كارسەن ارالباي
ۋاقىت كەرۋەنى توقتاعان ەمەس، توقتاماق ەمەس، بىردە جىلدام، بىردە باياۋ ءبىراق ۇنەمى العا جىلجىپ بارا جاتادى. ال وسى ۋاقىت كەرۋەنىنىڭ ءىز وكشەسىنە ۇڭىلسەك، تاريح قويناۋىندا، تاۋاريح قاتپارىندا قالعان تالاي ايشىقتى بەلگى، ايتۋلى بەلەستەردى كورەر ەدىك. ۋاقىت كەرۋەنىنىڭ سان عاسىرلىق جولىنا كوز جىبەرسەك، وتكەن كۇندەر ەلەسى ءتىرىلىپ، وتكەن زامان ءدۇبىرى قۇلاعىمىزعا جەتىپ، وتكەن ءداۋىردىڭ كۋالەرى كوڭىل الاڭىنا دۇركىرەپ كەلىپ، كۇبىرلەي ءتىل قاتىپ، شەرۋ قۇرىپ تۇرا قالار ەدى.
ءبىز وتكەندى كوپ ەلەمەي، وگەيسىرەتىپ كەلگەنىمىزدى بۇگىن جاسىرا المايمىز. ءبىز ءتول تاريحىمىزعا كوپ قايىرىلماي، شەتتەتىپ تاستاعانىمىزدى بۇگىن بۇركەمەلەي دە المايمىز. ءبىز — بۇرىنعىمىزعا مويىن بۇرماي، تاكاپپارسي تاپتىشتەنگەنىمىزدى ەندى-ەندى عانا ۇعا باستاعان ۇلتپىز. وتكەننىڭ ءبارى وپاسىز، بۇرىنعىنىڭ ءبارى بىلعانىش، باياعىنىڭ ءبارى بايانسىز دەپ تامىرىمىزدى وتاتىپ، بابامىزدان بەزدىرتىپ، تەگىمىزدەن الىستاتىپ كەلگەن وكتەم ساياسات، وزبىر يدەولوگيا، پارمەندى بيلىكتىڭ ۋىسىنان شىعا الماعان بيشارا ءحالىمىزدى ءالى دە اڭسايتىن كۇندەرىمىز، ءالى دە ىزدەيتىن، ىزدەتتىرەتىن ادەتىمىز بەن ازعىرۋشىلارىمىز بارشىلىق. ءبىراق كۇننىڭ كوزىن ەشبىر پەندەنىڭ الاقانىمەن جابا المايتىنى قانداي اقيقات بولسا، وتكەن زاماننىڭ بۇگىنمەن وزەكتەس ەكەنى، ەرتەڭمەن ساباقتاس ەكەنى سونداي شىندىق. جەتپىس جىل بويى جەتىمسىرەتكەن شەشەن شەجىرەمىزگە، تىلسىم تاريحىمىزعا كوڭىل بولمەسەك، ءارى كىنالىمىز، ءارى كىناسىزبىز. كەشىككەنىمىزدى شىن سەزىنسەك، جوعالتقانىمىزدى تەز تابۋعا تىرىسايىق.
جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىزدىكتەن جەتپىس جەتى اتاسىن بىلمەگەن تەكسىزدىك جامان. ەلگەزەك كوڭىل مەن ۇشقىر قيال الداعىنى قانشا بولجاعىش بولسا، سول بولجاعىش كوڭىل مەن ارمانشىل قيال ەندى وتكەنىمىزگە قايىرىلتا بىلسە، تاريحىمىزدى قوپارتا بىلسە، كوپ جوقتىڭ ورنى بالكي تولار ما ەدى. كوپ ولقىمىز بالكي تەڭەسەر مە ەدى. كوپ شالامىز بالكي بۇتىندەلەر مە ەدى؟
ءار حالىقتىڭ ءوز تاريحى بار. ءوز تالان-تاعدىرى بار. وسىناۋ ۇلان بايتاق دالانىڭ ۇلى يەسى، الىپ قورعاۋشىسى — اتا قازاقتىڭ كۇردەلى تاريحى، كۇرەستى جولى، كۇرە تامىرلى ءومىر-عۇمىرى بولعانىن سوڭعى جەتى-سەگىز جىلدا اجەپتەۋىر ءبىلىپ تە، تانىپ تا قالدىق.
حالقىمىزدىڭ تاريحى ءمان تاريحي كەزەڭدەرىندە كەزدەسەتىن تالاي اقتاڭداقتارعا بۇرىن ءمان بەرىلمەسە، شىنىن ايتساق، ءمان بەرگىزبەسە، بۇگىن سول اقتاڭداقتاردىڭ پەردەسىن اشىپ، تىلسىمىن سىپىرىپ تاستاۋ ءۇشىن جاپاتارماعاي ۇمتىلعانىمىزدى دا جاسىرماعانىمىز ءجون. وسىنداي ايعايشىل، بايبالامشىل كەزەڭدە وزگەنىڭ قامىنان ءوزىنىڭ بابىن ارتىق كورەتىن وزىمشىلدىگىمىزدىڭ وزا بەرەرىن دە، وزىمدىكى دەگەندە شابان اتىمىزدىڭ الدىنا قارا سالماي وزا كەتەرىن دە ەسكەرگەنىمىز دۇرىس-اۋ.
