ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىك»
ساباقتىڭ تاقىرىبى. ج. بالاساعۇن. «قۇتتى بىلىك»
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرىنەن مالىمەت بەرۋ. «قۇتتى بىلىكتىڭ» الەم ادەبيەتىنىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى، تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق ولەڭمەن جازىلعان تراكتات ەكەندىگىن تانىتۋ. شىعارمالارىندا كوتەرىلگەن ادام بالاسىن عاسىرلار بويى تولعاندىرىپ كەلگەن ىزگى مۇراتتار، وقۋ، ءبىلىم، ءتىل ونەرى، ەل باسقارۋ، مورالدىق – ەستەتيكالىق تۇرمىستىق ماسەلەلەردى ۇلگى - ونەگە ەتۋ.
پوەمانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ومىرشەڭدىگىن، تاربيەلىك ءمانىن ۇعىندىرۋ، ۇلگى - ونەگە ەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءدارىس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تەست تاپسىرمالارى، ءتۇسىندىرۋ، جيناقتاۋ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: 1. ءتىل. تۇركى تىلدەرى تۋرالى.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ءىى. جاڭا ساباق: 1. وقۋلىقتا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا ءجۇسىپ بالاساعۇن تۋرالى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى سۇراۋ، وعان ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىكتەردى توپتاستىرۋ.
قوسىمشا مالىمەتتەرمەن بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ. ءومىربايانى
ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر از ساقتالعان. ءجۇسىپتىڭ اكەسى دە اقىن، ونەرپاز كىسى بولعان. قاراحانيدتەر مەملەكەتىنىڭ استاناسى بالاساعۇن قالاسىندا حان سارايىندا ولەڭ ايتىپ، كۇي شەرتكەن. كەيىن ول بۇل ىسكە بالاسىن دا تارتىپ، ءجۇسىپ اكەسىمەن بىرگە حان سارايىندا قىزمەت ەتكەن. وسىندا ءجۇرىپ قوعامدىققا ءتان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنان ءبىلىم الدى.
زامانداستارى مەن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا دارىندى اقىن عانا ەمەس، عالىم رەتىندە دە تانىمال بولعان. فايلاسۋفي (فيلوسوفيا)، ريەزيەت (ماتەماتيكا)، تيببيي (مەديسينا)، فەلەكيات (استرونوميا)، نۋجۋم (استرولوگيا)، ونەرتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، ت. ب. عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان.
«قۇتتى بىلىك» داستانى
ج. ب. بۇل داستانىن حيجرا ەسەبىمەن 462 ج.، قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1070 ج. جازىپ بىتىرگەن. (18 اي بويى جازعان) داستاندى “حانداردىڭ حانى” – قاراحاندار اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ (942 – 1210) نەگىزىن سالۋشى ساتۇق قارا بۇعرا حانعا (908 – 955) تارتۋ ەتەدى (ق. اۋليە اتا). سول ءۇشىن حان ءوز جارلىعىمەن ج. ب - عا “حاس حاجيب” – “باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى” دەگەن لاۋازىم بەرگەن.
داستاننىڭ نۇسقالارى
داستاننىڭ بىزگە جەتكەن ءۇش كوشىرمە نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى، گەرات ق - ندا 1439 ج. كونە ۇيعىر جازۋىمەن (ءقازىر ول ۆەنا ق - نداعى كورولدىك كىتاپحانادا ساقتاۋلى)، ەكىنشىسى، 14 ع - دىڭ 1 - جارتىسىندا ەگيپەتتە اراب ارپىمەن (كايردىڭ كەديۆەن كىتاپحاناسى قورىندا) كوشىرىلگەن. ال نامانگان ق - نان تابىلعان ءۇشىنشى نۇسقاسى 12 ع - دا اراب ارپىمەن قاعازعا تۇسىرىلگەن. بۇل قولجازبا تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ ين - تىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر. عالىمدار وسى ءۇش كوشىرمە نۇسقانىڭ ءارقايسىسىنا ءتان وزىندىك ەرەكشەلىكتەردى جيناقتاي وتىرىپ، “قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ عىل. نەگىزدەلگەن تولىق ءماتىنىن جاساپ شىقتى.
داستاننىڭ كونە قولجازباسى تابىلعانىن الەمگە تۇڭعىش رەت حابارلاپ، 1823 ج. “ازيا” جۋرنالىندا (پاريج) ۆەنا نۇسقاسىنان ءۇزىندى جاريالاعان فرانسۋز عالىمى جاۋبەرت امادەس ەدى. ۆەنگەر عالىمى گەرماني ۆامبەري (1832 – 1913) “قۇتتى بىلىكتىڭ” بىرنەشە تاراۋىن نەمىس تىلىنە ءتارجىما جاساپ، 1870 ج. ينسبرۋك ق - ندا جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردى. بۇل شىعارمانى زەرتتەۋ، عىل. ءماتىنىن دايىنداۋ جانە اۋدارما جاساۋ ىسىمەن ورىس عالىمى ۆ. ۆ. رادلوۆ (1837 – 1918) جيىرما جىل بويى (1890 – 1910) ۇزبەي اينالىستى. تۇركيا عالىمدارى 1942 – 43 ج. “قۇتتى بىلىكتىڭ” ءۇش نۇسقاسىن دا ستامبۇلدان ءۇش توم كىتاپ ەتىپ شىعاردى.
قۇتتى بىلىك داستانىنىڭ اۋدارمالارى
ونى ق. كاريموۆ وزبەك تىلىنە (1971)، ن. گرەبنيەۆ (1971) پەن س. يۆانوۆ ورىس تىلىنە (1983)، ا. ەگەۋبايەۆ قازاق تىلىنە (1986)، ءبىر توپ اۋدارماشىلار ۇيعىر تىلىنە (پەكين، 1984) ءتارجىما جاسادى.
داستاننىڭ جازىلۋ تاريحى
قاراحان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردە ۇلان - عايىر ولكەنى الىپ جاتقان وسى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيتىن ەرەجەلەر، سونداي - اق، قوعام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ايقىندايتىن ءتيىستى زاڭدار جوق ەدى. مىنە، ەلدەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن ج. ب. ءوزىنىڭ “قۇتتى بىلىك” داستانىن جازدى. دەمەك، داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ (كونستيتۋسيا) قىزمەتىن اتقارعان. ج. ب. داستاندا پاتشالار مەن ۋازىرلەردىڭ، حان سارايى قىزمەتكەرلەرى مەن ەلشىلەردىڭ، اسكەرباسىلار مەن نوكەرلەردىڭ، تاۋىپتەر مەن اسپازداردىڭ، ديقاندار مەن مالشىلاردىڭ، ت. ب. قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز - قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل - پاراساتى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن جەكە - جەكە بايانداپ شىعادى.
اقىن ماسەلەنى ءامىرشى - پاتشانىڭ وزىنەن باستايدى. ەل - جۇرتتى باسقاراتىن ادام – اقىل - پاراساتى ۇشان - تەڭىز، نيەتى ءتۇزۋ، ءسوزى شىرىن، ءبىلىم مەن ونەرگە جەتىك، قولى اشىق، پەيىلى كەڭ، ءجۇزى جارقىن، ەشكىمگە كەك ساقتامايتىن جان بولۋى شارت ەكەنىن ايتادى.
ەل باسقارعان اكىمدەردى كۇنشىلدىك، اشكوزدىك، ساۋىق - سايرانعا قۇشتارلىق، قاتىگەزدىك، كەكشىلدىك سياقتى جامان قىلىقتاردان ساقتاندىرادى.
بۇدان كەيىن اقىن پاتشانىڭ كورەر كوزى، ەستىر قۇلاعى “حاس حاجيب”، ياعني باس ءۋازىر مىندەتتەرىن تىزبەكتەپ، زور بىلگىرلىكپەن ايتىپ شىعادى. باس ءۋازىر حالىقتىڭ تالاپ - تىلەكتەرىن پاتشاعا، ال پاتشانىڭ ايتار وي - پىكىرىن، جارلىقتارىن حالىققا جەتكىزىپ وتىرۋى ءتيىس.
