جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار تانىمدىق سايىس
«جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» تانىمدىق سايىس
جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
سايىس دەسە بەلسەنە ارالاساتىن كورەرمەن قاۋىم! «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى 10 - سىنىپتار اراسىندا حيميا پانىنەن وتكىزىلەتىن تانىمدىق سايىسىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر!
اقىل – تون، اڭدىعانعا توزبايتۇعىن،
ءبىلىم – كەن، قانشا بولسا ازبايتۇعىن.
قاتارىڭ وزا شاۋىپ بارا جاتسا،
ارقاڭنىڭ اۋرۋى نە قوزبايتۇعىن، -
دەپ تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ايتقانداي، بىلىمدىك سايىسقا بەلسەنە، قۇلشىنا ارالاساتىن سايىسكەر توپتارىمىزدى تانىستىرىپ وتەيىن:
10 ا سىنىبى – «پروتون» توبى
10 ءا سىنىبى – «نەيترون» توبى
10 ب سىنىبى - «ەلەكترون» توبى
سايىسكەرلەرىمىزدىڭ بىلىمىنە، شەبەرلىگىنە ءادىل باعاسىن بەرەتىن ءادىل - قازىلار القاسىمەن تانىستىرىپ وتەتىن بولسام:
1.______
2._____
3.____
ەندى سايىسىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمدەرىمەن تانىستىرار بولسام:
جۇرگىزۋشى:
سايىسىمىز 5 كەزەڭنەن تۇرادى:
1 كەزەڭ «ويلى بولساڭ، وزىپ كور»
2 كەزەڭ «مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور»
3 كەزەڭ «جۇيرىك بولساڭ، شاۋىپ كور»
4 كەزەڭ «زەرەك بولساڭ، شەشىپ كور»
5 كەزەڭ «حيميك - سارامان»
تاپقىر، بىلگىر، دارىندى
جارىس بار بۇگىن ارىندى
حيميا ءپانىن سۇيسەڭ سەن
ورتاعا سال بارىڭدى -
دەپ، سايىسقا قاتىسۋشى توپتارعا ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، سايىسىمىزدىڭ العاشقى تۋرىن باستاساق.
1-كەزەڭ «ويلى بولساڭ، وزىپ كور» كەزەڭىندە ءاربىر توپقا 5 ءماتىن وقىلادى. سايىسكەرلەر وقىلعان ماتىنگە «ءيا» نەمەسە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن 10 ۇپاي بەرىلەدى. ەندەشە ىسكە ءسات.
«پروتون» توبى
1. بەيورگانيكالىق قوسىلىستار 4 كلاستان تۇرادى. (ءيا)
2. ورگانيكالىق زاتتار كومىرتەك ەلەمەنتىنىڭ تۋىندىلارىنان تۇرادى. (ءيا)
3. پەريودتىق كەستەدە 8 پەريود بار (جوق)
4. حيميالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ ىعىسۋى لە - شاتەلە پرينسيپىنە سۇيەنەدى. (ءيا)
5. ورتاق ەلەكترون جۇبى ارقىلى تۇزىلەتىن بايلانىس يوندىق بايلانىس دەپ اتالادى. (جوق)
«نەيترون» توبى
1. ەلەمەنتتىڭ رەتتىك ءنومىرى ونىڭ نەيترون سانىنا تەڭ (جوق)
2. مەتالدار مەن قۇيمالاردا يوندىق بايلانىس بولادى. (جوق)
3. رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىنا تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىن ۆانت – گوفف ەرەجەسىمەن انىقتاۋعا بولادى. (ءيا)
4. پەريودتىق كەستەدە 10 قاتار بار. (ءيا)
«ەلەكترون» توبى
1. پەريودتىق كەستەدەگى ءاربىر توپ ۇلكەن جانە كىشى توپشادان تۇرادى. (جوق)
2. ناتريي جانە كاليي گيدروكسيدتەرى سۋدا ەريتىن نەگىز (ءيا)
3. ەلەمەنتتەر سىرتقى بەلگىلەرىنە قاسيەتتەرىنە قاراپ مەتالدار مەن بەيمەتالدار بولىپ بولىنەدى. (ءيا)
4. رەاكسيا جىلدامدىعىن تەزدەتەتىن زاتتاردى ينگيبيتورلار دەپ اتايدى. (جوق)
5. ەلەكترتەرىستىگىندە ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارى اراسىندا تۇزىلەتىن بايلانىس كوۆالەنتتى بايلانىس دەپ اتالادى. (جوق)
جۇرگىزۋشى:
1 - ءشى كەزەڭنىڭ قورىتىندىسىمەن ءبىلۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن ءادىل - قازىلار القاسىنا بەرەمىز.
جۇرگىزۋشى:
«مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور» كەزەڭىندە 3 تاقىرىپ جانە ۇپاي ساندارى بەرىلەدى. ءاربىر توپ تاقىرىپ تاڭداپ، وزدەرىنە ۇپاي قويادى. بەرىلگەن سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرسە، قويىلعان ۇپايدى الادى، ال دۇرىس جاۋاپ بەرىلمەسە سول ۇپاي جيناعان ۇپايىنان شەگەرىلەدى. سونىمەن قاتار توپتار جاۋاپ بەرمەسە دە بولادى، وندا تولىعىمەن ساقتالادى. العاشقى بولىپ ____________________ توپ تاڭدايدى.