قازاق — ەلىم دەگەندە ەتىگىمەن سۋ كەشەر ەر حالىق. قاسيەتى كەڭدىگىندە، كەمەلدىگىندە، ەركىندىگىندە، ەلدىگىندە. وسى قازاقتىڭ كۇنشىل، قىزعانشاق، باقاس وزىمشىلدىگى — قاسىرەتى ەكەنى دە راس. تاريح قويناۋىنا ۇڭىلگەندە كەشەگىنىڭ بار كورىنىس-بەينەسىن بوياۋ-بەدەرىمەن، ايانىش-وكىنىشىمەن، قۋانىش-قايعىسىمەن، ەرلىك-ەزدىگىمەن، باتىرلىق-بايانسىزدىعىمەن، قايسار-قاھارماندىعىمەن، كىساپىر-وپاسىزدىعىمەن جاقسىسىن اسىرماستان، جامانىن جاسىرماستان تۇگەل اشىپ بەرۋدى پارىزدى ماقسات ەتۋدىڭ ورنىنا كوبىنەسە ءوز لاعىمىزدى تەكە قويعىش ءاتۇستى جىلپىڭ-جىلپوستىققا قۇرىق سوزىپ جۇرگەنىمىز قاتتى قىنجىلتادى.
مەن تۇيتە جارىلعاپ باتىر جونىندەگى ماقالامدا بىلاي جازعام: "اۋلى كوشىپ كەتكەن كونە جۇرتتىڭ ورنىنان قولامتاسى وشە قويماعان جەروشاق تاپپاق تۇگىل بۇگىندە ءبىز سول اۋىل قونىپ وتكەن بەيبىت مەكەن، شالقار قونىستى دا تابا المايتىن حالدەمىز عوي. سوندىقتان دا شي تۇبىنەن نەمەسە كۇل استىنان تاۋىپ العان كۇيەلەش ەشكى اسىعىن ساقا قىپ، ساقىلداي كۇلىپ الا جونەلەتىن بالا مىنەزىنەن اۋلاق بولايىق. جوقتان بار، توپىراقتان قار جاساۋ — شىندىققا قيانات ىستەۋ، ادىلەتتى سويىلعا جىعۋ عانا. ەندەشە قىلىش ۇستاعاننىڭ ءبارى باتىر ەمەس ەكەنىن، قامشى ۇستاعاننىڭ ءبارى بي ەمەس ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال. شىن باتىر — حالىق پەرزەنتى، ۇلت مەرەيى. شىن بي — حالىق قامقورى، ەل تىرەگى. باتىرىن ءبىر اۋىل ەمەس، بار اۋىل، بار ولكە بىلسە عانا سول باتىردىڭ اتى ەلدەن ەلگە كەتەدى. ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتەدى.
جەرگە تامعان قانى ەل كوكىرەگىندە شوق بوپ مازدار اتاقتى بيلەر، داڭقتى باتىرلار بۇگىندە تۋعان جەرگە قايتا ورالدى.
ولار — تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەر. ولار — ابىلاي حان، حان كەنە. ولار — قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، شاپىراشتى ناۋرىزباي. ولار — تاراقتى بايعوزى، التەكە جيدەباي، تۇيتە جارىلعاپ، بۇگىنگى كارسەن ارالباي".
الداسپاننىڭ جارقىلىنان وت تۇتاتىپ، نايزاسىنىڭ ۇشقىنىنان نايزاعاي ويناتقان ارالباي بابامىزدىڭ ۇرانداعان داۋىسى عاسىرلار قوينىنان جاڭعىرىعىپ شىعىپ، جەر تۇبىنەن دۇبىرلەتىپ جەتىپ ۇرپاقتارىنىڭ قۇلاعىنا عانا ەمەس، جۇرەگىنە قۇيىلىپ جاتقانىنا قاسيەتتى دالاسى، كيەلى توپىراعى كۋا!
ەل بولسا ەر تۋعىزباي تۇرا الماعان،
تۋعىزعان ارالبايدى قىران دالام.
ءۇش مارتە ءۇش جەڭىسكە كوكپار سالعان
الىپتى ول ەر داۋىستى ءبىر اللادان.
قاراماي قاس دۇشپاننىڭ از، كوبىنە،
باس ۇرماي ءوز حانىنا، ءوز بەگىنە.
كارسەننەن دانا تۋعان ءور ارالباي
ۇزەڭگى سەرىك بولعان قازبەگىڭە.
ارالباي بابامىز 1670 جىلداردىڭ باس كەزىندە جيدەلى بايسىن جەرىندە، قاراكەسەكتىڭ تاڭىرىمبەردىسىنىڭ بەس نازارىنىڭ ءبىرى — الدانازاردىڭ شاڭىراعىندا نارەستە ىڭگاسىمەن شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلىپتى.
وسى ارادا 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى تاريحي كەزەڭگە ازداپ توقتاپ، مالىمەت بەرە كەتسەك دەيمىز. اڭگىمەنى ءسال ارىدەن باستايىق.
