InfoHub Logo

قاراكوز حانىم ولگەن سوڭ جيرەنشە قاتىن الماي كوپ ءجۇرىپتى. ويلاعان سىنىنا ءدال قىز كەزدەسپەيدى، كەز كەلگەن قىزدى ۇناتپايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر جىگىت كەزدەسىپ، جولداس بولىپتى، ءوزى كوپ ۇندەمەيتىن ادام ەكەن. ءبىر مەزگىلدە جيرەنشە جىگىتكە قاراپ: «جول قىسقارتايىق»،— دەيدى. جىگىت جاۋاپ قايىرمايدى. تاعى ءبىر كەزدە جيرەنشە جىگىتكە: «اعاش قازان قايناتايىق»،— دەيدى، جىگىت جاۋاپ قايىرمايدى. تاعى دا ءبىرازدان سوڭ ءبىر كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ جۇرتىن كورگەندە جيرەنشە: «مىناۋ ءبىر بەيباستاق ءۇيدىڭ جۇرتى ەكەن»،— دەيدى. جىگىت وعان دا جاۋاپ بەرمەيدى. سونىمەن ەكەۋى ءبىر ەلگە جاقىنداعاندا، جاڭبىر قۇيىپ كەتەدى. اۋىل سىرتىندا تەزەك تەرىپ جۇرگەن ءبىر توپ قىز جاڭبىر جاۋىپ كەتكەن سوڭ قاپتارىن ارقالاپ، اۋىلعا قاراي مۇگىرە جونەلەدى. تەك ءبىر قىز سىرت كيىمىن شەشىپ، قاپقا جاۋىپ وتىرىپ قالادى. «مىنا قىزدا ءبىر سىر بولار»،— دەپ جيرەنشە وتىرىپ قالعان قىزعا كەلەدى. قىز اسقان سۇلۋ ەكەن، جيرەنشەگە قىزدىڭ كوركى ۇنايدى. ەندى اقىلى قانداي ەكەن دەپ سىناۋ ءۇشىن: «سەن كوپ قىزدان نەگە ءبولىنىپ، جالعىز وتىرىپ قالدىڭ؟» — دەيدى جيرەنشە.
— مەن باسقا قىزدارعا ەرىپ اقىماق بولايىن با؟ — دەيدى قىز.
— ولار قالاي اقىماق بولدى؟ — دەيدى جيرەنشە.
— ولاردىڭ اقىماقتىعى مىنادا: كەلە جاتقان الدى بار، ارتى جوق، شاعىن بۇلت. بۇل وتكىنشى جاڭبىر، از جاۋىپ اشىلادى. ال ولار ۇيگە بارعانشا وتىندارى دا، بارلىق كيىمدەرى دە سۋ بولادى. سۋ بولعان وتىندارى جانبايدى، كيىمدەرىن كەپتىرە المايدى. مەن وتىنىما شاپانىمدى جاپتىم، وتىنىمنىڭ ىعىنا ءوزىم وتىردىم؛ مەنىڭ سۋ بولعان جالعىز-اق شاپانىم. وتىنىم، وزگە كيىمدەرىم قۇرعاق؛ ۇيگە بارعاندا وتىنىمدى جاعىپ، شاپانىمدى كەپتىرىپ الامىن،— دەيدى. قىزدىڭ كوركىنە اقىلى ساي، قاراكوزدەي بولىپ كورىنەدى. بۇل قىزعا ەندى ءبىر ءسوز ايتىپ كورەيىن دەپ جيرەنشە:

بۇركەنىپ جالعىز وتىرسىڭ،
بويعا جەتكەن جاس بالا.
ۇناتساڭ ايتقان ءسوزىمدى،
كۇلىمدەپ كوزىڭ بەرى قارا!
وڭاشا ءبىر ءسوزىم بار،
اقىلىڭ بولسا سەن ۇعار.
مەنىڭ اتىم جيرەنشە،
جول بەرگەن ماعان حان-قارا،— دەيدى. سوندا قىز بەگەلمەستەن:

سىرتىڭنان ەستىپ قانىق ەم،
شەشەن دەگەن اتىڭدى.
تۇسىڭە بۇرىن تانىق ەم،
جاڭا كوردىم زاتىڭدى.
ايتار جەرىڭ وسى ما،
كوڭىلدەگى داتىڭدى؟ — دەپ كۇلىمسىرەپ ءوڭ بەرگەندەي بولىپ:

ۋادە قىلىپ كەلىپ پە ەڭ،
سويلەسەم دەپ وسى جەرگە.
جالعىز اتتى جولاۋشى،
اۋلاق مەنەن كوش جەرگە.
قۇربىڭدى ىزدەپ تاۋىپ ال،
جاس قىز ءسوزىڭدى ەسىتەر مە؟ — دەيدى.

