InfoHub Logo

كونە كىتاپتا مىناداي ءسوز بار. دۇنيەدە تىرشىلىك كوزى تاۋسىلىپ زامان اقىر بولعاندا جەردىڭ ءۇستى مەن استىنداعى ءتىرى ارۋاق، ءولىنىڭ رۋحى تارازى باسىنا جينالادى. جاراتقان يە الدارىنان شىعىپ، جانىندا مۇڭكىر-ناڭكىر، جانالعىش، جاۋاپتاعىش پەرىشتەلەرى بار، سىرەسىپ وتىرىپ تەرگەيدى دەيدى. بىرەۋ تىرشىلىك ساپارىندا ەشكىمگە قيانات جاساعانىم جوق دەپ قۇران ۇستاپ قارعانىپ جاتسا، كەلەسى پەندە كۇناعا بىلمەي، ويلانباي بەلشەدەن باتىپپىن دەپ ماڭدايىن توقپاقتايدى. ۇرىلار، قانىشەرلەر، جەزوكشەلەر، زىمياندار قىلمىسىن جاسىرادى. سول كەزدە جاراتقان يە كۋالىككە بايعىزدى شاقىرادى-مىس. بايعىز جەردە نە بولىپ، نە قويعانىن كوزىن اشىپ-جۇمىپ، ەسەپكە الىپ وتىراتىن جاراتقاننىڭ كوزى دەسەدى. تارازى باسىندا قالشىلداپ-دىرىلدەپ «اناۋ ءويتتى»، «مىناۋ ءبۇيتتى» دەپ سايراپ ايتىپ بەرمەكشى.

سول كونە كىتاپتاعى بايعىز سەكىلدەنىپ ونەر ادامدارى تۋرالى وقىعان، ەستىگەن، بىلگەنىمدى جىپكە ءتىزىپ سىر عىپ ايتۋعا بەل بۋدىم. تىلگە تيەك بولاتىنى ۇشەۋ. وشاقتىڭ ءۇش بۇتى سەكىلدى. ءۇش ورتادا، ءۇش عاسىردا، بىر-بىرىنە ەش بايلانىسسىز عۇمىر كەشكەن ادامدار. ايتسە دە ءسوز قاسيەتىنە سىيىنعان ەرەكشە مىنەزدەرىن وسى اڭگىمەگە ادەيى ارقاۋ ەتتىم.

ونەر ادامى وتتاعى قازان ىسپەتتى. ءان ايتساڭ — جانىڭدى جەپ ايتاسىڭ دەگەندەي، وتىنا، قايناۋىنا وراي تاسىپ-توگىلۋى، ءوشۋى بولادى. باز بىردە سول ونەر اقىلدىڭ كوزىن بايلاپ، يەسىن اداستىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ايتسە دە اباي ايتقانداي: جۇرەك ەشقاشان اداسپايدى.