شىڭعىس يمپەرياسى قۇرىلعان كەزدە تاريحي جىلنامالاردا ارىع ءعۇن نەمەسە ءارعۇ، كەيىننەن قازىرگى اتاۋىمەن ارعىن اتالعان ۇلكەن تايپالىق وداق، ارابشا ماۋرەنناھر ولكەسىن ياعني ءامۋ مەن سىر وزەندەرى اراسىنداعى قۇدىرەتتى قالالارى كوپ قۇنارلى قونىستى قىسقى مەكەن ەتكەن. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ءتورت بالاسىنا ەنشىلەپ جەر ءبولىپ بەرگەندە، وسى ماۋرەنناھر ولكەسى شاعاتايدىڭ يەلىگىنە كوشكەن ەكەن. ارعىندار سول كەزدە-اق وزدەرى جيدەلى بايسىن دەپ قاستەرلەپ اتاعان ءامۋ مەن سىردىڭ اراسىنداعى قىستاۋلارىنان جاز جايلاپ سايىن سارىارقانى باسىپ ءوتىپ، مۇز تەڭىزگە دەيىن بارىپ قايتىپ تۇرعان.
ارعىنداردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ، ءوسۋ كەزەڭىندەگى ەڭبەگى ولشەۋسىز مول. 15-عاسىردا ورتالىق ازيادا داۋلەت شايحىنىڭ ۇلى ءابىلحايىر بيلەگەن اسا مىقتى حاندىقتىڭ ءۇش استاناسى بولعان دەسەدى. ونىڭ ءبىرى — ىبىر-سىبىردەگى شامقاي تۋرا مەكەنى، ەكىنشىسى ۇلىتاۋداعى وردابازار كەنتى، ءۇشىنشىسى سىر بويىنداعى سىعاناق قالاسى. حاندىقتىڭ قول استىنداعى ەڭ بەدەلدى ارعىن ەلىن اقجول بي اتانعان قوتان ۇلى دايىرقوجا باسقارسا، تاعى ءبىر مىقتى قىپشاق جۇرتىنا قوبىلاندى باتىر ىقپال ەتكەن كورىنەدى. الدەبىر ءپانايى سەبەپپەن اعايىندى ەكى ەلدىڭ اراسىنا الاۋىزدىق كىرش، سايىن دالادا اقجول مەن قوبىلاندى وڭاشا كەزدەسىپ قالىپ، قىپشاق باتىرى ارعىن ءبيىن قاپىدا ءولتىرىپ كەتەدى. سودان ەل اراسىنا بۇلىك كىرەدى. سۇتتەي ۇيىعان تىنىشتىق بۇزىلادى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ءابىلحايىر حان ءادىل بيلىك ايتا المايدى. "قانعا قان"، جانعا جان تىلەگەن ارعىن جاعىنا ءۇش قۇن الىپ ءبىتىس! — دەگەن سولقىلداق شەشىم تاستايدى. سول زاماندا ارعىن ۇلىسىنىڭ سۇلتانى بولعان ءاز جانىبەك ۇلىسىمەن تۇگەل ءابىلحايىردان ءبولىنىپ كەتىپ، جەتىسۋداعى ءۇيسىن تايپالارىمەن وداقتاسادى. ارعىن، دۋلات بىرىگىپ ءابىلحايىر ۇرپاعىمەن ۇزاق جىلدار بويى ايقاسىپ ءوتىپ، اقىرى ءوز جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حاننىڭ كەزىندە قازاقتار بۇكىل سارىارقاعا يە بولادى.
ال وسى قاسىمنىڭ بالاسى حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا ەدىل مەن جايىق اراسىن مەكەندەگەن نوعاي ۇلىسى داعدارىسقا ۇشىراپ، ورمانبەت حانى ءولىپ، ون سان نوعاي قايعىرىپ، وردىڭ قارا اعاشى جانىپ، نوعايدىڭ باسىمى قاپ تاۋىنا قاراي ىعىسىپ، قالعان بولىگى قازاق قۇرامىنا كىرەدى. ءسويتىپ قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى قۇرالادى.
ەڭ ءبىرىنشى حاندىقتىڭ تۋ تىككەن جەرى — جەتىسۋ بولعاندىقتان، سول ءوڭىردىڭ ۇلى ءجۇز اتالاتىنى، قاسىمنىڭ كەزىندە وزبەكتەن بوساعان جەر — ورتا ءجۇز اتالاتىنى، ال نوعايلى كەلىپ قوسىلعاندىقتان باتىس ولكەنىڭ كىشى ءجۇز اتالۋى وسىدان. 1635 جىلى دەربەس مەملەكەتىن قۇرىپ، ءوز تۋىن كوتەرگەن جوڭعاريا قازاق دالاسىنا وسى 17-عاسىردىڭ باس كەزىنەن-اق شابۋىل-شاڭدۋىنىن كوبەيتكەن.
اقىرى جىلجي-جىلجي التايدى الىپ، ەرتىستى قۇلديلاپ، ەسىلدى بويلاپ، توبىلدى جايلاپ، جەم مەن جايىققا جىلجىپ، 1730-40 جىلدارى ەدىل بويىنا قۇبا قالماق قونىستانادى. ال 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقتىڭ ءسىبىر وڭىرىندەگى جەرىنە رەسەي پاتشالىعى ەندەپ كىرسە، اسىل التاي، سايران سارىارقا، ءجاننات جەتىسۋ جوڭعار ويراتتارىنىڭ يەلىگىنە كوشەدى. جاز جايلاۋ ءسويتىپ كوزدەن بۇلبۇل ۇشادى.
