InfoHub Logo

«…ۋاقىت قارقىنى زىمىران. كۇنى كەشە وتكەن سياقتى ۋاقيعالار بۇگىندە تاريح بەتتەرىنە اينالىپ تا ۇلگىردى. بۇل جاڭا مەملەكەت پەن جاڭا قوعامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ازاپتى تولعاققا تولى، سونىمەن بىرگە عالامات ءساتى ەدى. سول ءسات ءالى اياقتالعان جوق، ءبىراق ەڭ قيىن بەلەستەردەن اسا بىلدىك. ەڭ قيىن جىلدار ءدال ءقازىر ارتىمىزدا قالدى، سوندىقتان دا مەن ەلىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىكتەي بەرەتىنىنە سەنەمىن.» (ن.نازاربايەۆ)

جوسپار:

كىرىسپە
جاڭا عاسىرعا اياق باسقان جاڭا قازاقستان.
نەگىزگى ءبولىم
1.تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق…
2.ۇمتىلمايدى جەلتوقساننىڭ ىزعارى.
3.مەنىڭ بار باقىتىم-قاسيەتتى وتانىم.
قورىتىندى
قازاقستان تاۋەلسىزدىگى ماڭگىلىككە.
ادام بالاسى، ادامزات قوعامى قاشاندا الداعى بولاتىن وقيعانى ءارى اڭساي، ءارى ابىرجي توسقان عوي. اسىرەسە، عاسىر، مىڭجىلدىق سىندى،تاريحتا وشپەس ءىزى قالاتىن مەجەلى كەزەڭدەر تايانعاندا قاتتى قوبالجىعانى راس. ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا اياق باسۋ ءۇشىن دە ءبىر عاسىر بويى دۇرىستاپ ازىرلەنىپ، ءار قيلى ميللەناريستىك قوزعالىستاردى باستاپتى. سارىۋايىمشىلدار قاۋىمى: «كيەلى كىتاپتا ايتىلاتىن قيامەت-قايىم دەگەن ورناسا، وسى جولى ورنايدى. جاساعان كۇنامىز،ىستەگەن جامان ىستەرىمىز شاشىمىزدان دا اسىپ كەتتى. ول ءۇشىن كۇللى ادامزات بولىپ جاۋاپ بەرەتىن كەزىمىز ەندى كەلدى»، – دەپ قورقىپتى. قيالشىلدار قاۋىمى: «جاراتقاننىڭ جەردەگى،اق جەلكەندى كەمەمەن جاقسىلىق جاعاسىنا اسىققان ۇمبەتىن تەگىس جارىلقايتىن زامانى ەندى ورنايدى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان ورناۋىن تالاي كۇتسەك، ەندى سول زامانعا اياق باستىق»، – دەپ قۋانىپتى.
سويتكەن جاڭا عاسىر مەن جاڭا مىڭجىلدىق كەلدى.سول عاسىردىڭ قىزىعىن كورىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبىز ءبىر پەندەمىز.ساۋەگەيلەر قانشا قۇيقىلجىتقانمەن، ءازىر ءبارى ءباز-باياعىسىنشا. تاڭ ورىنىنان اتىپ تۇر. كۇن ورىنىنان باتىپ تۇر. قيامەت-قايىم بولعان جوق.
ادامزات جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تابالدىرىعىن نەشە ءتۇرلى الەۋمەتتىك الاقىزبالىققا ۇرىنىپ، ەلىرە اتتاپتى. ەندى سول وتكەننىڭ ءبارى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ءتاڭىرىم، جاڭا عاسىر، جاڭا مىڭجىلدىق تابالدىرىعىنان اتتاپ وتىرعان بىزدەردى دە قاي-قايداعى اۋلەكىلىكتەرگە ۇرىندىرماي، ەتەك جيىپ، ەس تۇگەندەپ الۋىمىزعا مۇرشا بەرگىزگەي.التىن ۋاقىتىمىز تاۋەلسىز ەلدىك بەيبىت كۇندەرىنە عانا جۇمسالسىن دەپ تىلەيمىز.
توڭىرەگىمىزگە وسى تۇرعىدان كوز تاستاساق، كوكتە ءبىر تاڭىرگە، جەردە ءبىر وزىڭە عانا سەنىپ، كورەمىس جارىقتى كورىپ، بۇيىرمىس ىرزىقتى تاتىپ، سۇيگىزگەن ۇرپاعىن ءسۇيىپ، ولشەۋلى عۇمىرعا پەيىل بولۋدان باسقانىڭ ءبارى كۇپىرلىك ەكەندىگىنە كوزىمىز تەگىس جەتە باستاعانداي. وعان دا «شۇكىر» دەيمىز. كوڭىلگە مەدەت قىلارىمىز تەك ءبىر بۇل ەمەس. ەڭ باستىسى، جاڭا عاسىر مەن جاڭا مىڭجىلدىققا ەگەمەن ەل، تاۋەلسىز ۇلت بولىپ اتتادىق. بۇعان جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار. ءويتىپ، بىرەۋدى كورىپ شۇكىر ەتىپ، بىرەۋدى كورىپ پىكىر ەتۋ ءۇشىن دە وتكەنگە وي، بۇگىنگە كوز جىبەرۋگە تۋرا كەلدى. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءبىر ساۋالعا – بۇل كۇنگە قالاي جەتتىك؟ – دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز قاجەت سياقتى.
ەگەر ءبىز سوناۋ عاسىرلار قويناۋىنىڭ قاتپار-قاتپار بەلەسىنەن كوز جۇگىرتىپ بايقاساق، ەجەلدەن–اق اتا-بابالارىمىزدىڭ ءوز جەرىن ەش جاۋعا باستىرماعان، ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتكىزبەۋگە باتىرلىق ەرجۇرەكتىگىن، جاۋىنا قاتال، دوسىنا ادال، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ساداق ۇستاپ قول كۇشىنە سەنىپ، نايزانىڭ ۇشىنا ۇكى تاققان ۇلدارى مەن قىزدارىنىڭ جاۋىنگەرلىك ۇلگىسى بىزگە امانات بولىپ جەتكەن. وتانىمىزدى قورعاعان ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەرلەر سياقتى قولىنا قارۋ الىپ، ات قۇلاعىندا ويناپ ءجۇرىپ جاۋىن جەڭۋى ساق قىزى — تۇمار پاديشانىڭ ەرلىك ىستەرى. «ماعان تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى دا قىمبات. سوندا ەندى نە بار؟!» دەپ تۇرسىڭدار عوي… مەندە ەل بار، مەندە جەر بار، مەن ەلىمدى-جەرىمدى قورعادىم، — دەگەن تۇمار پاديشا وسىنداي بايتاق تا باي دارحان وتانىمىزدى جۇدىرىقتاي جۇرەگىندەگى ەرلىك سەزىممەن قورعاعانى ءسوزسىز. «تار قولتىقتان وق تيسە، تارتىپ الار قارىنداس» — دەپ قىزدارعا سەنىممەن ارقا سۇيەگەن دە، شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ جاۋعا شاپقان،ەرجۇرەك باتىر قىزداردىڭ قازاق توپىراعىندا بولۋى ءبىزدى زور ماقتانىشقا بولەيدى.سول اعا-اپالارىمىزدى ەسكە الساق ءبىز ولارمەن ماقتانامىز،ەرلىكتەرىنە سۇيسىنە قارايمىز.
ەلىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا ماقتانىش تۇتار، بۇگىنگىمىز بەن كەلەشەگىمىز ءۇشىن عيبرات الار،كەۋدەمىزگە قينالعاندا ءۇمىت وتىن جاعار وقيعالار مەن وتان الدىنداعى ادال قىزمەتىنەن ۇلگى الار ۇلى تۇلعالار از بولماعان. ولاردىڭ قاتارىنا: قازاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋى مەن ونىڭ ۇلان عايىر اتا-قونىسىنىڭ (ەتنيكالىق تەرريتورياسىن) قالىپتاسۋىن؛ ۇلتتىق مەملەكتتىگىمىزدىڭ باستاۋى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىن؛ ءوزى وتىرعان تاعى ەمەس، بيلەپ وتىرعان حالقىنىڭ باعىن ويلاپ،جاۋ قولىنا تويتارىس بەرگەن حاندار مەن ولارعا ەل مەن مەملەكەت تۇرعىسىنان اقىل-كەڭەس بەرگەن،كەمشىلىكتى ايتا بىلگەن ۇلى بيلەر داستۇرلەرىن؛ اتا-بابالارىمىزدىڭ ەلىمزگە،حالقىمىزعا ءتان وزىندىك شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىن، تاڭعاجايىپ ەتنومادەني ۇلگىلەرىن جاساۋ ارقىلى الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان الىپ ۇلەسىن، باتىرلارىمىزدىڭ جەر مەن ەل تاۋەلسىزدىگى مەن اتا-قونىس تۇتاستىعىن سىرتقى،ءتىپتى قالا بەردى ىشكى جاۋلاردان قورعاعان ۇلگىسىن جاتقىزۋعا بولادى.
اللا تاعالا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وسىنشاما كەڭ جەردى ءناسىپ ەتكەنىن تۇسىنۋگە ۇمتىلساق، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن وسىناۋ ۇلان عايىر التاي مەن اتىراۋ ارالىعىن اتا-بابلارىمىز اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ كەلگەن. اتا جاۋىمىز بولعان سان جىلدىق قارسىلاس جوڭعارلاردان دالامىزدى اراشالاپ قالعان باتىرلاردىڭ ەرلىگى تۋرالى ءداستۇرلى تاريحي جىرلار يساتاي، ماحامبەتكە بايلانىستى مۇرالار، رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باستى كەيىپكەرلەرى تۋرالى جىر-داستاندار ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى كوتەرەدى.
ازاتتىق قازاقتىڭ ەجەلگى ارمانى ەدى. تۇلكى بۇلاڭ تاريحتىڭ نەشەمە بۇرىلىسىندا ەل ازاتتىعى ءۇشىن تالاي تارلاننىڭ تاقىمىنداعى تەر كەپپەدى. ات ۇستىندە وتكەن عاسىرلار كوپ بولدى. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستە ايرىقشا قىلىش سەرمەدى. قاشا ۇرىس سالىپ جۇرگەندە قاپى كەتتى. حاننىڭ باسى قانجىعادا كەتە باردى…
اتا ءدىنىمىز يسلام بولعاندىقتان، مۇسىلماندىق سابىرلىقپەن، ۇستامدىلىقپەن سوعىسقان كەنەسارى جاۋىنگەرلەرى اۋەلى «اللا» دەپ، سودان كەيىن «ابىلاي»، «اقجولتاي» دەپ، ءوز ەرلەرىنىڭ ءقادىرىن باعالاي ءبىلىپ، ۇرانعا اينالدىرعانى ءمالىم. ءارۋاقتارىن ۇران قىلعاندا ول ەسىمدەرگە اللانىڭ ەرەكشە نۇرى تۇسكەنىن مويىنداپ، سول ارقىلى سول كەزدە قاجەت رۋحاني كۇشتىڭ اسەرىن سەزىنگەندەرى بەلگىلى. بىزگە بۇگىن قاجەت جىگەرلىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ، بىلىكتىلىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، وتانسۇيگىشتىكتىڭ مىسالدارى وتكەن تاريحي وقيعالارىمىزدا جاتىر.
ەل باسىنا كۇن تۋعاندا دانالىعىمەن، باتىرلىعىمەن، پاراساتتىلىعىمەن ەل مۇڭىن، حالىق سىرىن، تاريح ءۇنىن تۇسىنە بىلگەن، حالىقتىڭ باسىن قوسقان، حالىق مۇددەسى جولىندا، تاباندىلىعىندا، تاپقىرلىعىن دا تانىتا بىلگەن حان ابىلاي قازاق حالقىنىڭ كۇشىن تاسىتتى، مارتەبەسىن كوتەردى، قازاق ەلىن اسا ىرگەلى ەلگە اينالدىردى. باتىرلارىن، ەلىن سۇيگەن ەرلەرىن، اقىن-جىراۋ ونەرپازدارىن دوستىق –بىرلىكتە ۇستاپ، ولاردى جۇزگە ءبولىپ جارمادى.جاۋىن تورعايداي توزدىرىپ، تارىداي شاشىپ، ىرىمشىكتەي ىرىتكەن، قوقڭداپ قوڭقىلداعان قوقانمەن دە، قالىڭ قارا قىتايمەن دە، ورمانداي ورىسپەن دە ءتىل تابىسقان بابامىزدىڭ دانالىعىنىڭ ارقاسىندا، وسى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اياۋلى وتان- قازاقستان جەرى سول بابالاردىڭ ساقتاپ قالعان، بىزگە قالدىرعان اسىل مۇراسى ەكنى ءسوزسىز.