جيرەنشە شەشەن قىزدى ابدەن ۇناتىپ ىشىنەن: «قۇداي جازسا سەنى الارمىن»،— دەگەن ويعا كەلەدى. اۋىل مەن ەكى ارادا وزەن بار ەكەن.
— مىناۋ وزەننىڭ وتكەلى قاي جەردە؟ — دەيدى جيرەنشە.
— اناۋ جەردە ءبىر وتكەل بار — الىس؛ الىستا بولسا جاقىن. مىنە جەردە ءبىر وتكەل بار — جاقىن؛ جاقىن دا بولسا الىس،— دەيدى قىز.
— سەنىڭ ءۇيىڭ قايسى؟ — دەيدى جيرەنشە قىزعا.
— مەنىڭ ءۇيىم اناۋ — ۇلكەن اق ءۇيدىڭ جانىنداعى قاراشا ءۇي،— دەيدى قىز.
جيرەنشە الىس وتكەلگە كەتكەندە، جولداسى جاقىن وتكەلگە بۇرىلادى. قىزدىڭ «الىس، الىستا بولسا جاقىن»
دەگەن وتكەلىنىڭ سۋى ساياز، استى قۇمقايىر ەكەن. جيرەنشەنىڭ اتى جەلىپ وتەدى. ال «جاقىن، جاقىن دا بولسا الىس» دەگەن وتكەلدىڭ سۋى تەرەڭ، استى بالشىق ەكەن، جولداسىنىڭ اتى باتپاقتاپ زورعا وتەدى.
جانىنداعى جىگىتكە: «سەن قايدا قوناسىڭ؟»—دەگەندە، «مەن مىنا اق ۇيگە قونامىن»،— دەيدى ول. «ەندەشە مەن قاراشا ۇيگە قونامىن»،— دەيدى شەشەن. ءسويتىپ ەكەۋى ەكى ءبولىنىپ، ءبىرى بايعا، ءبىرى كەدەيگە بارىپ تۇسەدى. ءبىر ۋاقىتتا وتىنىن ارقالاپ ماناعى قىز دا كەلەدى. جيرەنشە تورگە جايعاسقان سوڭ، ۇيدەگى كەمپىر اماندىقتان كەيىن: «شىراعىم مىناۋ بايدىڭ ءۇيى تۇرعاندا، ءبىزدىڭ قوسقا قالاي ءتۇستىڭ؟» — دەيدى. جيرەنشە: «مەنىڭ باسپانام دا وسىنداي ەدى، ءوز ءۇيىم ءتارىزدى بولعان سوڭ ءوزىمسىنىپ ءتۇستىم»،— دەيدى.
— جيرەنشە تۇسكەن ءۇي ءىڭىر بولعان سوڭ وت جاقتى، كەلىن سيىر ساۋدى. كەمپىر وت باسىندا، قىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە وتىر.
جيرەنشە توردە وتىرىپ قىزعا قاراپ باسىن سيپايدى. بۇل: «سەنىڭ قالىڭمالىڭ شاشىمنان كوپ-اۋ» — دەگەنى ەدى. قىز وعان ءتۇسىنىپ استىنداعى تاقىر تۋلاقتى سيپادى. ول تەڭىمدى تاپسا تاقىر كەدەي بولسا دا بەرەدى دەگەنى ەدى... جيرەنشە مەن قىز ءبىرىن-بىرى ۇناتقانىن وسىلاي ىممەن ۇعىسادى.
تاڭ اتقان سوڭ جۇرت تۇرىپ جايلانعان كەزدە باي جيرەنشەنى شاقىرتىپ الادى. جيرەنشە كەلسە، كەشەگى جىگىت ءماز-مايرام بولىپ سوندا وتىر ەكەن. امانداسقاننان كەيىن باي: «كەشەگى بىرگە كەلگەن كىسى وسى ما؟» — دەيدى، جىگىت: «يا»،— دەيدى. «ەكەۋىڭ بىرگە كەلىپ ەكى بولەك تۇسكەندەرىڭ قالاي؟ —دەيدى باي. جيرەنشە: «بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەدى، سول ەسىمە ءتۇسىپ، بولەك ءتۇستىم»،— دەيدى. «ول نە دەگەن ءسوز؟ — دەگەندە جيرەنشە:

ءوزىڭ بىلمەس ءىسىڭدى
بىلگەندەردەن سۇراپ ءبىل.
ءولىپ جاتساڭ، ناداننان
قابىرىڭدى جىراق قىل! — دەگەن دەيدى.