جۇرگىزۋشى:
حيميالىق ەلەمەنت – اتومدارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى. ونىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى – يادرو زاريادى. يادرو زاريادى رەتتىك نومىرىنە تەڭ.
سۇراق: پەريودتىق جۇيەدە قانشا مەتالل، قانشا بەيمەتالل بار؟
(22بەي مەتالل، 87 مەتالل)
جۇرگىزۋشى: حيميالىق تەڭدەۋ – حيميالىق رەاكسيانى حيميالىق تاڭبالار جانە فورمۋلالار ارقىلى شارتتى تۇردە جازۋ. جۇرگىزىلگەن حيميالىق تاجىريبەنى حيميالىق تەڭدەۋ ارقىلى كورسەتۋگە بولادى.
سۇراق: الماسۋ جانە ورىنباسۋ راەكسياسىنا انىقتاما بەر. (2 كۇردەلى زات ارەكەتتەسىپ، جاڭا 2 كۇردەلى زات تۇزىلسە الماسۋ، 1 كۇردەلى زات 1 جاي زات ارەكەتتەسىپ، جاڭا جاي، جاڭا كۇردەلى زات تۇزىلسە ورىنباسۋ دەپ اتالادى)
جۇرگىزۋشى: ستەحەومەتريا ولشەيمىن دەگەن ماعىنا بەرەدى. ستەحەومەتريالىق زاڭدارعا زات ماسساسىنىڭ ساقتالۋ زاڭى، قۇرامىندا تۇراقتىلىق زاڭى، ەسەلىك قاتىناس زاڭى، اۆوگادرو زاڭى، ەكۆيۆالەنتتەر، كولەمدىك قاتىناس زاڭى جاتادى.
سۇراق: زات ماسساسىنىڭ ساقتالۋ زاڭىن كىم اشتى جانە ماعىناسى قانداي؟
جاۋابى: (م. ۆ. لومونوسوۆ، حيميالىق ارەكەتتەسۋگە تۇسكەن زاتتار مەن رەاكسيادان كەيىنگى زاتتاردىڭ ماسساسى تەڭ بولادى).
جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار تانىمدىق سايىس. جۇكتەۋ
جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
سايىس دەسە بەلسەنە ارالاساتىن كورەرمەن قاۋىم! «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى 10 - سىنىپتار اراسىندا حيميا پانىنەن وتكىزىلەتىن تانىمدىق سايىسىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر!
اقىل – تون، اڭدىعانعا توزبايتۇعىن،
ءبىلىم – كەن، قانشا بولسا ازبايتۇعىن.
قاتارىڭ وزا شاۋىپ بارا جاتسا،
ارقاڭنىڭ اۋرۋى نە قوزبايتۇعىن، -
دەپ تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ايتقانداي، بىلىمدىك سايىسقا بەلسەنە، قۇلشىنا ارالاساتىن سايىسكەر توپتارىمىزدى تانىستىرىپ وتەيىن:
10 ا سىنىبى – «پروتون» توبى
10 ءا سىنىبى – «نەيترون» توبى
10 ب سىنىبى - «ەلەكترون» توبى
سايىسكەرلەرىمىزدىڭ بىلىمىنە، شەبەرلىگىنە ءادىل باعاسىن بەرەتىن ءادىل - قازىلار القاسىمەن تانىستىرىپ وتەتىن بولسام:
1.______
2._____
3.____
ەندى سايىسىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمدەرىمەن تانىستىرار بولسام:
جۇرگىزۋشى:
سايىسىمىز 5 كەزەڭنەن تۇرادى:
1 كەزەڭ «ويلى بولساڭ، وزىپ كور»
2 كەزەڭ «مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور»
3 كەزەڭ «جۇيرىك بولساڭ، شاۋىپ كور»
4 كەزەڭ «زەرەك بولساڭ، شەشىپ كور»
5 كەزەڭ «حيميك - سارامان»
تاپقىر، بىلگىر، دارىندى
جارىس بار بۇگىن ارىندى
حيميا ءپانىن سۇيسەڭ سەن
ورتاعا سال بارىڭدى -
دەپ، سايىسقا قاتىسۋشى توپتارعا ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، سايىسىمىزدىڭ العاشقى تۋرىن باستاساق.
1-كەزەڭ «ويلى بولساڭ، وزىپ كور» كەزەڭىندە ءاربىر توپقا 5 ءماتىن وقىلادى. سايىسكەرلەر وقىلعان ماتىنگە «ءيا» نەمەسە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن 10 ۇپاي بەرىلەدى. ەندەشە ىسكە ءسات.