“قۇتتى بىلىكتە” ەلشىگە قويىلاتىن تالاپتار ەگجەي - تەگجەيلى سيپاتتالىپ جازىلعان. ەلشى ەرەكشە زەرەك، ءوزى كورىكتى، كوپ ءتىل بىلەتىن، شەشەن، جاقسى اڭشى، قۇسبەگى، جۇلدىزشى (استرولوگ)، ءتۇس جوري بىلەتىن، مۋزىكانت سياقتى كوپتەگەن قاسيەتتەرگە يە جان بولۋى قاجەت. اقىن سوزىمەن ايتقاندا، “ەلشى ەردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن، ەلدە – كىسى، سىرتتا – ءبۇتىن ەل بولسىن!” – دەيدى.
داستاندا وسىلايشا ەلدەگى بارلىق لاۋازىم، كاسىپ يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىك - ەتيك. تالاپتار سيپاتتالىپ كورسەتىلگەن.
داستاننىڭ ءار ءتۇرلى اتالۋى
كەزىندە “قۇتتى بىلىك” داستانى شىعىستىڭ ءار ەلىندە ءار ءتۇرلى اتالىپ كەتكەن. ءبىر ەلدە – “ايناك ۋل - ماملاكات” (“مەملەكەت ءتارتىبى”)، ەكىنشىسىندە – “پانۋنامان مۋلۋك” (“اكىمدەرگە ناسيحات”)، ۇشىنشىسىندە – “اداب ۋل - مۋلۋك” (“اكىمدەردىڭ ادەپتىلىگى”) دەگەن اتپەن ءمالىم. بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى – “قۇتتى بىلىك” داستانى، نەگىزىنەن، مەملەكەتتى باسقارۋ ماسەلەسىنە ارنالعان شىعارما ەكەنىن راستاي تۇسەدى.
1. داستاننىڭ باستى يدەياسى ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلگەن. ءبىرىنشىسى، مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋ ءۇشىن قارا قىلدى قاق جاراتىنداي ءادىل زاڭنىڭ بولۋى.
اۆتور ادىلدىكتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى رەتىندە كۇنتۋدى پاتشانى كورسەتەدى.
2. ەكىنشىسى، ب ا ق - داۋلەت، ياعني ەلگە قۇت قونسىن دەگەن تىلەك. ب ا ق - داۋلەت ماسەلەسى پاتشانىڭ ءۋازىرى ايتولدى بەينەسى ارقىلى جىرعا قوسىلعان.
3. ءۇشىنشىسى، اقىل - پاراسات. اقىل - پاراساتتىڭ قوعامدىق - الەۋم. ءرولى ءۋازىردىڭ بالاسى ءۇعدۇلمىش بەينەسىندە جىرلانادى.
4. ءتورتىنشىسى، قاناعات - ىنساپ ماسەلەسى. بۇل ماسەلە داستاندا ءۋازىردىڭ تۋىسى، ءدارۋىش وردگۇرمىش بەينەسى ارقىلى اڭگىمە بولادى.
ج. ب - نىڭ “قۇتتى بىلىگىندە” ءومىر ءمانى پايىمدالىپ، جالپى ادامزاتتىق رۋحاني بايلىقتار – مۇرات، ءدىن، ەتيكا، ونەر جانە دانالىقتىڭ ءمانى سارالانعان. ج. ب. اقيقاتقا جەتۋ جولىن ادام مەن الەمنىڭ، ۇلى عالام مەن ميكروعالامنىڭ ۇيلەسىمدى بولۋى تۋرالى قاعيداعا نەگىزدەيدى. ءتورت قۇدىرەت – وت، سۋ، اۋا، جەر جايلى ەجەلگى ءداۋىردىڭ فيلوس. تۇسىنىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ويشىل الەم وسى ءتورتتاعاننىڭ ۇيلەسىمىنەن جارالعان دەپ سانايدى. وسىنداي تاعى ءبىر ءتورتتاعان ج. ب - نىڭ قوعام تۋرالى ويلارىندا، ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى الەۋم. فيلوسوفياسىندا ادىلەت، باقىت، اقىل جانە قاناعات رەتىندە بەينەلەنىپ، “قۇتتى بىلىكتىڭ” ءتورت كەيىپكەرىنىڭ بويىنا جيناقتالعان
بۇل جالعان دۇنيەنى اقىل تەزىنە سالىپ تۇزەتۋگە بولاتىنىنا دا سەنگەن عۇلاما الەمدىك ۇيلەسىمدىلىك نەگىزىندە ادىلەتتى ادامزات قوعامىن قۇرۋدى ارماندادى. سوندىقتان ول عىلىم مەن بىلىمگە زور ءمان بەرگەن. ج. ب. جالپىعا ورتاق پاراساتتىڭ تانىمنىڭ ناتيجەسى رەتىندەگى بىلىمگە كوشۋى ادام مۇمكىندىگىنىڭ جۇزەگە اسۋى دەپ بىلەدى. عۇلاما ءبىلىمنىڭ تۋا بىتەتىندىگى جايلى پىكىرگە قارسى شىعىپ، وعان پاراساتتى ءىس - ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىنا سەنەدى. بىلىمگە مولىنان سۋسىنداعان ادام عانا كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم – دانالىق، دەنساۋلىق جانە جان تولىسۋى. ج. ب - ءدىڭ ويىنشا، قوعام قۇرىلىمىنداعى كەمەلدىكتىڭ ولشەمى الەۋم. ءتارتىپ بۇزىلعاندا عانا كوزگە تۇسە باستايدى. سول كەزدە جاڭا مۇراتتار مەن ۇراندار پايدا بولىپ، حالىق قولداۋىنا يە بولادى. ول قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ كەمەلدىگىن جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى انىقتايدى دەپ سانادى. ج. ب. ءوزىنىڭ الەۋم. فيلوسوفياسىندا قوعامداعى كەمەلدىكتىڭ نەگىزدەرى مەن ءىس جۇزىندەگى كورىنىستەرىن ءوزارا تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. تانىمداعى كەمەلدىك – بىلىك، ونىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى – ۋكۋش دەپ بىلەدى ول. ج. ب. ءوز ەڭبەگىندە زەردەگە ايرىقشا توقتالعان.
“قۇتتى بىلىكتە” ول، ەڭ الدىمەن، دانالىق ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى تەوريالىق زەردە تۋرالى وي تولعاپ، دانالىق تابيعاتىن، ونىڭ ەرەكشەلىگىن، تۋا بىتكەن قابىلەتتەر مەن كەيىنگى ءبىلىم جيناقتاۋداعى ادامنىڭ ءوز ءرولى، تانىم پروسەسىندە اقيقاتقا ۇمتىلۋ، ت. ب. ماسەلەلەردى قاراستىرادى
ويلاۋ قىزمەتى تەك ادامعا عانا ءتان، جانۋارلاردا جوق قاسيەت دەپ بىلەدى ول. ەگەر سەزىم الدامشى بولسا، وندا وعان تولىق سەنۋگە بولمايدى، ال اقىل، زەردە ءارقاشان ادامعا قىزمەت ەتەدى، ونىڭ جالعاندىعى جوق. “قۇتتى بىلىكتىڭ” نەگىزگى ايتار ويى – ادامنىڭ ادامي جەتىلۋى مەن كىسىلىك كەمەلدەنۋى، سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعامدى قۋاتتى، مىقتى، قۇتتى ەتۋ. كىسىلىك كەمەلدەنۋ جولىنا تۇسكەن ادام – ءوزىنىڭ قاسيەتىنە، قالىبى مەن نەگىزىنە مەيلىنشە جاقىنداعان اسىل جان. داستان وقىرمانىنا قۇت - بەرەكەمەن، باقىتقا ءوز ادامگەرشىلىگىن اسىل ەتۋمەن عانا جەتۋگە بولاتىنىن ۇقتىرادى. ونداعى “ءوزىڭدى ساقتاۋ”، “ءوزىڭدى ۇمىتپاۋ” قاعيداسى ادامنىڭ ادامشىلىعىن تانىتار قاسيەتى – ادامگەرشىلىك پەن كىسىلىكتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. اقىن وتپەلى ءومىر مەن ءولىم جايىندا تەرەڭ تولعانادى. ونىڭ ويىنشا، وكىنىشتىڭ ەڭ اۋىرى ولشەۋلى ومىردە دۇنيە قىزىعى مەن ءتان تىلەگى جەتەگىندە كەتىپ، ءدىل تازالىعىن ساقتاي الماۋدان تۋادى، سوندىقتان ادام ءوزىنىڭ كىسىلىك قاسيەتىمەن بىرگە ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن دە ۇمىتپاۋى قاجەت. مۇنان وزگە ج. ب. شىعارم - عىنا ىزگىلىككە قۇشتارلىق پەن ىڭكارلىك، سوپىلىق تانىمداعى اللانى ءسۇيۋ، الەم مەن ادام سىرىنا تەرەڭ بويلاۋعا ۇمتىلۋشىلىق بەلگىلەر ءتان.