باي: «ەكەۋىڭ جولدا نە سويلەستىڭدەر، نە ايتتىڭدار؟»— دەگەندە جىگىت تۇندەگى جول-جونەكەي ايتىلعان ءسوزدى باياندايدى. جيرەنشە: «ەكەۋدەن-ەكەۋ جاپاننىڭ سارى دالاسىندا كەلە جاتتىق؛ ءارتۇرلى ءسوز ايتتىم، بىرەۋىنە دە جولداسىم ءسوز قايتارمادى. سونان سوڭ مەن دە ۇندەمەي وتىرىپ ەدىم، ۇيقى كەلدى، ماۋجىراپ جۇرە المادىق. ۇيقىدان مەزى بولعان سوڭ «جول قىسقارتايىق» دەدىم. ونىم اڭگىمە ايت دەگەنىم ەدى. ەكىنشى «اعاش قازان قايناتايىق» دەگەنىم — ناسىباي اتىپ الايىق دەگەنىم ەدى. ءۇشىنشى «بەيباستاق ءۇيدىڭ جۇرتى» دەگەنىم ءبىر جۇرتتا ەكى باسى بىردەي كۇيىك كەسەۋ جاتىر ەكەن. ايتقان ءسوزىمنىڭ بىرىنە جاۋاپ قايىرماعان سوڭ «مىنا جىگىت نادان ەكەن، دەپ بولەك قونعان ەدىم»،— دەيدى. باي جيرەنشەنىڭ بۇرىن اتىن ەسىتىپ ءبىر كورۋگە قۇمار بولىپ جۇرەدى ەكەن. ءوزىن كورىپ، ءسوزىن ەستىگەن سوڭ ەسى كەتىپ مال سويىپ، قىمىز قۇيادى. بايبىشە: «شىراعىم، بۇگىن وسىندا بول!» — دەپ قوندىرادى... باي جيرەنشەنىڭ اقىلىنا قىزىعىپ قىزىن بەرگىسى كەلەدى. قىزى: «مەنى ءبىر جالعىز اتتى كەدەيگە بار دەگەنى نەسى، بارمايمىن»،— دەپ استان-كەستەن بولىپ بۇلىنەدى. قىزىنان بۇل ءسوزدى ەسىتىپ وتىرىكشى بولدىم-اۋ دەپ ويلانىپ وتىرعاندا، جيرەنشە: «باي، ءسىزدىڭ قينالىپ وتىرعانىڭىز ماعان دا ابدەن باتتى. كونبەگەن بالاڭىزدى قويايىق، مىناۋ كورشىڭىزدىڭ قىزىنىڭ قالىڭ مالىن تولەپ الىپ بەرسەڭىز بولادى»،— دەيدى. باي كورشى جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، سۇراعان مالىن بەرىپ، قاراشاشتى جيرەنشەگە قوسادى.

. . . . . . . . .

قاراشاش سۇلۋ جيرەنشە ۇيدە جوقتا اۋىرىپ قازا بولىپتى. ءاز جانىبەك حان «جيرەنشەگە ءبىز ەستىرتە الماسپىز، وزىنە-وزى ەستىرتسىن، ەشقايسىڭ سەزدىرىپ قويماڭدار»،— دەپ ۋازىرلەرىمەن ءسوز بايلاپ قويادى. ءبىر كۇنى جيرەنشە شەشەن ەلگە قايتا ورالىپ حاننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ سالەمدەسىپ وتىرادى. حان جيرەنشەگە:
— اۋ، شەشەنىم، اكەسى ولگەن قالاي بولادى؟ — دەپتى. جيرەنشە شەشەن وتىرىپ:
— اكەسى ولسە اسقار تاۋى قۇلاعانمەن بىردەي بولادى،— دەپتى.
— شەشەسى ولگەن قالاي بولادى؟
— اعار بۇلاعى سۋالعانمەن بىردەي بولادى.
— اعاسى ولگەن قالاي بولادى؟
— وڭ قاناتى قايرىلعانمەن بىردەي بولادى.
— ءىنىسى ولگەن قالاي بولادى؟
— سول قاناتى قايرىلعانمەن بىردەي بولادى.
— اپا-قارىنداسى ولگەن قالاي بولادى؟
— ۇزىن ءورىسى قىسقارعانمەن بىردەي بولادى.
— قاتىنى ولگەن قالاي بولادى؟
— اھ!.. مەنىڭ قاراشاشىم ولگەن ەكەن عوي؟ — دەپتى جيرەنشە. ول كۇيىنىپ قامشىسىن تايانعاندا، قامشىنىڭ سابى ورتاسىنان شارت سىنىپ كەتىپتى. «قاتىن ءولدى، قامشىنىڭ سابى سىندى» دەگەن ءسوز سودان قالعان ەكەن.

