتۇرىن كوردى. اشىنىپ، زاپا شەگىپ، جازا كەشىپ كوردى. ارمان دەگەن اق نيەتى قارا كوڭىلدىڭ قاندى شوقپارىمەن كومىلىپ كەتەتىن بولسا، كۇنشۋاقتا وتىرىپ قىس ىزعارىن سەزبەگەن نارەستەدەي الدانىپ قانا كەلىپتى. قادىر تۇتقان تىلەگى، ىشتەي ماپەلەگەن ىڭكارى جالپ-جالپ وشكەن بۇل تۇستا ءانشى تەز وپىرىلىپ، كەڭ ماڭدايعا ۇزارىپ تەرەڭدەگەن قوس سىزىقتى قات-قابات ءتۇسىردى.
"نەگە تۋدىم؟ وسىنداي قارعىس سوققىسى تيەر بولسا، و باستا تۋماسام ەتتى. ماقتان ەتەر ازاماتى بولسام، مەنى مىنانداي قورلىققا باتىرىپ وتىرىپ، جۇرتىم قالاي شىدايدى؟ ۇندەمەي، ءبىر بۇلقىنباي ومىردەن وگەيسىپ وتە بەرگەنى مە؟ قىساستى كىم تىيادى؟ جاۋىزدى كىم اۋىزدىقتايدى؟ مۇڭىم، جوعىم ءبىر حالقىم قارا كورسەتە الماسا، جالعىز قارا مەن نە تابا الام؟ نە تابا الام؟.."
تالىقسىپ، بۋلىعىپ دەمى ۇزىلەردەي قينالىپ تۇرعان ءانشى تىسقا جۇگىرىپ شىقتى. كەرمەدە بايلاۋلى تۇرعان اتىنا قاراي اسىعا ادىمداپ باردى دا، قالت توقتادى. ۇندەمەي كەتە بەرسە، اقىندىق سۇيەگىنە تۇسكەن تاڭباسى ماڭگى-باقي بىرگە ىلەسەتىندەي سەزىلدى مە، اق ورداعا شۇعىل بۇرىلدى. قارا كوزدەرگە كەكشىل ۋىت وتتارى ورالدى. جاس تىيىلدى، ءدىرىل باسىلدى. ءبىرجان سال تابالدىرىقتان اتتاعاندا، سەرى دومبىرا اشۋلى كۇمبىرگە اۋىستى. كۇيىك شاعۋ ەمەس، كۇيىنىشكە كەك اتۋ كۇمبىرى. سوناۋ زەڭگىر كوكتەن قۇلديلاپ، تاس ءتۇيىن بوپ ءشۇيىلىپ تۇسەتىن قارشىعا بولاتىن. شىعانداپ بارىپ-بارىپ، وقتاي قۇيىلاتىن. ءانشى داۋسى ءدال سولاي اسپانداپ شىرقاپ تۇردى دا، لەك-لەك تولقىنىمەن نامىس بوپ، ىزا بوپ، قارعىس بوپ توگىلىپ-توگىلىپ كەتتى.
جانبوتا، وسى ما ەدى ولگەن جەرىم،
كوكشەتاۋ بوقتىعىنا كومگەن جەرىڭ.
كىسىسىن ءبىر بولىستىڭ بىرەۋ ساباپ،
بار ما ەدى ستاتيادا كورگەن جەرىڭ.
جانبوتا، ءوزىڭ بولىس، اكەڭ قارپىق،
ىشىندە سەگىز بولىس شەنىڭ ارتىق.
وزىڭدەي ازنابايدىڭ پوشتابايى
قولىمنان دومبىرامدى قالدى تارتىپ.
تارتسا دا دومبىرامدى بەرگەنىم جوق،
ەسەردى پوشتابايداي كورگەنىم جوق.
قامشىمەن توپ ىشىندە ۇرىپ ەدى،
نامىستان، ۋا داريعا، ولگەنىم جوق.
اسقاقتاپ باستالعان شەر شەمەننىڭ كۋاگەرى اساۋ ءان اساۋ قاننىڭ نامىسشىل تاسۋىمەن شىرقاپ كوتەرىلدى دە، بىرتە-بىرتە مايدا باياۋلاپ، جەلپي ەسە جونەلدى. لاپىلداپ تۇرىپ وكىنىش ايتتى. جالىنداپ تۇرىپ وكپە تاقتى. تۇكپىرلى الىس ويلاردان اۋىر-اۋىر كىنالاردى تۇسپالداپ جەتكىزىپ، باي-باعلان جانبوتا، قارپىقتارعا شانشىلىپ جاتىر. وقىستان اتقان وقتاي تۇيرەپ تۇسكەن ادۋىن اۋەن جانبوتا بولىستى ءبىر بوزارتتى، ءبىر كۇرەڭىتتى. جەتتى دە، جەرگە قاراتتى. ءان اينالاداعى قاۋىمدى تۇگەل قوزدىردى. جۇدىرىقتار تاس ءتۇيىلىپ، قاباقتار قارس جابىلدى. قولدان كەلەر دارمەنى جوق قارا حالىق انشىگە تيگەن سوققىنى وزدەرى كوتەرگەندەي ىشتەن تىنىپ، ءۇنسىز تومسارىسادى. ءاننىڭ ورشەلەنە شىعىپ، قينالىپ باياۋلاعان تۇسىندا اشۋلى كەۋدەدەن كۇرسىنىس اتىپ، قاتتى شيرىققان قالىڭ اعايىن، قاراپايىم جۇرت تىم-تىرىس قالىپ، قاباق اڭدىسادى. ءۇن شىعارماي جاس توككەن قىز-كەلىنشەكتەر اياۋلى جاندى قاتتى اياپ كۇيزەلىپ ءتۇر. قاپا-قاسىرەتتەن اقتارىلىپ جاتقان نامىس ءۇنى مەن كەك قىجىلىنداي وقشاۋ ءاندى بار جۇرەك قانىمەن، ىنتىزار جانىمەن تىلەۋلەس، دەرتتەس بوپ قابىلدايدى. ءجاھىل جاۋىزدىققا قارسىلىق تانىتقانمەن، قارۋ كوتەرە الماي جانە بۋلىعادى.
جانبوتا تىقىرشىپ وتىر. كۇرەڭ جۇزدە شىپ-شىپ شىعىپ سۋىق تەر ءبىلىندى. ماي باسقان تومپاق كوزدەر اۋناپ كەتىپ، قالىڭ قاباق استىندا جاسىرىنىپ جاتىر. ءان بىتپەي، ءانشى توقتاماي اشىلماق ەمەس. قالاي اشىلادى، قاي تۇردە جالت بەرەدى، ازىرشە بەلگىسىز. ايىپتىنى تانىسا، عازيز جاننىڭ سىرىن ۇعار-اق. تۇرشىگىپ، شوشىنىپ تۇرعان كوپ جۇرەكتى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، ادىلەت، ادالدىق تابار-اق. ازىرشە بولىس كوزدەرى تاس قورعان، تەرەڭ شىڭىراۋدا. جالپاق بەتتىڭ تۇگى تىرىلگەن قىبىرسىز قالپىندا مايلى بىتىك جانارلار ەندى قايتىپ اشىلماستاي سۋىق اجارمەن كومىلىپ كەتىپتى.
ءبىرجان دومبىراسىن بەبەۋلەتىپ جەلدىرتىپ الدى دا، جان جاراسىنان سورعالاعان كۇيىگىنەن تۋعان "جانبوتاسىن" شەرلى ۇھىلەۋىمەن ءبىتىردى. ۇندەگەن جوق. ۇياتى، ارى بولسا، اشپاعان سىر، ايتپاعان ءۋاج قالمادى. ەندىگى ءسوز ارتىق. سونى بولىس تۇسىنسە، شاقپاق تاڭبا انشىگە ەمەس وزىنە تۇسەرىن سەزەر-اق.
جانبوتا كوزىن اشىپ الدى. كوزىن اشىپ الدى دا، ۇزىن سىزىق قوس شوقتى شاشىپ-شاشىپ جىبەردى. مايلى بىتىك كوزدەر قانتالاعان قوس سىزىق قانا ەدى.
— ءاي، جەتەر! توقتات! وسى ۇلىعانىڭ دا بولادى. شاعىم ايتار سەن سونداي-اق كىم ەدىڭ؟ ءجونىڭدى ءبىل! — دەپ، اقىرىپ قالدى.
ءانشى ءسال اڭتارىلىپ، قۋقىل تارتىپ تۇردى دا، كەنەت جۇزىنە قىزىل جالىنداي بوياۋ جۇگىرتىپ، قۇبىلىپ كەتتى. ءالى دە بولسا، ادىلدىك، بيلىك، تۋرالىق كۇتىپ تۇرعان وز حالىنە ىشتەي اششى مىسقىلمەن ىزالانا كۇلدى دە، دومبىراسىن جانە بەبەۋلەتتى. وتتى قاراستا ەندى اشىنۋ مەن جيرەنۋ بار. "اپىر-اي، مىناۋ ناعىز جىرتقىش قاباق زۇلىمدىقتىڭ ءوزى عوي. "قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماس" دەگەن قايران دانالىق قالاي تاۋىپ ايتىلعانسىڭ. ازنابايدان مازاق كورىپ، سەنەن كومەك كۇتكەن مەن بايعۇس مىقتاپ اداسقان ەكەم-اۋ. باي بايعا، سايعا قۇيادى. ازنابايمەن باسەكەگە تۇسكەنىڭمەن، مەن ءۇشىن قىرعي قاباق بولمايتىنىڭ بەلگىلى. نامىس دەرتى مەنى باسقانىمەن، سەنىڭ اسپانىڭا بۇلت ورالعان جوق ەكەن. ەندەشە، "باس جارىلسا بورىك ىشىندە، زارلار، زارلار دا باسىلار" دەيتىن شىعارسىڭ. ولاي بولسا ەتىمە تيگەن سوققىنى سۇيەگىڭە كەتپەستەي قىپ تاڭبالاپ بەرەيىن. شىندى سىر قىلدىم عوي. سول سىرىم مۇڭىمنان ورگەن كەگىمدى قامشى عىپ سىلتەسىن. سىلتەسىن-اق!"
— ۋاي، جانبوتا! مەنى ۇلىدىڭ دەدىڭ عوي. ۇلىعانىم راس. ۇلىتقان ازناباي مەن سەن! ءبىرىڭنىڭ قورلىعىڭ، ەكىنشىڭنىڭ زورلىعىڭ ءوتتى. قالاي اداسقام. سەندەردەن راحىم كۇتكەنشە، قارا تاستان ىزگىلىك ىزدەسەمشى. ونەگە بولار قاي قىلىقتارىڭ بار ەدى. ۇلگى شاشار قاسيەتتەرىڭ دە جوق. كەش بىلسەم دە، انىق ۇقتىم. باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. قاي قادىر-قۇرمەتىڭە سەنىپ ىلەسىپ ەدىم؟ ول قۇدىرەت سەندە جوق ەكەن. اتتەڭ كەش ءبىلىپ، اداسىپ كەلگەنىمە وكىنەم. قاتتى اداسىپ كەلگەنىمە قاپالانامىن. ءبىراق، ەندى اداسپاسپىن. ەندىگى ماقساتىم اداسقانداردىڭ كوزىن اشۋ بولار، دەپ، مايدا قوڭىر ءبىر سازدى باستاپ كەتتى.
سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي،
باسقاعا ءبىر ەزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي.
جيىلىسى جاندارالدىڭ بولادى دەپ،
جانبوتا، مازامدى الدىڭ الا جازداي.
ايتادى ءبىرجان ولەڭ ەنتەلەتىپ،
ءبىرجاندى حالقىم قويدى ەركەلەتىپ.
ەسەرگە پوشتابايداي كوز الدىڭدا
ءبىرجاندى قويعانىڭ با جەلكەلەتىپ...
ءان ءبىتتى. جيىن ءۇنسىز. ءانشى كىلت بۇرىلىپ ۇيدەن شىقتى. ءان مەن ولەڭ ءسوزدى قابات ءورىپ، ءور قيالى تۋدىرعان قۇدىرەتپەن ازۋلى بولىستى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ كەتكەن ءبىرجان سالعا ريزا بولعان جىگىتتەر ءبىرى تىزگىنىن ۇستاپ، ەكىنشىسى قولتىقتاپ كوتەرىپ اتتاندىرىپ سالدى. قوس ىشەكتى دومبىرانىڭ كۇمبىرى مەن جەز تاڭدايدىڭ بۇلبۇل ناقىشى بۇكىل اتىراۋ، الاپقا جۋانسىپ كەلگەن پاڭ كوكىرەكتى ءبىر-اق سىلكىپ، جەرمەشەل ەتىپ تاستاعانىن كوكشەتاۋ ءوڭىرى العاش رەت كەزدەستىرگەن ەدى.
كەش باتىپ قالعان. جايلاۋدىڭ وتى شايىلماعان شالعىندى قۇراعىنا كولىكتەرىنىڭ باۋىرىن سىزدىرىپ، باتىسقا ماڭدايىن تۇزەگەن ءانشى توبى باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزىل اراي، قىزىل الاۋ نۇرىمەن تۇيدەك شوعىر جالىنعا اينالىپ الىستاپ بارادى. سالدىڭ كەڭ ماڭدايى، ۇلكەن كوزدەرى وسى كۇڭگىرت قوڭىر بوياۋدا ەرەكشە وزگەرىپ، ىشكى شيرىققان كۇيدىڭ اسەرىمەن «اداسقاق» اۋەنىنىڭ شالدۋار، سەرپىندى قايىرماسىن لەكىلدەتە قايتالايتىنداي. "سەن استامسىپ ەدىڭ، ارتىقسىنىپ ەدىڭ. شەنىمە كەلمەي قالعانىڭدى ۇعا الدىڭ با؟ قورعالاپ كۇن كەشكەن كوپ سورلىعا ەڭ بولماسا ءبىر رەت قاجىر قوسار قاراكەت تانىتسام كەرەك.
ىلايىم، ءانىمدى اتوي قىپ وتەرمىن-اق. بۇگىنگى تاپقانىم وسى بولدى-اۋ. اداسپاي تاپتىم. بۇرىنعى كۇنىمدى، بۇرىنعى اداسۋىمدى ايعاق ەتىپ مىنا ءانىمدى «اداسقاق» دەپ اتايىن. ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ اقتاعان اقىن كوپ. سولاردان ءسال دە بولسا وقشاۋ تۇرىپ، ەل جۇزىنە قۋانىش اكەلە السام ەكەن. جالعىز دا بولسام جاۋىزدىقپەن جاعالاسىپ كەتەرمىن، جول ازىعىم دا، جان ازىعىم دا ءانىم، تەك قانا ءانىم بولار..." ءانشى ءۇنسىز. ءانشى ءۇنسىز بولعانمەن، وي جۇيرىك، قيال ۇشقىر. وسى شاققا شەيىن ەلەمەي كەلگەن كوڭىل تۇكپىرىنەن تىڭ ارنا اشتى دا، مىنا جارتى الەمدى جالىن جالاۋعا وراعان كۇنگە قاراپ كەلە جاتىپ ىشتەي سەرت بايلاپ، كوڭىل جادىراتقان قوشۋاق تىنىم تاپتى.
بۇل كەزدە جانبوتا دا، ازناباي دا ءارقايسىسى ءوز وردالارىنىڭ الدىندا اشۋ مەن دولىلىقتان ىشتەرى كۇيىپ، نە ىستەرىن بىلمەي قىجىرلانىپ تۇر ەدى. جارتى شەڭبەرلەنىپ جوتاعا شوگە بەرگەن كۇننىڭ قىزىل بوياۋىندا قوس جەردە قوس جاۋلىق وتى تۇتانىپ، مايلى بەتتەردىڭ جىرتقىش جانارلارىندا لاپىلداپ تۇرعان-دى. سونى بايقاپ قالعان جاس ءوسپىرىم بالاڭ جىگىتتەردىڭ ءبىرى قىبى قانعانداي ساق-ساق كۇلىپ الدى دا، "جانبوتاعا" باسىپ جىبەردى. الگىندە تەز ۇعىنىپ، اسىعا جاتتاپ العان ۋىتتى شۋماقتاردى جىڭىشكە ءور داۋسىمەن قۇشىرلانا سوزادى.
جانبوتا، ءوزىڭ بولىس، اكەڭ قارپىق
ىشىندە سەگىز بولىس شەنىڭ ارتىق
وزىندەي ازنابايدىڭ پوشتابايى
قولىمنان دومبىرامدى قالدى-اۋ تارتىپ...
سارت-سارت قامشى ويناعانداي اساۋ ءان بار جيىندى ەلەڭ ەتكىزدى. اشۋ ارتىنان ءوربيتىن قاتتى قاقتىعىس سەسىندەي تولقىندى كۇبىر جۇرت اۋزىندا قۇيىنداي ويناقتاپ ءوتتى.
— قايران ءبىرجان! ءقادىرىڭدى بىلمەپپىز-اۋ!
— قۇدىرەتىن ەندى ۇقتىق قوي. سەن باستىم دەگەن كەۋدەمدى قۇدايىڭ دا اتتاي الماس دەگەنى ەكەن-اۋ مىناۋ ءانى!
— بارەكەلدى! وركەنىڭ ءوسسىن، ۇلانىم! وسىلاي شىرقاڭدار.
— توقتات! ءوشىر ءۇنىن!
— جاپ اۋزىن! قۇم قاپتىر!
قوس داۋىس قوس جەردەن اشۋ اتىپ، اقىرىپ-اقىرىپ قالدى. قابات ۇمتىلعان ازناباي مەن جانبوتا بولىستار ەدى. كەلگەن بەتتە ءانشى جاستى دىراۋ قامشىلار ىسقىرا سۋىلداپ كومىپ كەتتى. ءارى كۇيىنىپ، ءارى قورلانىپ تۋلاعان قوس ءبورى بىر-بىرىنە دەگەن باسەكە، باقتالاستىعىن ۇمىتىپ، الىس-جۇلىسقا بەت العاندا تىزە قوسا قالاتىن قاسكويلىك قىلىعىن تانىتىپ، ىرسىلداي سىلتەپ ءجۇر.
— ولتىرە مە!
— ۋا، ۇمتىلىڭدار!
— جابىلىڭدار! قاراپ تۇرىپ كىسى ءولتىرتىپ قويامىز با؟
— ۇندەمەگەنگە ۇركە بەرەدى دەيتىن شىعار.