“قۇتتى بىلىك” داستانى 6520 بايىتتەن (ەكى جولدىق ولەڭ) تۇرادى. دەمەك داستاندا 13040 ولەڭ جولى بار. سونىڭ ءبارى 85 تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن. داستاننىڭ كىرىسپەسى قارا سوزبەن، ال نەگىزگى بولىمدەرى ارۋز ولەڭ ولشەمىنىڭ ىقشامدالعان مۋتاكاريب دەپ اتالاتىن تۇرىمەن جازىلعان.
“قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى نەگىزىنەن شىعارمانىڭ باس قاھارماندارىنىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنەن، سۇراق - جاۋاپتارىنان، ءبىر - بىرىنە جازعان حاتتارىنان تۇرادى. ءتورت ءتۇرلى ىزگى قاسيەتتىڭ سيمۆولدىق كورىنىسى رەتىندە بەينەلەنگەن نەگىزگى ءتورت قاھارمان قوعامنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى تۋرالى اڭگىمەلەسەدى. مۇنداي سۇحباتتا ولار ەل باسقارعان اكىمدەر قانداي بولۋى كەرەكتىگىن، وقۋ - ءبىلىمنىڭ قاجەتتىگىن، ادەپتىلىك پەن ءتالىم - تاربيە ماسەلەلەرىن ديداكتيكالىق - فيلوس. تۇرعىدان ءسوز ەتەدى.
ماسەلەن، اقىن ادەپتىلىكتىڭ الۋان ءتۇرىن جىرلاي كەلىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – ءتىل ادەپتىلىگى دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. “قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ اۆتورى مەتافورا، اللەگوريا، گيپەربولا، مەڭزەۋ، استارلاپ سويلەۋ سياقتى كوركەمدىك قۇرالداردى اسا بىلگىرلىكپەن پايدالانادى. داستاننىڭ ادەبي، تىلدىك، تاريحي تۇرعىدان عىل. ءمانى ەرەكشە. بۇل داستان بەرتىن كەلە قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن قالىپتاستىرعان رۋ - تايپالاردىڭ ورتا عاسىرلارداعى تۇرمىس - تىرشىلىگىن، نانىم - سەنىمىن، ادەت - عۇرپىن، ءسوز ونەرىن، ءتىلىن، ت. ب. زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن اسا قاجەتتى، قۇندى مۇرا بولىپ تابىلادى.
بالاساعۇننىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق جايىندا ايتقان مىنا ءبىر ويىن كەلتىرە كەتپەسىمىزگە بولمايدى: "ەگەر ول مەيىرىمدىلەر كۇشتى، ال قاتىگەزدەر ءالسىز بولسا، ءبىز اۋىر ويلاردان تۇنجىراماس ەدىك. ەگەر الەمدە ادىلدىك زاڭ بولسا، تاعدىرىمىزدىڭ قاتىگەزدىگىنە نارازى بولماس ەدىك"..
ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزى تۋعان تۇركى دۇنيەسى حالقىنىڭ سالتتارىنىڭ ادەت - عۇرىپتارىن، داستۇرلەرىن جاقسى بىلەدى، ونىڭ رۋحاني ومىرىنە تەرەڭدەي ەندى. كانداي دا ءبىر ۇلى پەداگوگ سەكىلدى ول ەنسيكلوپەديست - فيلوسوف، پسيحولوگ، تاريحشى، لينگۆيست، ەتنوگراف، فولكلوريست، ادەبيەتتانۋشى بولاتىن.
ويشىل عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ادامدا ىزگىلىككە قارسى تۇراتىن بەلگىلەردى جەڭەتىن كۇش جوق بولسا، وندا ۇنامدى ساپالار جويىلادى، جوعالىپ كەتەدى. بۇل قۇندىلىقتار مەن ولاردىڭ قاراما - قارسىلىقتارىنىڭ حالىقتىق تۇسىندىرمەسى مىنالار:
• ءبىرىنشىسى – اقىل، ونى اشۋلانۋ، وشىگۋ كۇڭگىرتتەندىرەدى؛
• ەكىنشىسى - دوستىق، ونى كۇنشىلدىك بۇزادى؛
• ءۇشىنشىسى - ۇيات، ونى تويىمسىزدىق، اشكوزدىك جويادى؛
• ءتورتىنشىسى - جاقسى تاربيە؛ وعان ناشار ورتا اسەر ەتۋى مۇمكىن؛
• بەسىنشىسى - باقىت، ال ونى قىزعانشاقتىق بۇلدىرەدى.
"ءتىل ونەرىنىڭ قاسيەت - سيپاتى مەن پايدا زيانى" ايتىلاتىن تاراۋىن دا ەگجەي - تەگجەيلى قوزعالعان. حالىقتىق تاربيە داستۇرلەرىن جەتىك بىلگەنى بالاساعۇنعا مىنەز - قۇلىق ەرەجەلەرىن جۇيەلەۋگە جاردەمدەستى.
پراكتيكالىق كەزەڭ. توپتىق جۇمىستار. ءى توپ.
ءجۇرسىن بەكتەر بەس نارسەدەن الىستاپ،
ەسى بولسا، جۇرناق بولسا نامىستان.
ۇشقالاقتىق - ءبىىر، ەكىنشىسى - ساراڭدىق،
ءۇشىنشىسى - اشۋ،، وعان ەگىز ناداندىق.
قىرسىعىڭ – سور، بەتتى جەر عىپ جۇرگىزەر،
بەسىنشىسى - وتىرىك، جەرگە كىرگىزەر.
بەك بەسەۋدەن بويىن اۋلاق ۇستاسىن،
ءبىلسىن سوندا باسىنان قۇس ۇشپاسىن.
ەڭ قورلىعى – وزىمشىلدىك، زالىمدىق،
ولار جۇقسا، ازعانى تەك قانىڭنىڭ،- دەگەن ۇزىندىدەن ادام بويىنداعى عۇلاما كورسەتكەن ادامگەرشىلىك، اسىل قاسيەتتەر مەن ازعىندىق جولعا تۇسىرەر جاعىمسىز قىلىقتاردى توپتاستىر. عۇلامانىڭ ايتپاق ويى قانداي، ءتۇسىندىر.
ادامگەرشىلىك، اسىل قاسيەتتەر
جاعىمسىز قىلىقتار
2 - توپ. تومەندەگى ۇزىندىدەن ادال دوستىق پەن امال دوستىقتىڭ سيپاتتارىن انىقتاپ، ءتۇسىندىر. اقىل، ناقىل، وسيەت سوزدەرىن جيناقتا.
ەكى ءتۇرلى دوستىقتىڭ بار ەسەبى،
سول ءۇشىن جۇرت تابىسادى، سەنەدى.
ءبىر دوستىق بار ءتاڭىردى العان اراعا،
بولمايدى وندا قالتارىس تا، نالا دا.
تاعى ءبىرى تەك پايدا ءۇشىن دوستاسار
مۇندا ادامدىق بولماس ءتۇبى قوشتاسار.
دوستاسىڭدار ءتاڭىردى الىپ ورتاعا،
جۇگىن ءبولىس، اشۋلانبا، شارشاما.
بۇل دۇنيەدە تىلەمە ودان ەش پايدا،
الدا قۇداي بەرەر، كەتپەس ەشقايدا.
ەگەر پايدا ءۇشىن دوس بوپ تابىسسا،
قاتىناسپا، ءتۇيىنىن شەش قاتىسسا.
اق جۇرەكتى تۋىس، جولداس، باۋىر تۇت،
سولارعا سەن، بولماس قايعى، اۋىرلىق.
دوس، تۋىس سول قۋانىشتا قۋانار،
قايعى كەلسە، قاسىندا بوپ ۋاتار.
ءىىى توپ. تومەندەگى كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن اقىل، ءبىلىم، ءتىل تۋرالى ايتقان ويلارىنا انىقتاما بەرۋ.
اقىل، ءبىلىم، ءتىلماشى – ءتىل، بۇل كەپىل،
جارىق توگىپ، ەلجىرەتەر ءتىل دەپ ءبىل.
ءتىل ءقادىرلى ەتەر، ەرگە ب ا ق قونار،
قور قىلار ءتىل، كەتەتۇعىن باس بولار.