ونەر ادامىنىڭ تىرىسىندە ءقادىرى كوپ بىلىنە بەرمەيدى. كوپتەن ونشالىق ءبولىنىپ، ەرەكشەلەنبەيدى؛ كەرىسىنشە، شۋلىعان ورتادا ءوزىن قوراش، قورعانسىز سەزىنەدى. بۇل سوزدەردى ايتقان ايگىلى سازگەر ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي. سانكت-پەتەربۋرگ كونسەرۆاتورياسىن ۇزدىك تامامدادىم، «بولامىن»، «جازامىن»، «شۋلاتامىن» دەپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جۇرگەندە قالتاسى جۇقارىپ، جازعانى قابىلدانباي، جولداستارى كەكەتىپ-مۇقاتىپ شەتكە شىققان جاڭقاۋىقتاي ەتەدى. ەۆگەنيي بەينە پۋشكيننىڭ «مىس سالتاتتى» داستانىنداعى ەۆگەنييگە ۇقساپ ناشارلايدى، جۇدەيدى. قازاقتىڭ شەتى-شەگى جوق قيىر ساحاراسىنان مامان ىزدەپ جەتكەن احمەت جۇبانوۆقا ۇشىراسادى. احاڭ ايتادى: بىزدەرگە ءجۇر، جوعارى ءبىلىمدى سازگەر ماماندارعا ءزارۋمىز! ەۆگەنيي ايتادى: قانشا تولەيسىزدەر؟ احاڭ ايتادى: وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءۇش ورىن بوس، دراماعا باس سازگەر اۋاداي قاجەت، كونسەرۆاتوريادا ۇلت اسپاپتار وركەسترىنە جەتەكشى تاپپادىق، توقەتەرى — پروفەسسيونال بەس-التى سازگەر جەتىسپەيدى. ەۆگەنيي ايتادى: وپەرا جازسام — قوياسىزدار ما؟ قويامىز، قويامىز. كونسەرۆاتورياعا ءدارىس وقىسام پروفەسسور ەتەسىزدەر مە؟ ءسوز بار ما وعان. مۇنشا كول-كوسىر سىباعادان سوقىر، ساڭىراۋ كىسى بولماسا — كىم قاشادى. ماقۇل دەپ كەلىسىم-شارتقا قول قويادى. باياعى ءوزىن كەكەتىپ-مۇقاتىپ جولىن كەسكەستەي بەرەتىن كوك كوز باقتالاس جىگىت اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتقان، سونىڭ جاس كەلىنشەگىن وڭاشالاپ سوزگە تارتىپ، مىنا شەتپۇشپاق يت ءومىردى تاستا، مەنىمەن الماتىعا ءجۇر دەيدى. قازاقتىڭ ءانى دە، ءسانى دە ەكەۋمىزگە جەتەدى دەيدى. كەلىنشەك كونەدى. از ايت، كوپ ايت، نوتا سالعان تاقتاي شاباداندى تەڭسەلدىرىپ، جاس كەلىنشەكتى قولتىقتاپ، 1933 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەۆگەنيي-ەكەڭ الماتىنىڭ تەمىر جول ۆوكزالىنان تۇسەدى. تاقتاي شاباداندى پاۋەسكەگە سالىپ تۇكپىردەگى احاڭنىڭ پاتەرىنە تۇندەلەتىپ جەتەدى. ەرتەسىنە اقى-پ ۇلى وكىمەتتەن، يەسى وزدەرى، استاناداعى جالعىز مەيمانحانا «جەتىسۋدىڭ» جايلى بولمەسىنە كوشەدى. «جەتىسۋ» مەيمانحاناسى ول زاماندا گوگول كوشەسىنىڭ بويىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ورنالاسقان بيىك ءۇيدىڭ ورنىندا بولاتىن. قاسىندا پانفيلوۆ پاركى ءتيىپ تۇر. تاياق تاستام جەردە كوك بازار. ەۋروپالىق مادەنيەتتەن ءنار الىپ وسكەن، ءتولقۇجاتىنا «ەۆرەي» دەگەن ءوز ۇلتىن جاسىرماي جازدىرعان، ال ەۆرەي كەلىنشەگى ءتولقۇجاتقا ءوتىنىپ ءجۇرىپ «ورىس» ەتىپ جازدىرىپ العان؛ قيىر تەرىستىكتە اق ءتۇتىن استىندا ەسەيگەن زيالى جۇبايلار ءۇشىن سول كەزدەگى استانادا وسىدان جايلى ورىن تابۋ قيىن ەدى. مۇنىڭ ءبارىن ەۆگەنيي-ەكەڭ «ءدۇيىم دۇلدىلدەر» دەپ اتالاتىن تولىق نۇسقاسى جۋرنالدا جاقىندا جارىق كورگەن ەستەلىگىندە ەگجەي-تەگجەيلى نازار قۇلاتادى. سول ەستەلىكتە ونەر ادامدارى تۋرالى اسا قۇندى دەرەك بار. جوعارىدا ايتقان ءۇش ونەرپايدىڭ ءبىرى — امىرە قاشاۋبايەۆ. امىرە ءانشى تۋرالى سازگەر سونشاما جىلى، ءىشتارتا سويلەيدى.