دۋىلداعان كوپشىلىك شىن قىزىنىپ، قاتۋلانىپ ىزالى قاباق بىلدىرگەندە، ەكى جۋاننىڭ قولىنداعى ايبارلى قامشىلار سىلق-سىلق تۇسكەن ەدى. جانبوتا مەن ازناباي باستارىن تومەن سالبىراتىپ، ءارقايسىسى ءوز ۇيىنە ءىلبي جونەلگەندە، ۋىنان ايرىلعان ءولى جىلانداي قيمىلسىز قولداردا الگى دويىرلار ءالسىز سۇيرەتىلدى.
ۇلاننىڭ ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شەكپەنى قىرىق ءورىم قىزىل جولاق قانعا بويالعان. تالتىرەكتەپ تۇرعان جاس ءانشى سوندا دا موييتىن ەمەس. ەرنى ءالسىز كۇبىرلەپ ءان جولدارىن سىبىرلاي قايتالايدى.
توپ ورتاسىنان جاس قىز كىبىرتىكتەپ شىعىپ ۇلانعا جاقىندادى. دارمەنى بىتكەندەي شاراسى كەڭ قارا كوزدەرىن بادىرايتا اشىپ، جۇمىر يەگىن كەمسەڭدەتە اۋىر دەم الىپ تۇردى دا، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ ىستىق-ىستىق كەسەك جاستاردى توگىپ جىبەردى.
قاراڭعىلىق ۇيىدى، ىمىرت تەز ءتۇستى. جىم-جىرت تاراعان جۇرت كوڭىلدى تورلاعان قارا پەردەنى انىق سەزىنگەندەي ۇزاپ بارادى. ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتاي ەتىپ ايالاپ، ماپەلەپ تاپسىرعان جالعىز قۇدىرەتى ءان بولسا، سول باعالىسىنا سىلتەنگەن قىساستى دا كوردى. قينالىپ جۇدەپ كوردى. جاز شۋاعىنداي اسەرىنە قىس ايازى ەندى. ءبىراق اياز دا وتەر، ىزعار دا قاشار. كەلەر كۇننىڭ، ءمولدىر بولاشاقتىڭ لەبىزىندەي ساز تۋار. تۋار ءالى. سونداعى ۇرپاق، سونداعى جاس بۇگىنگى «جانبوتا»، «اداسقاقتى» ەمىرەنە قارسى اپار. ءانشىنىڭ مۇڭىن، ءمانىن ۇعار.
قارا ءتۇن ورالدى. ماقپال كوكتە كۇمىس تەڭگەلىكتەر جىلتىرادى. دالاعا ءار جەر ءار جەردەن ءان تارادى. شىندىق جىرى تىڭداۋشىسىن قاتتى تاڭىرقاتىپ بىردە جەكە، بىردە كوپ داۋىسپەن جاڭعىرىعىپ كوكشە ءوڭىرىن ارالاپ كەتتى.
سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي
باسقاعا ءبىر وزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي...
* * *
قول-اياققا قىل بۇراۋ تۇسكەنىنە ءۇش جىل تولدى. ارقانىڭ اتىرابىنا سىيماعان ءور كەۋدەنىڭ كەرەگەنىڭ ساعاناعىنا بايلانعانىنا دا ءۇش جىل بولدى. شورلانىپ بىتكەن ەسكى جارانىڭ ورنىن قانتالاپ جاڭا جارا باستى. ءانشى كوڭىلدى مۇڭ جايلادى. نازىك اۋەندى كەۋدەدەن قۋىپ، شەرلى تولعاۋ ورالدى. ۋانۋدى ويلاماعان، قاسىرەت سىمىرگەن قاپالى جاننىڭ كوز الدىنا كۇڭگىرت كەشتەي ءولىم سۋرەتتەرى ەلەستەدى. اقىرعى ساعاتىن شىدامسىزدانا كۇتتى. سوناۋ كۇندەردە شاراسىنا سىيماي بۋىرقانعان جاستىق جالىنى "اجال"، "ءولىم" دەگەن ۇعىمدى ەسكەرتىپ پە ەدى. كۇلىپ ەنگەن دۇنيەسىمەن جىلاپ قوشتاساتىن سوڭعى ءساتتىڭ كوز اشىپ-جۇمعانداي تەز جەتەتىنىن قالاي بىلمەگەن. ەندى سول قۇتىلماس تۇزاقتىڭ دەم-لەپتى سىعىمداپ تاۋىسىپ بارا جاتقانىن سەزگەندە، "نە دە بولسا تەزىرەك جەتسە ەكەن" دەيتىن ءبىر ىنتىعۋ، اسىعۋعا ىشتەي بوي الدىرعانىنا ءوزى دە قايران. بىرەر ءسات قيمىلسىز قالىپ سىرتقا تەلمىرەدى. كوكتەمنىڭ بالاۋسا شاعى. جۇپار اڭقيدى. جالبىزدىڭ، شايىردىڭ، تۇيەجاپىراقتىڭ كەرمەك ءيىسى جەتەدى. كوكتەم تىرلىكتىڭ باستاۋى، جاس وركەننىڭ تالپىنۋى. "اپىر-اي، مىنا كوكتەمدى تاعى دا ءبىر كورە الارمىن با؟ ءاي، ەندى كورمەسپىن-اۋ. قارعا ادىم اتتاپ شىعۋعا دا زار بولىپ تۇرعاندا، ىلىك ەتەر كۇتەرىم نە؟ نەگە كۇتەم؟ نەنى كۇتەم؟ ىنتىعارىم بار ما؟ جوق قوي. جەتپەدى مە كۇتكەنىم. اجالدان ارتىق بوستاندىعىم، ەركىندىگىم بار ما ەدى؟"
كەۋدەگە سۋىق لەپ شىمىرلاپ ەنگەندەي بولادى. سول سۋىقپەن ساپ ەتىپ بەلگىسىز ۇرەي ويانادى. القىمعا الدەنە كەپتەلە تىرەلەدى. نۇرى سونگەن كوزدەرگە قورقىنىش ۇيالايدى. سول ءسات اسپان تومەندەپ توبەسىنە قۇلايتىنداي، جەر جارىلىپ تەرەڭىنە تارتاتىنداي قايداعى ءبىر قۇبىجىق ويلارعا شىم باتادى. كوكىرەگىن قارس ايىرعان ارمانىنداي، بۋلىعىپ جەتكەن وكسىك دەمدەي شالا ەسىرىك حالىندە سيپاپ ورالار اۋەنى جانە بار. سونى ەسكە العاندا، ەرنى جىبىرلاپ، كومەيدەن نەبىر ءان توگىلەدى. وتكەن داۋرەننىڭ كۇي سوزىپ، ءۇن سالىپ تۇراتىن مامىر شاعى تاعى دا اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ كەلىپ، ءانشىنىڭ ابىگەرى كوبەيگەن مىنا سۇستى كۇندەرىنە كادىمگىدەي تالشىق بولادى.
* * *
الىستان تالىقسىعان كۇركىر ەستىلدى. الىستان ىسقىرتا سىلتەگەن بيشىكتەي نايزاعاي جارقىلى جەتتى. الگىندەگى سارعىش مۇنار ساۋلە جۇقارا ازايىپ، بىرتە-بىرتە سۇرعىلت رەڭگە ويىستى. از-ازدان كەيىن باتىستان ەتەگى تۇرىلە كوتەرىلگەن قارا بۇلتتىڭ ورنىنان قىزعىلت اراي شاشىلدى. كۇن كوكجيەككە اسىلدى. كەش ءتۇستى.
اۋادا دىمقىل لەپ بار. جاۋىن بۇلتىن تۇيدەك-تۇيدەك جەنتەكتەي قۋىپ كەلە جاتقان جەلدىڭ وتىنە ات باسىن قاسقايتا تىرەپ، بۇلاڭ قۇيرىقپەن جورتقان جولاۋشى كوز بايلانعان سايىن ەلسىزدە جالعىز قالاتىنداي ەلەڭدەۋى كوبەيە باستاپ ەدى، يەك استىنداعى جوتانىڭ ار جاعىنان اۋپىلدەسە ۇرگەن يتتەردىڭ داۋسىن ەستىدى. ەستىدى دە، جاراۋ بەستىسىنە قامشى باستى.
بەس-التى قاراشا ءۇيلى كەدەي اۋىل ەكەن. سام جامىراعان بەيۋاق شاقتا، تىمىرسىق اۋالى جاڭبىر الدىندا سىرتتا قىبىرلاعان جان كورىنبەدى. قوتان ۇستىنە كەلگەن جالعىز جولاۋشىنى ماڭ توبەتتەر شابالانىپ قارسى الدى.
ورتاداعى كيىزى بۇتىندەۋ شاعىن ءتورت قاناتتى ۇيگە جولاۋشى ات باسىن تىرەگەندە، ەسىكتەن ساقالى كۇرەكتەي موسقال ادام شىقتى. تۇيە جۇنىنەن توقىعان جەڭىل شەكپەنىن يىعىنا جەلبەگەي جامىلا سالىپتى، سول قولىمەن ەكى ءوڭىرىن قاۋسىرا ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولىن كوزىنە توسەپ، جولاۋشىعا تەسىلە قارادى.
— قوناقپىن، اقساقال!
— ە-ە، قوناق بولساڭ، ءتورىم دايىن. اداسىپ كەلمەگەن بولارسىڭ. قانە، تۇسە عوي، شىراعىم، بارىمىز ءازىر، — دەپ تىزگىنگە قول سوزدى.
قوناق وتىرىسىمەن، ورتاعا وت جاعىلدى. بايالىشتىڭ جالپ-جالپ ەتكەن جارىعى جۇپىنى ءۇيدىڭ بار ادامىن كەزەكتەپ-كەزەكتەپ "كورىپ قال" دەگەندەي بىردە شالقىپ، بىردە باسەڭدەپ قالادى.
ءۇي يەسى ەلۋدى قۋسىرعان كەڭ يىقتى قارا سۇر كىسى ەكەن. بيىك توسەككە ارقاسىن سۇيەپ، مالداسىن قۇرىپ الىپ شاقشاسىن تىقىلداتىپ، تىرناعىمەن سۇڭگىلەپ وتىر. ءبىر كەز قوس ساۋساعىمەن شوكىپ اپارىپ، تاڭقيعان تاناۋلارعا ناسىبايدى تىعىپ-تىعىپ جىبەردى. ءسويتتى دە، راقاتتانا تۇشكىردى. ءۇي يەسىنەن جوعارىلاۋ كۇپى جامىلىپ اشاڭ كەمپىر بۇك ءتۇسىپ جاتىر. قارا ءسۇر ءوڭى، تاڭقيعان تاناۋلارى "موسقال ەركەكتىڭ اناسى بولام" دەگەندى ايتقىزباي تانىتقانداي. شۇڭىرەيگەن سۋىق كەزدەرىمەن الگىندە قوناققا شانشىلا ءبىر قاراپ ەدى، ەندى كىرپىگىن ايقاستىرىپ الىپ، الدە ۇيقى، الدە ويعا باتقانداي قىبىرسىز قالىپتى.
وت جاعىپ، سۋ اكەلىپ، كەشكى تىرلىكتىڭ قامىنا كىرىسكەن ورتا جاستاعى ايەلدىڭ عانا نيەتى ءتۇزۋ. كىرگەندە باسىن يزەپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ، تىكتەپ كوز توقتاتىپ، ءتاۋىر امانداسىپ ەدى، ءۇنسىز وتىرعان وتاعاسىنا جاپاق-جاپاق قاراپ، تىقىرشىپ ءجۇر. بۇيرىق بەرىلمەي، ىڭعاي كورسەتىلمەي، ءوز بەتىنشە قيمىلداي المايتىن ايەل بايعۇستىڭ مىنا كىرىپتار ءحالىن جولاۋشى دا ءتۇسىنىپ وتىر. "تانىماسىن سىيلاماس" كەيبىرەۋلەردى بۇرىننان تالاي كەزدەستىرگەن ءانشى ايتەۋىر جاۋىننان پانالار جىلى ورىن تاپقانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ، شاي-سۋىن ىشسە دە ريزا بوپ اتتانباققا پەيىلدەنىپ، توقمەيىل كوڭىلمەن قورجىنىنا قول سوزىپ، قيمالى دومبىراسىن الدى.
— اقساقال، جول سەرىگىم جان سەرىگىم دومبىرام ەدى. ات باپتاعان سىنشى سايگۇلىگىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋمەن بولاتىن. ايىپ ەتپەسەڭىز ەكى-ۇش كۇننەن بەرى مىنا شىركىندى قولىما ۇستاماپ ەم، ەرمەك بولسىن، شەرتە وتىرايىن، دەپ، شاناعىنا سۇيەك قاپتاعان اسپابىن الدىنا وڭگەردى.
ءۇي يەسى بەيساۋات قوناعىنا باجايلاي قارادى. قۇندىز جاعالى بەشپەنتىنە، سۋسار بوركىنە، سەرى جاعالى، جەڭىنە جەلبىرەك سالعان جىبەك كويلەگىنە تەز-تەز كوز توقتاتىپ ءوتتى دە، دومبىراعا ۇزاق قادالدى. "نەتكەن ادەمى! مىنانى جاساعان شەبەردىڭ قولى التىن عوي. سۇيەكتى قالاي ۇستاتقان! قيۋىندا ءبىر ءمىن بولسايشى! اپىر-اي، مىنا جىگىت تەگىن بولمادى-اۋ! الگى باتىرحان قايدا ءجۇر ەكەن. قوزىسىن قاسقىر تاماقتاپ كەتكەن قوڭىر ساۋلىقتى سويعىزايىن. بارىما ىرزا بولار. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن. سىرلى، ءنارلى ءسوزدى قادىرمەندى جىگىت سياقتى. كوڭىلىمدى بەرەيىن".
— شىراعىم، تۇكسيگەن قاباق، دوڭكيگەن جوتانى كوپ كورگەن پاقىرىڭمىن. تۇقىمىنا پاڭدىق پەن زورلىق تيمەگەن جۋاس اتامىز. ءوزىم دەپ كۇلە سويلەپ، كۇلىمدەپ قاباق تانىتتىڭ. وسى بەيىلىڭ-اق تويدىردى. ىرزامىن. كۇيىڭدى دە شەرت، جىرىڭدى دا توك، ەركىڭ ءبىلسىن. سەرىك دوس ساناپ جاتسىنباي جاتقانىڭ جاقسى تۋىسىڭنان بولار. بىتىم-كەلىسىڭە ءسۇيىنىپ وتىرمىن. ونەرىڭ دە وزىندەي وزا شاۋىپ، ورلەي بەرسىن، دەپ شىن نيەتپەن ىرزالىق ەتكەن ءۇي يەسى ايەلىنە بۇرىلىپ الدەنەنى سىبىرلاپ بۇيرىق بەردى دە، كەسەك دەنەسىمەن تۇگەل ويىسىپ، قوناعىنا دەن قويدى.
وسىدان كەيىن دومبىرا كۇمبىرلەپ، ءان شارىقتاپ كەتتى. سالالى ۇزىن ساۋساقتاردىڭ ساعالىققا تاس كەنەدەي جابىسىپ نازىك اۋەندى بالداي تامىزعانى دا، كۇمىس سۇلۋ ءاندى ىنتىقتىرا سوزعانى دا وتاعاسىنى، بايبىشەنى، ايەلدى ءۇنسىز تامساندىردى. ايەل جۇزىندە قان وينادى، جىميعاندا ەكى بەتىنىڭ ۇشى شۇڭقىرايىپ كەلىستى جاراستىق شاقىرادى ەكەن، قىزىل جۇگىرگەن قازىرگى بادەنى سوناۋ الىستاڭقىراپ كەتكەن اياۋلى كوكتەمنىڭ ىنتىزار شاعىمەن قايتا قاۋىشتىرعانداي. "اتتەڭ، قول قىسقالىعى جولىڭدى بوگەگەن-اۋ. ايتپەسە، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان تالاي باي-باعلاننىڭ كوكىلتاشىنان ارتىق ەكەنسىڭ" دەگەن وكىنىشتى ويدى كۇرسىنە ويلاي ما، ءانشى ءبىر ءسات ايەلدەن كوزىن الا بەرىپ كەمپىرگە قيىستايدى. كەمپىرگە دە جان كىرىپتى. اق شاڭقان جاۋلىعىن وقشىرايتىپ، باسىن كوتەرىپ اپتى. كيمەشەگىنىڭ شىتىرالى جيەگىن كەيىن ىسىرىپ، وڭ قۇلاعىن اشىپ، الاقانىن قالقالاپ ۇيىپ قالىپتى.
«Aيتا ءتۇسشى، انشىبەگىم! قۇلاق قۇرىشىمدى ءبىر قاندىردىڭ-ay. ءقايبىر ءان مەن انشىگە شۇكىرانا بوپ ءجۇر ەدىم. وركەنىڭ ءوسسىن، وركەنىڭ وسكىر، ازاماتىم!» دەيتىن ەلەگىزۋمەن ۇيىپ وتىر. ءومىر بويى قولعا تۇسىرە الماي جۇرگەن قىمباتى اياق استىنان ورالعانداي سەزىنىپ، تار ءۇيدى تۇگەل تولتىرعان اسەم اۋەندى بار تۇلا بويىمەن سىمىرەدى.