ايدىن شالقار، كۇمىس سۋلى بۇلاعىم،
جاسىل –جەلەك ات كورىنبەس قۇراعىم.
مىڭعىرعان مال دالاسىندا جايىلعان،
بابالاردىڭ بولعان سونداي تۇراعى.
بۇحار، قوقان بۇل بايلىققا قىزىقتى،
ورىس پاتشا ارام ويلى بۇزىقتى.
قورعان سالىپ، جەرىن الىپ، قۋسا ءوزىن،
سوندا كورگەن سورلى قازاق شىجىقتى.
قازاقتا جەر قالمادى پاتشا الماعان،
ەلىن، جەرىن، مالىن تەگىس جالماعان.
«قويعا تيگەن قاسقىرداي» بوپ قازاقتىڭ،
وتارشىلدىق قىر سوڭىنان قالماعان…

حالىق باسىنا وسىنداي قيىن-قىستاۋ زامان زارى تۋعان شاقتا، قازاق قاۋىمىنىڭ باس كوتەرگەن باتىر دا ەرجۇرەك پەرزەنتتەرى ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن ساقتاپ قالدى.
اباي، شوقان، ىبىراي ءداۋىرىن قىلىشتان گورى قالامنىڭ قۋاتتى ەكەنىن دالەلدەيدى. XIX عاسىردىڭ سوڭى XX عاسىردىڭ باسىن الا بەرە تاريح ساحناسىنا قازاقتىڭ وقىعاندارى شىقتى. ول كەزدە وتانىمىزدا كەڭەستىك كەزەڭ ورناعان ەدى. XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كۇشەيگەن ستاليندىك امىرشىل-اكىمشىل جۇيە قوعامنىڭ تاريحي زاڭدىلىقتارىنا قايشى كەلەتىن ەكسپەريمەنتتەر جاساعانىن ءبىرىنشى كەزەكتە ايتار ەدىك. ولار بۇكىل كسرو-نى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا قامتىدى بۇل ەكسپەريمەنتتەردىڭ باستى باعىتتارى مىناداي بولدى: اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە بايلار مەن اۋقاتتى شارۋالاردى تاپ رەتىندە جويۋ؛ اسا تەز قارقىنمەن ەلدى يندۋستريالاندىرۋ (بۇل شارا نەگىزىنەن كولحوزدارعا زورلاپ كىرگىزىلگەن شارۋالاردى اياۋسىز قاناۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى)؛ مادەني-رۋحاني سالادا، دەموگرافيالىق ساياساتتا، ۇلت ماسەلەسىندە جەرگىلىكتى (ۇلت ايماقتارىنداعى) حالىقتاردى ورىستاندىرۋ؛ قوعامدىق ساياسي ءومىردىڭ نەگىزگى سالالارىندا تەك قانا كومۋنيستىك يدەولوگيالىق ۇستەمدىگىن ورناتۋ.
وسىلاردان تۋىندايتىن جانە باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى شارالار بولدى.توتاليتارلىق ءتارتىپ جۇزەگە اسىرعان حالىققا جات ساياسات اسا زور، قاسىرەتتى زارداپتار اكەلدى: جاپپاي وتارشىلدىقتىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلدى؛ ءوزىنىڭ اتامەكەنىنەن باسقا ەلدەرگە اۋا كوشتى، ءتىل مەن ءدىل، ءدىن مەن ۇلتتىق سەزىم، تانىم جويىلا باستادى؛قازاق حالقى ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدى…
احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، ماعجان، مۇستافا، سماعۇلدار الاش تۋى استىندا ەل بولۋعا، مەملەكەت قۇرۋعا شاقىردى. سۇلتانماحمۇتتىڭ «ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز، بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز» دەپ جاپانعا جار سالاتىن كەزىندە ۇلت زيالىلارى نە ىستەۋ كەرەك، قايتەمىز، قالاي ەل بولامىز؟- دەپ ويىن ون ساققا، قيالىن قىرىق ساققا جۇگىرتىپ ەدى. سوندا ءاليحان بوكەيحان «اۆتونوميا، بىزگە كەرەگى – اۆتونوميا!» دەپ قايتا-قايتا شىرىلداپ، تەلەگرامما سالۋمەن بولدى. سونداعى ويى «مەملەكەت قۇرىپ الايىق، مەملەكەتىمىز بولسا، قالعانىنىڭ ءبارى بولادى» دەگەن اسىل ارمان-دى. قازاق اۆتونومياسىن جاريالاعاندا الاشتىڭ ارىستارى «مىنە، ەل بولدىق، ەركىندىك ءوز قولىمىزعا ءتيدى» دەپ بوركىن اسپانعا اتتى. الايدا، بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. قازاقتىڭ ەركىندىگىنەن قورىققان قىزىل يمپەريا كوسەمدەرى الاش تۋى استىنا بىرىكەندەردىڭ ءبارىن بىرتىندەپ قۇرتتى. ەڭ الدىمەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى اتتى. قالعاندارىن، قيانداعى شاكارىمنەن باستاپ قالاداعى قازاق وقىعاندارىن تۇگەل قىردى. مۇستافا شوقاي شەتەل استى… الاشوردا پارتيچسىنا مۇشە بولعانداردان جالعىز مۇحتار اۋەزوۆ قانا امان قالدى… الاش دەگەن ءسوزدى تاريحي سانادان ءوشىرۋ ارەكەتى باستالدى. دۇنيەدەگى ەڭ جەك كورىنىشتى سوزگە اينالدىرۋعا تىرىسۋشىلاردىڭ «ەڭبەگى» زايا كەتكەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىرەۋلەر الاش دەگەندە سەلك ەتە قالادى… قازاقتىڭ ءوز بيلىگى ءوز ەركىنەن كەتكەن سوڭ قارا حالىقتى قالاي قورلايمىز دەپ قىزىل يمپەريا اسا قينالعان جوق.
… 32-33ء-تىڭ اشارشىلىعى قولدان جاسالدى.
… 36-37ء-نىڭ قىرعىنى ادەيى ىستەلدى.