«جەتىسۋ» مەيمانحاناسىندا مەنىمەن كورشىلەس قارسى بەتتەگى 39 بولمەدە قازاق ءجۋرناليسى «قادىر تايشىقوۆ تۇراتىن» دەپ جازادى ەۆگەنيي-ەكەڭ ەستەلىگىندە. ول ءوزى اشۋلانشاق، مىنەزى قىزىق ادام ەدى. سابالاپ دومبىرا تارتاتىن دەيدى. ءان ايتۋدى جاقسى كورەتىن، تىپتەن سول كەزدە الماتىدا قۇرىلعان قازاقتىڭ اتتى اسكەر پولكىنىڭ مارشىنا ءسوز دە جازعان كىسى. بۇل ءاندى مەن كەيىننەن «جالبىردا» پايدالاندىم. تايشىقوۆقا امىرە قوناققا كەلۋدى جاقسى كورەتىن. العاشىندا ولار سازبەن گۇرىلدەتىپ اندەتىپ اپ، كەيىننەن سىلقيا ىشەتىن. سونان كەيىن امىرە مىندەتتى تۇردە ماعان كەلەتىن. ۇلكەن، كەڭ تىگىلگەن پيدجاگى ءوزى دە الاسا پاستەۋ كورىنەتىن تۇلعاسىن ودان سايىن سولبىرەيتىپ كورسەتەتىن. كەلگەن سايىن ول ءوزىنىڭ فاميلياسى مەن اتىن اتايدى، وسىنىڭ ءوزى دە ول ءۇشىن جەتكىلىكتى ەدى. مول ءپىشىمدى پيدجاگىنىڭ ىشكى قالتاسىنان كوپەستەر ۇستايتىن ۇلكەن ءاميانىن سۋىرادى. ءاميانىنىڭ ىشىندە اقشا بولمايتىن. وندا گازەت قيىندىلارى مەن سۋرەتتەر سىقاپ تۇراتىن. امىرە ماينداعى فرانك-فۋرت قالاسىندا، امىرە ستراسبۋرگتە، امىرە پاريجدە. «مىنە، مەن وسى قالالاردا بولعانمىن، مىنە، مەن سول قالالاردا ءان سالعانمىن. مىنا جەردە دە ءان سالعانمىن». سۋرەتتەردەن شاپان كيىپ تۇرعان امىرەنى، قولىنا دومبىرا ۇستاعان امىرەنى كورەسىڭ. باسىندا قازاقى بورىك. بۇل قاشان بولعان، 1925 جىلى ما، الدە ودان بۇرىن با. شىعىس دالاسىنىڭ وكىلى ءوز وتانى جايلى ءان شىرقاپ ءجۇر. ونىڭ جويقىن كۇشتى، ءمولدىر ءۇندى داۋسى بار. وسىناۋ رومانس اندەردىڭ اۋەنى قانداي جانعا جايلى، اسەرلى، ولاردىڭ سازى دا الابوتەن الەم ەمەس پە. بۇل كۇندە ءجيى ۇستاعاننان تۇتەلەنىپ كەتكەن گازەت قيىندىلارى مەن قولدىڭ مايى جۇعىپ كۇرەڭىتە تۇسكەن سۋرەتتەردەن وسىنى ۇعامىز. وسىناۋ ءبىر ەۋروپانى شارلاعان ساياحات الدەقايدا ەرتەدە سوناۋ ءحىح عاسىردا بولعانداي كورىنىپ كەتەدى كوزىمە. ال شىنىندا بۇل وسى جۋىردا عانا بولعان عوي. «مىناۋ، مىنە، جاقىندا بولعان، اناۋ انە ەرتەدە بولعان دەپ ءان سوزىندە ايتىلاتىنداي-اق».

«ال سول تەنور داۋىستى اتاقتى ءانشى قايدا؟ سونىڭ ءوزى وسى ەكەنى راس پا» دەپ جازادى ەستەلىكتە ەۆگەنيي-ەكەڭ. پاريج بەن ستراسبۋرگتىڭ ساحنالارىندا جارىق جۇلدىزداي جار ەتىپ كورىنگەن امىرە قاشاۋبايەۆ سەنىڭ الدىڭدا تۇرعان. كوزى قانتالاپ موليگەن، دەنەسىنە تەر سىڭگەن، داۋسى قارلىققان، ەڭسەسى ءپاس ادام سول امىرە قاشاۋبايەۆ پا،— دەپ ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي مۇڭعا تولى ەستەلىگىن ءارى جالعايدى.

وركەنيەتكە جاناسا كەتكەن امىرە اراق ىشۋگە بوي الدىرىپتى.