ءۇي يەسى دە ءۇنسىز. «ءدال بۇعان دەيىن دۇنيەدەن جالعىزسىراپ، ءىش پىسقانداي كۇڭىرەنىپ كەلمەپ پە ەدى. اق قار، كوك مۇزدا جىلقى باعىپ قۇرىعىنا سۇيەنىپ ۇزاق ءتۇندى ۇيقىسىز اتىرعاندا، سىقىرلاعان ۇسكىرىك ءتۇن، تىمىرسىق قارا ءتۇن، ۇيتقىعان جەلدى ءتۇن ەڭسەسىن باسقاندا، ازۋلى جىرتقىشتاي انتالاپ جەتەر قۇبىجىعى دا وسى جالعىزدىعى ەمەس پە ەدى. جورتۋىل جورتاق، بارىمتا-شاپقىنشىلىق سۇرلەۋىندە قاباعىنان قان تامىپ باز بىرەۋدى ءتۇسىرىپ، باز بىرەۋدەن ءوزى سوققى جەپ، الىس-جۇلىستىڭ يتىرعىلجىڭ كۇندەرىن كەشكەندە دە ماعىناسىز مەڭىرەۋدەي ۇڭىرەيگەن سۋىق شىڭىراۋىمەن الدى-ارتىن بىردەي وراعان تاعى دا وسى جالعىزسىراۋى، جات ورتادان ءتۇڭىلۋى ەدى عوي. ەندى سودان ايرىلىپ قالۋى قالاي، سونداعى كوڭىل كۇيىنەن اداسىپ قالۋى قالاي؟ شىنىمەن ءان بە، ءانشى مە؟ مىنا ونە بويدى شىم-شىمداپ باۋراپ بارا جاتقان تىلسىم سازدىڭ قۇدىرەتى دە شىعار-اۋ. ءتۇيسىنىپ قاراساڭ، وزىڭنەن جالعىزدىق وزىڭنەن عانا ءوربيتىن ءتارىزدى. ونەگە قۋماي، ورە سالىپ، ءولىم سەپكەن وزبىرلىقپەن سىرىق جالعاساڭ، ومىراۋىڭنان تەر كەبەر مە. كەپپەگەنى دە، كەتپەگەنى دە سودان ەكەن-اۋ. تالايدىڭ كوز جاسى سورعالاعان بەيۋاق كەشتە، اتىمدى الامانعا الاشا قىپ اڭىراعان زار مەن شەر توپساسى بەرىك كەۋدەمنىڭ پۇشپاعىنا تارىنىڭ دانىندەي تىسىر ەتىپ تيمەسە، جالعىزدىقتىەنشىلەمەگەندە نەنى ەنشىلەرمىن. تىرلىك پەن دۇنيە شىركىن باس جارىپ، كوز شىعارۋ ەمەس ەكەن. سونى نەگە ۇعىندىرماعان، سونى نەگە ۇقپاعان. ازۋ ءتىستى قارش-قارش قايراپ، جاق ەتتى كىرش-كىرش شايناعاندا كىمدى جازعىرارداي، كىمدى مۇقاتارداي ارەكەت ەتىپتى. سورلاعان دا، جىلاعان دا ءوزى. ءوزى سياقتى جارلى-جاقىباي. مۇڭى ءبىردىڭ كۇنى ءبىر ەكەنىن ەرتە ۇقسا، ەر جاستانار ما ەدى، ەل شابار ما ەدى. بوز الا تاڭمەن قوشتاسقان بوزداقتاردىڭ قوش-قوشىن ۇرلاعان جالعىزدىعىن ايعاقتاعان ءدال مىنا اندەي، انشىدەي بىرەۋدىڭ بۇرىن كەزدەسپەگەنى قالاي؟ كەزدەستىرمەگەن وزىنەن بە ەكەن؟ قىر كەزىپ، ساي جاعالاعان ءبورى تىرلىكتىڭ ءان مەن كۇيدە شارۋاسى بولدى ما. ەندەشە، كەڭ دالاعا سىيماي، ايدالاعا كۇڭىرەنە سوزعان ۇلۋى —ماڭدايعا ءتىلىپ سالعان جالعىزدىق، جاتتىق، جات باۋىرلىق بەلگىسى عانا بولار. ءان — قۇدىرەت ەكەن-اۋ. ون ساۋساق نەتكەن شەبەر. سوناۋ-سوناۋ جالاڭ اياق قۇم باسقان، جالاڭ بۇت تال مىنگەن پاك كۇنىم، قۇلىن كەزىم شاقىرا ما. وندا قانداي ەدىم. قىزعالداقتىڭ بوياۋىنان قان ەمەس ادەمىلىك كورۋشى ەم عوي. بۇلاق سىلدىرىنان وكسىك ەمەس كۇلكى ەستۋشى ەم عوي. سونداعى بۇلاق اعىسىنداي بيپاڭداعان مىنا دومبىرا اۋەزى كەيىن نەگە جەتپەگەن؟ قىرىقتان اسىپ قىرقىلجىڭ تارتقان شاعىمدا گۇل جاپىراعىنداعى جالعىز شىق تامشىسىنا تەلمىرە قاراپ، وڭاشا ويعا كەتەر بال بالالىق ورالار ما ەندى؟ ءمولدىر شىق جاس تامشىسى بولسا، سول تامشى قۋانىش ىڭكارى مە، الدە كۇيىك وكىنىشى مە؟ قاۋىزىن ەندى اشقان شوق گۇلگە نەگە تامدى ەكەن؟ سونى ءدال ءقازىر نەگە ەسىمە ءتۇسىردىم؟ مىنا دومبىرا ما، ءان بە ەركىمدى بيلەگەن؟ ياپىر-اي، جالعىزدىقتان جابىرلەنىپ كەلگەندە سوناۋ بۇلاقتى، شىق تامشىسىن، گۇل قاۋىزىن قالاي ۇمىتقام؟ نەگە ۇمىتتىم ەكەن؟ اق تاقىرعا قىزارىپ تامعان قان قىزعالداق ەمەس پە ەكەن؟ قارا كوزدەن سىرعاناپ تۇسكەن اۋىر جاس تاڭعى شىقتىڭ تامشىسى بولسا قايتەم؟ بۋلىعىپ اققان بۇلاق تىعىلىپ جىلاعان شەرلى جاننىڭ كۇيىگىمەن الىستايدى ەكەن-اۋ. ءبارىنىڭ باستاۋى ءان عوي. سولاردى سويلەتكەن ءانشى عوي. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەۋشى ەدى. راس ەكەن. قىدىرىم بولدى. سول بولدى. ءامىر قۇدىرەت، تاعدىردان دا استام بوپ كەلدى. ءاپىشىم قايدا ءجۇر؟ ەستىمەدى-اۋ، تىڭدامادى-اۋ". ۇزاق-ۇزاق وي-تولعاۋعا شومعان ءۇي يەسى انمەن ميداي ارالاسىپ، ءورىلىپ شىققان ءبىر سەرگەك كوڭىل ىرعاعىن تاۋىپ، ءوزىن-وزى بىردە ۇمىتىپ، بىردە وياتىپ قيال قۋالاپ كەتەدى.
ءاپىش وتاعاسىنىڭ جالعىز قىزى. كورشى ۇيدەگى قۇربىسىنىڭ قاسىندا كەستە تىگىپ وتىرعان. ءان شىققاندا ەلەڭ ەتىپ ەدى، ءقازىر ۇيگە كىرۋگە باتا الماي، قۇربىسى ەكەۋى جابىقتان سىعالاسىپ تۇر. ۇلكەن كوزى، اق ماڭدايى، اپپاق ۇساق تىستەرى ءبار-بارى ءاننىڭ ىرقىنا بەرىلىپ، قۋانىش ويناعان كۇلكىلى ەرىندە ءالسىز ءدىرىل جۇگىرتەدى. "شىركىن، بال كومەيلى دەپ وسىنداي ءانشىنى، كەرىم جىگىتتى اتايتىن شىعار! ەر دارمەندى aپ كەتەر مۇنشاما سيقىرلى داۋىس قاي جەرىنە سىيادى ەكەن. ايتا ءتۇس، قۇربىم! تۇلا بويىمدى دۋىلداتا ورتەگەن ءانىڭ بە، ءوزىڭ بە، ايتەۋىر، جۇمباق سەزىمگە بولەنگەن ءبىز بايعۇس ۇزاق تۇندەردە ەسكە الا جۇرەرمىز" دەيتىندەي اقشىل رەڭى ءجۇز قۇبىلىپ، قۇربىسىنا قاراماي، تەسىككە ەنتەلەي تۇسەدى.
— ءاپىش-اۋ، مەن دە ءبىر سىعالايىن دا. كىشكەنە سىرعىشى.
— ءقازىر، بالكەن. ءقازىر!
ەكى قىزدىڭ سىبىرى دا ىستىق. ءورت بوپ جانىپ، وت بوپ ءجۇز شارپيدى. الدەنەگە جۇرەك لەپىرتكەن قىزۋمەن، ۇزىن قوس بۇرىمدى سۇلۋ باستارىن تۇيىستىرە، تار ساڭىلاۋعا تالاسادى.
— ءتۇۋ، ءاپىش-اي، كورسەتپەي قويدىڭ عوي، دەپ بالكەن بۇرتيىپ شەگىنە بەردى. قۇربىسىنا قۋانا بۇرىلعان ءاپىش ءدال ءقازىر ەش نارسەنى كورىپ تۇرعان جوق. قاسى-كىرپىگى ءدىرىل قاققان تۇسىنىكسىز حالدە ءبىر اتتاپ ورىن بوساتتى دا، بالكەننىڭ يىعىنا بەتىن باسىپ وكسىپ-وكسىپ جىبەردى.
— ءاپىش، ساعان نە بولدى؟!
— جاي، اشەيىن، بالكەن.
— جىلاعانىڭ نە؟
— بالكەن، بىلەسىڭ بە، الدەنەگە قۋاناتىن ءتارىزدىمىن. الدەنەدەن جانە قورقام. مىناۋ ءان —جالىن سياقتى. جاقىنداسام كۇيدىرەدى، الىستاسام شاقىرادى، ءاپىش اق قىزىل اجارىن تۇگەل كورسەتىپ قۇربىسىنىڭ قۇشاعىنا كىرە تۇسەدى. بالكەن دە ءاپىشتىڭ قۇلىن دەنەسىن قۇشىپ تۇرىپ، بوتەن ءۋالايات ادامىن كورگەندەي ءدىرىلدى كەۋدەگە تاڭىرقاي قارايدى.
— ءاي، وتپىسىڭ ءوزىڭ؟! سەن تەگىن بولمادىڭ. تۇپ-تۋرا ورتەنىپ باراسىڭ. راس ايتام. وسى سەن عاشىقسىڭ. ءيا، ءيا، ارماندى اسىقسىڭ. وسىم وتىرىك دەشى، قانە، دەپ قىستىعا كۇلىپ، بالكەن ءوز سوزىنە ءوزى نانار-نانباستاي قۇربىسىنىڭ بەتىنە تەسىلە قالدى.
— ۇندەمە، كۇلمە! ءاپىش نازىك ساۋساقتارىمەن سەرىگىنىڭ ەرنىن باستى. بالكەن، ونان دا سەن مىنانى ايتشى! مىناۋ ازامات كىم؟ تانيمىسىڭ؟ ءاتى-جونى بەلگىلى ادام با، الدە پەرى مە؟ ايتشى، تەز ايتشى! دەپ ۇزدىگىپ بارادى.
— جوق، كىم ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن. ءبىراق بار عوي، ءاپىش، ءدال وسى جىگىت سەنىڭ تاعدىرىڭ، دەپ، بالكەن جانە كۇلدى.
ءاپىش بالقىپ بارادى. ءوزى دە ىشتەي ىرىم قىلعانداي قۇبىلىپ تۇردى دا، قۇربىسىن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى.
— ايتپادىم با، سەن تەگىن ەمەسسىڭ. ايرىلام-اۋ، سەنەن، ءاپىش، جالعىز قالام-اۋ، — دەپ، بالكەن ساتتە وزگەرىپ، كۇرسىنىپ سالدى.
ءان ءبىتتى. داستارقان جايىلدى. ايەل تىسقا شىقتى. بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرعان قىزداردى كوردى.
— ءاپىشپىسىڭ؟ نەعىپ تۇرسىڭدار، قوس قىزعالداعىم-اۋ. ۇيگە كىرىڭدەر. ءبىرجان سالدىڭ ءانىن تىڭداڭدار. ونىسى نەسى، جابىقتان سىعالاپ.
بالكەن ارنەنى ءبىر سىلتاۋراتىپ، اقىرى ۇيىنە قايتىپ كەتتى. شولپىسىن سىڭعىر ەتكىزىپ ءاپىش تابالدىرىقتان اتتادى. سۇڭعاق بويلى، تالدىرماش سولقىلداق دەنەسىنە قيىلتا كيگەن باتسايى كويلەكتى قىز ۇيگە ەنگەندە، بەيساۋات مەيمان جىگىت قادالا قاراپ ەدى، بويجەتكەن ەرنىن جىبىرلاتىپ سالەمدەستى.
قىزى مەن قوناعىنىڭ اراسىنداعى وسى ءبىر ەلەۋسىز عانا امانداسۋدى سىرت كوزبەن باعىپ، تانىپ قالعان ەركەك جالت بۇرىلىپ شەشەسىنە كوز تاستادى. "نە دەر ەكەن، قايتەر ەكەن؟" دەگەن سۇراقپەن قيىستايدى. كەمپىر كۇلىمدەپ وتىر ەكەن. ءتىسسىز يەگىن ءالسىز جىبىرلاتىپ الدى دا، اڭداۋسىزداۋ ەتىپ ەكى قولىن جايىپ، بەتىن سيپادى. شەشەسىنىڭ جۇيرىك كوڭىلمەن تەز تانىعان ءبىر سىرىن بۇ دا ءتۇسىنىپ، ءجۇز اۋدارماي رازى كەيىپپەن ىقىلاستانا قوسىلدى دا، ىشتەي جاقسى تىلەك ارنادى.
شاي جينالىسىمەن، اس كەلگەنشە تاعى دا ءبىرتالاي ءان ايتىلدى. بۇل تۇستا ءانشىنىڭ بار زەيىنىن، بار سەزىمىن ءبىر وزىنە تارتقان سيقىر نۇرى بولدى. ول ءاپىش قىز.
الگۇل جۇزدەگى ءسات-سات سايىن اۋىسىپ تۇرعان نۇرلى قۇبىلۋدى جاقسىلىققا بالاعان جىگىت ۇكىلى دومبىراسىن شايقالتىپ قويىپ، تولقىندى ىرعاقتى ۇستى-ۇستىنە توپەيدى. جىبەك تالداي ەسىلىپ، سىزىلىپ كوتەرىلگەن اسقاق اۋەن جاۋدىراعان قاراقات كوزدەن سىر اڭقىپ، سول سىردىڭ تولەۋىندەي ەتىپ قۇپيا نازدى جانە سەزدىرەدى. مىناۋ جاڭبىرى سىركىرەگەن بەيۋاق كەش تىلەك كەشى بولسا، ەكى ىشەك، توعىز پەرنەنى باسىپ جاتقان ون ساۋساق ەمەس جۇرەك ءدىرىلى. ۇزدىگىپ قالىپ، ەركەلەپ جانىپ قيىلاتىن اۋەن جۇرەك بايانداۋى. دۇنيەنى ۇمىتقان ەكى جاس نازىك ورامدى سازدان الداعى تىرلىك باقىتقا، تىرلىك قۋانىشقا اسىققان لەپىرۋ، ىنتىعۋ تاپقان. جەڭىل ىرعاق، ويناقى ناقىشتا اقاۋ تۇسپەگەن، كىر شالماعان ىنتىقتىق ىڭكارى بار. الىستان اڭساپ كەپ تابىسقان قوس مارالداي قوس جۇرەك انمەن جاۋاپتاسقانداي ءتىلسىز ۇعىنىسىپ، بىرىنە-بىرى ەرىكسىز ۇمتىلىسىپ وتىر. ءورىمتالداي قىزدىڭ كۇناسىز پاك قاراسىنان كۇن شۋاعىنا ەركەلەپ بوي جازعان ەركىن بالاۋسا قىلىقتى تانىعان ءبىرجان جاستىق داۋرەننىڭ سىڭارىن ىزدەتتىرگەن قۇيىن لەپتى ادۋىن كۇيىن العاش رەت سەزىنىپ توقتاۋسىز شىرقايدى. "سەن ۇرىكپەسەڭ، مەن جاتىرقامايمىن. جالىنىما جانىڭمەن قوسىل. الاسىز كوڭىلىڭمەن ادالىم بوپ كەل. ايالاپ وتۋگە مەن دايىنمىن" دەگەن سەرت ءسوزىن دومبىرا شەرتسە، ءان ۇستەمەلەيدى.
سىرتتان قاتتى كەلگەن ات ءدۇسىرى ەستىلدى. ۇيدەگىلەر ەلەڭ ەتە قالىستى.
— كىم ەكەن؟!
— تاعى دا ساعان كەلگەن شىعار. تىنىشتىق بەرمەدى عوي. ايتىپ اۋىز جيعانشا، وكتەم داۋىس قوسا شىقتى.
— تۇرسىن! ۋاۋ تۇرسىن، ۇيدەمىسىڭ؟
— ۋا، نەمەنە؟ جايشىلىق پا؟
— شىقساڭشى مۇندا، سونشاما شىرەنىپ ۇلىق بولعاننان ساۋمىسىڭ. الدە قاتىنىڭدى بۇگىن كورە قالىپ پا ەڭ، دەگەن سىرتتاعى داۋىس اندەم-اندەم شىعادى.
تۇرسىن ودان ءارى وتىرا المادى. قوناعىنا "مىناۋ جانىمدى قويار ەمەس" دەگەن سىڭايىن ءالسىز كەكەسىن كۇلكى جۇگىرگەن كەسكىنىمەن ءبىلدىرىپ، تابالدىرىقتان سىرتقا اتتادى.
ءاپىش وقىس مۇڭايىپ جەرگە قاراپ قاپتى. الگىندەگى بالبۇل جانعان ءجۇز قۋاڭ تارتقان. ءۇنسىز كۇرسىنەتىن ءتارىزدى. ءبىرجان قىزدىڭ تەز سىنا قالعان اجارىنا، كىربىڭ قاباعىنا كوز جۇگىرتتى دە، وڭاشادا كوپ جىلاعان ويلى، ۋايىم تورلاعان كەيپىن تانىدى. تانىدى دا، قينالىپ وتىرىپ اياۋشىلىق كونىلدىڭ ۇمتىلۋىمەن ءاپىشتى ىشتەي قاتتى ۇناتتى.
تۇرسىن سالدەن سوڭ قايتا كىردى. بۇنىڭ دا ءجۇزى سىنىق.
— ال، شىراعىم، ءجونىڭ بولەك ازاماتىم ەكەنسىڭ. ءبىرجان دەپ ات-اتاعىڭدى تالاي ەستۋشى ەك. بۇگىن ءوزىڭدى كورىپ، كوڭىلىمىز تولدى. امسە، جاقسى اتاعىن وسىلاي دۇڭكىلدەپ ءوسىپ، شارتاراپقا كەتە بەرسىن. جاتا-جاستانا تىڭداپ شەر-قۇماردان ءبىر شىعارمىن دەپ ويلاپ قاپ ەم، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلە مە، تىعىز جۇمىس بوپ قالدى. عۇمىر بولسا، ءالى تالاي كەزدەسەرمىز. تاستاپ كەتتى دەپ ايىپ ەتپە، ماعان رۇقسات بەر، ءىنىم، — دەپ جولعا جينالا باستادى.
ءبىرجان ىلەسە شىعىپ، تۇرسىندى اتتاندىرىپ سالدى.
— جولىڭىز بولسىن!
— جولدىڭ دا جولى بار-اۋ، ءبىرجان شىراق. ءدال وسى جولىما ءوزىمنىڭ دە قىبىم جوق، دەگەن تۇرسىن سويىلىن سۇيرەتىپ جەلدىرتە جونەلدى.
"اپىر-اي، بارىمتاعا اتتاندى-اۋ، شاماسى. الىس-جۇلىستان ارىنى ازايىپ، تاۋى شاعىلعانداي بولعان ەكەن. بۋلىعىپ، كۇيىنىپ باستاعان وسى قاراكەتىنەن جەرىگەن سىڭايى بار سياقتى. تارتىنعانى راس بولسا، شىن نەگە تارتىنبادى. نەگە ايتپادىم؟ نەگە توقتاتپادىم؟"
قوناققا تورگە توسەك ساپ قويىپتى.