ءبىر عاسىرداي ۋاقىت ىشىندە بۇرىنعى اتا قونىسقا جەتە الماعان قازاقتىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالعان جيدەلى بايسىندا قاز داۋىستى قازىبەك، قانجىعالى قارت بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، قارجاس بۇقار جىراۋ ءتارىزدى قازاقتىڭ اتاقتى ۇلدارىنىڭ كىندىك قانى تاماتىنى دا سوندىقتان. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ شىرشىق بويى اتا قونىسىمىز ەدى. مەيرام سوفى بابامىزدىڭ بەيىتى سول وزەننىڭ بويىندا قالدى دەۋىندە وسىنداي سىرلار بار.
ءبىزدىڭ قاسيەتتى بابامىز ارالباي دا سىر بويىنىڭ سول جاعاسىندا ەگىن ەگىپ، باقشا سالعان، مال قايىرعان قونىستاردا قۋاندىق، سۇيىندىك، قاراكەسەك بالالارى قاتار وتىرعاندىقتان مەيرام القابى اتالعان ولكەدە دۇنيەگە كەلگەن. سول كەزدەگى ادەمى داستۇرمەن بالانى ءبىراز جىل باۋىرىنا باسقان ەرنازار بابامىز ون جاسار ارالبايدى بۇقارداعى كوكالداش نەمەسە كوكىلتاش مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. كۇنى كەشە عانا قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قازاق -وقىماعان نادان حالىق دەپ ساناپ كەلگەن يدەولوگيانى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن كەيىنگى جىلعى زەرتتەۋلەر حالقىمىزدىڭ نەبىر زيالى ازاماتتارىنىڭ سوناۋ ەرتە زاماندا-اق بۇقارا، سامارقانتتا وقىپ، شاريعات زاڭىن دا، تاريحات ءىلىمىن دە يگەرگەنىن انىقتاپ وتىر. بۇقارداعى ون ەكى باب عىلىمنان حابار بەرەتىن كوكىلتاش مەدرەسەسىن ءتامامداعان توبىقتى انەت بابانى، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى، قارجاس بۇقار جىراۋدى اتاساق، الگى تۇجىرىمىمىزدى راستايتىن ايعاق بولار ەدى. ارالباي بابامىز دا وسى كوكىلتاشتان ءجۇزىپ ىشپەسە دە، كاۋسارىنان سۋسىنداعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، بولاشاعىنا ومىرلىك ءنار، جان دۇنيەسىنە عۇمىرلىق ىڭكار تاپقانىن ماقتانا ايتۋىمىزعا بولادى.
ۇلتتىق ءداستۇر-عۇرىپتىڭ ونەگە ۇلگىسىن مول قامتىعان قازاق حالقىنىڭ سانالى بالا تاربيەسى مەن سول زامانداعى ءىلىم-بىلىمنىڭ سان سالاسىن قامتىعان مەدرەسەلىك ءدارىس ارالباي بابامىزدىڭ ابىرويلى ازامات، ارقالى شەشەن، بىلىكتى بي، نامىستى باتىر بوپ وسۋىنە، قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال جاساعان.
جيدەلى بايسىنعا ۇيىرىلگەن قازاق رۋلارىنىڭ ىشىندە سول كەزدە ەڭ كوبى قاراكەسەك بولعان دەسەدى. بەس مەيرامنىڭ ءولى دە بىر-بىرىنەن ىرگە اجىراتپاي، شەك ايىرىسپاي بىرگە كوشىپ، تۇتاسا قونىپ وتىراتىنىن جار ەتكەن تاريح جىلنامالارى اسىرەسە قاراكەسەك اراسىنىڭ اسا تاتۋلىعىنا، ىنتىماعىنىڭ مولدىعىنا قاتتى ءسۇيىنىش بىلدىرەدى.
بەس بوشاننان تارايتىن اتالارى سۇراۋلى مەن ابىز شوبەرە اعايىن بوپ كەلەتىن ارالباي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتى تەتەلەس عۇمىر بىرگە ءوسىرىپ، بىتە قايناستىرىپ جىبەرگەن. قازەكەڭنەن بەس-التى جاس كىشى بولسا دا، ارالباي بابامىز اتاقتى ءبيدىڭ ەڭ جاناشىر تۋىسى، اقىلداس دوسى، ۇزەڭگىلەس سەرىگىنە اينالعان. العاش مەدرەسەدەن اۋىلعا كەلگەن كەزدە كىتاپ، قاۋىرسىنىن قولىنان تاستاماي وڭاشا وتاۋدا ۇزاق-ۇزاق وتىرىپ قالاتىن تۋىسقانىنا جىگىتشىلىكتىڭ قىزىعىنا بوككەن قازىبەك تالاي ىزدەپ كەلىپ، ويداعى تويعا، قىرداعى قىنامەندەگە، باۋىرداعى بيلىككە ەرتىپ كەتپەكشى بولعاندا ارەكەڭ،
— جاسانعان جاۋداي جۇت جەتسە،
ىلەسىپ بايلىق كەتپەس پە؟
جەڭ استىنان پارا وتسە،
بيىڭنەن بيلىك كەتپەس پە؟
بيلىكسىز بيدە بەل بولماس،
ءبيى جوق جەردە ەل بولماس،
شاكىرتكە ۇستاز اتالعان
ازامات حاننان كەم بولماس.