ءبىراق ول بەلگىسى جوق، مەنىڭ بولمەمە كەلىپ تۇر، بۇكىل تۇلا بويىنان اراق ءيىسى اڭقيدى. ءالى دە بولسا ماعان بىردەڭەنى دالەلدەمەك بولادى. رويالعا سۇيەنىپ الىپ، سول باياعىشا «ارداقتى» شىرقاماقشى. ءبىراق العاشقى ءاۋ دەگەننەن-اق داۋسى جەتپەي، سۇرىنەدى. وعان قاراماستان «ارداق» دەپ ىشقىنادى. ەنتىككەن دەمىن الماستىرىپ ءارى قاراي سوزباق بولادى، «سەن اق قويان» دەپ داۋسى بارلىعا كۇبىرلەپ كەتەدى دە، كوزىنە جاس ىركىلەدى. كوپە-كورنەۋ جىلاپ تۇر. ءبىراق بۇل ماستىقتىڭ اسەرىنەن توگىلگەن كوز جاسى ەمەس ەدى. جوعالعان، الدانعان ءومىردىڭ اششى سولىعى ەدى. ەسەكتىڭ كۇشى ادال، ەتى ارام. ءقازىر داۋسىنان ايرىلعان شاعىندا ونىڭ كەزدەسىپ، باس قوساتىن ادامى دا شامالى، وعان كوڭىل ءبولىپ جاتقان ەشكىم جوق، ءوزىنىڭ جالعىزسىراپ قالعانىنا قاتتى قامىعادى ول. امىرە ءوزىنىڭ بارلىق قۇجاتتارىن قايتادان جيناپ، قاعاز قالتاسىنا سالىپ الادى دا، الدەبىر تۇسىنىكسىز كۇڭكىل سوزدەر ايتا كۇبىرلەپ، قايتادان تايشىقوۆقا كەتەدى دەپ جازادى ەستەلىگىندە ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي. اششى دا بولسا شىندىعىمەن قۇندى ەستەلىكتى جايباراقات جاۋىپ قويا سالۋ قيىن.

قولىمىزدا امىرەنىڭ كوزى تىرىسىندە تۇسكەن جالعىز سۋرەتى بار. سۋرەتكە ايگىلى ءانشى 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا تۇسكەن. ءوزى تۇرەگەلىپ تۇر، سول جاعىنا قويىلعان ورىندىقتا سۇيكىمدى زايىبى ورازكە وتىر. ايەل ورامالىن يىعىنان اسىرىپ بوس توگىلدىرە سالعان. مويىلداي قارا شاشىن ماڭدايىنان جارىپ ارتىنا قاراي جاتقىزا تاراپ، بۇرىم عىپ ورگەن. امىرە ەۋروپاشا كوستيۋم كيىپ، اق جاعالى كويلەگىنە گالۋستۋك تاققان. شاشىن سۋرەتكە تۇسەردىڭ الدىندا عانا ۇستارامەن قىرعىزعان سەكىلدى. ماياكوۆسكييدىڭ امەريكا ساپارىندا تۇسكەن سۋرەتى سەكىلدى ءارى ەرەكشە، ءارى سۇستى، سالقىن.

ەستەلىك يەسىنىڭ سۋرەتتەپ وتىرعان كەزەڭى 33 جىلدىڭ اياعى مەن 34 جىلدىڭ باسى. زور قۋاتتى، ءمولدىر بۇلاقتاي، تابيعاتى بولەكشە داۋىس بۇل كەزدە كوزى بىتەلىپ ساپ-ساپ تىنىپ جۇتىلا باستاعان. ءومىر — سوققان جەل. سول جەلدىڭ ازىناعان وتىندە قالعان، ۇلى ءدۇبىردىڭ ەمىس-ەمىس سارىنىنا اينالعان ۇلكەن دارىن، مىنەكەي، وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا وكسىكتى سولىعىن باسا الماي، شىنداپ ۇيىپ تىڭدار قۇلاق تاپپاي، قوناق بولمەلەلەرىن ارالاپ، اششى شەرىن ىشكىلىكپەن باسامىن با، ءبىرازىراق ۇمىتامىن با دەپ جۇرگەندەگى تاعدىرى الگى. داۋسىنان ايرىلعان ءانشى — قاناتى قىرقىلعان قۇس. ەشكىمگە قاجەتسىز سۇلبا سۋرەتكە اينالعان.