ءبىرجان قول سوزىم جەردە جاتقان ءاپىشتىڭ ىستىق دەمىن بۇكىل تۇلا بويىمەن سەزەردەي كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. قىز دا وياۋ ءتارىزدى. تىنىسىن ىشتەن تارتىپ، قىبىرسىز جاتىر. جايشىلىقتا ىرگە جاعىنا الىپ، باۋىرىنا قىسىپ جاتىپ ۇيىقتايتىن اجەسىنىڭ بۇگىنگى مىنەزىنە قايران. قىزعانىشى جوق. اناۋ قوناقتى ءدال ءبىر كەنجەسىندەي قادىرلەپ، وسى ۇيدەگى نەمەرەسىنىڭ جاساۋىنا ارناپ قابىتقان بىرەن-ساران تازا كورپەسىن ءوزى ادەيى توسەتكىزگەن. ءقازىر قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىعا كىرىسىپتى. بۇل دا قىز كوڭىلىنەن تىس قالمادى، بۇرىن الدەقالاي قوناق تۇنەگەن تۇندەردە كۇرك-كۇرك جوتەلىن كوبەيتىپ، بوز الا تاڭدى سىعالاتىپ بارىپ، اۋناقشىپ-دوڭبەكشىپ ازەر كوزى ىلىنەتىن.
تىستاعى جاۋىن ءالسىن-السىن سەبەلەپ قويادى. سودان با، ورتاداعى وتى سونگەن كيىز ءۇيدىڭ ءىشى ءبىرازدان كەيىن ىزعىپ كەتتى. سۋىققا ءمان بەرەر قوناق جوق. ەكى قولىن ايقاستىرىپ جەلكەسىنە توسەپ شالقاسىنان جاتىر. سول جاعىنداعى اپىشكە قاراي ءبىر اۋناپ تۇسسە، دەمدەرى شارپىسىپ، الاۋ جالىن كۇيگە ورانارىن سەزەردەي الدەن-اق قىز-قىز قاينايدى. ەركىن جاستىق، قيالىن ماستىق شالىعى بيلەگەن بۇرىنعى كەزدەردە ءدال بۇگىنگىدەي بۇيىعى تارتىپ، تارتىنىپ كورمەپ ەدى. قازىرگى ءدىرىلدى ىنتىق كۇيىن كۇشپەن تەجەپ، سابىرلىلىق تاپقان حالىنە جىگىت تە قايران.
ءاپىش تە كىرپىگىنە كەرگىش قويعانداي ۇيقىدان باز كەشكەن. "سىرباز جىگىت. بويىندا ءنارى بار. قاسيەتىنەن قاسىرەتى كوپ ەركەك از با. استامسىپ كەلىپ، تام سونىسىمەن ۇرى قولىن سۇماڭداتۋدان باسقا بىلەرلەرى جوق. بۇل وندايلاردان ەمەس. وسى وڭىردە ءبىرجاننان ءقادىرلى جان بار ما؟ جوق قوي. تىلەگى، تالابى ءبىر جارقىن كوڭىلىمەن قول سوزسا، ءاي بىلق ەتە الماس ەدىم. ءدال ءقازىر بەرى اۋناسا، قۇشاعىنا قۇشاعىم تابىسا كەتەرى حاق... ويپىر-اي نە ويلاپ بارام. مىناۋ ۋىتتى سەزىمدى وسىعان دەيىن كەزدەستىرمەپ ەدىم عوي. بالكەن ايتقان اسىقتىق وسى شىعار... وسى بولار... قوي، قوي. سىيلاستىقتان اسىپ كەتپەسەك ەدى... كوكەمنىڭ بەتىنە قالاي قارارمىن وندا. كوكەم دەمەكشى، اسىعىس اتتانۋىنا قاراعاندا، ءبىر بالەگە ۇشىراماسا جارار ەدى".
ءاپىش ويى ون ءبولىنىپ دۋىلداپ جاتىر. ءبىر ءسات كەسەك-كەسەك ىستىق جاستارى قوس سامايدان تومەن سىرعاناپ قۇس جاستىققا تامىپ-تامىپ كەتتى. كورپەسىن باسىنا بۇركەنىپ بۋلىعا جىلادى.
قاراگەرىنە تاقىم قىسقان تۇرسىن قارا ءتۇندى كەۋدەسىمەن ۇڭگىپ كەلەدى. اتقا قونعالى قاسىنداعى سەرىگىنە جاق جازعان جوق. ەلتىرى تىماعىنىڭ قۇلاعىن تۇسىرە كيىپ، باۋىن بايلاپ العان. جاۋىنى سىركىرەپ، ات اياعى دۇسىرلەپ كەلە جاتقان بۇل جۇرىسىندە اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا زاۋقى سوعار ەمەس. ىڭىردەگى ءان مەن سازدان وربىگەن قالىڭ ويىنىڭ ءبىر ارقاۋىن قايتا شيراتىپ، بۇلكەكپەن كەلە جاتقان كولىگىنىڭ ىرقىن وزىنە تاپسىرىپ، كۇنگىرت قيالعا شومىپ-شومىپ كەتەدى.
تۇرسىندى شاقىرا بارعان قابان بولىستىڭ شابارمانى ەدىرەي ەدى. سىرقىندى بايدىڭ زورلىقشىل جۋان كەۋدەسىن اسقارعا بالاپ، ناشار مەن ءسىڭىرى شىققان كەدەيگە ايبار اتىپ، كوز الارتا جۇرەتىن دومبىتپاسى كوپ جەلوكپە بولاتىن. بولىستىڭ حابارىن اكەلگەندە، اۋىل-ۇيگە دولى داۋىل تۇرعىزعانداي كۇمپىلدەپ جەتسە دە، مىنا تۇرسىن ەكەۋى وڭاشا كەلە جاتقان كەزدە تىم قوراش. اڭىسىن اڭدىپ، اۋزىن باسادى. اپالاقتاپ شاباتىن بايعۇستىڭ تۇرسىننىڭ تۇتەپ كەتەتىن جۇزىنە قارسى ءيىنى ءبىر كوتەرىلمەيدى. وزىنەن كەم، قور سانايتىن "ساسىق كەدەيدىڭ" ارتىندا بۇرالقى يتتەي ىلەسىپ كەلە جاتقان قازىرگى كۇيىنە ىزاسى قوزعانىمەن، سىرتقا تەبىلمەي شەرمەندە بوپ قالدى.
"وسى نەمەنى-اق تايراڭداتىپ قويدى. كوپ بۇلعاڭداتا بەرمەي ءبىر سىلكىپ السا، ءجۇنى جىعىلىپ، وز-وزىنەن شوكىمدەنىپ قالار ەدى-اۋ. قابەكەڭ دە كىم-كورىنگەندى جوقتان بار قىلىپ قولپاشتاي بەرەدى. ايتپەسە، مىنا تۇكسيگەن تۇرسىن باۋكەسپەنى شوڭقايتىپ العاندا، بىردەڭەسى قۇري ما". ەدىرەي ەسىك پەن توردەي الدىندا بارا جاتقان تۇرسىننىڭ قاراۋىتىپ كورىنگەن سۇلبەسىن وقتى كوزىمەن اتىپ كەلەدى. ەكى تىزەسى اتتىڭ قوس قۇلاعىن قاعىپ، دەنەسى ەرگە قۇيىپ قويعانداي قوزعالماي مىعىم وتىرعان ءداۋ قاراعا بىرەر ءسات قورقىنىش اۋلاي كوز تاستايدى. "نە دەگەنمەن ءداۋ ءوزى. اناۋ-مىناۋ ەكى-ۇش جىگىتتى جالعىز تۇسىرەدى. قاپىسىن تاپپاسا وڭايلىقپەن قۇلاتۋ دا قيىن. ءاي، جارايدى. مەنىڭ نەمدى ءبۇلدىرىپتى. وسىنىڭ قولىمەن قابەكەڭ وت كوسەسە، بايدىڭ سارقىتى ماعان بۇيىرار. ازىرشە قىبىن تابا تۇرايىن. قاسقىر الاتىن دەگدار تازىنى دا ءتۇپ اتاسى يت ەكەنىنە قاراماي تورگە شىعارادى عوي. "يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك تاستا" دەگەن، سونشاما بۇلىنەتىندەي بۇل نەمە قىزىمدى وياتىپ پا..."
قىز دەگەندە ەدىرەيدىڭ شامىنا تيەتىن ءبىر ءدۇمپۋ كەۋدەسىندە سولق ەتىپ اۋناپ ءتۇستى. قۇنجىڭداپ تەبىنىپ قالدى دا، شوقىراقتاپ شابا جونەلگەن اتىنىڭ باسىن تارتا قويدى. تاعى دا كەيىندەي بەردى.
ەدىرەيدە بالا كوپ، قاتىن جوق. حالال جۇبى قايتىس بولعالى جىل جارىمعا تاياندى. ۋاقىتىمەن قازان-وشاق سىلدىراماعان، وت باسىندا اقجاۋلىق جۇرمەگەن ءۇي ءۇي بولا ما. ءۇي دەمەي مولا دەسەيشى ونى. ايەل المايىن دەپ جۇرگەن ەدىرەي جوق. سونىڭ رەتىن كەلتىرە الماي جۇرگەن ەدىرەي عوي. قابەكەڭە قۇلاققاعىس قىپ تالاي ايتىپ تاۋى شاعىلسا دا، ءۇمىت ءجىبىن ۇزە قويمايدى.
"قابەكەڭە دە وكپە تاقپايمىن. ماعان دەگەن نيەتى ءتۇزۋ. قۇدالىق ايتىپ تالايدىڭ الدىنان ءوتتى. بالامنىڭ الدى وتاۋ قۇرۋعا جاقىنداپ قالعاندا، وڭ بوساعادا تولىقسىپ وتىرعان قىزىن كىم بەرە قويسىن..."
ءوزىن-وزى الداۋسىراتقانمەن ەدىرەيدىڭ كۇرسىنگەندە كوكىرەگى قارس ايرىلادى. قارس ايرىلۋىنىڭ دا ءمانى بار. قۇدالىققا شىعىپ، قۇلىن-تايداي ەرتىپ، از دا بولسام كوڭىلىن اۋلاعان قابان بولىس شابارمانىنىڭ كوڭىلىن دە ءوزى قالدىردى. وعان دا سەبەپ قىز بولاتىن.
«كوكپەكتىنىڭ» جىلعاسىنا جەر تىرناپ ەگىن ەگەتىن قارعانباي كەدەيدىڭ جالعىز ءۇيلى قونىسىنا الدەقالاي جولى تۇسكەن ەدىرەي ءۇي يەسىنىڭ جىرتىق ءيىندى بوي جەتىپ قالعان قىزىن كورگەندە، قوقسىقتىڭ اراسىنان مارجان ارشىپ العانداي ەسى شىعىپ قابەكەڭە جەتكەنشە اسىققان.
— قابەكە، تاپتىم! ولە-ولگەنشە قۇلدىعىڭىزدا وتەيىن. رەتىن كەلتىرىڭىز! — دەپ، شوقتاي جانعان كوزدەرىن ءبىر تايدىرماي تىلەك بىلدىرگەن-دى.
— سىعىر-اۋ، نەنى تاپتىڭ؟ ءتۇسىندىرشى اۋەلى.
— قاتىن تاۋىپ كەپ وتىرمىن! قۇدايدىڭ ماڭدايىما جازعانى دا سول، — دەپ، وزەۋرەگەن شابارمانىن ءبىراز اجۋا-كۇلكى قىپ الدى دا، بولىس ىشتەي كەلىسىم جاسادى. ارسىلداپ قوتان قورىعان توبەتكە دە ءسىڭىرلى سۇيەك تاستايتىن. ەدىرەيدى دە ساۋىردان سيپاپ قويىپ، قولبالا قىلىپ ۇستاۋ كەرەك.
— كىمنىڭ قىزى؟
— ەگىنشى قورعانبايدىڭ. كوكپەكتىدەگى سۋىر قورعانبايدىڭ، — دەپ، ەدىرەي پىسىقتاي تۇسەدى.
— قوي ءارى. تۇلدىرسىز كەدەيدىڭ ءقايبىر وڭعان قىزى بولۋشى ەدى. ەڭ بولماسا قارا شايىن دۇرىستاپ بەرەتىن ءجونى ءتۇزۋ دە ەمەس. سىز ساسىعان جەركەپەسىنە قالاي كىرەم، قابان بولىس لەزدە اينىپ كەتتى.
— قابەكە، وسى جولعى تىلەگىمدى ورىنداساڭىز، قارعىلاعان توبەتىڭىز بولايىن، — دەپ ەدىرەي ولەردەگى ءسوزىن ايتتى.
— ءاي، ەدىرەي، كوزىڭ ابدەن قاراۋىتقان ەكەن.
— ويباي-اۋ، ەندى نە ىستەيىن. قاراۋىتسا قاراۋىتقان شىعار. قۋ تىزەنى قۇشاقتاعالى جىلدان استى.
— جارايدى.
قورعانبايدىڭ قىزىن كورگەندە، قابان بولىس سابىنداي بۇزىلدى. شوقپىتتىڭ ىشىندەگى سۇلۋدى بۇل دا اينىتپاي تانىدى. اقىرىندا كيىتى مەن قالىڭمالدى «وسى مولشەرىم دە جەتەدى" دەگەن شامامەن ءبىر-اق ايداتقىزىپ اپارىپ، قىزدى ەكىنشى توقال قىلىپ ۇيىنە ءتۇسىردى. قابان جاڭا وتاۋدا جاس ءيىس قۇشقاندا، ەدىرەي ءىشى ۇلىپ سۋىق توسەكتە قىرىق دوڭبەكشىدى. دوڭبەكشىگەنمەن ەتەر امالى، جاسار ايلاسى جوق، وزەگىنە قۇرت تۇسكەن اعاشتاي جۇدەدى دە قالدى.
قابان بولىس شابارمانىنىڭ ءحالىن ۇقتى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىن كىنالى ساناپ، ەدىرەيدىڭ دە قولىنا قۇس قوندىرىپ بەرۋدى ويلاستىرا باستادى. ونداعىسى ادامگەرشىلىك بيىكتەن قاراۋ ەمەس، قاراۋلىعىن جابۋدىڭ جورالعىسى عانا ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تۇرسىننىڭ ءاپىشىن كەزدەستىرىپ، قىزعا ءوزى دە قاتتى قىزىعىپ، شابارمانىنا سىرتتاي سونى لايىقتاعان. قاسىندا جۇرسە، قاپىسىن تاۋىپ كوڭىل قوسۋ وڭاي. ونىڭ رەتىن تابادى. ەدىرەيگە ىشكى سىرىن وڭاشا بىلدىرگەندە، انانىڭ قىسىق كوزدەرى ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتىپ ەدى.
— ازىرشە دىمىڭ ىشىندە بولسىن. كەدەي بولسا دا تۇرسىننىڭ ەتى ءتىرى، موينىنا تۇزاق تاستاپ بۇلقىنباستاي ەتىپ كوندىرۋ كەرەك، دەگەن. سونى ەدىرەي ءالى كۇتىپ ءجۇر. تۇرسىندى سۋقانى سۇيمەسە دە، اق سازانداي اپپاق ءاپىشتى ويلاعاندا قولىنداعىسى جەرگە تۇسەدى. "ءاپىش! سۇلۋ ءاپىش! ءالى-اق سۇيرىكتەي ساۋساعىڭ مايىسىپ شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرارسىڭ!".
اتتار پىسقىردى. الدان وت كورىندى. اۋىل ءالى جاتا قويماپتى. بۇلار بولىس ءۇيىنىڭ كەرمەسىنە ات باسىن تىرەدى.
* * *
قاسىنا ون شاقتى الەكەدەي جالانعان جىگىت ەرتىپ تۇرسىن قاراگەرىنە قامشى باسقاندا، جەتىقاراقشىنىڭ ءشومىشى كوكجيەككە ەڭكەيىڭكىرەپ قالعان ەدى. تاڭ قاراڭعىسى ۇيىپ ءتۇستى دە، ماڭاي مەڭىرەۋ بۇركەندى. جەر باعدارىن جۇلدىزعا قاراپ تەز بولجاعىش تۇرسىنعا ەرگەن جىگىتتەر ەشتەڭەنى ۋايىمداماي، اتتارىن cap جەلدىرتىپ جەدەلدەتە ءجۇرىپ كەلەدى. كانىگى تىرلىگىندە الىس-جۇلىس پەن ات ءۇستىن ءومىرىنىڭ اجىراماس مانىنە بالاپ وسكەن قىر قازاعى الدان توسار قيراكەزىك ساپارىن كوپ ويلاعان با. وزدەرى ءۇشىن وزگەنىڭ كۇنى بۇرىن شەشىپ، ءپىشىپ قويعان كەسىگىن عانا ورىنداۋدا باس جارىلىپ، كوز شىقسا دا تايساقتاپ كورگەن ەمەس. قاداۋ-قاداۋ كوتەرىلگەن شوقپارلارىن كوككە بىلەمدەپ، سەكەك-سەكەك سۇيرەتىلگەن سويىلدارىن اياق باسىنا ءىلىپ الىپ، ات ءۇستىنىڭ جەلىكتى جۇرىسىندە شاقپاق وتىنداي تۋىندايتىن ءازىل-قالجىڭدى بۇرق-بۇرق اتادى.
تۇرسىن ەسىك پەن توردەي العا وزىپ، سەرىكتەرىنىڭ قىزۋ كۇلكىلى ازىلىنە ارالاسپاي ءۇنسىز كەلەدى. بۇرىن قالجىڭعا جوق بولسا دا، كەڭك-كەڭك كۇلكىسىن اياماي جولداستارىن قولپاشتاپ قوياتىن. ول داعدىسىنان ءقازىر اجىراپ قالىپ، ۇزاق ويعا شومادى.