مەنىڭ ءجونىم — شاكىرتتىڭ ءتىلىن سىندىرۋ، ساناسىنا ءىلىم ءسىڭدىرۋ بولسا، قازەكە، باسقا مۇراتتى ونشا قالاماسپىن، — دەپ كوبىنە كوپ جەكەلەنە بەرگەن كورىنەدى.
ارينە ويى تەرەڭ، ايتارى ورامدى، رەتى كەلگەندە كومەيدەن جىر شۋماقتارى قۇيىلىپ كەتەتىن ارەكەڭ بىرتە-بىرتە ات ءۇستى تىرلىككە دە داعدىلانا باستايدى. ارا-جىگى بولىنبەي، شوعىرلانا قونىستانعان ارعىن، قوڭىرات، دۋلات جۇرتىنىڭ توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان سوڭ توي-دۇرمەگى كوبەيمەي ءقايتسىن. سونداي ءبىر ۇلى جيىن، ۇلكەن قىزىقشىلىقتا جيىرمادان ەندى عانا اسقان ارالباي بابامىز قازەكەڭدى ءارى قاتتى تاڭ قالدىرىپ، ءارى مەيلىنشە ءسۇيسىنتىپ، بولاشاق ۇلى ءبيدىڭ كوڭىل قۋىسىنان ماڭگى ورىن العان ەكەن.
اڭىز — دەرەك بىلاي ءوربيدى.
الگى تويعا اعىلىپ ارعىن، قۇيىلىپ قىپشاق، قوڭىرات، دۇرىلدەپ دۋلات كەلگەن عوي. ارينە جارىس بار جەردە نامىس قىزاتىن ادەت ەرتەدەن بەلگىلى.
اۋىل اراسىنداعى ايعايشىل باسەكە ەمەس، جۇرتتىڭ جىعاسى جىعىلار نامىس باسەكەسى قىزباسىن با. دۋلات جاعى القاقوتان دوڭگەلەنگەن كوپتىڭ ورتاسىنا اتاقتى تۇيە بالۋانىن شىعارىپ، ورتا جۇزگە وقشىرايا قاراپ: بايگەنى شاپپاي بەر! دەيتىن ىڭعاي تانىتقان ەكەن. جاۋىرىنى ءالى ءبىر رەت جەرگە تيمەگەن تۇيە بالۋانعا قارسى ءبىرازعا دەيىن ارعىن، قىپشاق، قوڭىراتتان ەشكىم شىعا قويماپتى.
ەلدىڭ ەرگە، ەردىڭ جەرگە قارايتىن ناعىز قىسىلتاياڭ كەزەڭىن باستان كەشىرگەن قازىبەك جان-جاعىنا شىدامسىزدانا كوز جۇگىرتىپ قينالىپ تۇرعاندا، ارالباي جىگىت كەۋدەسىندەگى كيىمدى سىپىرىپ تاستاپ، ورتاعا شىعا بەرگەن عوي. تاجىريبيەسىز جاستىڭ اسىعىستىق جاساعانىنا ريزا بولمادى ما، الدە تۇيە بالۋاننىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتكەن تالدىرماش ءىنىسىن ايادى ما، قازەكەڭ قاز داۋىستى قاڭقىلداتا شىعارىپ، ارتىنشا اۋىر كۇرسىنگەن ەكەن دەسەدى.
ءبىراق... قاسيەتىڭنەن اينالايىن ارالباي بابامىز تۇيە بالۋاننىڭ استىنان كىرە بەرىپ، ومىراۋلاي كوتەرىپ الىپ، شىر اينالدىرىپ تۇرىپ، جەرگە الىپ ۇرعان عوي. سوندا ءارى قابىرعاسى سىنىپ، ءارى نامىستان جارىلىپ، تۇيە بالۋان جىلاپ جىبەرگەن ەكەن.
بوتا ءجۇن شەكپەنىن جالاڭاش دەنەسىنە جامىلا سالىپ، القالاپ دۇرلىككەن جۇرتتىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، ارالباي جىگىت وڭاشا ۇزاي بەرگەندە، قازەكەڭ سوڭىنان قۋىپ جەتىپتى.
— ەرلەدىڭ، ارالبايىم، ەرلەدىڭ. نامىستى قولدان بەرمەدىڭ! سيقىرىڭ بار ما؟ تىلسىم نە؟ عاجاپتى مۇنداي كورمەدىم! — دەپ ءمان-جايدى سۇراپتى.
— قازەكە، مەنىڭ جۇلدىز بولجايتىنىم بار عوي. تۇيە بالۋاننىڭ جۇلدىزى — قىدىرما جۇلدىز ەكەنىن سەزەتىنمىن. ال مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا قىدىرما جۇلدىز ايدىڭ بىرىندە جەردە، تورتىندە توبەدە، جەتىسىندە جەلكەدە بولادى.