1937-1938 جىلدارى ياعني، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 125 مىڭ قازاق زيالىسى قىرىلعان. جوعارى ءبىلىمدى قازاقتىڭ بەتكە ۇستايتىن ازاماتتارىنىڭ بار كىناسى — كوزى اشىق بولعانى، ءوز ۇلتىنىڭ نامىس-سەزىمىن جاقتاعاندارى عانا. بۇگىنگى ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدىڭ قۇنى وسىنشاما قۇرباندىقپەن كەلگەنىن ەستە ساقتاعانىمىز ءجون بولار ەدى. وسى اسىل ازاماتتاردىڭ ۇزىلگەن جاس، قىرشىن ومىرلەرى، ورىندالماعان ۇمىتتەرى، ارماندارى بىزگە امانات سياقتى بولىپ كورىنەدى.
«مەن ءۇشىن وتانىما ادال سولدات بولۋدان ارتىق باقىت جوق»، — دەپ يسلام جەمەنەي ايتقانداي، وتان قورعاۋ جولىندا 1941-45 –ءشى جىلدارى ەڭ كوپ قىرىلعان قازاق سولداتتارى ەدى. ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقستاننان 1 ميلليون 196 مىڭ ادام قارۋ اسىنىپ، مايدانعا اتتاندى. 700 مىڭ ادام ەڭبەك ارمياسىنىڭ ساپىندا بولدى. سوعىستان تەك 410 مىڭ قازاقستاندىق جاۋىنگەر عانا ورالدى.
وسىنشاما ناۋبەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعى – 1949 جىلدان قازاق حالقى اتوم پوليگوندارىنىڭ سىناعىنا تاستالدى. قازاق قويان قۇرلى بولعان جوق. XX عاسىردا دۇنيە جۇزىندەگى ءبىر دە ءبىر ەل قازاق كورگەن ازاپتى كورگەن جوق. اياۋلى وتانىم — قازاقستان – يادرولىق قارۋدىڭ قاسىرەتىن الەم بويىنشا ەڭ كوپ تارتقان ەل. ونىڭ تالاي عاسىرعا جەتەتىن تاريحىن قوزعاساق، بابالاردىڭ باسىنان كەشكەنىن كوزگە ەلەستەتسەك، كوزدىڭ جاسىن تيا الماسپىز. قازاقستان يادرولىق ينفراقۇرىلىمنان قۇتىلۋدى الەمگە ايعاق ەتكەن، الەمگە قازاقستاندى بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن ەل رەتىندە تانىتقان، ەلىمە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن ەلباسى نۇرسۇلتان اعامىزعا العىسىمىز ۇشان-تەڭىز. اتوم سىناعىنان امان وتتىك، بۇل زامانعا دا جەتتىك. اياۋلى وتانىم — قازاقستان جەرىن بابالارىمىز ەرلىكپەن قورعاپ بىزگە قالدىرعان، كەيىنگى ۇرپاعىما «اسىل مۇرام، ال بالام» دەپ ايتۋ ءۇشىن، بىزگە تۇتاس ۋلانباي، جوعالماي، ورتەنبەي، سىنباي-جانباي، اۋىر ازاپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باستارىنان وتكىزگەن ەكەن. حالقىمىز سول زاماننان بەرى –اق، ەلىنىڭ ەلدىگىن، جەرىنىڭ بايلىعىن ساقتاپ قالۋ جولىندا تالاي ەرجۇرەك، اقىلدى، شەشەن دە بىلگىر ازاماتتارىنىڭ باستاۋىمەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن قاعيدالاردى ساقتاپ، «ابىلايدىڭ اق جولى»، «نۇرسۇلتان اعامىزدىڭ نۇرلى شاپاعاتىنا» ۇلاسىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. ءاربىر ادام بالاسىن تىرشىلىك ەتىپ، ءوزىن-وزى اسىراپ وتىرعانى، ۇرپاعىن قالدىرىپ، دامىپ جاتقانى وسى وتاننىڭ ارقاسىندا. وتان سۇيگىشتىك كىسىنىڭ بويىنداعى كۇش-قۋاتىن، ءبىلىمى مەن ءومىر تاجىريبەسىن حالىق مۇددەسىنىڭ يگىلىگىنە،كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن جەرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتى ونىڭ كىسىلىگىن تانىتاتىن ەرەكشە اسقاق سەزىم.
ماسەلەن، م. اۋەزوۆ «وتان –انام. وتانىم، سەنەن ايار جانىم جوق، سەنەن ىسكەر كۇشىم جوق»، دەيدى. ال، ۆ.ا.سۋحوملينسكيي: «وتان — ءوز بەسىگىڭ، ءوز ءۇيىڭ، ءوز بەسىگىڭدى ۇمىتپا»،- دەيدى. (4،254 ب). ك.گ. پاۋستوۆسكيي: «ادام جۇرەكسىز ءومىر سۇرە المايتىن بولسا، وتانسىز دا ءومىر سۇرە المايدى.»، — دەيدى. ي.س. تۋرگەنيەۆ: «وتانسىز باقىت جوق، كىم-كىمنىڭ دە تامىر جايار توپىراعى — تۋعان جەر»، — دەيدى. (5، 489ب). ال، ج.ج. رۋسسو: «ەڭ زور ىزگى ەرلىكتەردى وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋعىزعان»،- دەيدى. ف.م. دوستويەۆسكيي: «ءوز وتانىڭنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ءومىرىڭدى قۇربان ەتۋدەن اسقان اسىل مۇرات جوق»، — دەيدى. (6، 101ب). ل.ن. تولستوي: «وتان حالىقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جانە كەلەشەگى»، — دەيدى. (3، 287ب). وسىنداي نەبىر ۇلاعاتتى، قاسيەتتى سوزدەر كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتقا رۋح بەرەرى ءسوزسىز. قانى قانداس، ءتىلى تىلدەس، ءدىنىمىز دە ءتىلىمىز دە بىردەي باۋىرلاس اعا مىز راسۋل گامزاتوۆ ءوزىنىڭ اكەسىندە شاميلدەي ەرلەرىنىڭ ءبىر حاتىنىڭ ساقتالعانىن ايتادى. وندا بىلاي دەگەن ەكەن: «مەنىڭ تاۋلىقتارىم! وزدەرىڭنىڭ جالاڭ جابايى جارتاستارىڭدى سۇيىڭدەر، ونى ساقتاڭدار، ول ءۇشىن كۇرەسىڭدەر. سەندەردىڭ قىلىشتارىڭنىڭ شىڭىلى مەنىڭ بەيىتتەگى ۇيقىمدى ءتاتتى قىلار». ال، وتانسۇيگىشتىك تۋرالى ايتىلعان اقىن تەبىرەنىستەرى دە بىرىنەن-بىرى اسىپ تۇسەدى.