قابان بولىستىڭ سوڭعى جارلىعىن جاقتىرماعان-دى. «قابان دەسە قابان عوي. ازۋى سوياۋداي بوپ اركىمنىڭ سانىنان ءبىر تارتىپ، سويداقتاتىپ وتپەسە كوڭىلى كونشىمەس" دەگەن سىپسىڭ وسەكتى ەستىپتى. ەستىپتى دە، شالا ءبۇلىنىپتى. وسى ءسوز وڭدى-سولدى ايتىلىپ، ەل اراسىنا تاراپ كەتىپتى. ءتۇپ توركىنى بولىستىققا تالاسقان سامەن بايدان شىقسا كەرەك. باقتالاس بايدىڭ كەمسىتە ايتقان ءسوزى قاباننىڭ قىتىعىنا ءتيىپ بۇرقان-تالقان بولماسىنا قويماپتى. قانى قايناپ وتىرىپ، تۇرسىنعا قاداۋ-قاداۋ بۇيرىق بەرگەن:
— سامەننىڭ كوزىنىڭ ەتى وسكەن ەكەن. كىمدى باسىنادى. ۇركوپپە، داڭعويدىڭ قۇدايىن ۇمىتا باستاعانى-اۋ! تۇرسىن، سەنى ادەيى الدىرتىپ وتىرمىن. كۇپسىنگەن كەۋدەگە جەل تولعان ەكەن. سونى باسىپ كەل. قۇر كۇپىلدەكتىكتەن اسا المايتىن نەمەنىڭ ارتى بەلگىلى. ءتاۋباسىن ءبىر كەلتىر. سويىل-شوقپارلى سايىسكەر جىگىتتەرىڭدى دايىنداپ قويدىم. ءدال ءقازىر اتقا قون دا، سامەننىڭ ايعىر ءۇيىرىن قايتسەڭ دە ايداپ قايت! دەدى.
— قابەكە، كىم نە دەمەيدى. ءىن اۋزىندا قىلتيعان سۋىر ەكەش سۋىر دا كۇشتىلىك بىلدىرەدى. ۇيىندە جاتىپ قىمىز ءىشىپ جەلىك شاقىرعان الدەكىمنىڭ قاتىن بوپساسىن تەرگەيمىز دەپ جازىقسىز جانداردىڭ كوز جاسىنا قالارمىز.
— ءاي، نە وتتاپ وتىرسىڭ! كىمدى ۇيرەتكەلى وتىرسىڭ سەن مۇندار! قاباننىڭ بۇيرىعىنا قارسى كەلەتىن كىمسىڭ! كوزىڭدى اشىپ قارا! ءبىر سىعىپ، ەكى بۇراپ، ومىرتقاڭدى ءۇزىپ قولىڭا بەرەتىن قۇدايىڭمىن، دەگەن قابان كۇش كورسەتىپ قىڭىر تارتقان. تۋلاعاندا قايدا باراسىڭ. بالا-شاعاڭدى ويلامايتىن كورسوقىر ما ەدىڭ الدە. الاقانعا سالىپ الپەشتەپ وتىرعان قىزىڭدى ات كوتىنە جاتقىزىپ شاۋىپ اكەلدىرسەم قايتەسىڭ!
تۇرسىن جالت ەتىپ قابانعا قارادى. "مىناۋ نە دەيدى، نەنى كوڭىرسىتىپ وتىر؟ ءاپىشىمدى اۋزىنا العانى نەسى؟ ارام ويى بار ەكەن عوي" دەگەن شۇعىل ويدان شيرىعىپ قامشىسىن قىسىپ ۇستاپ تۇرا بەردى دە، قايتا شوكتى. "قوي، بەكەر اراندامايىن. قاراقان قۋ باسىما مىڭ قارعىسىن جاۋدىرسا دا تۇك ەتپەس ەدى، ءاپىشىمدى اياماس. سامەنى نە، قابانى نە ەكەۋى دە زۇلىم. ءبىرى ءولىپ، ءبىرى قالسىن..."
— قاشان جۇرەيىن؟..
— ە-ە، سولاي جونىڭە قيسايساڭشى، باتىر. ءقازىر اتتاناسىڭدار. جىلقىنى ۇڭگىرتاسقا قاماپ، ءىزدى باسقا تۇسقا تاستاپ كەتىڭدەر، — دەگەن قابان ورنىنان جىلدام كوتەرىلىپ، تۇرسىنداردى ءوز قولىمەن اتتاندىرىپ سالعان.
* * *
ءبىرجان اتىن ەرتتەپ جۇرۋگە قامدانىپ جاتقاندا، اۋىل ۇستىنە تايانىپ قالعان ەكى-ۇش اتتىنى كوردى. ورتادا جەتەكتەۋلى كەلە جاتقان قاراگەردىڭ ۇستىندەگى ادامنىڭ باسىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ تاستاپتى.
ءاپىش قوناق جىگىتكە ۇرلانا كوز تاستاپ ءۇي ىرگەسىندە تۇرعان، كەلە جاتقاندارعا قاراپ جىبەرىپ، اششى داۋىسپەن شىر ەتە ءتۇستى.
— كوكە!..
باسى جارىلىپ، قولى سىنىپ ءمۇساپىر حالدە ورالعان تۇرسىندى ەكى جىگىت اتتان كوتەرىپ ءتۇسىرىپ، كوتەرىپ اپارىپ توسەگىنە جاتقىزدى.
— وتاشى كەرەك!
— باسىنىڭ جاراسى دا قاتتى.
بايبىشە ءتىس جارىپ ءلام دەمەستەن ۇلىنىڭ قولىنان ۇستادى، سىنىعىن كوردى. كوزى شۇڭىرەيىپ ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە جۇدەپ قالعان بالاسىنا قاباق تۇيە قارادى.
— ءتايت! سونشاما سۇمىرەيمەي. قوي دەپ ەدىم، قويمادىڭ. ەندى كەپ سىنىققا بولا سالىڭ سۋعا كەتىپ... وپىرىلىپ تۇسەرىڭ بار، وتىرمايمىسىڭ جايىڭمەن... دەپ، جەڭدى ءتۇرىپ جىبەرىپ، بىلەكتى سيپالاي باستادى. — قاتتى ۇرعان ەكەن. ەكى-ۇش جەردەن سىنىپتى. ەشتەڭە ەتە قويماس. ەندى ءتاۋباڭا كەلەرسىڭ. "زورلىق ءتۇبى قورلىق" دەگەنىمدى تىڭداماۋشى ەڭ.
ءبىرجان انانىڭ كۇڭكىلدەي ۇرسىپ وتىرعان قازىرگى قالپىنان كوز الماعانىمەن، وتاشىعا ادام جىبەرىلمەگەنىنە قىنجىلىپ وتىر ەدى؛ كەنەت تۇرسىن ءسال ىڭىرسىعانداي بەتىن تىرجيتىڭقىراپ قالدى.
— بولدى. ورنىنا سالدىم. ءاپىشجان، بەلبەۋىمدى اپەرشى. ءقازىر تاڭىپ تاستايمىن.
كەمپىر جۇمىسىن بىتىرگەن سوڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان تەردى قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، ورنىنا بارىپ وتىردى. كۇپىسىن جامىلدى. سودان كەيىن سويلەپ كەتتى.
— ال، بالام، اقىرى باسقا سوعىلىپ توقتادىڭ. اعايىن بەرەكەسىن ارسىلداپ قۋۋشى ەڭ، ەندى مەنى مىنا قارتايعان شاعىمدا ءتىرى ءولتىرىپ جانە وتىرسىڭ. سەن مۇندا قان جۋىنساڭ، اناۋ سەن اۋىلىن ۇركىتكەن ەلدىڭ قانشا بوزداعى قوي باۋىزداعانداي قانىنا شومىلىپ جاتىر ەكەن. قويمادىڭ. وسپەيتىن ۇرپاق ونەگەسىز ىسكە قۇمار. تاڭىردەن تىلەر تىلەك قالمادى. سەنىڭ جاماناتىڭدى كۇندە ەستىگەنشە قۇدايدان قازا كۇتۋدەن باسقا تۇگىم جوق. ەندى قار باسپاسپىن. باسقىزباس جاساعان. بۇكىل تىرلىگىمدە ءبىر ەمىرەنەر ءسات كەشپەپپىن. وسى تۇندە عانا اناۋ، ونەرىنەن ساداعا كەتەيىن، ءانشى جاستىڭ يگىلىك دامىندەي اۋەزىن ەستىپ ەم، ەڭ بولماسا ءسارى اسىنداي سول قۇمارىمدى دا تولىق بەرمەي مىنا بالەڭدى الدىما كولدەنەڭ توستىڭ-اۋ. و دا بولسا تالاسقان ءيتتىڭ تالقىسىنا تۇسكەن قۋ تىرلىگىمنىڭ سىباعاسى بولار. ءتۇڭىلىپ-تۇڭىلىپ تاۋسىلىپ تىنعام. ەسىڭ بولسا ەندىگى ءبىر عانا نيەتىمدى تىڭدا. مەن اناڭمىن. ءاپىش بالاڭ. انا كەشىرىمشىل، بالا كەكشىل. ءاپىشتى جىلاتپا. وسى قىزىعىمنىڭ قىلداي قيانات كورىپ، كوز جاسىن توگۋىنە سەبەپكەر بولساڭ كوردە دە تىنىش جاتپايمىن. "تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن". كوڭلى قالاپ، جۇرەگى تاڭداسا ەرىكسىزدىك تورىن قول-اياعىنا تاستاما. وكىنىشپەن وگەيسىپ وتپەسىن، دەدى دە، كۇپىسىن جامىلىپ جانتايا كەتتى. انانىڭ تىلەك ءسوزى تۇسىندا ءۇي ىشىندەگىلەر تۇگەل ءۇنسىز قاپ ەدى، ءبىرجان اپىشكە قيىستادى. ءاپىش تە مۇنى كوزىنىڭ استىمەن باعىپ ءتۇر ەكەن؛ ەكى بەتى دۋ ەتىپ قىزارىپ كەتتى. ءاپىشتىڭ شەشەسى ەنە ءسوزىنىڭ ءار لەبىن دۇعاسىنداي ءسىمىرىپ ەلتىپ قاپتى، ەرنى جىبىرلاپ ەكى الاقانىن توسەپ بەتىن سيپادى.
تۇرسىن انتەك قانا باس يزەي ءتۇسىپ، كەلىسىم تانىتقان سىڭاي ءبىلدىردى.
ءبىرجان اتتانۋعا قامداندى. قامشىسىن ساپتاماسىنىڭ قونىشىنا تىعىپ، ورنىنان كوتەرىلدى.
— ال، وتاعاسى، تەز ايىعىڭىز. رۇقسات بولسا، مەن جۇرەيىن. امان-ساۋ كورىسەلىك.
— جولىڭ بولسىن، شىراعىم. ءاپىش، اتتاندىرىپ سال اعاندى.
اتقا قونعان ءبىرجان قىزدان كوز المايدى.
— ءاپىش، ەسىڭە الا ءجۇر.
— اعاسى ۇمىتپاسا، قارىنداسى ۇمىتا قويماس. ۇمىتپاس تا.
— ۇمىتارمىن با، و نە دەگەنىڭ، ءاپىش قالقا! ورالارمىن.
— ءسىز قايتا ورالعاندا، قۇربىڭىز ورنىنان تابىلسا عوي. كىم ءبىلسىن، دەگەن قىز الدەبىر قاياۋلى مۇڭىن سەزدىرگەندەي كۇرسىنىپ قالدى.
— ءاپىش، ءاپىشجان، نيەتىڭ شىن ەكەن. كەلەمىن. جەتەرمىن قايتا. وزىڭنەن بەلگى شىقپاي وزەۋرەپ قاتىگەزدىك جاسايمىن عوي دەپ قورقىپ قاپ ەم. ايتا الماي قينالىپ بارا جاتقان ەم. ساعىنارىم، ىزدەرىم دە ءوزىڭ عاناسىڭ، ءاپىشجان، دەپ، ءبىرجان ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ قىزدىڭ شاشىنان سيپادى.
— تەز ورالىڭىز، ءبىرجان اعا، كوزىن تومەن توڭكەرگەن ءاپىش ءسال باسىن ءيدى. توسام. ساعىنىپ توسام!
— توس، ءاپىش! كوپ كۇتكىزبەيمىن.
— ساۋ بولىڭىز!
ۇزاپ بارا جاتقان ءانشى جىگىتتىڭ سوڭىنان قاراپ قالعان قىز قارا كوزى جاسقا بۋلانىپ قىبىرسىز تۇر. ەرىندەرى باياۋ كۇبىرلەيدى.
— قوش، ۇمىتپا، ءبىرجان اعا!..
* * *
قول اياققا قىل ارقان تۇسكەنىنە اتتاي ءۇش جىل تولدى. قينالعان جانعا قايعى-شەرى كوپ تولعاقتى كۇيىك جامالعانىنا دا تۋرا ءۇش جىلدىڭ مۇعدارى ءوتتى.
ىشتەگى جەگىدەن قۇتىلار پانا تابا الماي، ەكىلەنىپ بۇلقىنعاندا، شورلانىپ بىتكەن ەسكى جارانىڭ ورنىنا بىلەم-بىلەم جاڭا جارا تۇسەدى. شىپ-شىپ قان شىعادى. قىل ارقان قان ءسىڭىپ، قاق-قاق بولعان. اياقتاعى تەمىر كىسەن كۇن وتكەن سايىن اۋىرلاي ءتۇسىپ، ءزىل باتپان سالماعىمەن قوزعالۋعا پۇرسات بەرمەي، كەرەگەنىڭ ساعاناعىنا تاپجىلتپاي تاڭىپ تاستاعان. سودان با ساحارانىڭ ساعىمىنداي سۋسىعان ەركىن، ەركە ءبىرجان بۇل كۇندە ۇستىنە جالعان جاپىرىلىپ قۇلاعانداي اۋىق-اۋىق كۇرسىنگەندە، كوكىرەگى قارس ايرىلادى.
العاش، وسىدان تورت-بەس جىل بۇرىن شاۋ تارتىپ، اقشۋلان ساقالى مولايىپ، كارىلىكتىڭ العاشقى سىزدى سالقىنىن سەزىپ، بۇرىنعىداي ۇزاق-ۇزاق ساپارعا شىقپاي ۇيىندە وتىرىپ قالىپ ەدى. تەمىرتاس، قالكەن ۇلدارى ءوسىپ، اقىق، اسىل قىزدارى بوي جەتىپ بارادى. حالال جۇبى ءاپىشى باياعىسىنداي. سالدىڭ قاس-قاباعىنان كوڭىل كۇيىن تانىپ، ءجۇرىپ جاتاتىن.
ءبىرجاننىڭ ەرجان، نۇرجان اعالارى ءىنىسىنىڭ وسى ءبىر ۇيكۇشىك بولعان تىرلىگىنە شۇكىرشىلىك ءبىلدىرىپ، «ەندى قارتايعان شاعىڭدا ءاۋپ-اۋپ ەتىپ بەدەلىڭدى تۇسىرمەي شارۋامەن اينالىس. وسىنشاما جىن قۋعانىڭ جەتەدى»، دەپ، وزدەرىنشە اقىل ايتىپ قوياتىن.
ءبىرجان ءبىراز شىدادى. ءبىرجان شىداعانمەن، سال-سەرى جولداستارى شىدامادى. ات كوپىر بوپ كەلىپ جاتتى، اۋىلدى دۋمانداتىپ جاتتى. قوناقاسى سۋداي توگىلدى. ءبىرجان كەدەي بولعانمەن، اعايىن-تۋىس باي. ءبىراق باي تۋىس باعىلانىنىڭ باسى كەمىگەن سايىن كەيىستىگى ۇلعايىپ، كەدەي ءبىرجانعا كەكىرەيە قارايتىن بولدى. اۋىلدا جيىن ازايدى. دۇرمەك ءدۇبىر جوعالدى. اقىن جالعىز قالدى. اقىننىڭ وزىمەن بىرگە ويى عانا قالدى. دارمەنسىز وي ۇزاي تۇسەدى. ۇزاتىپ اۋلاققا، وڭاشاعا ءانشىنى الىپ كەتەدى. ءبىرجان جالعىز قالعان، جايراپ قالعان دۇنيەدەن ىڭكار ىزدەپ، كوڭىل الداپ، ءان شىرقاتادى. وڭاشا ەگىلەدى، وڭاشا جىلايدى. "ايتىپ قالايىن، سوڭعى رەت اشىلىپ قالايىن" دەيتىندەي وقشاۋ تەرەككە سىر شەرتەدى، سەرەك جارتاسقا ءتىل قاتادى. كۇبىرلەپ جىر جولدارىن ىزدەيدى، كۇڭىرەنىپ اۋەن شاقىرادى.
— ەي، دۇنيە! مەن ساعان ءان سىيلادىم، سەن زار بەردىڭ! مول بەردىڭ. ايامادىڭ. تۋلاعان جانىمنىڭ پارشا-پارشاسى شىققان ءتىلىم-تىلىم جاراسىن كورشى...
— ەي، دۇنيە! مەن اسقارىڭا قۇلاش سەرمەدىم، سەن شىڭىراۋىڭا تارتتىڭ. سونشاما ازاپ بەرەردەي نەڭدى ءبۇلدىرىپ ەم. نە جازىپ ەم ساعان!..
— ەي، دۇنيە! بوزتورعاي قۇرلى ءقادىرىم جوق. Cap دالادا جالعىز ءتۇپ قاراعان دا بوي كوتەرەدى. كولەڭكە تۇسىرەدى. مەنىڭ سايامنان پانا تاپقان ءتىرى پەندەنى كورسەتپەدىڭ. نە ىستەدىم ساعان مەن؟..
ءانشى زارى تىنبايدى. ءان كۇڭىرەنىپ شالقيدى، كۇرسىنىپ توگىلەدى. ۋلى دەرتپەن بويدى العان وڭاشا ويى اۋلاق-اۋلاق اكەتە بەرەدى.
ءبىرجاننىڭ وقشاۋلانۋى كوبەيدى. ونىڭ ۇستىنە قاراۋىل مەن كەرەيدىڭ داۋ-جانجالىنا قاراماي قاراۋىلداعى دوس، سەرىكتەرىنەن دە قول ۇزبەدى. بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر. ءبىراق نامىس قۋعان ءبىرجان جوق. ونىڭ قۋارى ويى. وڭاشالىعى. قىمبات دۇنيە تارك ەتسە، قيماس تىرلىگى ازابىنا اينالدى. ىقىلىق اتقان كوكىرەكتەن زاپىران توگىلىپ، "ەي، دۇنيە!" دەيتىن بىتپەس شەرگە ۇلاستى. سونىڭ اياعى "ءبىرجاندى شالىق باستى، جىن يەكتەدى" دەگەن سۇمدىق كەسىككە بايلاپ، اياق-قولعا كىسەن سالدىردى. اسقاق ءبىرجاندى تۇتقىن قىلىپ ۇستادى.