بالۋان شىركىن تالتۇستە جۇلدىزىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن اڭعارماي، قاراما-قارسى وتىرىپ قالدى.
جۇلدىزىنا قارسى كەلگەن ادام قاشاندا جەڭىلەتىن عاداتى. سونى ءبىلدىم دە، تاۋەكەل ەتتىم. تىلسىم سىرى وسى، — دەپتى. قازەكەڭدى ارالباي بابامىزعا ءبىرجولا قۇلاتىپ، تىزەلەسكە اينالدىرعان ءبىر وقيعا 1702 جىلى بولعان ەكەن. سول جىلى ءاز تاۋكە حان كۇلتوبەدەگى حاناباد سارايىندا ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، مەملەكەتىندەگى داۋدى شەشۋگە ىڭعايلى، شەتتەن كەلگەن جاۋدى جەڭۋگە قولايلى، حالىقتى باسقارۋعا يكەمدى، جۇرتتى ۇيىستىرۋعا وڭتايلى بول سىن دەگەن تالاپپەن ءۇش ءجۇزدى باسقاراتىن ءۇش توبە بي سايلاۋدى ۇيعارادى. ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ دۋلاتى اراسىنان تولە ءبيدى شىعارعاندا، ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىسى — تاۋ سۋىنداي ارىندى ارعىننىڭ قاز داۋىستى قازىبەگىن القالاپ توبەسىنە كوتەرەدى.
كىشى ءجۇز جۇرتى دا كوپ سوزباي ءالىمنىڭ ءتورتقاراسى — ايتەكە ءبيدى ىڭعايلايدى. ورتا ءجۇز بالاسى تۇگەل دوڭگەلەنىپ، ەرتەڭ ءاز تاۋكە الدىندا القالاعانىمىزدى اتايمىز، سول ءۇشىن بۇگىن باتالاسىپ، ءباتۋالاسىپ قويالىق دەپ اقبوز اتتى قۇرباندىققا شالىپ ون ەكى قانات اق وردانى وقشاۋ تىگىپ، وتىز بەس جاسار قاز داۋىستى قازىبەكتى قۇرمەتتەپ تورگە وتىرعىزىپتى. استاۋ-استاۋ ەت كەلەدى. تاباق-تاباق مۇشە تارتىلادى. بەلگىلى داستۇرمەن اساتۋ باستالادى. ءاپپاق قارداي قۇيرىق پەن سارىالا قازىعا الاقانى تولىپ، قازەكەڭنىڭ اۋزىنا قاراي سوزىلا ۇمتىلعان جۇندەس قولدىڭ بىلەگىنەن ارالباي كەنەت شاپ بەرىپ ۇستاپ، الاقانداعى ماي مەن ەتتى ءوز الاقانىنا اۋدارىپ ساپتى. اۋدارىپ ساپتى دا ىشىنەن شەڭگەلدىڭ تەمىردەن دە قاتتى، بىزدەن دە وتكىر ەكى-ۇش تىكەنەگىن سۋىرىپ-سۋىرىپ الىپتى. دۇنيەدەگى ەڭ جامان قاسيەت — كۇنشىلدىك! دۇنيەدەگى ەڭ ايىقپاس دەرت — قىزعانشاقتىق قوي. ول ىلگەرى تالپىنام، اسقاقتاپ وسەم دەمەيدى. كۇنشىلدىك، باقاستىق اسىلدى ولتىرەم، جاقسىنى قارالايمىن، جانعاندى وشىرەم دەيدى. جەتسە، ىشتەن شالادى، جەتپەسە بالتىردان قابادى. الگى بىرىگەيىك، ىرىلەنەيىك، ءباتۋالاسايىق دەگەن اعايىننىڭ اراسىنان دا ءبيدىڭ بەدەلىن كورە الماي، وزىنە قونباعان ب ا ق وزگەگە دە بۇيىرماسىن دەيتىن جاۋىزدىق نيەتپەن ەرتەڭگى توبە ءبيدىڭ توردەگى باسىن كورگە سۇيرەتپەك بولعان عوي. قازەكەڭ تاعى دا ارالبايعا قاتتى قايران قالىپتى. كەيىن ەكەۋى وڭاشالانعان كەزدە: — سۋالا جازداعان سۋاتىمدى كولشىتتىڭ-اۋ، قاناتىم! ۇزىلە جازداعان قۋاتىمدى ءورشىتتىڭ-اۋ، قۇيرىعىم! كورىپكەلىڭ بار ما، قالاي ءبىلدىڭ؟ قارعىس قولدى جەلكەدەن قالاي ءىلدىڭ؟ — دەپتى.