ءتىل - ارىستان ەسىك باققان اشۋلى،
ساق بولماساڭ، جۇتار ەرىم، باسىڭدى!
نە دەيدى ۇققىن، تىلدەن جاپا شەككەن ەر
قۇلاق سالىپ، امال قىلىپ، ەستى ەلەر.
«تىلىمنەن كوپ جاپا شەكتىم، ەسەبىم،
باس كەسىلمەس ءۇشىن ءتىلدى كەسەمىن.
ءسوزىڭدى ب ا ق، باسىڭ كەسىپ الماسىن،
ءتىلىڭدى ب ا ق، ءتىسىڭ سىنىپ قالماسىن!»
قورىتىندى. 1. «حاس حاجىپ « اتاعىنىڭ ماعىناسى نە؟ (“باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى”).
2. «قۇتتى بىلىك» داستانىنىڭ ماڭىزى قانداي؟ (داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ (كونستيتۋسيا) قىزمەتىن اتقارعان. ج. ب. داستاندا پاتشالار مەن ۋازىرلەردىڭ، حان سارايى قىزمەتكەرلەرى مەن ەلشىلەردىڭ، اسكەرباسىلار مەن نوكەرلەردىڭ، تاۋىپتەر مەن اسپازداردىڭ، ديقاندار مەن مالشىلاردىڭ، ت. ب. قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز - قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل - پاراساتى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن جەكە - جەكە بايانداپ شىعادى).
3. “قۇتتى بىلىك” داستانى قانشا بايىتتەن تۇرادى؟( 6520 بايىتتەن (ەكى جولدىق ولەڭ) تۇرادى).
4. داستاندا قانشا ولەڭ جولى بار؟ (13040 ولەڭ جولى بار)
5. نەشە تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن؟ (85 تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن)
6. داستاننىڭ كىرىسپەسى، نەگىزگى بولىمدەرى قانداي سوزبەن جازىلعان؟ (قارا سوزبەن، ال نەگىزگى بولىمدەرى ارۋز ولەڭ ولشەمىنىڭ ىقشامدالعان مۋتاكاريب دەپ اتالاتىن تۇرىمەن جازىلعان).
7. “قۇتتى بىلىكتىڭ” نەگىزگى ايتار ويى نە؟ (ادامنىڭ ادامي جەتىلۋى مەن كىسىلىك كەمەلدەنۋى، سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعامدى قۋاتتى، مىقتى، قۇتتى ەتۋ).
8. داستاننىڭ باستى يدەياسى نەشە پرينسيپكە نەگىزدەلگەن؟ ( ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلگەن). ءبىرىنشىسى، ءادىل زاڭنىڭ بولۋى، ەكىنشىسى، ب ا ق - داۋلەت، ءۇشىنشىسى، اقىل - پاراسات، ءتورتىنشىسى، قاناعات - ىنساپ ماسەلەسى.
9. اۆتور ادىلدىكتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى رەتىندە كىمدى كورسەتەدى؟ (كۇنتۋدى پاتشانى كورسەتەدى)
10. ب ا ق - داۋلەت ماسەلەسى كىمنىڭ بەينەسى ارقىلى جىرعا قوسىلعان؟ (پاتشانىڭ ءۋازىرى ايتولدى بەينەسى )
11.. اقىل - پاراساتتىڭ بەينەسى كىم ارقىلى سومدالعان؟ (ءۇعدۇلمىش بەينەسىندە جىرلانادى).
12. قاناعات - ىنساپ ماسەلەسىنىڭ بەينەسى كىم ارقىلى اڭگىمە بولادى؟ (. بۇل ماسەلە داستاندا ءۋازىردىڭ تۋىسى، ءدارۋىش وردگۇرمىش بەينەسى ارقىلى اڭگىمە بولادى).
13. داستان قانداي تىلدەرگە اۋدارىلعان؟ ونى ق. كاريموۆ وزبەك تىلىنە (1971)، ن. گرەبنيەۆ (1971) پەن س. يۆانوۆ ورىس تىلىنە (1983)، ا. ەگەۋبايەۆ قازاق تىلىنە (1986)، ءبىر توپ اۋدارماشىلار ۇيعىر تىلىنە (پەكين، 1984) ءتارجىما جاسادى.
14. ج. ب. بۇل داستانىن قايجىلى، قانشا ايداجازىپ بىتىرگەن؟ ( حيجرا ەسەبىمەن 462 ج.، قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1070 ج. 18 اي بويى جازعان)
15. كىمگە تارتۋ ەتكەن؟ ( “حانداردىڭ حانى” – قاراحاندار اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ (942 – 1210) نەگىزىن سالۋشى ساتۇق قارا بۇعرا حانعا (908 – 955) تارتۋ ەتەدى (ق. اۋليە اتا).
16. سول ءۇشىن حان ءوز جارلىعىمەن ج. ب - عا قانداي اتاقبەرىلگەن؟ (“حاس حاجيب” – “باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى” دەگەن لاۋازىم بەرگەن).
17. ءجۇسىپتىڭ اكەسى قانداي ادام بولعان؟( اقىن، ونەرپاز كىسى بولعان. قاراحانيدتەر مەملەكەتىنىڭ استاناسى بالاساعۇن قالاسىندا حان سارايىندا ولەڭ ايتىپ، كۇي شەرتكەن)
18.. ءجۇسىپ اككەسىمەن بىرگە قايدا قىزمەت ەتكەن؟( حان سارايىندا قىزمەت ەتكەن)
19. وسىندا ءجۇرىپ قانداي ءبىلىم العان؟ (قوعامدىققا ءتان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنان ءبىلىم الدى)
20. زامانداستارى مەن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا دارىندى كىم رەتىندە تانىلعان؟ اقىن عانا ەمەس، عالىم رەتىندە دە تانىمال بولعان.)
21. قانداي عىلىم سالالارىنا ۇلەسىن قوسقان؟( فايلاسۋفي (فيلوسوفيا)، ريەزيەت (ماتەماتيكا)، تيببيي (مەديسينا)، فەلەكيات (استرونوميا)، نۋجۋم (استرولوگيا)، ونەرتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، ت. ب. عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان).
22. “قۇتتى بىلىكتە” ەلشىگە قانداي تالاپتار قويىلعان؟( ەلشى ەرەكشە زەرەك، ءوزى كورىكتى، كوپ ءتىل بىلەتىن، شەشەن، جاقسى اڭشى، قۇسبەگى، جۇلدىزشى (استرولوگ)، ءتۇس جوري بىلەتىن، مۋزىكانت سياقتى كوپتەگەن قاسيەتتەرگە يە جان بولۋى قاجەت. اقىن سوزىمەن ايتقاندا، “ەلشى ەردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن، ەلدە – كىسى، سىرتتا – ءبۇتىن ەل بولسىن!” – دەيدى).
23. داستاننىڭ قانداي اتاۋلارىن بىلەسىڭدەر؟ (كەزىندە “قۇتتى بىلىك” داستانى شىعىستىڭ ءار ەلىندە ءار ءتۇرلى اتالىپ كەتكەن. ءبىر ەلدە – “ايناك ۋل - ماملاكات” (“مەملەكەت ءتارتىبى”)، ەكىنشىسىندە – “پانۋنامان مۋلۋك” (“اكىمدەرگە ناسيحات”)، ۇشىنشىسىندە – “اداب ۋل - مۋلۋك” (“اكىمدەردىڭ ادەپتىلىگى”) دەگەن اتپەن ءمالىم.
24. داستاننىڭ كونە قولجازباسىن تاپقان عالىم كىم؟ ( تابىلعانىن الەمگە تۇڭعىش رەت حابارلاپ، 1823 ج. “ازيا” جۋرنالىندا (پاريج) ۆەنا نۇسقاسىنان ءۇزىندى جاريالاعان فرانسۋز عالىمى جاۋبەرت امادەس ەدى).
25. نەمىس تىلىنە كىم ءتارجىمالاعان؟( ۆەنگەر عالىمى گەرماني ۆامبەري 1832 – 1913)
ۇيگە تاپسىرما. داستاننان ءار ءتۇرلى ۇزىندىلەر جاتتاۋ. اباي ولەڭدەرىمەن ۇندەستىگىن انىقتاۋ، سالىستىرۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرىنەن مالىمەت بەرۋ. «قۇتتى بىلىكتىڭ» الەم ادەبيەتىنىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى، تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق ولەڭمەن جازىلعان تراكتات ەكەندىگىن تانىتۋ. شىعارمالارىندا كوتەرىلگەن ادام بالاسىن عاسىرلار بويى تولعاندىرىپ كەلگەن ىزگى مۇراتتار، وقۋ، ءبىلىم، ءتىل ونەرى، ەل باسقارۋ، مورالدىق – ەستەتيكالىق تۇرمىستىق ماسەلەلەردى ۇلگى - ونەگە ەتۋ.
پوەمانىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ومىرشەڭدىگىن، تاربيەلىك ءمانىن ۇعىندىرۋ، ۇلگى - ونەگە ەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءدارىس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تەست تاپسىرمالارى، ءتۇسىندىرۋ، جيناقتاۋ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: 1. ءتىل. تۇركى تىلدەرى تۋرالى.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ءىى. جاڭا ساباق: 1. وقۋلىقتا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا ءجۇسىپ بالاساعۇن تۋرالى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى سۇراۋ، وعان ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىكتەردى توپتاستىرۋ.
قوسىمشا مالىمەتتەرمەن بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ. ءومىربايانى
ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر از ساقتالعان. ءجۇسىپتىڭ اكەسى دە اقىن، ونەرپاز كىسى بولعان. قاراحانيدتەر مەملەكەتىنىڭ استاناسى بالاساعۇن قالاسىندا حان سارايىندا ولەڭ ايتىپ، كۇي شەرتكەن. كەيىن ول بۇل ىسكە بالاسىن دا تارتىپ، ءجۇسىپ اكەسىمەن بىرگە حان سارايىندا قىزمەت ەتكەن. وسىندا ءجۇرىپ قوعامدىققا ءتان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنان ءبىلىم الدى.
زامانداستارى مەن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا دارىندى اقىن عانا ەمەس، عالىم رەتىندە دە تانىمال بولعان. فايلاسۋفي (فيلوسوفيا)، ريەزيەت (ماتەماتيكا)، تيببيي (مەديسينا)، فەلەكيات (استرونوميا)، نۋجۋم (استرولوگيا)، ونەرتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، ت. ب. عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان.
«قۇتتى بىلىك» داستانى
ج. ب. بۇل داستانىن حيجرا ەسەبىمەن 462 ج.، قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1070 ج. جازىپ بىتىرگەن. (18 اي بويى جازعان) داستاندى “حانداردىڭ حانى” – قاراحاندار اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ (942 – 1210) نەگىزىن سالۋشى ساتۇق قارا بۇعرا حانعا (908 – 955) تارتۋ ەتەدى (ق. اۋليە اتا). سول ءۇشىن حان ءوز جارلىعىمەن ج. ب - عا “حاس حاجيب” – “باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى” دەگەن لاۋازىم بەرگەن.
داستاننىڭ نۇسقالارى
داستاننىڭ بىزگە جەتكەن ءۇش كوشىرمە نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى، گەرات ق - ندا 1439 ج. كونە ۇيعىر جازۋىمەن (ءقازىر ول ۆەنا ق - نداعى كورولدىك كىتاپحانادا ساقتاۋلى)، ەكىنشىسى، 14 ع - دىڭ 1 - جارتىسىندا ەگيپەتتە اراب ارپىمەن (كايردىڭ كەديۆەن كىتاپحاناسى قورىندا) كوشىرىلگەن. ال نامانگان ق - نان تابىلعان ءۇشىنشى نۇسقاسى 12 ع - دا اراب ارپىمەن قاعازعا تۇسىرىلگەن. بۇل قولجازبا تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ ين - تىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر. عالىمدار وسى ءۇش كوشىرمە نۇسقانىڭ ءارقايسىسىنا ءتان وزىندىك ەرەكشەلىكتەردى جيناقتاي وتىرىپ، “قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ عىل. نەگىزدەلگەن تولىق ءماتىنىن جاساپ شىقتى.
داستاننىڭ كونە قولجازباسى تابىلعانىن الەمگە تۇڭعىش رەت حابارلاپ، 1823 ج. “ازيا” جۋرنالىندا (پاريج) ۆەنا نۇسقاسىنان ءۇزىندى جاريالاعان فرانسۋز عالىمى جاۋبەرت امادەس ەدى. ۆەنگەر عالىمى گەرماني ۆامبەري (1832 – 1913) “قۇتتى بىلىكتىڭ” بىرنەشە تاراۋىن نەمىس تىلىنە ءتارجىما جاساپ، 1870 ج. ينسبرۋك ق - ندا جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردى. بۇل شىعارمانى زەرتتەۋ، عىل. ءماتىنىن دايىنداۋ جانە اۋدارما جاساۋ ىسىمەن ورىس عالىمى ۆ. ۆ. رادلوۆ (1837 – 1918) جيىرما جىل بويى (1890 – 1910) ۇزبەي اينالىستى. تۇركيا عالىمدارى 1942 – 43 ج. “قۇتتى بىلىكتىڭ” ءۇش نۇسقاسىن دا ستامبۇلدان ءۇش توم كىتاپ ەتىپ شىعاردى.
قۇتتى بىلىك داستانىنىڭ اۋدارمالارى
ونى ق. كاريموۆ وزبەك تىلىنە (1971)، ن. گرەبنيەۆ (1971) پەن س. يۆانوۆ ورىس تىلىنە (1983)، ا. ەگەۋبايەۆ قازاق تىلىنە (1986)، ءبىر توپ اۋدارماشىلار ۇيعىر تىلىنە (پەكين، 1984) ءتارجىما جاسادى.
داستاننىڭ جازىلۋ تاريحى
قاراحان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردە ۇلان - عايىر ولكەنى الىپ جاتقان وسى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيتىن ەرەجەلەر، سونداي - اق، قوعام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ايقىندايتىن ءتيىستى زاڭدار جوق ەدى. مىنە، ەلدەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن ج. ب. ءوزىنىڭ “قۇتتى بىلىك” داستانىن جازدى. دەمەك، داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ (كونستيتۋسيا) قىزمەتىن اتقارعان. ج. ب. داستاندا پاتشالار مەن ۋازىرلەردىڭ، حان سارايى قىزمەتكەرلەرى مەن ەلشىلەردىڭ، اسكەرباسىلار مەن نوكەرلەردىڭ، تاۋىپتەر مەن اسپازداردىڭ، ديقاندار مەن مالشىلاردىڭ، ت. ب. قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز - قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل - پاراساتى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن جەكە - جەكە بايانداپ شىعادى.
اقىن ماسەلەنى ءامىرشى - پاتشانىڭ وزىنەن باستايدى. ەل - جۇرتتى باسقاراتىن ادام – اقىل - پاراساتى ۇشان - تەڭىز، نيەتى ءتۇزۋ، ءسوزى شىرىن، ءبىلىم مەن ونەرگە جەتىك، قولى اشىق، پەيىلى كەڭ، ءجۇزى جارقىن، ەشكىمگە كەك ساقتامايتىن جان بولۋى شارت ەكەنىن ايتادى.
ەل باسقارعان اكىمدەردى كۇنشىلدىك، اشكوزدىك، ساۋىق - سايرانعا قۇشتارلىق، قاتىگەزدىك، كەكشىلدىك سياقتى جامان قىلىقتاردان ساقتاندىرادى.
بۇدان كەيىن اقىن پاتشانىڭ كورەر كوزى، ەستىر قۇلاعى “حاس حاجيب”، ياعني باس ءۋازىر مىندەتتەرىن تىزبەكتەپ، زور بىلگىرلىكپەن ايتىپ شىعادى. باس ءۋازىر حالىقتىڭ تالاپ - تىلەكتەرىن پاتشاعا، ال پاتشانىڭ ايتار وي - پىكىرىن، جارلىقتارىن حالىققا جەتكىزىپ وتىرۋى ءتيىس.
“قۇتتى بىلىكتە” ەلشىگە قويىلاتىن تالاپتار ەگجەي - تەگجەيلى سيپاتتالىپ جازىلعان. ەلشى ەرەكشە زەرەك، ءوزى كورىكتى، كوپ ءتىل بىلەتىن، شەشەن، جاقسى اڭشى، قۇسبەگى، جۇلدىزشى (استرولوگ)، ءتۇس جوري بىلەتىن، مۋزىكانت سياقتى كوپتەگەن قاسيەتتەرگە يە جان بولۋى قاجەت. اقىن سوزىمەن ايتقاندا، “ەلشى ەردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن، ەلدە – كىسى، سىرتتا – ءبۇتىن ەل بولسىن!” – دەيدى.