ءال-قۋات كۇن ساناپ كەمىپ بارادى. مىسقالداپ تاۋسىلعان دارمەن ەس-سانانى دا السىرەتەدى ەكەن. ەسى كەيدە بار، كەيدە جوق. قاۋەسەت حابار ازداپ شىندىققا اينالعانداي. بوتا كوزدەرى جاساۋراپ، قۇر سۇلدەرىمەن كەرەگەنىڭ تور كوزىنەن قاراڭدايتىن جاندارعا ءۇنسىز، دارمەنسىز تەسىلەدى. اننەن تىيىلعان ءانشى سوزدەن دە قالدى. ەندىگى ەرمەگى دە، ءبىر ۋاقىت ۋانىشى دا ويى. بىتپەيتىن، ۇزىلمەيتىن ويى.
اياق-قولعا قىل بۇراۋ تۇسكەنىنە ءۇش جىل تولدى.
ءۇش جىلدا ءۇش كۇن دومبىرا ۇستاعان جوق. ءۇش ساعاتتىق ەركىندىك كورمەدى. سوزدەن قالعاندا، جاسى دا توقتادى. ەندىگى كۇڭگىرت جاناردا ءبىر تامشى سور جوق، قۇرعاپ، كەۋىپ بىتكەن. ەندىگى قالعان عۇمىردا تىرلىك وتكەن، تىرشىلىك كەتكەن. ءۇنسىز ازابى، بىتپەس توزاعى بار.
اقيىعى، ارىسى بۇعاۋلانعاندا، ەلى جۇدەۋ تارتتى. شۇبىرىپ كەلدى. جاداۋ تارادى. اعىلىپ، توگىلىپ ورالدى. اعىلىپ، توگىلىپ ەڭىرەدى. ءبىرى سەندى، ءبىرى سەنبەدى.
ال دۇنيە، وتەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم،
بىلدىرمەي سەرىلىكپەن ءجۇرىپ ەدىم.
بۇل كۇندە ارىق قويدان باعام كەيىن
ءۇش ءجۇزدى سايران قىلعان ءبىرجان ەدىم، —
دەپ حالقىنا انىمەن قوش ايتىسادى. انىمەن وتكەن كۇنىن اڭسايدى.
بىردە قۇرداسى تانكەباي كەلدى. بار دەنەسى جەر تارتقان سالدى قۇشاقتاي قۇلادى.
— نە بولعانسىڭ، ءبىرجانىم؟! سەن مۇنداي ازاپ تارتىپ جاتقاندا، مەنىڭ ءتىرى قالقايىپ جەر باسىپ جۇرگەنىم كىمگە قاجەت. كەشەگى دۋمانداتىپ جۇرەتىن اقيىعىم، بۇگىن سەنىڭ مىنانداي قورلىقتا، تىرىدەي جەرمەشەل بوپ قالعانىڭ كىمنىڭ ارقاسى، كىمنىڭ جالاسى! الدە دۇنيە دەگەن قاتىباس ءومىر وسى ما. قىرانىن قاناتىنان قايىرىپ، جەر سوقتىرىپ كەتە بەرە مە؟ دەپ وكسىپ-وكسىپ جىبەرگەن تانكەباي ورنىنان وپىر-توپىر ۇمتىلىپ ايقاي سالدى.
— ۋاي، كەرەي، جىندانعان ءبىرجان ەمەس، سەندەرسىڭدەر. ۋاي، ەرجان، نۇرجان، سەن ەكەۋىڭسىڭ! ارىم، نامىسىم، ءانشىم، اقىلىم ءبىرجان جىندانبايدى. جىنداندى دەپ سەندەر ءۇنىن وشىرمەكسىڭدەر. ءانىن ۇرلاماقسىندار! وشپەيدى، ۇرلانبايدى. ۇرلاي المايسىڭدار! دەپ، قاتتى ىزادان كىجىنە سويلەدى.
قۇرداسىنىڭ داۋسىن ەستىگەندە، ءبىرجاننىڭ تاندىر بوپ كەۋىپ قالعان كوزدەرىنەن ءۇنسىز جاستار بۇرشاقتاي ساۋلاپ ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ءتۇستى، توگىلىپ-توگىلىپ كەتتى. كوپتەن بەرى العاش رەت جانىن ۇققان، سىرىن، شەرىن تۇسىنگەن مۇڭداس دوستىڭ كۇيىگىنەن دەمەۋ تاۋىپ، ۇزاق جىلادى. تانكەبايدىڭ جاس جۋعان بەتىن بەتىنە باسىپ وتىرىپ، جالىنىن جوعالتقان ۇشقىر كوكىرەكتەن وكىنىش اتتى.
قاراسۋ ەسىك الدى لايلاندى،
باي بولماق، كەدەي بولماق قۇدايدان-دى.
قامزولداي قىسقا پىشكەن دوڭگەلەنىپ،
دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى...
ءان قامىققاندا، تۇرعاندار تۇگەل جىلادى. ءان ءبىرجاننىڭ اقتىق قوش-قوشى سياقتى. زاپىلانىپ ۋھىلەۋى ءتارىزدى. دوس-جارعا اماناتى دا ىسپەتتى. اق ساقالى ۇزارا ءوسىپ، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ كەتكەن جۇدەۋ جۇزدە ءقان-سول جوق. جۇدەۋلىك، كەمدىك تابى بار. قادالا قاراپ، وكسي ەگىلگەن تانكەباي "قىسقا پىشكەن دوڭگەلەنگەن قامزولداي" تىرلىكتىڭ قاتىگەزدىگىن بەتپە-بەت كورىپ وتىر. كوكشەدە بۇلاق كوپ. كولى سەكسەن. سازداۋىقتان جىلاپ اققان بۇلاق توستاعان كولگە ساقىلداپ كۇلىپ قۇياتىن. سەكسەن كولدىڭ ەكى توستاعان كوزى سۋالىپتى. كۇلىپ قۇياتىن قوس بۇلاق جىلاپ اعىپ قۇردىمعا قۇلديلايدى. ءبىرجان كوزى قوس توستاعان، كۇڭگىرت كول. ءانشى جاسى قۇردىمعا بەت العان وكىنىش تامشىسىنداي ساعىنىش بۇلاقتارى. اعىل-تەگىل توگىلىپ جاتىر. شىر اينالىپ دۇنيە ءوتىپ بارادى. اقىندىق، سالدىق سول تامشىلارمەن بىرگە ءۇزىلىپ بارا جاتىر.
— اپىرىم-اي! مىناۋ تىنىستى تارىلتار ءزىلزالا عوي. وكسىمەشى، قۇرداسىم! سەن... سەن تارىلماشى. ساناۋلى كۇنىڭدە سارعايماي، سامعاپ ءبىر قالشى، ارداقتىم. ابزالىم، ءبىرجان! تاۋىسپاشى ءمولدىر تۇنىق بۇلاعىڭدى. سەرپىلشى، قايتا ءبىر سەرپىلشى! دەپ، تانكەباي دوسىنىڭ يىعىنان ۇستاپ تۇرىپ سىلكىپ-سىلكىپ قالدى. ءان توقتادى. ءبىرجان جاسى دا تىيىلدى. ءوز سۇرلەۋىن تاۋىسىپ بىتكەن جولاۋشىداي ءتىل قاتپاي، سۇلق ءتۇستى.
قول-اياققا قىل بۇراۋ ورالعانىنا تۇپ-تۋرا ءۇش جىل تولدى.
ۇعىمتال، سەرگەك جۇرەكتىڭ ۇعىمسىز دەرتكە شالىنعانىنا دا ءۇش جىلدىڭ كوكتەمى جەتتى.
"ءاي، وسى كوكتەمىم اقىرعى كوكتەمىم-اق بولار. ەندى كورە الماسپىن. قاراڭعى كوردەي مىنا بەيۋاق ەرتەڭ تاڭ بولىپ قايتا بىلىنەر مە؟ تەمىرتاس، قالكەن قوس قاراشىعىم، قايداسىڭدار؟ كەلسەڭدەرشى، ماڭدايلارىڭنان يىسكەيىن. قولىمدى بوساتىڭدارشى، ارقان باتىپ بارادى. ءاپىش-اي! سەنى دە سورلاتتى عوي. جىبەرمەيدى عوي ماعان. كىم كورىنگەننىڭ تەپكىسىندە كەتەرمىسىڭدەر. كەلسەڭشى! قۋساڭشى مىنا مەڭىرەۋ قاراڭعىلىقتى. شام جاقشى! اكەلشى جارىقتى. ەڭ بولماسا ساڭىلاۋ ەنگىزشى مىنا قاپاسقا.
كوكتەم ءيىسى اڭقىدى-اۋ! تۇڭلىكتى ءتۇرىپ تاستار ما ەدى. تەمىرتاسىم قاراعىم، ايدارىڭنان ءبىر سيپاتشى. كەلە عويشى، قۇلىنىم..."
ءبىرجان ءالسىز كۇبىرلەيدى. كەبەرسىگەن ەرىندەر ءۇنسىز سىبىرلايدى. اۋىق-اۋىق ىڭىرسىپ قان شىققان بىلەگىن ىستىق دەمىمەن ۇرلەيدى. ءبىر ءسات انتالاعان قاراڭعىدان ازۋ ءتىسى اقسيعان جانبوتانى كورەدى، قايقايتىپ قامشى سىلتەگەن پوشتابايدى كورەدى. كەرەگەگە تىعىلىپ بەتىن باسادى.
— ۇرما! قايت كەيىن!...
ءۇنى بۋلىعىپ ءان سالماق بولادى. تولقىن كەلگەنىمەن اۋىزدان ءسوز شىقپايدى. سوعان ۋايىمدايدى. "جانبوتام" قايدا؟ نەگە ايتپايمىن". "اداسقاق" تا جوق. مىناۋ دويىر "ءول!" دەي مە؟ ولگەنىم دۇرىس پا الدە؟ قورلىق تاڭباسىن سۇيەگىمە سالعىزعانشا، نەگە ولمەيمىن"...
ءولىم دەگەن تۇيسىك ميىنا ورالعاندا، سۇلىق قالادى.
كەۋدەدەن ءبىر كۇي اۋلايدى. ول ولىمنەن سەسكەنۋ ەمەس، قايتا سول جۇمباق بەلگىسىزدىككە اسىعۋ سياقتى. "ولسەم قايتەر ەدى؟ ەشتەڭەنى تۇسىنبەس مەڭىرەۋگە باتام با؟ شىن باتام با؟ ەشۋاقتا قايتا ورالماي جەر بوپ، توپىراق بوپ ءشىرىپ، توزىپ تاۋسىلام-اۋ..."
اۋىل شەتىندەگى قاراشا ۇيدەن قارلىققان داۋىس بۇرىن ءجيى ەستىلۋشى ەدى، مامىر تۋعالى سيرەك شىعاتىن بولدى. ادەتتەگىدەي ەرتەمەن تۇڭلىك تە اشىلمايدى. بوز الا تاڭ كوپ تەسىكتەن نايزاداي ۇڭگىپ جارق-جۇرق شانشىلادى دا، جىلجي-جىلجي كەرەگە بويلاي بارىپ بەيۋاق ىمىرتقا سۇڭگىپ، جوعالىپ تىنادى. سىرتتاعى جارىق دۇنيەنىڭ بەلگىسىندەي وسى نايزا — ساۋلەلەر ءبىرجاننىڭ كوز قۇرتىنا اينالدى.
بۇ كۇندە ءتىل — كۇرمەلگەن. كۇرمەپ قويعان ءوزى. ءتىل ايتپاستى سايراپ تۇرعان كوڭىل ايتقان سوڭ قايعى-قاسىرەتتەن تۋىنداپ بارا جاتقان ىشكى جەگىسىن اندا-ساندا ءبىر ۋھىلەپ، اششى، اۋىر دەممەن لىقسىتادى دا جانە تىنشيدى.
كەۋدەدە ءزىل قاراتاس بار. ءزىل قاراتاس دەرت مەڭدەتكەن اۋرۋى ەمەس، جۇيە-جۇيكەسىن سەندەلتكەن شەر-شەمەنى. سول شەر-شەمەنى قويۋلانعان كەزدە الاقانداي كوزدەرى باقىرايىپ، كىرپىك قاقپاي مەلشيىپ قالادى.
كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. شىر-شىر ەتىپ بەزەك قاققان بالا داۋسىنان شوشىپ وياندى. جازباي تانىدى. تەمىرتاسىنىڭ جان ۇشىرعان شىرىلى. ءبىرجان شىداي الماي كەرەگەنىڭ سىرتىنان ۇستاعان ءشيدى ساۋساقتارىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. ساڭىلاۋ ءبىلىندى. ساڭىلاۋدان كەشكى دالا، كەشكى دالادا كويلەكشەڭ بالا، قامشىلى مولدا كورىندى. ىسىلداعان ءابجىلانداي اۋىر قامشى سەگىز-توعىزدارداعى بالانىڭ ارقاسىنا شىپ-شىپ تيگەندە، تەمىرتاستىڭ كوز جاسى مەن قوڭىراۋلى بايەك ءۇنى قوسا شىعادى.
— ءىبىلىس يەكتەگەن نەمەنىڭ تۇقىمى! اياعىڭدى قيا باساسىڭ با سولاي قاراي. ەندىگارى قيا باسىپ كورشى! اناۋ جىن شالىقتاعان اكەڭنىڭ قاسىنا تاس قىلىپ ماتاتىپ قويايىن! سەنى قاشانعى قوريمىن، ءا! ءاي، نۇرجان، مىنا كۇشىكتى بايلاتىپ تاستا!
— ۇرماڭىزشى، مولدەكە! كوكەمە تاماق اپارىپ بەرەيىن دەپ ەدىم. قارنى اشتى عوي، مولدەكە! ۇرماڭىزشى! دەگەن بالانىڭ اششى داۋسى ءبىرجاندى مىندا دوڭبەكشىتىپ جاتىر.
— ەرجان، نۇرجان! وڭباسسىڭدار ەكەۋىڭ، وڭباسسىڭدار!
ءبىرجان ءدىر-دىر ەتىپ ەكى اعاسىن قارعايدى. قۇلىنشاعىن ايايدى. ارىستانداي اقىرىپ، بۇرق-سارق بۇلقىنادى. جولىم ءۇي ءدۇر-دۇر شايقالادى. بۇلقىنعان دەنەگە قىل ارقان كىرە تۇسەدى. جارادان شىپ-شىپ قان اعادى.
— سورلى قۇداي سورلاتقانى از با ەدى؟ مۇنىڭىز قالاي، مولدەكە! تيمەڭىز بالاما! دەپ كيمەشەگىنىڭ ەتەگى شۇباتىلىپ ءاپىش جەتتى. ءجۇزى سارعايىپ ءاجىمدى ءوڭى كۇلبەتتەنىپ كەتىپتى. — ەسى اۋىستى دەپ كۇيەۋىمدى بايلاتىپ تاستاتتىڭىز. جىنى جۇعادى دەپ بالا-شاعانى جولاتپايسىز! توزاق وتىنا تىرىدەي كۇيدىرىپ وتىرىپ، ۇرماڭىز بالامدى. ونى ۇرعانشا مەنى ۇرىڭىز!
قاھارلى قولداعى اشۋلى قامشى ءسوز تىڭدار ما، ايەلدىڭ دە ارقاسىندا ويناپ كەتتى.
— قور بولدىڭدار-اۋ! ءتىرى جەتىم، ءتىرى جەسىر سور ماڭداي بەيباق بولدىڭدار-اۋ! ەي دۇنيە، ەندى كورسەتپەگەنىڭ وسى ما ەدى. كوز الدىمدا قاتىن-بالامدى تۋلاقشا ساباتىپ ءتىرى قويعاندا، الماعىڭ نە ەدى مەنەن! نەڭ قالىپ ەدى ءالى دە توناماعان؟ ءانىمدى الدىڭ! اتاق-ابىرويىمدى الدىڭ! ءومىر سەرىك دوستارىمدى، ەل-جۇرتىمدى الدىڭ. قانباپ پەڭ، تويماپ پەڭ! دەپ اھ ۇرىپ كۇرسىندى دە، باسىن كەرەگەگە سوعىپ، كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى.
قاراشا ۇيگە قارا-قۇرا كوپ ەنبەيدى. ەنگىزبەيدى. كەشەگى كەربەز ءانشى بۇگىنگى كەرەكسىز "جىندى". ارقاعا اتى شىققان، بۇكىل ورتا ءجۇزدى انمەن ۇيىتقان ءبىرجان سال "ارىق قويدان باعاسى كەم" كەم-تارلىعىن ويلاپ-ويلاپ كەتەدى.
بۇلىڭ-بۇلىڭ سۋرەت كەلەدى. اق-قاراسى ايقىن، تازا ۇزىنشا كوزدى اباي دەمىن ىشىنە تارتىپ تىڭداپ وتىر. بالقىپ وتىر. اينالاداعى جيىندى تۇگەل ۇمىتىپ اڭىرا قادالىپ، ءانشى جۇزىنەن كوز ايىرمايدى. ءان بىتكەندە ءبىرجانعا قۋانا بۇرىلدى:
— وزگە، وزگەڭدى قايتەيىن، ءبىرجان اعا. بوساعاداعى ءاندى ورلەتىپ تورگە شىعاردىڭ-اۋ! قادىر-قاسيەتىڭدى تانىدىم-اۋ! سەنەن زور، سەنەن ءقادىرلى كىم بار!
ءبىرجان مىرس ەتتى. قانتالاعان بىلەگىن سيپادى. «قايران، اباي-اي! جالعىز سەنىڭ عانا ءقادىرىمدى بىلگەنىڭ ءدال ءقازىر مىنا وڭشەڭ جىرتقىشتىڭ قاپەرىنە كىرەر مە. توردەگى باسىم بوساعاداعى توردا وتىرعانىن ەستىدىڭ بە ەكەن؟ ەستىگەن بولساڭ، ءبىر حابار بىلدىرەر ەدىڭ-اۋ!».
كوكىرەكتە سىرىل بار، دەمىگىپ جاتىپ الىس-جاقىنىن ەسكە تۇسىرەدى. سال-سەرى دوستارىن ىزدەيدى. بۇلت بۇركەسە، جەل ۇرلەپ ءۇي شايقالادى، كەرەگە-ۋىق سىقىرلايدى. قىبىرسىز جانعا تىقىر دا ەرمەك. باسىن جۇلىپ الىپ تالاي تۇندە تىڭ تىڭداعان. كىلەڭ كۇرەڭ جورعالى، كۇدەرى بەلبەۋلى ونەرلى دوستارى كوزى ىلىنسە ىڭىرلەتىپ كۇي شالىپ، سان قۇبىلتىپ ءان سالىپ جيىلىپ كەلىپ تۇرعانداي بولادى. سودان ۇيقىسى قاشادى. قاراڭعىعا ۇزاق تەلمىرەدى. اۋلاقتان، تىنشىعان اۋىلدىڭ تۋ سىرتىنداعى جىڭعىلدى سايدان كىسىنەگەن اتتىڭ، كىسەلى بەلدىكتىڭ شىلدىرىن ەستىمەك بوپ كوتەرىلىپ وتىرادى. ىڭىلداپ ءان سالادى، دوستارىن شاقىرادى. كۇبىرلەپ جىر تولعايدى. سەرىكتەرىن ىزدەيدى. ءتىلىنىپ-تىلىنىپ كەتكەن ەرىندەرىن جالايدى. قارمانىپ اۋا قۇشادى بالالارىن ايالاعانى، ايمالاعانى. ءان جىلايدى، ارماندايدى. جىر كۇرسىنەدى، كەك اتادى. ءان شيرىعادى، اڭسايدى، وكسيدى، وگەيسيدى. كۇبىر-كۇبىر ەرىن ەمىرەنەدى، ساعىنادى، جالىنادى. جالىنىش ساعىنىشقا اۋىسادى. ساعىنىش اۋەنگە، سازعا ۇلاسادى.