امىرەنىڭ اقىرى قانداي بولدى دەگەن ساۋال كوپتەن كوكەيىمدە جۇرگەن. سول ساۋالعا جاۋاپ تابىلدى. ەستەلىك ايتۋشى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، كوپ جىلدار اياكوز قالالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان، وسى كۇندە زەينەت يەسى احمادي ۇلى ءومىرتاي ەسىمدى كىسى. «امىرە اسا دارىندى ەدى عوي، كوز ءتيدى مە، الدە ءسوز ءتيدى مە، اقىرى تىم ايانىشتى»،— دەپ باستادى ءسوزىن ومەكەڭ 1994 جىلعى ساۋىردە. «نەسىنە جاسىرايىن، بۇل ەستەلىكتى ۋاعىندا امىرەنىڭ جان دوسى بولعان، ءىرى ەكونوميست، قارجىگەر، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى ءالين ەشمۇحامەد اعا ايتىپ بەرگەن. ءالين 52 جىلى ءبىر توپ قازاق زيالىلارىمەن بىرگە قۋعىنعا ۇشىرادى، جەر اۋدارىلدى. اقتالعاننان كەيىن ءبىراز جىل سەمەي وبلىستىق بانك كەڭسەسىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، كەيىننەن ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

ومەكەڭ كورگەن-بىلگەنىن تاپىشتەي بايانداپ ۇزاق وتىردى: ەشمۇحاممەد اعامىز — دەيدى ومەكەڭ، — الماتىعا كوشىپ كەلىپ زەينەتتە ءجۇرىپ قايتىس بولدى. ول كىسى اڭگىمە ايتقاندا جانارى شوقتاي جانىپ، قالشىلداپ، الدەكىممەن قاتتى ۇرىسىپ وتىرعانداي كەيىپكە ءتۇسۋشى ەدى. «امىرەمەن قازان-اياعىمىز ارالاسىپ، ءجيى قاتىسىپ تۇردىق،— دەدى اعامىز.— ءانشىنىڭ زايىبى ورازكە سوپاقشا ءجۇزدى، قىر مۇرىندى ادەمى كەلىنشەك ەدى، كۇتىمسىزدىكتەن بە، الدە ناۋقاستان با، كەيىنگى كەزدە جۇندەي ءتۇتىلىپ، يىعى ءتۇسىپ تەز قارتايىپ كەتتى. جۇبايىنىڭ ءىشىپ جۇرگەنىنە جانى كۇيزەلەتىن، مۇڭىن شاعىپ كوز جاسىن ءجيى-جيى سىعىپ الاتىن، ايتسە دە قازاقى مومىن مىنەزدى كەلىنشەك ايرىقشا قاتتى مىنەز كورسەتىپ، كەسەكولدەنەڭ تۇرىپ كۇيەۋىنىڭ ىشكەنىن قويعىزا المادى. امىرە دوسىم ءوز وتىنا ءوزى كۇيگەندەي قالىپتا ءجۇرىپ تىرشىلىگىن كوڭىلسىز اياقتادى دەيدى ەشمۇحامەد اعامىز.

34 جىلدىڭ قىسى اسا قاتتى ايازدى بولىپ الماتى حالقىن ءبۇرىستىرىپ اكەتتى. وتىندى قانشا ءۇيىپ جاقساق تا ءۇي ءسال جىليدى دا ارتىنشا ازىناپ كەتەدى. ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە ۇيگە امىرە كەلدى دەيدى ەشمۇحامەد اعامىز. ازداپ ءىشىپ العان، ماساڭ، جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان ادامدار ەسكەرمەدى، ەلەمەدى، باسىما قارايتىپ باسپانا بەرمەدى، قىزمەتكە كىرگىزبەدى... ءوستىپ بۇرالقى يتتەي قاڭعىپ ءجۇرىپ قاشانعى شىدايمىن دەپ ءبىراز بۇرقىلدادى. شاي ۇستىندە ازداپ ءىشتى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ قالعان. «ورىس مارجاسىنىڭ پاتەرىن جالداپ تۇرامىن، ۇيگە قايتامىن»،— دەپ ءبىرازداسىن تالتىرەكتەپ كوتەرىلدى. ايەلىم: «ءبىر جەردە قۇلاپ قالار، شىعارىپ سالايىق»،— دەدى. بىزدە سول ارادا كيىنىپ، تىركەسىپ-ۇشقاسىپ سىرتقا شىقتىق، اياق استى شىنى باسقانداي ايازدان شىتىرلاپ كەتىپتى. امىرەنى تۇراتىن پاتەرىنە دەيىن اكەلىپ سالىپ، قوراسىنا ەنگىزىپ جىبەردىك تە كەرى بۇرىلدىق.