داستاندا وسىلايشا ەلدەگى بارلىق لاۋازىم، كاسىپ يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىك - ەتيك. تالاپتار سيپاتتالىپ كورسەتىلگەن.
داستاننىڭ ءار ءتۇرلى اتالۋى
كەزىندە “قۇتتى بىلىك” داستانى شىعىستىڭ ءار ەلىندە ءار ءتۇرلى اتالىپ كەتكەن. ءبىر ەلدە – “ايناك ۋل - ماملاكات” (“مەملەكەت ءتارتىبى”)، ەكىنشىسىندە – “پانۋنامان مۋلۋك” (“اكىمدەرگە ناسيحات”)، ۇشىنشىسىندە – “اداب ۋل - مۋلۋك” (“اكىمدەردىڭ ادەپتىلىگى”) دەگەن اتپەن ءمالىم. بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى – “قۇتتى بىلىك” داستانى، نەگىزىنەن، مەملەكەتتى باسقارۋ ماسەلەسىنە ارنالعان شىعارما ەكەنىن راستاي تۇسەدى.
1. داستاننىڭ باستى يدەياسى ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلگەن. ءبىرىنشىسى، مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋ ءۇشىن قارا قىلدى قاق جاراتىنداي ءادىل زاڭنىڭ بولۋى.
اۆتور ادىلدىكتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى رەتىندە كۇنتۋدى پاتشانى كورسەتەدى.
2. ەكىنشىسى، ب ا ق - داۋلەت، ياعني ەلگە قۇت قونسىن دەگەن تىلەك. ب ا ق - داۋلەت ماسەلەسى پاتشانىڭ ءۋازىرى ايتولدى بەينەسى ارقىلى جىرعا قوسىلعان.
3. ءۇشىنشىسى، اقىل - پاراسات. اقىل - پاراساتتىڭ قوعامدىق - الەۋم. ءرولى ءۋازىردىڭ بالاسى ءۇعدۇلمىش بەينەسىندە جىرلانادى.
4. ءتورتىنشىسى، قاناعات - ىنساپ ماسەلەسى. بۇل ماسەلە داستاندا ءۋازىردىڭ تۋىسى، ءدارۋىش وردگۇرمىش بەينەسى ارقىلى اڭگىمە بولادى.
ج. ب - نىڭ “قۇتتى بىلىگىندە” ءومىر ءمانى پايىمدالىپ، جالپى ادامزاتتىق رۋحاني بايلىقتار – مۇرات، ءدىن، ەتيكا، ونەر جانە دانالىقتىڭ ءمانى سارالانعان. ج. ب. اقيقاتقا جەتۋ جولىن ادام مەن الەمنىڭ، ۇلى عالام مەن ميكروعالامنىڭ ۇيلەسىمدى بولۋى تۋرالى قاعيداعا نەگىزدەيدى. ءتورت قۇدىرەت – وت، سۋ، اۋا، جەر جايلى ەجەلگى ءداۋىردىڭ فيلوس. تۇسىنىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ويشىل الەم وسى ءتورتتاعاننىڭ ۇيلەسىمىنەن جارالعان دەپ سانايدى. وسىنداي تاعى ءبىر ءتورتتاعان ج. ب - نىڭ قوعام تۋرالى ويلارىندا، ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى الەۋم. فيلوسوفياسىندا ادىلەت، باقىت، اقىل جانە قاناعات رەتىندە بەينەلەنىپ، “قۇتتى بىلىكتىڭ” ءتورت كەيىپكەرىنىڭ بويىنا جيناقتالعان
بۇل جالعان دۇنيەنى اقىل تەزىنە سالىپ تۇزەتۋگە بولاتىنىنا دا سەنگەن عۇلاما الەمدىك ۇيلەسىمدىلىك نەگىزىندە ادىلەتتى ادامزات قوعامىن قۇرۋدى ارماندادى. سوندىقتان ول عىلىم مەن بىلىمگە زور ءمان بەرگەن. ج. ب. جالپىعا ورتاق پاراساتتىڭ تانىمنىڭ ناتيجەسى رەتىندەگى بىلىمگە كوشۋى ادام مۇمكىندىگىنىڭ جۇزەگە اسۋى دەپ بىلەدى. عۇلاما ءبىلىمنىڭ تۋا بىتەتىندىگى جايلى پىكىرگە قارسى شىعىپ، وعان پاراساتتى ءىس - ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىنا سەنەدى. بىلىمگە مولىنان سۋسىنداعان ادام عانا كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم – دانالىق، دەنساۋلىق جانە جان تولىسۋى. ج. ب - ءدىڭ ويىنشا، قوعام قۇرىلىمىنداعى كەمەلدىكتىڭ ولشەمى الەۋم. ءتارتىپ بۇزىلعاندا عانا كوزگە تۇسە باستايدى. سول كەزدە جاڭا مۇراتتار مەن ۇراندار پايدا بولىپ، حالىق قولداۋىنا يە بولادى. ول قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ كەمەلدىگىن جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى انىقتايدى دەپ سانادى. ج. ب. ءوزىنىڭ الەۋم. فيلوسوفياسىندا قوعامداعى كەمەلدىكتىڭ نەگىزدەرى مەن ءىس جۇزىندەگى كورىنىستەرىن ءوزارا تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. تانىمداعى كەمەلدىك – بىلىك، ونىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى – ۋكۋش دەپ بىلەدى ول. ج. ب. ءوز ەڭبەگىندە زەردەگە ايرىقشا توقتالعان.
“قۇتتى بىلىكتە” ول، ەڭ الدىمەن، دانالىق ياعني قازىرگى تۇسىنىكتەگى تەوريالىق زەردە تۋرالى وي تولعاپ، دانالىق تابيعاتىن، ونىڭ ەرەكشەلىگىن، تۋا بىتكەن قابىلەتتەر مەن كەيىنگى ءبىلىم جيناقتاۋداعى ادامنىڭ ءوز ءرولى، تانىم پروسەسىندە اقيقاتقا ۇمتىلۋ، ت. ب. ماسەلەلەردى قاراستىرادى
ويلاۋ قىزمەتى تەك ادامعا عانا ءتان، جانۋارلاردا جوق قاسيەت دەپ بىلەدى ول. ەگەر سەزىم الدامشى بولسا، وندا وعان تولىق سەنۋگە بولمايدى، ال اقىل، زەردە ءارقاشان ادامعا قىزمەت ەتەدى، ونىڭ جالعاندىعى جوق. “قۇتتى بىلىكتىڭ” نەگىزگى ايتار ويى – ادامنىڭ ادامي جەتىلۋى مەن كىسىلىك كەمەلدەنۋى، سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعامدى قۋاتتى، مىقتى، قۇتتى ەتۋ. كىسىلىك كەمەلدەنۋ جولىنا تۇسكەن ادام – ءوزىنىڭ قاسيەتىنە، قالىبى مەن نەگىزىنە مەيلىنشە جاقىنداعان اسىل جان. داستان وقىرمانىنا قۇت - بەرەكەمەن، باقىتقا ءوز ادامگەرشىلىگىن اسىل ەتۋمەن عانا جەتۋگە بولاتىنىن ۇقتىرادى. ونداعى “ءوزىڭدى ساقتاۋ”، “ءوزىڭدى ۇمىتپاۋ” قاعيداسى ادامنىڭ ادامشىلىعىن تانىتار قاسيەتى – ادامگەرشىلىك پەن كىسىلىكتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. اقىن وتپەلى ءومىر مەن ءولىم جايىندا تەرەڭ تولعانادى. ونىڭ ويىنشا، وكىنىشتىڭ ەڭ اۋىرى ولشەۋلى ومىردە دۇنيە قىزىعى مەن ءتان تىلەگى جەتەگىندە كەتىپ، ءدىل تازالىعىن ساقتاي الماۋدان تۋادى، سوندىقتان ادام ءوزىنىڭ كىسىلىك قاسيەتىمەن بىرگە ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن دە ۇمىتپاۋى قاجەت. مۇنان وزگە ج. ب. شىعارم - عىنا ىزگىلىككە قۇشتارلىق پەن ىڭكارلىك، سوپىلىق تانىمداعى اللانى ءسۇيۋ، الەم مەن ادام سىرىنا تەرەڭ بويلاۋعا ۇمتىلۋشىلىق بەلگىلەر ءتان.