تەمىرتاس، اسىل، اقىق قاراقتارىم،
ۇكىدەي جاقسىلاردى بالاقتادىم.
بىرگە وسكەن قۇربى-قۇرداس، زامانداستار
ەسىكتەن كەلە مە دەپ الاقتادىم.
سالعانىم اعاش ۇيگە ىزبوتتى پەش،
ءبىر قۇداي عاپۋ-ايلاپ كۇنامدى كەش!
بىردە ساۋ، بىردە اۋرۋ ءبىرجان عارىپ
زامانداس، اياقتاعى كىسەندى شەش!..
جازىقسىز تۇتقىننىڭ زاپىران گوي-گويى ساز بوپ توگىلەدى، ساز بوپ الىستايدى. الىستاعى قويشى، تاۋداعى جىلقىشى جانارىنا جاس الىپ، ءۇنسىز ەگىلىپ تىڭدايدى. ءان جاتتالىپ، قيىردان قيىرعا تاراپ جاتتى. ۇيقىسىز تۇندەردە ۇزىلمەي ۇزاردى. اۋىزدان-اۋىزعا كەتتى. اۋىلدان اۋىلعا كوشتى. ءان سالدىڭ زارى، سالدىڭ باسىنداعى زامانىنا دەگەن ناز-نالاسى بوپ مۇڭعا مۇڭ قوسىپ، الىس-الىسقا كەتىپ جاتتى. ىقتياردان تىس ەرىك العان اۋەن كوكىرەگىن جارىپ شىعىپ، شارتاراپقا شىعانداپ تارادى. تورىعۋ ەمەس. ءتۇڭىلۋ ەمەس. وتكەندى وگەيسۋ، ءالى دە بولسا ءبىر قانات سەرپىپ، قياعا قىرانداي سامعاۋدى اڭساۋ. سونىڭ بەلگىسى وسى ءانى. توقتاماعان تىنباعان، ۇرلانباعان، "جىندانباعان" ءانى.
قولىنا ارقان ءتۇسىپ، اياعىنا كىسەن سالىنعانىنا اتتاي ءۇش جىل تولدى.
جەل قاناتىنا ءان مەن جىر توعىتقان سەرگەك ويدىڭ قاپاسقا قامالعانىنا دا ءۇش جىلدىڭ مۇعدارى بولدى.
قىزعىلت ءوڭدى، كەڭ ماڭدايلى سۇلۋ جىگىتتىڭ ورنىندا اق ساقالى جەلبىرەپ، ۇرتى سۋالىپ، كوزى ۇڭىرەيىپ، مۇرنى سورايىپ ءتىرى ارۋاق وتىر. ءتىرى ارۋاقتا سۇر جوق. ءتىل جوق. قۇرمەت-قادىرى قاشقاندا، قۇربى-قۇرداس تا الىستايدى. جولاماي، جوعالىپ كەتەدى. ءبىرجان سولاردى ويلاعاندا، ات ءىزىن سيرەك سالىپ، قارا كورسەتپەي كەتكەن اعايىن-تۋىستى ىزدەگەندە، جانى ورتەنە كۇڭىرەنەدى. قوجا-مولدا، باي اعالاردىڭ ەلگە تىيىم ساپ، اۋىلعا ەنەر قارا-قۇرانى الاستاپ قۋاتىنىن بايلاۋدا جاتقان ءبىرجان قايدان ءبىلسىن. نەلەر زارلاعان مەن جىلاعاندى جۇباتقان ءانشى سال ءوزى ەڭىرەگەن كەزدە ماڭايىنان قول ۇشىن بەرەر، سالەم سوزىمەن كوڭىل اۋلار جاۋبورىك كورمەگەن سوڭ، ىشىنەن سۇمدىق تۇيتكىلگە كەزدەسىپ، بار تۇلابويى قالتىراپ، ادام بىتكەننەن ۇركە تۇسەدى. سول ساتتەردە دۇنيەدە ەكى اياقتىدان وتكەن جىرتقىش تا بولمايتىنداي كورىنىپ، بار تۇيسىگى ەندىگى ەركىندىگى مەن بوستاندىعى ىسپەتتەس "ءولىم"، "اجال" دەگەن ۇعىمعا سايادى. "قازادان قاشىپ قۇتىلعان پەندە جوق. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالاعان قورقىتتى دا اقىرىندا اجال قۇتقارماعان. سودان ارتىق ەمەسپىن. كەلەر بولسا تەزىرەك كەلسە ەكەن. جەتسە ەكەن جىلدام... مەن ىشپەگەن ۋ جوق، ءالى كەلەم يتشىلەپ... بۇنىڭ نەسى تىرلىك. جالعىزدىقتاعى قايعى اۋىر ەكەن. مەنىڭ كۇڭىرەنگەنىم كەيبىرەۋدىڭ كۇلكىسىن كوبەيتسە، قۇز بيىكتىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋ جيەگىنە تاقالعانىم بولار. قۇلايىن دا... ءبىرجولاتا وشەيىن دە..."
مامىردىڭ ورتاسىندا، شۋاق كۇندەردىڭ ارتىن الا، سۋىق ىزعارلى كۇندەر كەلدى. سول ىزعار اشىق-تەسىگى كوپ قاراشا ۇيدە ىزعىپ تۇر. كىرىپ-شىعار كىسىسى از تۇتقىن قوستىڭ وتى دا جاعىلمايدى. قىبىر-تىقىردى اڭدىعان ءبىرجاننىڭ ساناسى عانا ساۋ، ءبىراق ۇيقىلى-وياۋداي ءبىر ءحالدىڭ ايىقپاي جەتكەنى سونشالىق، سۋىق سورعان ەرىندەرى كوگەرىپ، قوزعالماي، تابجىلماي سۇلەسوق جاتىر. قول سوزىپ قاسىندا جاتقان كۇپىنى دە جامىلۋعا ارەكەت جاسامايدى. اۋىق-اۋىق ىزىڭداپ ورالاتىن ءان جولدارىن اقىرىن سىبىرمەن ايتادى.
ساياسى كەم بولادى قۋ قايىڭنىڭ،
جىگىتتەر كەرەگى نە ۋايىمنىڭ.
كەلگەندە الپىس جاسقا قوندى قوناق
بىلمەيمىن نە قىلارىن قۇدايىمنىڭ...
وسى سىبىر، وسى ىزىڭ ۇزىلمەيدى. ايتقان ءوزى مە، وزگە مە ونى تەكسەرىپ جاتقان جوق. ايتەۋىر ۇزاق ءتۇننىڭ باياۋ تاڭى سىزات بەرگەنشە، ءبىر ۇيقى، ءبىر ەلەسپەن سارىن مەن ىزىڭعا ميداي ارالاسىپ جاتادى.
بىردە تاڭ الدى بولاتىن. اپ-انىق دىبىس ەستىلدى. كادىمگىدەي بوپ تابالدىرىقتان اتتاپ الدەكىم كىردى. تىزەسىن بۇگىپ، تال شوقى ۇكىسىن بۇلعاڭ ەتكىزە ءيىپ سالەم بەردى.
— ارقانىڭ اقيىعى اسىل ءبىرجان، ءحالىڭدى ۇعىپ، حابارىڭدى ەستىپ ادەيى كەلدىم. مەن سەنى ۇعىنىپ تاۋىپ، ءۇمىت ەتىپ اسىلعا بالاپ قالىپ ەم. ارداگەرىم، ازاماتىم دەپ، ەرەكشە تۋعان زامانداسىم دەپ ءقادىر تۇتىپ ەم. تۇر! سەرپىل! مويىما! دەپ، جۇبانىش ايتا كەلدى.
— اپىر-اي، سارامىسىڭ؟
— ءيا، سارامىن. ەشكىولمەستەن كەپ تۇرمىن. ۋا، ءبىرجان اعا،
جورعا ەدىڭ سارىنىڭمەن سامعايتۇعىن.
بايگە اتى سەرپىنىڭدى شالمايتۇعىن.
ءانىڭدى ون ەكى ىزبوت جىبەرسەڭشى،
ەسىمنەن ولە-ولگەنشە قالمايتۇعىن.
سونىڭدى ۇمىتتىڭ با؟ ۇمىتپا! تۇر! كوتەرىل. بەرىلمە قايعىعا. سەن ودان جوعارىسىڭ، دەپ قىزىل ەرىندەرى دىرىلدەپ ءسال ەزۋ تارتتى.
— جاقسى كەلدىڭ-اۋ، سارا! ءتۇڭىلىپ كەتەرمىن بە دەپ جاتقانىمدا تۇنەگىمدى سەرپىپ جەتتىڭ-اۋ. كىم قالدى، كىمىم قالدى دەپ الاقتاي بەرۋشى ەدىم،
دەم بەردى، سارا جانىم، وسى ءسوزىڭ،
تاس تۇلەك تۇرىمتايداي ەكى كوزىڭ.
ءسوز ايتار قانداي كىسى دەگەن كەزدە.
كوتەرەر قولتىعىمنان كەلدى كەزىڭ!
راقمەت! كەل، قاسىما كەل. دوس كوڭىلىڭ ءالى باياعىداي ەكەن. بەك ىرزامىن، جانىم سارا! دەپ، قولىن سوزعاندا كەرەگەگە ءتيدى. كوزىن اشىپ الدى. تاعى دا ەلەس ەكەن. "اپىر-اي، الدارى بار، اڭساتارى بار ەلەس دەگەن دە جاۋىڭ بولادى ەكەن-اۋ. جەتكىزبەسى بار نەگە شىرماي بەرەدى. قىل مويىنعا ءتوندىرىپ اكەپ، اسقىنداپ، اتقۋىلداپ تۇرعان ءبىر پالە..."
قاراشا ءۇيدىڭ ەسىگى كۇنىنە ءبىر-اق مەزگىل اشىلادى. ەسىكتى اشاتىن دا، تاماق اكەلىپ، سالدى سۇيەمەلدەپ اۋلاققا الىپ بارىپ كەلەتىن دە ساڭىراۋ تورەقۇل. ساڭىراۋ تورەقۇلعا ءبىرجان سال دا ءبىر، الا وگىز دە ءبىر. ون جاسىندا ەكى قۇلاعىنان بىردەي كەرەڭ بوپ قالعان جانعا ءان دە، زار دا ەستىلەر مە. ەرجان مەن نۇرجاننىڭ تاۋىپ قويعان كۇزەتشىسى وسى.
بۇگىن دە تورەقۇل ءبىرجاندى ورنىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى. موينىنداعى كىلتتى الىپ، كىسەندى اعىتتى. ءانشىنى جەتەكتەپ تىسقا شىعاردى.
اسپاندا وركەش-وركەش اۋىر سۇر بۇلت باياۋ جىلجىپ بارادى. كۇن كورىنبەيدى. وكپەك جەل بار. قىستان شىققان بىرەر تال قىزىل قۋرايدى دىردەكتەتىپ ءتور. تورەقۇل ءبىرجانعا جىڭعىلدى سايدى ىمدادى. ادەتتەگىدەي جۇلقا تارتىپ، سۇيرەلەي جونەلگەن جوق. ارتىنان جاي باسىپ ءىلبىپ كەلەدى.
ءبىرجان تىسقا شىققالى اينالاسىنا ءجيى كوز تاستايدى. كۇنىنە وسى ءبىر سەرۋەنىن اسىعا كۇتەتىن. قوڭىرقاي ءۇيلى قارا لاشىقتى اۋىلعا جالتاق-جالتاق قارايدى. اۋىلدىڭ تىرلىك بەلگىسى از. ءتۇتىن شامالى. قاراسيراق بۇرالقى يتتەر ك ۇلى ۇشقان جەروشاقتاردى ءتىنتىنىپ، الدەبىر سۇيەككە تالاسىپ ىرىلداسىپ قالادى.
قاراشا قوڭىر ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلىپ، سىرتقا ءبىر بالا شىقتى. تەمىرتاسى ەكەن. كوكەسىنە الىستان قادالىپ تۇر. شولاق كويلەك، شولاق دامبالدان باسقا لىپاسى جوق. ءبىرجان كىبىرتىكتەپ توقتادى. ساڭىراۋ دا ايالدادى. بالا سايعا قاراي جۇگىردى.
— تەمىرتاسىم! قۇلىنىم! ساعىنعان ەكەنسىڭ.
"مىنا ساڭىراۋ نەمە بوگەت بولماسا ەكەن! ايتپاسا ەكەن انالارعا..."
تەمىرتاس اكەسىن كورگەندە جىلاپ جىبەردى. قۇشاعىنا سۇڭگىدى. ءبىرجاننىڭ دا كوزىنەن تارام-تارام جاس اقتى.
— كوكە! كوكەتايىم!
— جىلاما، تەمىرتاس! ۇل بالا جىلاي ما ەكەن. سەن مىقتى بول. اپاڭنىڭ ەندىگى تىرەگى سەنسىڭ. بەرىك بول!
— كوكە، سەنى نەگە بوساتپايدى؟
ءبىرجان ۇندەگەن جوق. جاس جۋعان ۇلىنىڭ ءجۇزىن كورگەندە قاتتى قوبالجىپ، اششى ءزار جۇتقانداي تىجىرىنىپ كەتتى.
ساڭىراۋ تورەقۇل اكەلى-بالالى ەكەۋ ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، ماۋقىن باسسىن دەگەندەي اۋلاقتاپ تۇر. ەكەۋدىڭ نە ايتىپ جاتقاندارىن ەستىمەسە دە، جۇزدەرىندەگى قايعىنى اڭعارىپ، تولقىن ويمەن ءتۇيىلىپ قالدى.
«جاسىڭ جەتپەي، بۇعاناڭ بەكىمەي جەتىم قالاسىڭ-اۋ. الدىڭدا مالىڭ جوق. كىمگە كوز سالار ەكەنسىڭ...»
— كوكە، قاشىپ كەتەيىك. بالا ءدىرىل قاعادى. دىرىلدەپ تۇرىپ ءبىر امال ايتادى. قولىنان بار كەلەرى دە سول.
— قاشىپ قايدا كەتەرمىز. ۋايىمداما، قۇلىنىم. مەن اۋرۋ دەپ ۇستاپ وتىر عوي. ەرتەڭ جازىلام. سونسوڭ باياعىداي ءوزىڭدى قىدىرتام ءالى، دەپ، ۇلىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. ال، تەمىرتاس قالقام، ۇيگە قايت. توڭىپ قالدىڭ. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالسا، ۇرسىپ جۇرەر.
بالا كىبىرتىكتەپ قايتىپ بارادى. "كوكەم جازىلادى" دەگەن قۋانىشى دا بار. "جازىلماسا، بوساتپاسا قايتەمىز" دەگەن كۇدىگى دە بار. ۇزاعان سايىن توقتاپ بۇرىلىپ، اكەسىنىڭ ەرىنى تيگەن ماڭدايىن ۇستاپ-ۇستاپ قويادى. ءبىرجان، "بار، بارا بەر، بالام!" دەگەندەي باسىن يزەدى. كوڭلى جايلانعان تەمىرتاس جۇگىرە جونەلدى.
ۇيگe كىرگىزىپ، تورەقۇل سالدىڭ ارقانىن ءسال بوساتىپ بايلادى. شىعىپ كەتىپ ءبىرازدان سوڭ تايجاقىدان تىككەن جەڭسىز اكەپ كيگىزدى. سونىڭ ءبارىن ءبىر اۋىز ءلام دەمەي جاساپ ءجۇر.
— اپىر-اي، مىنا تورەقۇل ەكى اعامنان ارتىق جاقسىلىق جاسادى-اۋ. ادامنىڭ اسىل قاسيەتى ىشىندە بولادى ەكەن. ءدال سونى تانىتتى-اۋ. سەنى ەل ساڭىراۋ دەپ اتاعانمەن، قۇلاعى ساۋلاردان گورى مۇڭ-زاردى سەن ەستىگىش، ۇققىش بوپ شىقتىڭ. راقمەت دەيىنشى. ەستىمەسەڭ دە ايتايىنشى..."
ءبىرجان ريزا كەيىپپەن باسىن يزەدى. ارقاعا قاقتى. تورەقۇل باسىن شايقادى. قاباعىن ءتۇيدى. قالاي شايقادى، كىمگە قاباق ءتۇيدى ايتقان جوق.
كۇن تۇنگە، ءتۇن كۇندىزگە اۋىسىپ ءوتىپ جاتىر.
ىزعاردى شۋاق قۋىپ، ماي كۇنى، مامىر كۇنى تامىلجىپ تاعى اشىلدى. اسپاننان جىلۋى مول نۇر سورعالادى. جان-جانۋار تۇلەپ وياندى. تىرلىگى مول كۇنەسكە تالپىندى. بايشەشەك بوي جازىپ، قىزعالداق قاۋىزىن اشتى. كولگە ساڭقىلداپ ۇشىپ قاز قوندى. جەلىگە قۇلىن بايلاندى. كۇمپ-كۇمپ ەتىپ سابادا قىمىز ءپىسىلدى. جايلاۋعا بەت العان اۋىل-اۋىل جىلجىپ قونىپ، ىرگە اۋىستىرىپ، قونىس جاڭارتتى.
اقىن تىرلىگىنە عانا وزگەرىس ەنگەن جوق.
