جۇرناق پەن جالعاۋ
جەزقازعان قالاسىنىڭ №10 ورتا مەكتەبىنىڭ
تۇزەتە دامىتا وقىتۋ سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
كۋلاشيەۆا ك.ك.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇرناق پەن جالعاۋ
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ءسوز، ءتۇبىر مەن قوسىمشا تۋرالى ۇعىمدارىن پىسىقتاۋ؛ قوسىمشالاردىڭ قىزمەتتەرى ءار ءتۇرلى بولاتىنىن بايقاتۋ، سول ارقىلى جۇرناق پەن جالعاۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ. تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى تازا، ادەمى جازۋعا، زەيىندىلىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: “ۇلىلار ەلىنە ساياحات” ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، سەمانتيكالىق كارتامەن جۇمىس، جاتتىعۋلارمەن جۇمىس جاساۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، “ۇلىلار ەلىنە ساياحات” باننەر، “تەڭگە الۋ”ويىنى، سەمانتيكالىق كارتا، ۆەنن دياگرامماسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ 329 - جاتتىعۋ
- وقۋشىلار بۇگىنگى سالاقتا ءبىز ۇلىلار ەلىنە ساياحاتتايمىز. ساياحاتقا شىعۋ ءۇشىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك.
سۇراقتار:
1. ءسوز دەگەنىمىز نە؟
2. ءسوز قۇرامى قانداي بولىكتەردەن تۇرادى؟
3. ءتۇبىر دەگەنىمىز نە؟
4. قوسىمشا دەگەنىمىز نە؟
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن سوڭ ساياحاتقا شىعامىز.
ەڭ ءبىرىنشى «اباي قۇنانبايەۆ» اۋىلىنا كەلىپ توقتايمىز.
اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وڭىرىندە تۋعان. قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى. ۇلى اقىن، كومپوزيتور، فيلوسوف، ساياساتكەر، اعارتۋشى، قازاقتىڭ رەاليستىك جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. اباي اقىن حالىقتىڭ تاعدىرى مەن قاسىرەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونىڭ جوعىن جوقتاۋشى بولۋعا ءتيىس دەپ ساناعان. ابايدىڭ ءتىپتى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن سۋرەتتەيتىن "قىس"، ("اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى")، "كۇز" (سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان")، "جاز" ("جازدىگۇن شىلدە بولعاندا'')."جازعىتۇرى" ("جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى") سەكىلدى ءبىر توپقا، سيكلگە جاتاتىن كالەندەرىنىڭ دە ءارقايسى مازمۇن - ماعىناسى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، قۇرىلىسى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولىپ شىققان. اباي ليريكاسى جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان العاندا كوپ سالالى، كوپ قىرلى بولىپ كەلەدى. ول قازاق پوەزياسىندا ءتىل كەستەسىنە، ءسوز قولدانۋىنا دا جاڭا سيپات دارىتقان اقىن.
بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى
- قوسىمشا تۋرالى نە بىلەتىندەرىڭدى سۇراپ جاتىر. ولاي بولسا، بۇگىن سەندەرمەن قوسىمشا تۋرالى ءبىلىمىمىزدى كەڭەيتەيىك.
قانە، بىرگە ءبارىمىز
كوزىمىزدى جۇمامىز
ءوتىپ تاۋ مەن وزەننەن
ءبىر ەلگە جەتىپ قونامىز!
قوسىمشا دەپ اتالار
بۇل ەل مۇلدە بەيتانىس.
ءبىز بىلمەيتىن، بالالار،
قوسىمشانىڭ ءتۇرى بار.
جاڭا سوزدەر جاسايتىن،
جۇرناق اتتى ۇلى بار.
ءسوز بەن ءسوزدى قوساتىن،
جالعاۋ اتتى قىزى بار.
ءىىى. جاڭا ساباق
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
- مىناۋ نە؟
- بۇركىت
- ال ەندى وسى «بۇركىت» سوزىنە قوسىمشا قوسىپ كورەيىكشى.
- بۇركىت+ءشى
- نە پايدا بولدى؟ «بۇركىتشى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى قانداي؟
- بۇركىتپەن اڭ اۋلايتىن ادام.