«وتاننىڭ نامىسى ءۇشىن وتتان قاشپا،
شىن سۇيسەڭ ماقساتىڭنان قيا باسپا.
تايسالما بار وتاننىڭ قۇربانى بول،
ءومىرىڭ ورىنسىز بوپ كەتپەس بوسقا».
و، داريعا، التىن بەسىك — تۋعان جەر،
ءقادىرىڭدى كەلسەم بىلمەي كەشە گور

وتان!
قايسار ار-نامىسىم، جايساڭ ىڭكار شاپعىم
پەرزەنتكە جۇكتەگەن قورعانىسىن،
سەن نامىستىڭ نۋ قالىڭ ورمانىسىڭ.
سول ءۇشىن شىڭنان زاڭعار اتاعىڭ
تۇلعاسىنا تابىندىرعان،
الىس جۇرسەم سابىلتىپ، ساعىندىرعان،
مەنىڭ ۇلى اكەم سەنسىڭ، وتانىم!

– دەپ مۇحتار شاحانوۆ جىرلاعان. قايسار ار-نامىستى اعا ۇرپاق كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارىندا، اتاپ ايتقاندا، 1929-1931 جىلدارى، قازاقستاندى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا قارسى 370-تەن استام كوتەرىلىستەر مەن ءارتۇرلى دەڭگەي مەن كولەمدەگى قارۋلى قارسىلىقتار ۇيىمداستىردى، ال، 1917 جىلعى قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن حالقىمىز وتارلىق ەزگىگە قارسى 400-دەن استام كتەرىلىستەرگە شىعىپ، نارازىلىقتار كورسەتتى. وسىنداي ازاتتىق كۇرەستىڭ باسىندا حالقىمىزدىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان ءىرى-ىرى تۇلعالار بولدى. سولار كورسەتكەن ۇلگى، سەپپكەن ۇرىق ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا تابيعي تۇردە اۋىسا كەلىپ، 1986 جىلعى جەلتوقساندا جاڭعىرۋىنا اكەلدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلتتىق رۋحتىڭ ولمەستىگىن جارقىن تۇردە دالەلدەدى.
1986 جىلعى جەلتوقساندا ەلدە جاريا ەتىلگەن قايتا قۇرۋدىڭ 20-شى ايى ءوتىپ جاتقان-دى. قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرامىز دەگەنگە سەنىپ، گورباچيەۆتىك «ءساۋىر تەزيستەرىنىڭ» تىڭ يدەيالارىمەن جىگەرلەنگەن قازاق جاستارى ورتالىقتىڭ بۇرىنعىشا وكتەمدىگىنە كەلىسپەۋشىلىگىن بىلدىرۋگە ميتينگىلەر، شەرۋلەر وتكىزىپ الاڭعا شىقتى. قىلىشىنان قانى تامىپ، جارتى الەمدى بيلەپ تۇرعان قىزىل يمپەريا كەڭەستىك كوممۋنيستىك پارتيا كەزەڭىندە قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق نامىسن تۋ ەتىپ، وتارشىلدىققا قارسى العاش جويقىن بۇلقىنىس تانىتۋى ماسكەۋدەگى وكتەمشىل شوۆينيستەردىڭ توبەسىنە جاي تۇسىرگەندەي اسەر ەتتى. ويتكەنى، ۋىسىنداعى قول بالا ىسپەتتەس كوپتەگەن ەل بۇدان «ۇلگى-ونەگە» الىپ، ول ءورت قاۋلاي تۇسسە، حالدەرىنىڭ مۇشكىلدەنەتىنىنەن قاۋىپتەندى. ونى ولار الدىن-الا سەزدى دە، باسقىنشىلىق ارەكەتتەرگە، فاشيستىك قاتىگەزدىك قادامدارعا دا كوز جۇما باردى. ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن سۇراعان جالاڭ قولدى بەيبىت جانداردىڭ تىلەكتەرىنە قۇلاق اسقىسى كەلمەگەن وزبىر ورتالىق جۇيەسى جۇرەكتەرى تىتىركەنبەستەن مۇزداي قارۋلانعان اسكەرمەن شەرۋگە شىققانداردى اياۋسىز جانشىدى، يتكە تالاتتى، باس-كوز جوق ۇرىپ سوقتى. كرەملدەن كەسەپاتتى بۇيرىقتىڭ پارمەنى سولاي الاساپىران قۇبىلدى.
قازاق جاستارى الماتىدا، تالدىقورعاندا، اقمولادا، ورتالىق قازاقستاننىڭ بىرنەشە ەلدى مەكەندەرىندە توتاليتارلىق بيلىك جۇيەسىنە قارسى كوتەرىلىپ، وكىمەتكە ساياسي تالاپتار قويدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەرەگەسىن شايقالتىپ، كسرو-داعى اشىق دەموكراتيالىق ءۇردىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. بەلگىلى ان-ولەڭىندە ايتىلعانداي، «جەلتوقسان گۇلدى سولدىرىپ، نۇردى وڭدىرىپ، كوڭىلدە مۇڭدى ءىز قالدىرىپ» قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە جانە ەڭ ماڭىزدىسى – حالقىمىزدىڭ ەڭ الدىمەن جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋمەن، ۇلتتىق نامىسىن كوتەرۋىندە بولدى. ول ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ العىشارتتارىن دايىنداۋعا قىزمەت ەتتى. قاتىگەزدىگى مىڭ باتپان سولاقاي ساياسات ورىن العان سوڭ، جۇزدەگەن ەركىندىك اڭساعان اق نيەتتى جاس ازاماتتار الاشتىڭ ارمانىن اسقاقتاتىپ، كەۋدەمسوقتىقتى كوكسەگەندەرگە ويسىراتا سوققى جاسادى. مۇنداي تەگەۋرىندى قارسىلىقتىڭ بولۋى ءتيىس ەمەس دەپ ەسپتەيتىن كەۋدەسىنە نان پىسكەن كوكپ توبە شاشى تىك تۇرىپ، «بۇل ناعىز قازاق ۇلتشىلدىعى» دەپ اپىل-عۇپىل باعا بەرىپ تاستادى. ولار ءۇشىن، ارينە، بۇل وپ-وڭاي شارۋا. ال، سوندا حالىق نامىسىن قايدا قويماقپىز؟ ورتالىق پارتيا كوميتەتىندەگىلەر قازاق جاستارىنىڭ رەسپۋبيكا الاڭىنا شىعۋىن ناشاقورلاردىڭ، ماسكۇنەمدەردىڭ ارەكەتى دەپ جالپاق جۇرتقا جاريا ەتتى. ۋاقىت وتە وزدەرى ۋشىقتىرىپ، كۇش قولدانعاندىقتارىن بۇركەمەلەگىسى دە كەلدى. بۇل ۇلكەن وقيعانى تەنت ەكتىك ارەكەتكە بالاۋى كورسوقىرلىق ەدى. كوپ ۇزاماي شىندىقتىڭ بەت پەردەسى اشىلدى. وعان كوزى جەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان سەركەلەر «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن كوكپ شىعارعان قاۋلىنىڭ، ياعني، قازاق حالقىنا جابىلعان جالانىڭ كۇشىن جويۋعا ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى. جازىقسىز، قياناتپەن جوعارى وقۋ ورىندارىنان شىعارىلعان، سوتتالعان سان مىڭداعان قىز-جىگىتتەر كەيىن رەسمي اقتالدى. ءبىراق، ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە قالعان قاياۋ، سىزات-داق كەتە قويدى ما ەكەن؟! تالايى زاردابىن شەگىپ، قاسىرەتىن تارتتى. قانشاما ورىمدەي جاسوسپىرىمدەر قاناتى قايىرىلسا دا نامىسىن جەرگە تاپتاتپاي، ەڭسەلەرىن بيىك ۇستادى. ءبىراق، سىرىن سىرتقا شىعارماي، شەرىن تارقاتا الماي ىشتەن تىندى. زامان رايى سولاي بولدى. 1991-جىلى قازاق ەلى ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت اتاندى. شىن باعاسىن يەلەنبەگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىن جاي وقيعا دەۋ قيانات ەكەنىن داۋىستاپ ايتۋعا مۇرشامىز كەلەدى.
مۇستافا اتاتۇرىك ايتقانداي، «شىنجىرلاردى بالقىتىپ، تاجبەن تاقتى كۇيرەتەتىن كۇشتى نۇر- ۇلتتىق ەگەمەندىگىمىزگە قولىمىز جەتتى».

وسەر ەلدىڭ قاي ساتتە دە بىرلىك بولماق قالاۋى،
لاۋلا، لاۋلا جەلتوقساننىڭ مۇزعا جاققان الاۋى.
وزدەرىڭدەي ءور نامىستى جاس وركەنى بار ەلدىڭ
ەشقاشاندا ەڭكەيۋگە ءتيىستى ەمەس جالاۋى!

– دەپ اقىن جىرلاعانداي، جەلتوقساننىڭ مۇزعا جاققان الاۋى، 1991- جىلى 16-جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىك تاڭىن تۋدىردى. بۇل كۇندى تاريحي ءبىر ءسات دەسەك تە بولادى. ارينە، قاراپايىم ۇعىمدا. ال، مۇنى دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىمەن تاريح دوڭگەلەگىنىڭ زامانالار بەلەسىندەگى قاسيەتىمەن دارالاپ ايتساق، قازاقستان تاريحىندا بۇل داتا ەشقاشاندا ۇمىتىلمايتىن، باقىتتى باعا سىمەن حالقىمىزدىڭ ەسىندە ماڭگىلىك ساقتالىپ قالارى انىق.
تاۋەلسىزدىك — حالىقتىڭ ءۇنى، ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى. تاۋەلسىزدىك — حالىقتىڭ تويى، ەلدىڭ تويى. قالىڭ قازاق، التى الاش تۋعان كۇن، مەرەيتوي.
«قاز تۇرىپ، قادام باسقان تاۋەلسىزدىك سابيلىك تۇساۋىن ومىرشەڭ ۋاقىتقا كەستىرگەن كەزدەن باستاپ، وسىناۋ 15 جىلدىڭ بەدەرىندە ايشىلىق جەردى التى رەت اتتاعان الىپ سەكىلدى، ءداۋىر جالىنىن مىعىم ۇستاپ، تىزگىنىن بەكەم قاعا ءبىلدى» — دەپ، ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ايتقانداي، ەگەمەن قازاقستاندى بۇكىل الەم تانىدى. (9،1 ب). تۋعان وتانىمىز جەر جۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ تەرەزەسى تەڭ مۇشەسى رەتىندە دەموكراتيالىق ورەنيەتتى دامۋ جولىنا ءتۇستى. ءۇش عاسىرعا سوزىلعان اتا-بابامىزدىڭ ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقانى، وعان ءوزىمنىڭ كۋاگەر بولعانىم – مەن ءۇشىن شەكسىز قۋانىش. مەن ءوز حالقىمنىڭ ەشكىمگە ناقاق قيانات جاساماعانىن ماقتان ەتەمىن، ال، قيانات جاساماعانعا اللانىڭ كوزى ءتۇزۋ. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قاننىڭ ەمەس، تەردىڭ ءيىسى بار. دەمەك، ءبىز — جاسامپاز حالىقپىز.