بىزدە بوتەن وي جوق.

استى قىش، ءۇستى اعاشتان قيىپ سالىنعان ەكى قاباتتى ەڭسەلى ءۇيدىڭ ۇستىڭگى قاباتىندا تۇراتىنبىز. كەلە ساپ جاتىپ قالعانبىز. ەرتەسىنە... شۋلاعان داۋىس... جوعارىلى-تومەن جۇگىرگەن اياق دىبىسىنان ويانىپ سىرتقا شىقتىق. كورشىلەر ۇدەرىپ ءجۇر، بىرەر قىزىل جاعالىلار جينالىپ كەلىپتى. نە بولدى دەپ سۇراساق: الدەكىم ەكىنشى قاباتقا كوتەرەتىن اعاش باسقىشتىڭ استىنا قۇلاپ، ايازدان سىرەسىپ، اعاش بوپ قاتىپ قالىپتى. جۇگىرىپ بارىپ بەتىن اشىپ جىبەرىپ امىرەنى تانىدىم، ەت جۇرەگىم ءتىلىنىپ كەتكەندەي سەزىلدى.

قىزىل جاعالىلار باسقىش جانىن، قارعا تۇسكەن ءىزدى، ولىكتى ۇڭىلە قاراپ ءجۇرىپ تومەندەگىشە قورىتىندىعا كەلدى: امىرە ۇيىنە ەنبەي، نەگە ەكەنى بەيمالىم، ىزبە-ىز بۇرىلىپ كەرى قايتقان. ەشمۇحامەدتىڭ سوڭىنان ءىلبىپ ىلەسىپ وتىرعان، داۋىستاۋعا شاماسى بولماعان. تۇرا الماعان. قار ۇستىندە ۇيىقتاپ قالعان. تۇنگى اياز بويىن قارماپ، جۇرەگىن مۇزداتىپ، ماڭگىگە كوز جۇمىپتى».

ءومىرتاي اعامىزدىڭ كۇندەلىككە تۇسكەن ەستەلىگى وسى.

اشىق قوڭىر ءۇندى تەنور داۋىستىڭ بۇلب ۇلى، تورسىق شەكە، ناركەس جانار، جان بالاسىن رەنجىتىپ كورمەگەن، جۇرەك ايناسى تازا تۋما دارىن امىرەنىڭ ءومىرىنىڭ اقىرى ءوزى سان قايتالاپ ايتاتىن شەرلى انگە سونشاما ۇقساس.

ويدى وي قوزعايدى. نەگە ءىشتى، قالاي باسپاناسىز ءجۇردى، ءوزىن-وزى قالايشا باعالاي بىلمەدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى. ونبەس داۋدى ءونىمسىز جان قوزعايدى دەگەندەي بولادى دا شىعادى. ەڭ توتەسى — امىرە مەن ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي تاعدىرىن ويشا سالىستىرا كەتەلىك. ەكەۋى دە سازگەر، جاسى شامالاس، زامانداس. تابيعي دارىنى دا ءبىر دەڭگەيلەس بولۋى عاجاپ ەمەس. امىرە وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا باسپاناسىز، اقشاسىز، جۇمىسسىز توزىپ جۇرەدى، ءىش سارايىنا تىرەك ىزدەپ قوناق ۇيلەردى ارالايدى. ەۆگەنيي-ەكەڭ وتباسىنا ءۇي تيمەسە دە، جايلى، جىلى قوناق ءۇيىنىڭ ليۋكس بولمەسىن يەمدەنىپ تۇرعان، كىرىن، ەدەنىن جۋاتىن، اسىن پىسىرەتىن قىزمەتشىلەرى بار، وتىر دا جاز، كۇيىڭدى كەلتىر، بويىڭدى كۇت، ودان باسقا قويىلار تالاپ ازىرگە جوق... بار گاپ،بار ايىرماشىلىق: ەۆگەنيي-ەكەڭ وركەنيەت يگىلىگىن بىرەر عاسىر بۇرىن كورگەن ۇلتتىڭ وكىلى، امىرە وركەنيەت الدىندا ءسامبى تالداي يىلگىش، ءارى يلانعىش. ەۆگەنيي-ەكەڭ وركەنيەتتىڭ اششى ۋىنا بوي الدىرماي، اۋەلگى كەزەكتە القىزىل الماعا، ۋىلجىپ پىسكەن ورىككە قول سوزادى؛ امىرە بولسا وركەنيەتتىڭ ۋداي اششى اراعىنا الدانادى، ەلپ ەتكىش، يلانعىش كوڭىل كۇيىمەن تىرشىلىك كەشەدى. بار گاپ وسىندا.