“قۇتتى بىلىك” داستانى 6520 بايىتتەن (ەكى جولدىق ولەڭ) تۇرادى. دەمەك داستاندا 13040 ولەڭ جولى بار. سونىڭ ءبارى 85 تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن. داستاننىڭ كىرىسپەسى قارا سوزبەن، ال نەگىزگى بولىمدەرى ارۋز ولەڭ ولشەمىنىڭ ىقشامدالعان مۋتاكاريب دەپ اتالاتىن تۇرىمەن جازىلعان.
“قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى نەگىزىنەن شىعارمانىڭ باس قاھارماندارىنىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنەن، سۇراق - جاۋاپتارىنان، ءبىر - بىرىنە جازعان حاتتارىنان تۇرادى. ءتورت ءتۇرلى ىزگى قاسيەتتىڭ سيمۆولدىق كورىنىسى رەتىندە بەينەلەنگەن نەگىزگى ءتورت قاھارمان قوعامنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى تۋرالى اڭگىمەلەسەدى. مۇنداي سۇحباتتا ولار ەل باسقارعان اكىمدەر قانداي بولۋى كەرەكتىگىن، وقۋ - ءبىلىمنىڭ قاجەتتىگىن، ادەپتىلىك پەن ءتالىم - تاربيە ماسەلەلەرىن ديداكتيكالىق - فيلوس. تۇرعىدان ءسوز ەتەدى.
ماسەلەن، اقىن ادەپتىلىكتىڭ الۋان ءتۇرىن جىرلاي كەلىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – ءتىل ادەپتىلىگى دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. “قۇتتى بىلىك” داستانىنىڭ اۆتورى مەتافورا، اللەگوريا، گيپەربولا، مەڭزەۋ، استارلاپ سويلەۋ سياقتى كوركەمدىك قۇرالداردى اسا بىلگىرلىكپەن پايدالانادى. داستاننىڭ ادەبي، تىلدىك، تاريحي تۇرعىدان عىل. ءمانى ەرەكشە. بۇل داستان بەرتىن كەلە قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن قالىپتاستىرعان رۋ - تايپالاردىڭ ورتا عاسىرلارداعى تۇرمىس - تىرشىلىگىن، نانىم - سەنىمىن، ادەت - عۇرپىن، ءسوز ونەرىن، ءتىلىن، ت. ب. زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن اسا قاجەتتى، قۇندى مۇرا بولىپ تابىلادى.
بالاساعۇننىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق جايىندا ايتقان مىنا ءبىر ويىن كەلتىرە كەتپەسىمىزگە بولمايدى: "ەگەر ول مەيىرىمدىلەر كۇشتى، ال قاتىگەزدەر ءالسىز بولسا، ءبىز اۋىر ويلاردان تۇنجىراماس ەدىك. ەگەر الەمدە ادىلدىك زاڭ بولسا، تاعدىرىمىزدىڭ قاتىگەزدىگىنە نارازى بولماس ەدىك"..
ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزى تۋعان تۇركى دۇنيەسى حالقىنىڭ سالتتارىنىڭ ادەت - عۇرىپتارىن، داستۇرلەرىن جاقسى بىلەدى، ونىڭ رۋحاني ومىرىنە تەرەڭدەي ەندى. كانداي دا ءبىر ۇلى پەداگوگ سەكىلدى ول ەنسيكلوپەديست - فيلوسوف، پسيحولوگ، تاريحشى، لينگۆيست، ەتنوگراف، فولكلوريست، ادەبيەتتانۋشى بولاتىن.
ويشىل عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر ادامدا ىزگىلىككە قارسى تۇراتىن بەلگىلەردى جەڭەتىن كۇش جوق بولسا، وندا ۇنامدى ساپالار جويىلادى، جوعالىپ كەتەدى. بۇل قۇندىلىقتار مەن ولاردىڭ قاراما - قارسىلىقتارىنىڭ حالىقتىق تۇسىندىرمەسى مىنالار:
• ءبىرىنشىسى – اقىل، ونى اشۋلانۋ، وشىگۋ كۇڭگىرتتەندىرەدى؛
• ەكىنشىسى - دوستىق، ونى كۇنشىلدىك بۇزادى؛
• ءۇشىنشىسى - ۇيات، ونى تويىمسىزدىق، اشكوزدىك جويادى؛
• ءتورتىنشىسى - جاقسى تاربيە؛ وعان ناشار ورتا اسەر ەتۋى مۇمكىن؛
• بەسىنشىسى - باقىت، ال ونى قىزعانشاقتىق بۇلدىرەدى.
"ءتىل ونەرىنىڭ قاسيەت - سيپاتى مەن پايدا زيانى" ايتىلاتىن تاراۋىن دا ەگجەي - تەگجەيلى قوزعالعان. حالىقتىق تاربيە داستۇرلەرىن جەتىك بىلگەنى بالاساعۇنعا مىنەز - قۇلىق ەرەجەلەرىن جۇيەلەۋگە جاردەمدەستى.
پراكتيكالىق كەزەڭ. توپتىق جۇمىستار. ءى توپ.
ءجۇرسىن بەكتەر بەس نارسەدەن الىستاپ،
ەسى بولسا، جۇرناق بولسا نامىستان.
ۇشقالاقتىق - ءبىىر، ەكىنشىسى - ساراڭدىق،
ءۇشىنشىسى - اشۋ،، وعان ەگىز ناداندىق.
قىرسىعىڭ – سور، بەتتى جەر عىپ جۇرگىزەر،
بەسىنشىسى - وتىرىك، جەرگە كىرگىزەر.
بەك بەسەۋدەن بويىن اۋلاق ۇستاسىن،
ءبىلسىن سوندا باسىنان قۇس ۇشپاسىن.
ەڭ قورلىعى – وزىمشىلدىك، زالىمدىق،
ولار جۇقسا، ازعانى تەك قانىڭنىڭ،- دەگەن ۇزىندىدەن ادام بويىنداعى عۇلاما كورسەتكەن ادامگەرشىلىك، اسىل قاسيەتتەر مەن ازعىندىق جولعا تۇسىرەر جاعىمسىز قىلىقتاردى توپتاستىر. عۇلامانىڭ ايتپاق ويى قانداي، ءتۇسىندىر.
ادامگەرشىلىك، اسىل قاسيەتتەر
جاعىمسىز قىلىقتار
2 - توپ. تومەندەگى ۇزىندىدەن ادال دوستىق پەن امال دوستىقتىڭ سيپاتتارىن انىقتاپ، ءتۇسىندىر. اقىل، ناقىل، وسيەت سوزدەرىن جيناقتا.
ەكى ءتۇرلى دوستىقتىڭ بار ەسەبى،
سول ءۇشىن جۇرت تابىسادى، سەنەدى.
ءبىر دوستىق بار ءتاڭىردى العان اراعا،
بولمايدى وندا قالتارىس تا، نالا دا.
تاعى ءبىرى تەك پايدا ءۇشىن دوستاسار
مۇندا ادامدىق بولماس ءتۇبى قوشتاسار.
دوستاسىڭدار ءتاڭىردى الىپ ورتاعا،
جۇگىن ءبولىس، اشۋلانبا، شارشاما.
بۇل دۇنيەدە تىلەمە ودان ەش پايدا،
الدا قۇداي بەرەر، كەتپەس ەشقايدا.
ەگەر پايدا ءۇشىن دوس بوپ تابىسسا،
قاتىناسپا، ءتۇيىنىن شەش قاتىسسا.
اق جۇرەكتى تۋىس، جولداس، باۋىر تۇت،
سولارعا سەن، بولماس قايعى، اۋىرلىق.
دوس، تۋىس سول قۋانىشتا قۋانار،
قايعى كەلسە، قاسىندا بوپ ۋاتار.
ءىىى توپ. تومەندەگى كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن اقىل، ءبىلىم، ءتىل تۋرالى ايتقان ويلارىنا انىقتاما بەرۋ.
اقىل، ءبىلىم، ءتىلماشى – ءتىل، بۇل كەپىل،
جارىق توگىپ، ەلجىرەتەر ءتىل دەپ ءبىل.
ءتىل ءقادىرلى ەتەر، ەرگە ب ا ق قونار،
قور قىلار ءتىل، كەتەتۇعىن باس بولار.
ءتىل - ارىستان ەسىك باققان اشۋلى،
ساق بولماساڭ، جۇتار ەرىم، باسىڭدى!