قاراشاش جيرەنشە ورتا جاسقا كەلگەندە قازا بولادى. جيرەنشەنىڭ بۇرىنعى جاس كۇنى ەمەس، قىز قاراستىرۋعا ىڭعايى كەلمەي، بىرەر جىل جۇرەدى. ءبىر كۇنى ءاز جانىبەك حان جيرەنشەگە: «شەشەن، سەنىڭ ۇيلەنبەي جۇرگەنىڭ جارامايدى؛ پالەنشەنىڭ قاتىنى ەرىنىڭ تۇسىندا جاقسى ايەلدىڭ ءبىرى ەدى، سونى سەن ال!» — دەيدى. جيرەنشە شەشەن: «ءسىز ۇيعارعان بولساڭىز جارايدى»،— دەپ سول قاتىندى الادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە حان: «شەشەن، مىنا قاتىنىڭ بۇرىنعىلارداي بولاتىن با، قالاي؟» — دەيدى. سوندا شەشەن: «كۇندىز ەكەۋمىز، تۇندە تورتەۋمىز»،— دەيدى. حان: «تۇندە تورتەۋىڭ قالاي؟» — دەگەندە، جيرەنشە شەشەن بىلاي دەيدى:

ەرى ەسىنە تۇسەدى،
تەرىس قاراپ جاتادى،
ونىمەنەن ول ەكەۋ.
قاراشاشتى ويلايمىن،
مەن دە تەرىس قارايمىن،
ونىمەنەن مەن ەكەۋ.
ويمەن تاۋىپ جولداستى،
بولامىز تۇندە ءبىز تورتەۋ.
تاڭ اتقان سوڭ ويانىپ،
تۇرا كەلسەك تاعى ەكەۋ!
قىزداي الماي قاتىن بولماس،
ەسىك كورگەن ماقۇل بولماس.
قانشا جاقسى كورەم دەسەڭ دە،
بۇرىنعىدان جاقىن بولماس.
بايى ولگەن قاتىندى الۋ،
ويلاعاندا اقىل بولماس.

حان مەن جيىلعان كوپ شەشەننىڭ ءسوزىن تىڭداپ «راس» دەسىپتى. ءاز جانىبەكتىڭ الپىس ءبيى بولعان ەكەن. ءبىر جولى حان بيلەرىنە: «دۇنيەدە نە ولمەيدى؟» — دەپ سۇراق قويعاندا، الپىس ءبيى ءبىر اۋىزدان بىلاي دەپتى:

اعىن سۋ ولمەيدى،
اسقار تاۋ ولمەيدى،
اسپاندا اي مەن كۇن ولمەيدى،
الەمدە قارا جەر ولمەيدى.

سوندا جيرەنشە شەشەن بارىنە قارسى شىعىپتى:

اعىن سۋدىڭ ولگەنى،
التى اي قىستا قاتقانى.
اسقار تاۋدىڭ ولگەنى،
باسىن بۇلتتىڭ جاپقانى.
اي مەن كۇننىڭ ولگەنى،
ەڭكەيىپ بارىپ باتقانى.
قارا جەردىڭ ولگەنى
قار استىندا جاتقانى.
اجال دەگەن اتقان وق،
ءبىر اللانىڭ قاقپانى.
دۇنيەدە نە ولمەيدى؟
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى،
عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى.

قاراشاش ءولىپ، جيرەنشە قارتايىپ، اقىلسىز ايەل، پارىقسىز بالا سىيلاماي، جيرەنشەگە بۇزاۋ باققىزىپ، تەزەك تەرگىزىپ قويادى. كورىسكەلى كەلگەن ءاز جانىبەك جيرەنشەگە دالادا كەزدەسىپ:
— ۋا، شەشەنىم، تەزەك تەرىپ جۇرگەنىڭ قالاي؟ — دەيدى. سوندا جيرەنشە شەشەن ىركىلمەستەن:

— قاتىن شايپاۋ، ۇل تەنتەك،
ەكەۋلەدى، ەي حانىم!
كارىلىك جەڭدى، مال تايدى،
تورتەۋلەدى، ەي حانىم!
باسىمنان باقتىڭ تايعانىن
كورمەيسىڭ بە، ەي حانىم!
ارقامداعى قۋ تەزەك،
اركىمگە كەلەر ءبىر كەزەك،— دەپتى.

---