«پروتون» توبى
1. بەيورگانيكالىق قوسىلىستار 4 كلاستان تۇرادى. (ءيا)
2. ورگانيكالىق زاتتار كومىرتەك ەلەمەنتىنىڭ تۋىندىلارىنان تۇرادى. (ءيا)
3. پەريودتىق كەستەدە 8 پەريود بار (جوق)
4. حيميالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ ىعىسۋى لە - شاتەلە پرينسيپىنە سۇيەنەدى. (ءيا)
5. ورتاق ەلەكترون جۇبى ارقىلى تۇزىلەتىن بايلانىس يوندىق بايلانىس دەپ اتالادى. (جوق)
«نەيترون» توبى
1. ەلەمەنتتىڭ رەتتىك ءنومىرى ونىڭ نەيترون سانىنا تەڭ (جوق)
2. مەتالدار مەن قۇيمالاردا يوندىق بايلانىس بولادى. (جوق)
3. رەاكسيانىڭ جىلدامدىعىنا تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىن ۆانت – گوفف ەرەجەسىمەن انىقتاۋعا بولادى. (ءيا)
4. پەريودتىق كەستەدە 10 قاتار بار. (ءيا)
«ەلەكترون» توبى
1. پەريودتىق كەستەدەگى ءاربىر توپ ۇلكەن جانە كىشى توپشادان تۇرادى. (جوق)
2. ناتريي جانە كاليي گيدروكسيدتەرى سۋدا ەريتىن نەگىز (ءيا)
3. ەلەمەنتتەر سىرتقى بەلگىلەرىنە قاسيەتتەرىنە قاراپ مەتالدار مەن بەيمەتالدار بولىپ بولىنەدى. (ءيا)
4. رەاكسيا جىلدامدىعىن تەزدەتەتىن زاتتاردى ينگيبيتورلار دەپ اتايدى. (جوق)
5. ەلەكترتەرىستىگىندە ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەلەمەنتتەردىڭ اتومدارى اراسىندا تۇزىلەتىن بايلانىس كوۆالەنتتى بايلانىس دەپ اتالادى. (جوق)
جۇرگىزۋشى:
1 - ءشى كەزەڭنىڭ قورىتىندىسىمەن ءبىلۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن ءادىل - قازىلار القاسىنا بەرەمىز.
جۇرگىزۋشى:
«مىقتى بولساڭ، تاۋىپ كور» كەزەڭىندە 3 تاقىرىپ جانە ۇپاي ساندارى بەرىلەدى. ءاربىر توپ تاقىرىپ تاڭداپ، وزدەرىنە ۇپاي قويادى. بەرىلگەن سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرسە، قويىلعان ۇپايدى الادى، ال دۇرىس جاۋاپ بەرىلمەسە سول ۇپاي جيناعان ۇپايىنان شەگەرىلەدى. سونىمەن قاتار توپتار جاۋاپ بەرمەسە دە بولادى، وندا تولىعىمەن ساقتالادى. العاشقى بولىپ ____________________ توپ تاڭدايدى.
جۇرگىزۋشى:
حيميالىق ەلەمەنت – اتومدارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى. ونىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى – يادرو زاريادى. يادرو زاريادى رەتتىك نومىرىنە تەڭ.
سۇراق: پەريودتىق جۇيەدە قانشا مەتالل، قانشا بەيمەتالل بار؟
(22بەي مەتالل، 87 مەتالل)
جۇرگىزۋشى: حيميالىق تەڭدەۋ – حيميالىق رەاكسيانى حيميالىق تاڭبالار جانە فورمۋلالار ارقىلى شارتتى تۇردە جازۋ. جۇرگىزىلگەن حيميالىق تاجىريبەنى حيميالىق تەڭدەۋ ارقىلى كورسەتۋگە بولادى.
سۇراق: الماسۋ جانە ورىنباسۋ راەكسياسىنا انىقتاما بەر. (2 كۇردەلى زات ارەكەتتەسىپ، جاڭا 2 كۇردەلى زات تۇزىلسە الماسۋ، 1 كۇردەلى زات 1 جاي زات ارەكەتتەسىپ، جاڭا جاي، جاڭا كۇردەلى زات تۇزىلسە ورىنباسۋ دەپ اتالادى)
جۇرگىزۋشى: ستەحەومەتريا ولشەيمىن دەگەن ماعىنا بەرەدى. ستەحەومەتريالىق زاڭدارعا زات ماسساسىنىڭ ساقتالۋ زاڭى، قۇرامىندا تۇراقتىلىق زاڭى، ەسەلىك قاتىناس زاڭى، اۆوگادرو زاڭى، ەكۆيۆالەنتتەر، كولەمدىك قاتىناس زاڭى جاتادى.
سۇراق: زات ماسساسىنىڭ ساقتالۋ زاڭىن كىم اشتى جانە ماعىناسى قانداي؟
جاۋابى: (م. ۆ. لومونوسوۆ، حيميالىق ارەكەتتەسۋگە تۇسكەن زاتتار مەن رەاكسيادان كەيىنگى زاتتاردىڭ ماسساسى تەڭ بولادى).
جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار تانىمدىق سايىس. جۇكتەۋ
You Might Also Like