جاڭعىرىپ جاز شىعار. جاڭارىپ ءان-جىر قالىقتار. قىنامەندە بولار. قىز-قىرقىن، جىگىت-جەلەڭ جەلكىلدەپ شىعىپ، جەلىك قۋار. ءان سالار. ءبىرجاننىڭ "ءلايلىم شىراق"، "كەركەكىل"، "اق سەركەنى"، "ماتى-داۋلەن"، "جامباس سيپار"، "كوكەگىنە" باسار دا. ءبىراق سول قىزىق پەن سايران، ويىن مەن توي ەندى قاس قاعىمعا قايتا ورالىپ كەلەر مە. مىناۋ تولىقسىپ وسكەن بويجەتكەندەي شۋاقتى عۇمىر اقىن كەۋدەسىندەگى ىزعارىن نەگە الاستامايدى. جۇپارى اڭقىعان مەرەيلى مەكەنى سوناۋ ءدۇبىرلى دۋماندى كەزەڭىن ەسكە ءتۇسىرىپ، قۇسامەن قينايتىنى نەسى. وسى جايلاۋدا ءاپىشىن اكەلمەپ پە ەدى! سونداعى ءسالتانات-سانى قايدا؟ سونداعى ەسكەن جەلدەي گۋلەگەن سالقار شابىتى قايدا؟ سونداعى ءانشىل، ونەرشىل سال-سەرى نوكەرى قايدا؟ سونداعى ايالاعان، ارداقتاعان اعايىن قايدا؟ بىردە جىلاتىپ، بىردە قۋانتاتىن قايعى مەن قۋانىشتى ەگىز عوي دەۋشى ەدى. كۇلكىسى كەتىپ، وكسىگى قالعانى نەسى؟ سونداعى ءۇمىت پەن كۇدىكتى بىردەي باعىپ، الاشاق بەرەشەكتى تەڭ بولىسكەن دوستار قايدا؟ بۇلت باسسا قاشىپ، كۇن شىقسا ىلەسىپ بوي كورسەتەتىن كولەڭكە بولعانى ما؟
مامىر كۇنىندە شۋاق مول. بايشەشەگى بويلاپ ءوسىپ، تۇنىپ بارادى. دالادا تامىلجىعان جاڭا ءومىردىڭ، جاس وركەننىڭ ءۇنى بار. جەر بەتىنەن ىزعار مەن سۋىقتى قۋىپ، الاستاپ جاتىر. ءالى كەلمەيتىنى ءانشى كوكىرەگىندەگى ىزعار عانا. الاستامايتىنى ءانشى جۇزىندەگى مۇڭ عانا.
اۋىل كوشكەندە، ءبىرجاندى تۇيەگە مىنگىزگەن. تۇيەنىڭ مۇرىندىعىن تورەقۇل جەتەلەگەن. تورەقۇلدا ەتىك جوق، شوقاي بار. تورەقۇلعا ات تيمەيدى، جاياۋ جۇرەدى. جاياۋدىڭ ءجۇرىسى ونبەيدى. ايدالادا ەكەۋى كەيىندەپ قالدى.
— ءاي، تورەقۇل!
تورەقۇل ەستىمەيدى، جىرىق مۇرىن اتان باقىرادى. تۇيە ۇستىندەگى اياق-قولى تاڭۋلى ءبىرجان يتىڭدەپ كەلەدى. ويعا شومادى. "تورەقۇل! مەنى ساڭىراۋ سەن تۇگىل ەستى-قۇلاقتى اعايىنىم دا تىڭدامايدى. شىر ەتىپ تۋعاندا، اتاڭ ساعان تورەقۇل دەپ ازان شاقىرىپ ات قويعان.
«تورەسى دۇرىس، ق ۇلى نە؟ تورەدەن قۇل شىقپايدى. قۇل تورە بولمايدى. قاشانعى تورەقۇل بولىپ ۇي-كۇيسىز جۇرە بەرەرسىڭ. كەتسەڭشى. قاشساڭشى ءبىر جاققا. مەنى تۇتقىن عىپ ۇستاعاندا، سەنى ايار ما. ءوزىڭدى ءوزىڭ تۇتقىن قىلماي بوساتساڭشى. كەتەيىك تە ءۇش مۇڭلىق ءۇش جاققا. اياق-قولىمدى شەش. اتاندى قويا بەر. ءوزىڭ قۇتىل...".
— ءاي، تورەقۇل!..
تورەقۇل ەستىمەيدى. اتان باقىرادى. ءبىرجان ويعا شومادى.
الىستان ءان جەتەدى. كوش ۇستىندە جورعا-جۇيرىگىن مىنگەن قىز-بوزبالانىڭ جۇرەك تىنىستارى ول. ارقانىڭ قوڭىر، بەيۋاق كەشتەرىن ءتىلىپ ءوتىپ تالاي كوزدە جاس تۇندىرعان ءبىرجاننىڭ سەزىم نۇرى اۋەندەرى ول.
ەي، بوزبالا-اي،
ءوتتى-اۋ، زامان-اي،
قوش بول امان! —
دەپ ءبۇلىنىپ، قوزىكوش جەردەن جەتىپ جاتقان "قوزىكوشى".
احاۋ ايداي،
جاريام ايداي،
دوستىڭ كوڭىلىن قالدىرما،
قىز قالقاتاي! —
دەپ ۇزدىگىپ جالىنداعان "بۋرىلتايى" ول.
قيىن ەكەن جالعاندا سۇيگەن عاشىق،
سويلەسپەسە ەكەۋى ماۋقىن باسىپ، —
دەيتىن وپالى جاستىق تىلىمەن ءۇن قاتاتىن "عاشىق جارى" ول.
ءبىراق ءبىرجان سەلت ەتپەيدى. جۇرەكتەن شىققان تولقىندى ىرعاق ەنشى العان ۇلداي، وتاۋ كوتەرگەن قىزداي. قايتا ورالمايدى. ول قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قانىنا ءسىڭىپ، بويىنا جايىلعان. ەندىگى يەسى حالىق. ءبۇلىنىپ، بۇلىقسىپ جەتكەنىمەن، بۇركەۋ كوڭىل قابىلدامايدى. اقىن ءجۇزى سەلت ەتپەيدى. سۇپ-سۇر ءوڭى العا قادالادى. ءدىرىلدى ساۋساقتارى وركەشكە جابىسادى. ءانشى ەرنى كۇبىرلەيدى. جاڭا ىرعاق، جاڭا ورنەك ىزدەيدى. ءانشى كىرپىك قاقپايدى. سوناۋ ۇباق-شۇباق شۇبىرعان كوشتەن بالا-شاعاسىنىڭ قاراسىن ءبىر شالىپ قالۋعا ىنتىق. سول ىنتىق ۇمسىندىرىپ، تىڭ سارىنعا جول بەردى. ءبىرجان اقىرىن عانا قوڭىر ۇنمەن كەڭ دالاعا زار قوستى:
اق ءۇيدىڭ اي كورىنەر ماڭدايىنان.
شەشەننىڭ ءسوز شىعادى تاڭدايىنان.
تەمىرتاس، اسىل، اقىق — قاراقتارىم،
يىسكەتىپ كەتسەڭدەرشى ماڭدايىڭنان.
ءان الىسقا ۇزامايدى. قوزىكوش جەرگە كەتپەيدى. ول ساعىنىش اتادى، وكىنىش ايتادى. باياۋ سوزىلعان اۋەندە زورلىقشىل كۇشكە ءالسىز عانا ىقىلىق اتقانداي قاباق ءتۇيۋ بار. ول قورلىعىن سەزىنگەن ءور كوڭىلدىڭ ابدەن تيتىقتاپ، جالىعىپ شىققان جالىن دەمىمەن عانا ۇزارادى دا تەز وشەدى. ءان الداعى، كوش ماڭىنداعى جىگىت-جەلەندەرگە جەتپەيدى. كۇيىك ءۇنى كومەسكى، كۇڭگىرت. جاستىقتىڭ راحات، جالىنى مول اسقاق اۋەندەرى ونى كومىپ-كومىپ كەتەدى.
اتان اۋىق-اۋىق باقىرادى. تورەقۇل باسىن ءبىر كوتەرمەي ءىلبي بەرەدى. ءبىرجان ويعا شومادى. وي ساعىنىشقا باستايدى. اسىل، اقىق، تەمىرتاسىن ىزدەتتىرەدى.
كوكتەم بۋسانىپ، جەر تۇلەپ ءتۇر. اعاشتار بۇرشىك اتىپ، بوزتورعاي زاڭعار كوككە ءىلىپ قويعان ورتەكەدەي قالىقتاپ تۇرىپ قويماي-قويماي قۇيقىلجيدى.
تاسىرلاتىپ الدەكىم قۋىپ جەتتى. اۋىزدىقپەن الىسقان اتىن شىرەنە تارتىپ قاتارلاسىپ كەلدى. تورەقۇلعا قارادى، اتانعا قارادى، ءبىرجانعا قارادى. تورەقۇلعا قاراپ، ەرنىن شىعاردى. اتانعا قاراپ، مۇرنىن ءشۇيىردى. سالعا قاراپ، قارقىلعا باستى. مازاقتاپ، مەنسىنبەي كۇلدى. ەر ۇستىندە ءبىر بۇيىرلەي سايا وتىرىپ قامشىنىڭ سابىمەن ءبىر شەكىپ، بوركىن كەيىن سىرعىتتى. قىزىل بەلدەۋلەنىپ بورىك ءىزى قالعان ماڭدايىن سيپاپ قويدى.
— ارۋاق — قۇداي بارلىعى راس ەكەن. سالدى ارۋاق اتىپتى. اتسا اتسىن! ماعان كەرەگى دە وسى. سازايىندى تارتقان ەكەنسىڭ! سەن سال بولعاندا، مەن كىممىن؟ حا-حا! سالدىعىڭا بولايىن سەنىڭ!..
قامشىسىن قايقايتا كوتەرىپ ءبىرجانعا جاقىنداپ تونە بەردى دە، تايساقتاپ بۇرىلىپ كەتتى. كوتەرىلگەن اۋىر دويىر تورەقۇلدىڭ جون ارقاسىن وسىپ ءتۇستى.
اتتى ادام ۇزاپ بارادى. قارق-قارق كۇلىپ مازاقتاپ بارادى. كۇلكىسى، ءۇنى تانىس. ءبىرجان ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىر. پوشتابايدان ەستىگەن ءۇنى. مىناۋ پوشتاباي ەمەس. ءبىراق پوشتابايدىڭ كوزى. بالاسى. "جاۋىزدىق-اي! اينالىپ سوعىپ قايتالاي بەرەدى ەكەنسىڭ-اۋ! بالالاپ ءوسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسار سەنىڭ تامىرىڭا بالتا سالار تابىلار ما؟"
تورەقۇلدا ءۇن جوق. ارقاسىنا تيگەن سوققىنى دا اۋىرسىنعان جوق. اياڭىن ۇزبەي، ءىلبىپ كەلەدى.
اياق-قولعا قىل بۇراۋ تۇسكەنىنە ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى.
جۇيرىك دومبىرانىڭ شەشەن سويلەر قوس ىشەگىنە قول تيگىزبەي، تۇيتكىلدى جۇرەگىنىڭ اۋىر ىرعاعىن عانا قايراتقانىنا ءۇش جىلدىڭ مولشەرى ءوتىپتى.
قاپالى كوڭىلدىڭ قايعىلى شەرىندەي ۋھىلەۋ تاۋسىلعانىمەن، ۇنسىزدىك جويىلمايدى. اقاۋ تۇسپەگەن جانىنىڭ ساۋ جەرى جوق. سودان با، قاباق شىتىپ جاساۋرامايدى. كۇرسىنىپ قالىپ، تىلەك تە كۇتپەيدى. ىزدەرى، اڭسارى جوق. اشۋ-كەيىسكە تولى ءجۇزى بولۋشى ەدى، بۇگىن ودان دا ايرىلىپ قالدى. وڭىنەن رەنىش تە، ءسۇيىنىش تە بىلىنبەيدى. انشىلىك پەن سەرىلىك ۇيىعان تال بويدا ەنجارلىق بەيىم. ەركىن، بۇلعاق، ءازىل-سىقاقتى جاننىڭ قازىردە سامارقاۋلىعى باسىم. قات-قات تامعان ىستىق جاس پەن شىپ-شىپ شىققان قىزىل قان اقىن بويىنداعى شابىتتى قىزۋ جۇرەگىن تۇگەل سارقىپ بىتكەندەي. مەزەتسىز شاقتىڭ ۇرلانىپ جەتكەن تىيىمسىز قۇدىرەتىنە باس يگەندەي كۇرت ءتۇسىپتى.
تورەقۇل بۇگىن ادەتتەگىدەن وزگەرىپ، ەكى-ۇش مارتە كىردى. ۇرلاپ، جاسىرىپ اكەلدى مە، سۇراپ اكەلدى مە، ءبىر جانان سارى ۋىز قىمىزدى قويىپ كەتتى. ەكىنشى ورالعاندا اۋىز تيىلمەگەن جاناندى كوردى. باسىن شايقادى. سالدىڭ قاسىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىردى. ناسىبايىن ەكى تاناۋىنا جۇگىرتتى. ءبىرجانعا ۇسىندى. ءبىرجان ساڭىراۋ، سوقىر ادامداي. ماڭگىرىپ وتىر.
تورەقۇل تاعى تىسقا شىقتى. بۇلت ۇيىرىلە باستاپتى. باتىستان سىبىزعىلاتىپ جەل كوتەرىلدى. "داۋىل بولادى"... تورەقۇل ءۇي ىرگەسىندەگى وراۋلى زاتىن اشتى. قولدان شاپقان دومبىرا ەكەن. سوعان ىشەك تاعىپ، تيەك ورناتپاق. پەرنەسىن وزىنشە قوندىرىپ، تىڭق-تىڭق شەرتىپ قويادى.
جەل كۇشەيدى. بۇلت قويۋلاندى. جالپ-جالپ ۇزىك-تۋىرلىقتار جالپىلدادى. ءبىرى باقانىن، ءبىرى قازىعىن كوتەرىپ اۋىل ادامدارى ابىگەرگە ءتۇستى. الگىندە وركەش-وركەش بۇلت اراسىنان اقشىل ساۋلە قيعاشتانا كورىنىپ تۇر ەدى، و دا جوعالىپ كەتتى. اسپاندى بۇلت تەگىس بۇركەدى. ۇزاق ىزىڭ سالىپ جەل قاتايدى.
تورەقۇل تۇڭلىكتىڭ ءتورت باۋىن قايتا بايلاپ، قازىق قاعىپ، جەلباۋدى قاتايتتى. سالدىڭ قارسىسىنا وتىردى.
ءبىرجان باسىن كوتەردى.
— نە ايتايىن دەپ ەڭ، تورەقۇل؟
تورەقۇل ۇندەمەستەن ارتىنا بۇرىلىپ، دومبىراسىن الدى. سالعا ۇسىندى.
— قولىمدى بوسات.
دومبىرا قولىنا تيىسىمەن كۇمبىرلەپ شەشەن سويلەي جونەلگەن جوق. كىبىرتىكتەگەن ساۋساقتار قوس ىشەكتى بىر-بىرلەپ شەرتىپ ءوتتى. اقىرىن كۇرسىنگەن ءالسىز كەۋدەدەي قات-قات ىزىڭ شىقتى.
— قاسيەتتى، قارا دومبىرا-اي! سەن ەكەۋمىز ىقتيارسىزدىق كەبىن تارتىپ، بىر-بىرىمىزدەن ايرىلىپ قالىپ ەدىك. اقىرعى ساتتە تابىسىپ وتىر ما ەكەنبىز؟ ءبىر بەزىلدەشى، كارى سەرىگىم!
وسىدان كەيىن ءۇنشىل اسپاپ قۇيقىلجىپ كەتتى. الىستان داۋىل ءۇيىرىپ، تولقىن اۋلادى. تىستاعى دۇرىلدەپ جەتكەن نوسەرگە قوسىلىپ بەبەۋ قاقتى. سوناۋ جوعالىپ كەتكەن دوستاردى بۇلىنە ىزدەدى. سوناۋ ىستىق دوستىق مەيىردى ساعىنا شاقىردى. پەرزەنتتەرىنە باقىت تىلەپ، اڭىراپ شارق ۇردى. كوپ-كوپ تولعادى. كوپ-كوپ قۇبىلجىتتى. سوناۋ قىزۋى مول جاستىقتى وگەيسىدى. سونشالىق نازىك مۇڭمەن ءتىل قاتىپ وتىرىپ، اقتىق قوش-قوشىن ايتتى. سوناۋ ءدۇبىرلى كەزەڭىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ وتىرىپ، ەندى ءبىر قايتا قاۋىشپاس وكىنىشىمەن كۇرسىن اتىپ، اقىرعى اماناتىن جولدادى. سوناۋ تىلەك كەشىندە ارمانى قابىسقان اپىشكە سىرىن شەرتتى. قوشتاسىپ، باقۇلداسىپ شەرتتى. سوناۋ كوركىنە قۇمارتىپ، كوڭىلمەن تانيتىن كوپ قۇربىسىنا قۇپيا نازىن ارنادى. ارمانداپ، اششى جاسى اعىنداپ وتىرىپ ارنادى. سوناۋ انىمەن ۇيىتقان تەسىك وكپە، القىنعان دەمدى ەل-جۇرتىن ويلاي ءتۇسىپ، قاپاستاعى حالىنەن اۋىر كۇي توكتى. زارىعىپ، اڭساپ، قوشتاسىپ وتىرىپ توكتى.
تورەقۇل ءجۇزىن جاس جۋدى.
دومبىرا جىلادى.
نوسەر توپەلەدى.
سوناۋ جازيرادا جاي وعىنداي جالت-جۇلت ەتكەن جالىندى جىگىت ۇزىلەر شاعىنىڭ سوڭعى دەمىن ەكى ىشەكتەن ىقىلىق اتقىزا شىعارىپ جاتىر...
قىل ىشەك ءۇزىلىپ كەتتى. ساۋساقتار سۇلىق قالدى. اق ساقال توسكە قۇلادى. ءۇش جىلدىڭ ازابىنا توزگەن الىپ جۇرەك، اقىن جۇرەك سوعۋىن توقتاتتى.
الپىس ءتورت جاسقا اياق باسقاندا، 1894 جىلدىڭ كوكتەمىندە سال ءبىرجان ماڭگى كوز جۇمدى.
دومبىرا بەبەۋى تىستاعى داۋىل ۇنىنە جالعاستى. سوناۋ-سوناۋ كۇندەردىڭ مول ىزىڭىن جوعالتپاي، ءىلىپ اكەتتى.
1973 جىل.
You Might Also Like
-
"تاربيە باسى تال بەسىك"دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. بالا ءبىزدىڭ ەرتەڭىمىز، بولاشاعىمىز. سوندىقتان ءبىز ەرتەڭىمىز ءۇشىن، جارقىن بولاشاق ءۇشىن، ءومىرىمىزدىڭ جالعاسى ۇرپاقتارىمىزدى ۇلاعاتتى تاربيەل...
-
بۇل — 1915 جىلدىڭ يۋن ايىندا بولعان وقيعا. ءسىبىردىڭ ءبىر قالاسى. ەسىل تاسىعاندا قالعان ۇساق-ۇساق قارا سۋلاردىڭ سۋالماعان، قۇرىماعان كەزى.