— وۋ، قازەكە، وندا تۇرعان نە بار. قاسكويدىڭ كوزى سۇعاناق، قولى ۇركەك ەمەس پە، قيمىلى قورعالاق، ءىسى بۇركەك ەمەس پە. تانىدىم دا تاپ باستىم، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ارينە ارالباي بابامىز كوبىنە-كوپ ەل شەتىندە، جاۋ بەتىندە ۇنەمى جۇرگەن ەدى دەپ ايتا المايمىز. الايدا قازاق ەلىن جان-جاعىنان تىقسىرا باستاعان الاكوز دۇشپاندارعا قارسى التى ۇيدەن ءبىر سارباز شىعاراتىن جاۋگەرشىلىك زاماندا قولعا نايزا ۇستاپ، اتقا ەر سالىپ، ماڭدايدى وققا توسەپ، مايدان دالاسىنا ونىڭ تالاي كىرگەنىن بىلەمىز. سونداي ءبىر قاندى جورىقتا ارەكەڭنىڭ ءبىر ەرلىگى اڭىز بوپ عاسىرلار قويناۋىنان جەتىپ وتىر. 18-عاسىردىڭ باسىنداعى جەتىسۋدا وتكەن قازاق-ويرات شايقاسىنىڭ بىرىندە ەكى جاقتىڭ دا بەتپە-بەت كەلىپ، ءبىرىن-بىرى الا الماي تەكەتىرەس ءتۇسىپ، قالجىراپ تۇرعان شاعى ەكەن دەيدى. الدە ءبىر تۇستان، الدەبىر ايلا-امالدان، الدە ءبىر شاراسىز ۇرەيلەنۋدەن ءسال جاڭساقتىق، ءسال شالاعايلىق تانىتىپ السا، جىعاسى جىعىلىپ، تۋى قۇلاپ، جىگەرى جاسىپ، جەر تەزەك كۇيگە تۇسەرىن بىلگەن ەكى قوسىن جان اياماي قيدالاسىپ جاتقان شاقتا "الاش! الاش! الاش!" — دەپ وزانداعان ءبىر داۋىس بۇكىل مايدان دالاسىن، بۇكىل قىزىل قويۋ مۇنار بۇركەگەن جەر مەن اسپان اراسىن تىتىرەنتىپ الىپ كەتكەن عوي. قازاقتارعا الگى ۇران ءتاڭىر داۋسىنداي ەستىلىپ، بويىنا تولقىنداتىپ قايرات-كۇش قۇيىپتى. الگى جەر دىرىلدەتىپ، تاۋ جاڭعىرتقان داۋىس ويراتتارعا جانالعىش ازىرەيىل ۇنىندەي سەزىلىپ، زارە-قۇتىن قاشىرىپتى. سودان ەسىنەن تانعان جوڭعاردى جىگەرلەنگەن قازاق دەندەپ الىپ كەتىپتى. قۋىپ، قىرىپ كەتىپتى. ارتىنان ارقالانعان ساربازدار، ءارۋاقتانعان قولباسىلار "الاشتاپ!" الاماندى ۇركىتكەن، اعايىندى رۋحتاندىرعان ارالبايدى تانىپتى. ارالبايدى اسپەتتەپتى. قاشاندا ەرلىك كۇشتە ەمەس، رۋحتا بولاتىنى ايان. ەرلىك بىلەكتە ەمەس، جۇرەكتەن تۋاتىنى اقيقات. ەرلىك بار كەزدە ەمەس، تار كەزدە، سىن ساعاتتا تۋاتىنى اقيقات. ارەكەڭنىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ "بۇقار!" "قۇندىز!" "تۇلپار!" ۇراندارىنىڭ ءبىرىن دە اتاماي، حالقىنا ورتاق، ءارى اسقاق "الاش!" ۇرانىن اسپانداتا ءۇش شايقاستا ءۇش-اق مارتە كوتەرگەنىن، سول ءۇش شايقاستا قازاقتاردىڭ جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەنىن اڭىز-دەرەك جەتكىزەدى.
1715 جىلعى اياكوز بويىنداعى وتكەن قازاق-ويرات سوعىسىندا ەكى جەرىنەن اۋىر جاراقات العان ارالباي بابامىز ودان كەيىنگى ايقاستارعا قاتىسپاپتى. جاراسىنا كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، توسەك تارتىپ جاتقان ارەكەڭ نەمەرە ءىنىسى ەر تاڭىبايدى شاقىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ التىن بالداقتى الداسپانىن وسيەتتەپ تاپسىرعان دەسەدى.
— ءبىزدىڭ اۋلەتتەن بۇدان بىلاي جاسانعان جاۋعا قارسى قارۋ ۇستاپ قول باستار تۋ يەسى ءوزىڭ بول، تاڭىبايىم! مەنىڭ بولجالدىق، العىرلىق وزان-ۇرانشىل قاسيەتىمنىڭ كيەسى دە ءوزىڭ بول، باۋىرىم! — دەپ سەنىم ارتقان عوي. سودان باستاپ تاڭىباي بابامىز سۇراپىل كۇشتىڭ دە، جاۋ تايسالتار سەستىڭ دە يەسىنە اينالىپ، باتىرلىعىن حاس دۇشپانىنا تانىتىپ، اتاعىن ەلىنە جايعان ەكەن. ەكى ۇلى بابامىزدىڭ ءارۋاقتارىن ۇرپاقتارى ماڭگى-باقي ۇمىتپاستىعى ايعاق.