نە دەيدى ۇققىن، تىلدەن جاپا شەككەن ەر
قۇلاق سالىپ، امال قىلىپ، ەستى ەلەر.
«تىلىمنەن كوپ جاپا شەكتىم، ەسەبىم،
باس كەسىلمەس ءۇشىن ءتىلدى كەسەمىن.
ءسوزىڭدى ب ا ق، باسىڭ كەسىپ الماسىن،
ءتىلىڭدى ب ا ق، ءتىسىڭ سىنىپ قالماسىن!»
قورىتىندى. 1. «حاس حاجىپ « اتاعىنىڭ ماعىناسى نە؟ (“باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى”).
2. «قۇتتى بىلىك» داستانىنىڭ ماڭىزى قانداي؟ (داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ (كونستيتۋسيا) قىزمەتىن اتقارعان. ج. ب. داستاندا پاتشالار مەن ۋازىرلەردىڭ، حان سارايى قىزمەتكەرلەرى مەن ەلشىلەردىڭ، اسكەرباسىلار مەن نوكەرلەردىڭ، تاۋىپتەر مەن اسپازداردىڭ، ديقاندار مەن مالشىلاردىڭ، ت. ب. قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز - قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل - پاراساتى، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن جەكە - جەكە بايانداپ شىعادى).
3. “قۇتتى بىلىك” داستانى قانشا بايىتتەن تۇرادى؟( 6520 بايىتتەن (ەكى جولدىق ولەڭ) تۇرادى).
4. داستاندا قانشا ولەڭ جولى بار؟ (13040 ولەڭ جولى بار)
5. نەشە تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن؟ (85 تاراۋعا ءبولىنىپ بەرىلگەن)
6. داستاننىڭ كىرىسپەسى، نەگىزگى بولىمدەرى قانداي سوزبەن جازىلعان؟ (قارا سوزبەن، ال نەگىزگى بولىمدەرى ارۋز ولەڭ ولشەمىنىڭ ىقشامدالعان مۋتاكاريب دەپ اتالاتىن تۇرىمەن جازىلعان).
7. “قۇتتى بىلىكتىڭ” نەگىزگى ايتار ويى نە؟ (ادامنىڭ ادامي جەتىلۋى مەن كىسىلىك كەمەلدەنۋى، سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعامدى قۋاتتى، مىقتى، قۇتتى ەتۋ).
8. داستاننىڭ باستى يدەياسى نەشە پرينسيپكە نەگىزدەلگەن؟ ( ءتورت پرينسيپكە نەگىزدەلگەن). ءبىرىنشىسى، ءادىل زاڭنىڭ بولۋى، ەكىنشىسى، ب ا ق - داۋلەت، ءۇشىنشىسى، اقىل - پاراسات، ءتورتىنشىسى، قاناعات - ىنساپ ماسەلەسى.
9. اۆتور ادىلدىكتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى رەتىندە كىمدى كورسەتەدى؟ (كۇنتۋدى پاتشانى كورسەتەدى)
10. ب ا ق - داۋلەت ماسەلەسى كىمنىڭ بەينەسى ارقىلى جىرعا قوسىلعان؟ (پاتشانىڭ ءۋازىرى ايتولدى بەينەسى )
11.. اقىل - پاراساتتىڭ بەينەسى كىم ارقىلى سومدالعان؟ (ءۇعدۇلمىش بەينەسىندە جىرلانادى).
12. قاناعات - ىنساپ ماسەلەسىنىڭ بەينەسى كىم ارقىلى اڭگىمە بولادى؟ (. بۇل ماسەلە داستاندا ءۋازىردىڭ تۋىسى، ءدارۋىش وردگۇرمىش بەينەسى ارقىلى اڭگىمە بولادى).
13. داستان قانداي تىلدەرگە اۋدارىلعان؟ ونى ق. كاريموۆ وزبەك تىلىنە (1971)، ن. گرەبنيەۆ (1971) پەن س. يۆانوۆ ورىس تىلىنە (1983)، ا. ەگەۋبايەۆ قازاق تىلىنە (1986)، ءبىر توپ اۋدارماشىلار ۇيعىر تىلىنە (پەكين، 1984) ءتارجىما جاسادى.
14. ج. ب. بۇل داستانىن قايجىلى، قانشا ايداجازىپ بىتىرگەن؟ ( حيجرا ەسەبىمەن 462 ج.، قازىرگى جىل ساناۋ بويىنشا 1070 ج. 18 اي بويى جازعان)
15. كىمگە تارتۋ ەتكەن؟ ( “حانداردىڭ حانى” – قاراحاندار اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ (942 – 1210) نەگىزىن سالۋشى ساتۇق قارا بۇعرا حانعا (908 – 955) تارتۋ ەتەدى (ق. اۋليە اتا).
16. سول ءۇشىن حان ءوز جارلىعىمەن ج. ب - عا قانداي اتاقبەرىلگەن؟ (“حاس حاجيب” – “باس ءۋازىر” نەمەسە “ۇلى كەڭەسشى” دەگەن لاۋازىم بەرگەن).
17. ءجۇسىپتىڭ اكەسى قانداي ادام بولعان؟( اقىن، ونەرپاز كىسى بولعان. قاراحانيدتەر مەملەكەتىنىڭ استاناسى بالاساعۇن قالاسىندا حان سارايىندا ولەڭ ايتىپ، كۇي شەرتكەن)
18.. ءجۇسىپ اككەسىمەن بىرگە قايدا قىزمەت ەتكەن؟( حان سارايىندا قىزمەت ەتكەن)
19. وسىندا ءجۇرىپ قانداي ءبىلىم العان؟ (قوعامدىققا ءتان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنان ءبىلىم الدى)
20. زامانداستارى مەن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا دارىندى كىم رەتىندە تانىلعان؟ اقىن عانا ەمەس، عالىم رەتىندە دە تانىمال بولعان.)
21. قانداي عىلىم سالالارىنا ۇلەسىن قوسقان؟( فايلاسۋفي (فيلوسوفيا)، ريەزيەت (ماتەماتيكا)، تيببيي (مەديسينا)، فەلەكيات (استرونوميا)، نۋجۋم (استرولوگيا)، ونەرتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى، ت. ب. عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان).
22. “قۇتتى بىلىكتە” ەلشىگە قانداي تالاپتار قويىلعان؟( ەلشى ەرەكشە زەرەك، ءوزى كورىكتى، كوپ ءتىل بىلەتىن، شەشەن، جاقسى اڭشى، قۇسبەگى، جۇلدىزشى (استرولوگ)، ءتۇس جوري بىلەتىن، مۋزىكانت سياقتى كوپتەگەن قاسيەتتەرگە يە جان بولۋى قاجەت. اقىن سوزىمەن ايتقاندا، “ەلشى ەردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن، ەلدە – كىسى، سىرتتا – ءبۇتىن ەل بولسىن!” – دەيدى).
23. داستاننىڭ قانداي اتاۋلارىن بىلەسىڭدەر؟ (كەزىندە “قۇتتى بىلىك” داستانى شىعىستىڭ ءار ەلىندە ءار ءتۇرلى اتالىپ كەتكەن. ءبىر ەلدە – “ايناك ۋل - ماملاكات” (“مەملەكەت ءتارتىبى”)، ەكىنشىسىندە – “پانۋنامان مۋلۋك” (“اكىمدەرگە ناسيحات”)، ۇشىنشىسىندە – “اداب ۋل - مۋلۋك” (“اكىمدەردىڭ ادەپتىلىگى”) دەگەن اتپەن ءمالىم.
24. داستاننىڭ كونە قولجازباسىن تاپقان عالىم كىم؟ ( تابىلعانىن الەمگە تۇڭعىش رەت حابارلاپ، 1823 ج. “ازيا” جۋرنالىندا (پاريج) ۆەنا نۇسقاسىنان ءۇزىندى جاريالاعان فرانسۋز عالىمى جاۋبەرت امادەس ەدى).
25. نەمىس تىلىنە كىم ءتارجىمالاعان؟( ۆەنگەر عالىمى گەرماني ۆامبەري 1832 – 1913)
ۇيگە تاپسىرما. داستاننان ءار ءتۇرلى ۇزىندىلەر جاتتاۋ. اباي ولەڭدەرىمەن ۇندەستىگىن انىقتاۋ، سالىستىرۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سالالاس قۇرمالاس سويلەمنىڭ تۇرلەرى. ىڭعايلاس سالالاس