وتان، وتان بارىنەن بيىك ەكەن،
مەن ونى ماڭگىلىككە ءسۇيىپ وتەم!
وتاندى سۇيمەۋىڭ دە كۇيىك ەكەن،
وتاندى سۇيگەنىڭ دە كۇيىك ەكەن!

- دەپ وتكەن عاسىردا جۇرەگىنەن سىزداي جىرلاعان جىرلاعان اقىن سوزدەرى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا وشپەستەي جاڭعىرىپ تۇرادى: قاسيەتتى وتان ۇعىمى – قانداي كەزدە دە، قانداي قيىندىق پەن قۋانىشتا دا، ءتىپتى وتارشىلدىقتىڭ تار قاپاسىندا تۇنشىعىپ جاتقاندا دا، ەل باسىنا كۇن تۋعان الاساپىران شاقتاردا دا، جانە بۇگىنگىدەي تاۋەلسىزدىكتىڭ بەيبىت تە شۋاقتى كۇندەرىندە دە — ءارقاشان دا بارىنەن دە بيىك تۇرادى.
ەلىمىز قالاي بولعاندا دا سان عاسىرلىق قيىن-قىستاۋ جولدان، تار جول تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، تاۋەلسىز ەلدەر قاۋىمداستىعىنا قوسىلدى. وتانىمىز قازاقستانىمىز تۋرالى ايتارىمىز دا ماقتانارىمىز دا كوپ-اق! ەندىگى جەڭىس تە ەرلىك تە ءبىزدىڭ قولدا. دەربەس بولۋعا باعىت العان ەگەمەن ەلىمىز – قازاقستاندى كوركەيتەتىن، شاڭىراعىن بيىكتەتىپ بايىتاتىن، ابىرويىن اسىرىپ، ءوز باقىتىنىڭ يەسى بولۋىنا قول جەتكىزىپ وتىراتىن، ءبىلىم مەن بىلىك جولىن تاڭداعان كەيىنگى ۇرپاقتار، ياعني، ءبىز جۇمىلا ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت. XXI عاسىردا قازاقتىڭ قاسىرەتى از بولعاي، قۋانىشى كوپ بولعاي! تاياۋداعى ءجۇز جىلدىق، ارىدەگى مىڭ جىلدىقتاردا قازاقتىڭ ارمانى مەن مۇددەسىن، ەلدىگى مەن ەڭبەگىن حاق تاعالا باياندى ەتكەي!
ەندى اسقاق وتان دەگەن ۇعىمعا كەڭ قۇلاش جايىپ ءبىر توقتالىپ كەتەيىنشى.
وتان… اتامەكەن… اتاجۇرت… تاريح… بۇل قاي قۇلاققا دا اسقاق ەستىلەر اسىل ۇعىمدار. ادام ومىرگە كەلىپ، ەس جيىپ، ەتەك جيا باستاعان ساتتەن ءوز وتانىنىڭ تاريحىنا دەن قويا باستايدى…
ادام ادام بولىپ جارالعاننان بەرى ۇلان-اسىر دامۋ كوشىنىڭ ءون بويىندا جەر ءۇشىن، ەل ءۇشىن سان قيلى دۇربەلەڭدەر كوپ بولعان. ادەتتە، وسىنداي دۇربەلەڭدەردەن، ياعني ۇلكەن اۋماقتاردى قامتىعان قانقۇيلى سوعىستاردان سوڭ عانا، الەم كارتاسى اتالاتىن الا قاعاز بەتىنە تۇزەتۋلەر تۇسەتىن. ال جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا الەم كەلبەتى ەشقانداي دۇربەلەڭدەرسىز-اق وزگەرىپ شىعا كەلدى. وعان جەر جاھاننىڭ التىدان ءبىر بولىگىنە يەلىك ەتىپ، قاھارىمەن الىس-جاقىن جۇرتتاردىڭ ءبارىن ىقتىرىپ كەلگەن الىپ يمپەريانىڭ ىڭ-شىڭسىز ىدىراي باستاۋى سەبەپ بولدى. ىدىراعان يمپەريانىڭ ورنىنا ون بەس تاۋەلسىز مەملەكەت ءوسىپ شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى ورتالىق ەۋرازيا الابىنداعى عاجايىپ ءارى قايتالانباس تاريحى بار – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەدى.
قازاقستان — قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا مەكەنى، ەجەلگى قونىسى. بۇل جەردە اتا-بابامىز تۋدى، تۇردى، ءومىر ءسۇردى، ونىڭ توپىراعىندا اتا-بابامىزدىڭ كىندىگى كەسىلگەن كەڭ جازيرا جەرى. بۇل جەردى مەكەن ەتكەن كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشىلاردىڭ بىر-بىرىمەن شەندەسكەن الەمى عاسىرلار قويناۋىندا تالاي-تالاي ۇلىستار مەن ۇلاعاتتاردى دۇنيەگە اكەلىپ، مادەنيەتى مەن ءدىنى جاڭعىرا تۇلەپ، ايگىلى كۇرە جولداردىڭ ۇستىندە ساۋداسى قىزىپ، شىعىس پەن باتىس اراسى تۇتاستانىپ جاتاتىن بولعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جەرىنەن جەرورتا تەڭىزىنەن قىتايعا دەيىن ەۋرازيانى كوكتەي ءوتىپ جاتقان «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» كەرۋەندەرى توعىسقان كىندىك ازيانى باسىپ وتەتىن قازاقستاندىق تەلىمى بولعان.
قازاقستاننىڭ تابيعاتى تاڭعاجايىپ: مۇندا اسپانمەن تىلدەسكەن مۇزارت شىڭداردى، تۇڭعيىعى تۇنجىراعان جۇمباق كولدەردى، اق جال تولقىندارى اساۋ ارعىماقتارداي كوككە شاپشىعان شالقار تەڭىزدى، كۇنى وت شاشقان شولەيتتى، ارنالى وزەن، نۋ ورماندى كورۋگە بولادى. قازاقستان كارتاسى – قازىنا كارتاسى ءقازىر. دالاسى دارحان، توپىراعى قاسيەتتى، قويناۋى قازىنالى. قازىنانىڭ بارلىعى دا قازاق جەرىنىڭ توپىراعىندا تۇنىپ جاتقانىن ەكىنىڭ ءبىرى ايتپاي- اق بىلەدى.
دەگەنمەن، جەر بەدەرىندە، نەگىزىنەن، جازىق دالالى، ءشولدى جانە شولەيت ايماقتار باسىم. ولاردىڭ اراسىندا سارىارقا مەن ءۇستىرت، تۇران ويپاتى مەن باتىس ءسىبىر ويپاتى، مويىنقۇم مەن بەتپاقدالا ۇلى وڭىرلەرى بار. تاۋلى ايماقتار رەسپۋبليكانىڭ وننان ءبىر بولىگىن الىپ جاتىر. ولارعا التاي، جوڭعار الاتاۋى جانە تيان-شان تاۋ جوتالارى كىرەدى. ءىرى وزەندەر: ەرتىس، ەسىل، جايىق، ىلە، سىرداريا، توبىل.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تۇكپىرىندە ورنالاسقان. قازاقستان باتىستا، سولتۇستىك-باتىستا جانە سولتۇستىكتە رەسەيمەن، وڭتۇستىكتە، وڭتۇستىك-باتىستا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستانمەن، وڭتۇستىك-شىعىستا جانە شىعىستا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىمەن شەكتەسەدى. قازاقستان شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى –13034كم. قازاقستان اۋماعىنىڭ كولەمى – 2 ملن. 714،9 مىڭ شارشى كم. وعان باتىس ەۋروپانىڭ فرانسيا، پورتۋگاليا، يسپانيا، يتاليا، گرەسيا، نورۆەگيا جانە فينليانديا مەملەكەتتەرى تۇگەل سىيىپ كەتەر ەدى. مىنە، قازاق دالاسى – كەڭ بايتاق! قازاقستان جەر كولەمى جونىنەن رەسەي، جۇڭگو، اقش، اۆستراليا مەن ءۇندىستاننان كەيىن التىنشى ورىن الادى. سوندىعىنان عوي، كۇمبىر – كۇمبىر كونە كۇي مەن تولعاۋى توقسان جىرلارىمىزدا – «ۇشسا قۇستىڭ قاناتى تالادى، شاپقان اتتىڭ تۇياعى توزادى، اتىراۋى – ايشىلىق، قاراتاۋى – كۇنشىلىك،» — دەپ تولعاعان.
دالا توسىندە جاڭا ءومىر شۋاعىن توگەدى. ونىڭ باۋىرىنداعى بۋىرقانعان جاسامپوز ءومىر تىرشىلىكتىڭ توقتاۋسىز سوعىپ جاتقان جۇرەگىندەي. ەڭبەككەرى ماڭداي تەرىن تامشىلاتا توگىپ جاتسا، سىرشىل اقىنى:

بوز جورعا، بوز ىنگەندى، بوز تورعايلى،
بوز دالا، يەم ساعان، بوز باسىمدى!

– دەپ جۇرەك لۇپىلىمەن سۋارىلعان اق قاناتتى جىرىنا قوسادى. عىلىم ادامزاتقا قانات ءبىتىردى، عالامات ىستەرگە باستادى، عاجايىپ جاڭالىقتار اشتى. سونىڭ كۋاسى – ادام كوكزەڭگىر عارىشقا قادام باستى، ايعا قوندى، جۇمىر جەردى ايالاي اينالىپ ۇشتى. ال عارىشقا جول – بايقوڭىردان وت العانىن ماقتان ەتپەيتىن كىم بار؟ عارىشقا قادام جاساعان ەلدەر قاتارىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دە ەڭسەسى بيىك، جالاۋى جوعارى. عارىشتا ەلدىڭ نامىسىن مارتەبەلەپ مەرەيىن اسىرعان، توقتار اۋباكىروۆ پەن تالعات مۇسابايەۆ ەگەمەندى ەلدىڭ عارىشكەرلەرى. سوندىقتان عوي قاي ەلدىڭ ادامى بولسىن، ءوز وتانىن دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى، ەڭ قاسيەتتىسى، ەڭ اياۋلىسى – اناسىنا بالايدى. عالامىنداعى عاجاپ تىرشىلىگىنىڭ قاسيەتتى مەكەنىن سۇيمەيتىن ادام بولمايدى.
«وتان – وتتان ىستىق»، «ەر ەل ءۇشىن تۋادى، ەل ءۇشىن ولەدى» — دەپ تۇيگەن حالىقتىڭ قاھارمانى باۋىرجان باتىر: «وتانىڭ ءۇشىن وتقا ءتۇس كۇيمەيسىڭ»، — دەيدى. قازاق ەلىنىڭ ەسىمى اڭىزعا اينالىپ، داستاندارعا ارقاۋ بولعان باتىر ۇل – قىزدارى تولىپ جاتىر. ولار – اتامەكەنىن، تۋعان ەلىن جان اياماي قورعاپ، اتا- بابالارىنىڭ ەرلىك ءداستۇرىن ساقتاۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ وشپەس داڭقىن شىعارعاندار.
ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اتامەكەندى ارداقتاۋ سەزىمى وتە تەرەڭ، ولار ءۇشىن تۋعان جەردى قاسيەت تۇتۋ – قانعا سىڭگەن مىنەز، ەجەلگى ءداستۇر. بۇل تانىم ءبىزدىڭ جانىمىزعا انا سۇتىمەن تاراعان، انا سۇتىمەن دارىعان. باتىرلار جىرىنداعى:

اتام كۇيەۋ بولعان جەر،
انام كەلىن بولعان جەر،
كىندىك قانىم تامعان جەر،

- دەگەن قاراپايىم جولداردا ادامنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى مەن تەرەڭ دە ىستىق سەزىمى تاماشا بەينەلەنگەن.
قازاق باتىر حالىق، ەرجۇرەك حالىق، نامىسشىل حالىق. ەل باسىنا قيىن – قىستاۋ كۇن تۋعاندا ەرلەرى نامىس وتىن جاعىپ، تۋعان توپىراعىن قاسىق قانى قالعانشا قورعاعانىنا وتكەن تاريح كۋا، كەشەگى سۇراپىل زامان كۋا.
XX عاسىردىڭ سۇرگىنىن باستان كەشىپ، جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ تابالدىرىعىن جاڭعىرعان قالپىندا اتتاعان قازاقستان ءوزىنىڭ بارشا ءتولتۋما بولمىسىن، جارقىن دا باي مادەنيەتىن، عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان ءسالت-داستۇرىن، قىزىق تا قيلى-قيلى تاريحىن الەم حالىقتارىنىڭ الدىنا جايىپ سالىپ، قۇلدىعى مەن زورلىعى جوق جاڭا ءومىردى جاڭعىرتۋ ءۇشىن، ەڭبەك پەن مادەنيەتتى جاراستىرۋ ءۇشىن، سۇلۋلىق پەن پاراساتتىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن، جاپپاي كەلىسىمى جاراسقان پروگرەسسيۆتى ادامزاتپەن ءبىر ساپتا بولۋ ءۇشىن جاڭاشا ومىرگە قادام باستى.
بايتاق ەل، كۇن ساۋلەتتى قازاقستان بۇگىندە دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. ولشەۋسىز تابيعات بايلىعىمەن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن سان ءتۇرلى ۇلتتاردان قۇرالعان حالقىنىڭ اۋىزبىرلىگىمەن اتى شىقتى. بۇگىنگى قازاقستان — ءوزى ورنالاسقان ايماقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىلالەمدىك پروبلەمالاردى تالقىلاۋدا جانە شەشۋدە ىقپالدى ءرول اتقاراتىن ەل. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ پىكىرىنە الەم ساياساتكەرلەرى ىقىلاس قوياتىن بولدى.
ەگەمەندىك العان جىلدار ىشىندە وزىنە ءتان بارلىق ينستيتۋتتارى بار، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىقپالدى مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەت قۇرىلدى، ونىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋەلسىزدىگى قامتاماسسىز ەتىلدى. كونستيتۋسيالىق جولمەن مەملەكەتتىك جانە ساياسي بيلىك قۇرىلىمدارىن جاڭارتۋ نەگىزىندە ەلدىڭ دەموكراتيالىق جولمەن دامۋىنىڭ بەرىك ىرگەتاسى قالاندى. ەلدىڭ ىشكى ەكونوميكالىق جۇيەسى تۇبىرىمەن وزگەرىپ، دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنان كەم تۇسپەيتىن نارىقتىق قاتىناستار مەن ينستيتۋتتار قۇرىلدى. سونىڭ نەگىزىندە قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكادا ءوز ورنى بار ەلگە اينالدى.
ون بەس جىل ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى جاڭعىرىپ، ءوزىن — ءوزى تانۋ، ءوزىنىڭ باي ەجەلدەن قالىپتاسقان تاريحى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرىن قۇرمەتتەۋ، ۇلى تۇلعالارىن بۇكىل دۇنيەگە تانىتۋ، باي رۋحاني قازىناسىن الەمدىك وركەنيەتپەن ۇلاستىرۋ باعىتىندا قىرۋار شارۋالار اتقارىلدى.
ەڭ باستىسى، قازاق حالقىمەن بىرگە ءار ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ دا وتانى بولىپ تابىلاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇكىل الەمگە قوعامداعى تاتۋلىق پەن ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋدىڭ، ءار ءتۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا قامقورلىق جاساۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى.
بۇگىندە قازاقستاننىڭ نەگىزگى ۇلتىن قازاق حالقى قۇرايدى. ودان كەيىن سلاۆيان حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى ورىس جانە ۋكراين حالىقتارى. سونىمەن قاتار ەڭ ەلەۋلى ەتنوستى قۇرايتىندار وزبەك. نەمىستەر جانە تاتار حالىقتارى. وسى ءبىزدىڭ ەلدەگى حالىقتار باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق تەگىنە قاراماستان، تەڭدىگىن بەكىتەتىن قۇجات بار. ول ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى، كونستيتۋسيامىز.
قانشاما رەت تۋى تىگىلىپ، قانشاما رەت تۋى قايتا قيسايعان، قانشاما مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولىپ، قانشاما رەت مەملەكەتسىز قالعان ءارى كونە، ءارى جاس قازاق حالقى قايتادان الەمدىك دۇبىرگە قوسىلىپ، الەم ەلدەرىمەن يىق تىرەسۋدە.

تاۋەلسىزدىك – ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلعان اسقاق ارماندارى مەن قايسار رۋحىنىڭ جەمىسى. سوندىقتان دا ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىك كۇنى – ەڭ قاستەرلى كۇن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە الەمگە تانىلدى. ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى قازاقتارعا تارتقان تاعدىردىڭ سىيى ەمەس، ءوزىنىڭ ەجەلگى جەرىندە قيلى كەزەڭدى باستاپ كەشۋ ارقىلى قول جەتكەن ءوز مەملەكتتىلىگىن قۇرۋعا دەگەن زاڭدى ءقۇقىعۇ بۇل داۋسىز جانە ساياسي فاكتىگە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەۋى ءتيىس»، — دەپ اتاپ كورسەتۋىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر.
وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىزدە قىرۋار ىستەر اتقارىلدى. اتاپ ايتساق تاريحي جەرىمىزدىڭ شەكاراسى حالىقارالىق شارتتارعا ساي بەكىتىلدى. مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز، اتا زاڭىمىز، ۇلتتىق ۆاليۋتامىز جانە سارىارقانىڭ كەڭ جازىق دالاسىندا بارشا ەلدىڭ ءوزىنىڭ تەز كوركەيىپ وسۋىمەن تاڭ قالدىرىپ، جاڭا استانامىز دۇنيەگە كەلدى. الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن اسقاق رۋحتى ەلدىڭ ەكەنىن مويىنداتتىق. ەل ەكونوميكاسى دا جىلدان-جىلعا نىعايىپ، مادەني، رۋحاني دامۋ دەڭگەيى بەلەسكە كوتەرىلۋدە. وزىنە ءتاڭ بارلىق ينستيتۋتتارى بار، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىقپالدى مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىلدى.
جىل سايىنعى ەل پرەزيدەنتتىڭ حالىققا ارنالعان جولداۋلارى مەن قابىلدانعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار، ستراتەگيالىق باعىتتاردىڭ بارلىعى دا قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا باعىتتالدى. ەلباسى ءوز جولداۋىندا ىشكى ساياسي مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى نەگىزگى ماقساتتارى قوعامدا كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ەل قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋدە قۇقىقتىق رەفورمانىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارىلاتىنىڭ، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ بويىنشا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى فۋنكسيالارىنداعى ورىن العان جاعىمسىز فاكت ورلاردان، سونداي-اق قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى قىزمەتىندەگى مولدىرلىك پەن باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان تۋىنداعان پروبلەمالاردان ارىلۋدىڭ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتى.
ەلباسى ءوز جولداۋىندا قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ باعىتتارىن كورسەتىپ بەردى، ولار – قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋ، ءاربىر مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ناقتى قۇزىرەتىن بەلگىلەۋ، زاڭداردى ىزگىلەندىرە وتىرىپ ساپاسىن ارتتىرۋ، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتىندە ىشكى ۆەدومستۆولىق مۇددەدەن ازاماتتاردىڭ قۇقىق پەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا اۋىستىرۋ. پارلامەنتتىك جانە قوعامدىق قاتال باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ، قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ قىزمەتىندە ەسەپتىلىك پەن باعالاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ. سونداي-اق، قازىرگى كۇندە جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان قاماۋعا الۋ، ۇيدە قاماۋدا ۇستاۋ تۇرىندەگى بۇلتارتپاۋ شارالارىن قولدانۋدىڭ سوتقا بەرىلۋى ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقستارىنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى بولىپ، سوت جۇيەسىندە قولدانۋدا جاقسى قورىتىندىلارىن كورسەتۋدە.
جولداۋدا ايتىلعان باعىتتاردى جۇزەگە اسىرۋ سوت جۇيەسىنە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.جيىرما جىلدىق بىزگە تەك باقىت پەن ىرىس الىپ كەلسىن.ەلىمىز امان،جۇرتىمىز تىنىش بولسىن.ەۋرازيانىڭ كىندىگى قاسيەت قونعان استانا گۇلدەنىپ جايناي بەرسىن.