ارالباي، تاڭىباي، بەس نازار، كارسەن-كەرنەي، قاراكەسەك، ارىگە ۇڭىلسەك — ارعىن، الاش ۇرپاقتارى بابالاردىڭ ەرلىك ىسىنە، ەلىم دەپ سوققان جۇرەك تىنىسىنا باس ءيۋى پارىز. وسىناۋ وگىز تەرىسى — تالىستاي ۇلان-بايتاق جەرىمىزدىڭ — تاۋىمىز بەن دالامىزدىڭ بولىنبەي، بولشەكتەنبەي بۇگىنگى كۇنگە تۇتاس جەتۋى، قازاق ۇلتى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعىن جەلبىرەتە كوتەرىپ، امان-ەسەن جەر باسىپ، ءتىلىن، ءداستۇرىن، سالتىن ساقتاپ قالۋى اتالارىمىزدىڭ ارقاسى، بابالارىمىزدىڭ باتىرلىعى مەن دانالىعىنىڭ ناتيجەسى. مەن ارالباي بابامىزدىڭ باتىرلىعىنان گورى بايسالدىلىعىن، كوسەمدىگىنەن گورى كورەگەندىگىن، شەشەندىگىنەن گورى پاراساتتىلىعىن باسا ايتقىم-اق كەلەدى. ءبىراق بابا وزىمدىكى بولعاندىقتان تىم اشىلىپ-شاشىلىپ كەتۋگە ءاددىم جوق. سوندا دا ەل مەن ەلدىڭ، رۋ مەن رۋدىڭ اراسىنداعى داۋ-دامايدىڭ، اراز-قۇرازدىقتىڭ حالىق تۇتاستىعىنا سىنا بوپ ەنەرىن سەزگەن ارالبايدىڭ حالىق بىرلىگى ءۇشىن سول ۇلان دالاسىنىڭ باتىرى دا، ءبيى دە، قازىسى دا، بۇتىندەۋشىسى دە بولىپ، ۇلكەن قيمىل، باتىل ارەكەتكە باراتىنىن قايتالاپ ايتىپ جاتپايىن. ويتكەنى ول ازاماتتىقتىڭ شىڭىنا جەتكەن، ءبىر وزىندە كورەگەندىك، كەمەڭگەرلىك، يماندىلىق ءتارىزدى الۋان قاسيەت توعىسقان كۇردەلى تۇلعا. ويتكەنى ارالباي بابامىزدىڭ "ۇستاسا قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى بولعانىن، ىزالانسا ۇزىن بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى" بولارىن كورگەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءوزى قاتتى سىيلاپ وتكەن عوي. سوندىقتان دا شامامەن 18-عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ سوڭى مەن قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىندا قايتىس بولعان ارالبايدى قاسيەتتى تۇركىستاندا جەرلەۋگە قازىبەك ءبيدىڭ كوپ اسەرى ءتيدى-اۋ دەگەن جورامالىمدى جاسىرا المايمىن. جاقسىنىڭ ارتى ءارقاشاندا جاقسى بولماعى شىندىق. ۇرپاعى ءوسىپ-ونىپ، كوركەيىپ كوبەيىپ ۇلى باباسىنىڭ 325 جىلدىق مەرەكەسىن اتاپ ءوتىپ، اس بەردى. ارالباي بابامىز قازاق ەلىنە قايتا ورالدى. ۇرپاقتارى، ۇلتى ونى ماڭگى ۇمىتپايدى. بۇگىنگى ەسكە الۋ راسىمدەرى ۇلى بابالارىمىز بەن الىپ اتالارىمىزعا دەگەن قۇرمەتتىڭ باسى عانا. ارەكەڭنىڭ جاڭعىرىپ تىرىلگەن اتى جۇرەكتەرگە ماڭگى ورنالاسسىن دەگەن تىلەكپەن ۇرپاقتارى وعان ەسكەرتكىش ورناتتى. ەندىگى ءبىر ءتۇيىن وي — ارالباي بابامىز تۋرالى رۋحاني قازىنانى قۇنتتاپ جيناپ، باستىرىپ شىعارىپ ەل يگىلىگىنە اينالدىرساق، قاراكەسەك ارالباي ءوز اتىنا كوشە، اۋىل بەرسەك سوندا عانا ءوز ۇرىم-بۇتاعىمەن قايتا تۇلەگەن بابامىز قازاق ەلىنەن ءوز ورنىن ويىپ الادى.
ويتكەنى:
ەل بولسا ەر تۋعىزباي تۇرا المايدى،
ەر تۋماي ۇلتتىڭ باسى قۇرالمايدى،
ۇرپاعى وسىپ-ونگەن بابامىزدىڭ
الاشىم! الاشىم! دەپ ۇراندايدى.
عاسىرلار توتەپ بەرىپ ازابىنا،
وڭىنان تۋدى كۇنى، ورالدى ايى.
قاۋىشتى بۇگىن مىنە قازاعىنا
قاراكەسەك كارسەننىڭ ارالبايى.
1998 جىل.
You Might Also Like
-
بالانىڭ سۇندەتكە وتىرۋى — ونىڭ ازاماتتىققا اپارار جولعا قادام باسۋىمەن تەڭ. سۇندەت — پاكتىكتىڭ، تازالىقتىڭ، مۇسىلماندىقتىڭ بەلگىسى. سۇندەتكە وتىرعان بالانىڭ ناعاشىلارى وعان ناعىز ازامات...