- كوردىڭدەر مە، ءبىر قوسىمشا قوسىپ ەدىك، ءسوز مۇلدە وزگەرىپ، باسقا نارسەنى ءبىلدىرىپ كەتتى. ياعني جاڭا ءسوز جاسالدى.
ال ەندى «بۇركىت» سوزىنە باسقا ءبىر قوسىمشا جالعاپ كورەيىك: بۇركىت+پەن.
مىسالى: اڭدى بۇركىتپەن اۋلايدى.
- بۇل الدىنداعى سوزدەن مۇلدە باسقا ماعىنانى بىلدىرەتىن جاڭا ءسوز بە؟
«بۇركىتپەن» ءسوزىنىڭ ماعىناسى العاشقى ماعىناسىنان الشاقتاپ كەتە قويعان جوق. دەمەك، قوسىمشالاردىڭ ءوزى ءار ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى ەكەن.
ەرەجە: قوسىمشا جۇرناق، جالعاۋ بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
ءسوز ماعىناسىن وزگەرتەتىن قوسىمشانى جۇرناق دەيمىز.
ءسوز بەن ءسوزدى بايلانىستىراتىن قوسىمشانى جالعاۋ دەيمىز.
جۇرناق پەن جالعاۋ
(بالىق) شى - بالىقشى
تار - بالىقتار
(وقۋ) شى – وقۋشى (بالا)
لىق – وقۋلىق (كىتاپ)
عا - وقۋعا
وقۋشىلار ساياحاتىمىزدى جالعاستىرامىز. ەندى كەلەسى «احمەت بايتۇرسىنوۆ» اۋىلىنا كەلىپ توقتايمىز. احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1938) قوستاناي وبلىسىندا تۋعان. تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلىعىن جازعان. عالىم، اقىن. بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى بىزگە جاتتىعۋ جۇمىستارى بەرىلىپتى.
سەرگىتۋ ءساتى
331 - جاتتىعۋ
ماقالدى وقى. جۇرناق جالعانعان ءسوزدى تاۋىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىر.
ونەرلى جىگىت وردە وزار،
ونەرسىز جىگىت جەر سوعار.
تۇزەتە دامىتا وقىتۋ سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
كۋلاشيەۆا ك.ك.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇرناق پەن جالعاۋ
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ ءسوز، ءتۇبىر مەن قوسىمشا تۋرالى ۇعىمدارىن پىسىقتاۋ؛ قوسىمشالاردىڭ قىزمەتتەرى ءار ءتۇرلى بولاتىنىن بايقاتۋ، سول ارقىلى جۇرناق پەن جالعاۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ. تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى تازا، ادەمى جازۋعا، زەيىندىلىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: “ۇلىلار ەلىنە ساياحات” ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، سەمانتيكالىق كارتامەن جۇمىس، جاتتىعۋلارمەن جۇمىس جاساۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، “ۇلىلار ەلىنە ساياحات” باننەر، “تەڭگە الۋ”ويىنى، سەمانتيكالىق كارتا، ۆەنن دياگرامماسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ 329 - جاتتىعۋ
- وقۋشىلار بۇگىنگى سالاقتا ءبىز ۇلىلار ەلىنە ساياحاتتايمىز. ساياحاتقا شىعۋ ءۇشىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك.
سۇراقتار:
1. ءسوز دەگەنىمىز نە؟
2. ءسوز قۇرامى قانداي بولىكتەردەن تۇرادى؟
3. ءتۇبىر دەگەنىمىز نە؟
4. قوسىمشا دەگەنىمىز نە؟
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن سوڭ ساياحاتقا شىعامىز.
ەڭ ءبىرىنشى «اباي قۇنانبايەۆ» اۋىلىنا كەلىپ توقتايمىز.
اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وڭىرىندە تۋعان. قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى. ۇلى اقىن، كومپوزيتور، فيلوسوف، ساياساتكەر، اعارتۋشى، قازاقتىڭ رەاليستىك جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. اباي اقىن حالىقتىڭ تاعدىرى مەن قاسىرەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونىڭ جوعىن جوقتاۋشى بولۋعا ءتيىس دەپ ساناعان. ابايدىڭ ءتىپتى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن سۋرەتتەيتىن "قىس"، ("اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى")، "كۇز" (سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان")، "جاز" ("جازدىگۇن شىلدە بولعاندا'')."جازعىتۇرى" ("جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى") سەكىلدى ءبىر توپقا، سيكلگە جاتاتىن كالەندەرىنىڭ دە ءارقايسى مازمۇن - ماعىناسى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، قۇرىلىسى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولىپ شىققان. اباي ليريكاسى جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان العاندا كوپ سالالى، كوپ قىرلى بولىپ كەلەدى. ول قازاق پوەزياسىندا ءتىل كەستەسىنە، ءسوز قولدانۋىنا دا جاڭا سيپات دارىتقان اقىن.
بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى
- قوسىمشا تۋرالى نە بىلەتىندەرىڭدى سۇراپ جاتىر. ولاي بولسا، بۇگىن سەندەرمەن قوسىمشا تۋرالى ءبىلىمىمىزدى كەڭەيتەيىك.
قانە، بىرگە ءبارىمىز
كوزىمىزدى جۇمامىز
ءوتىپ تاۋ مەن وزەننەن
ءبىر ەلگە جەتىپ قونامىز!
قوسىمشا دەپ اتالار
بۇل ەل مۇلدە بەيتانىس.
ءبىز بىلمەيتىن، بالالار،
قوسىمشانىڭ ءتۇرى بار.
جاڭا سوزدەر جاسايتىن،
جۇرناق اتتى ۇلى بار.
ءسوز بەن ءسوزدى قوساتىن،
جالعاۋ اتتى قىزى بار.
ءىىى. جاڭا ساباق
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
- مىناۋ نە؟
- بۇركىت
- ال ەندى وسى «بۇركىت» سوزىنە قوسىمشا قوسىپ كورەيىكشى.
- بۇركىت+ءشى
- نە پايدا بولدى؟ «بۇركىتشى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى قانداي؟
- بۇركىتپەن اڭ اۋلايتىن ادام.
- كوردىڭدەر مە، ءبىر قوسىمشا قوسىپ ەدىك، ءسوز مۇلدە وزگەرىپ، باسقا نارسەنى ءبىلدىرىپ كەتتى. ياعني جاڭا ءسوز جاسالدى.
ال ەندى «بۇركىت» سوزىنە باسقا ءبىر قوسىمشا جالعاپ كورەيىك: بۇركىت+پەن.
مىسالى: اڭدى بۇركىتپەن اۋلايدى.
- بۇل الدىنداعى سوزدەن مۇلدە باسقا ماعىنانى بىلدىرەتىن جاڭا ءسوز بە؟
«بۇركىتپەن» ءسوزىنىڭ ماعىناسى العاشقى ماعىناسىنان الشاقتاپ كەتە قويعان جوق. دەمەك، قوسىمشالاردىڭ ءوزى ءار ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى ەكەن.
ەرەجە: قوسىمشا جۇرناق، جالعاۋ بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
ءسوز ماعىناسىن وزگەرتەتىن قوسىمشانى جۇرناق دەيمىز.
ءسوز بەن ءسوزدى بايلانىستىراتىن قوسىمشانى جالعاۋ دەيمىز.
جۇرناق پەن جالعاۋ
(بالىق) شى - بالىقشى
تار - بالىقتار
(وقۋ) شى – وقۋشى (بالا)
لىق – وقۋلىق (كىتاپ)
عا - وقۋعا
وقۋشىلار ساياحاتىمىزدى جالعاستىرامىز. ەندى كەلەسى «احمەت بايتۇرسىنوۆ» اۋىلىنا كەلىپ توقتايمىز. احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1938) قوستاناي وبلىسىندا تۋعان. تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلىعىن جازعان. عالىم، اقىن. بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى بىزگە جاتتىعۋ جۇمىستارى بەرىلىپتى.
سەرگىتۋ ءساتى
331 - جاتتىعۋ
ماقالدى وقى. جۇرناق جالعانعان ءسوزدى تاۋىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىر.
ونەرلى جىگىت وردە وزار،
ونەرسىز جىگىت جەر سوعار.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