جاپونداردا ياسۋناري كاۆاباتا ەسىمدى جازۋشى بولعان. سول كىسى تازا جاپوندىق ويلاۋ جۇيەسىمەن عاجايىپ شىعارمالار جازعان، ايتسە دە الپىسقا جەتكەنشە ارالدان باسقا جەرگە اتى شىقپاپتى، زيالى جاپوندار ءاتى-جونىن بىلمەپتى. سول ياسۋناري الپىستان اسقاندا: «قانشاما عاجايىپ شىعارمالار جازسام دا اتىم ارالدان ءارى اسپادى، از ۇلتتىڭ كەمەڭگەرى بولعانشا كوپ ۇلتتىڭ ەتىكشىسى بولعان الدەقايدا باقىتتى ەكەن، ءا» — دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعان ەكەن. ءسويتىپ بۇرىشتا ەڭىرەپ وتىرعاندا ءتارجىماشى شاعىن اڭگىمەسىن اعىلشىنشاعا اۋدارىپ امەريكا جۋرنالىنا باسقىزىپتى. سول اڭگىمەدەن الگى كىسىنىڭ اتى دۇركىرەپ شىعىپ، شىعارمالارى وركەنيەتتى ەلدەر تىلىنە اۋدارىلىپ، ەكى-ۇش جىلدان كەيىن نوبەل سىيلىعىن الىپتى. از حالىقتىڭ باعالاۋى بايانسىز، جوقتاۋى ءالسىز. قانشاما جىلاسا دا قاسيەتتى ءسوزى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قۇلاعىنا جەتپەي ۇمىتىلادى.

تىم ارىگە بارماي-اق يۆان بۋنين قارا ءسوز كەستەسىن، يوسيف برودسكيي ولەڭدەرىن الايىق، بۇل دارىنداردىڭ شىعارمالارى ەڭ اۋەلى حالقىنىڭ كوپتىگىنەن ەلەندى: بۋنين قىزىل توڭكەرىسكە قاسارىسىپ عايبات سوزدەر ايتسا دا ۇلى وركەنيەتتەن ءنار العان ورىس وقىرمانى سيقىر ءتىلدى قالامگەرىن كوپ كەشىكتىرمەي اقتاپ الدى، جىلىمىققا جەتكىزبەي-اق توم-توم كىتاپتارىن شىعاردى. برودسكيي تاڭعاجايىپ ەركىن ويلى ولەڭدەرىن مانحەتتەن-چەيز عيماراتىنىڭ توبەسىندەگى بەس بولمەلى مەكەن-جايىندا حۇرما ءسولىن ءىشىپ، شالقىپ جاتىپ جازسا-داعى — اعىلشىن تىلىندە ەمەس، ورىس تىلىندە ۇيقاس ىزدەپ الەك. ويتكەنى ونىڭ جوقتاۋشىسى — ميلليونداعان وقىرمانى مول ورىس ءتىلدى حالىق. سودان ول ەركە، سودان ول ەركىن. ال سول برودسكييگە، بۋنينگە پاراپار دارىندار ماعجان اقىن مەن جۇسىپبەك جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن كوكشەتاۋ، سولتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ كوپ وقىرمانى بىلمەيدى، ورىس ءتىلدى قاۋىمى ولار تۋرالى تاس كەرەڭ مىلقاۋ. سوندا الپىستان اسقاندا اتى شىقپاعان ياسۋناري شال جىلاماعاندا كىم جىلايدى. ماعجان ءتىرى بولعاندا «وقىرمانىم تاۋسىلىپ بارادى» دەپ جىلاماسىنا كىم كەپىل. ازدىڭ ازابى كوپ، كوپتىڭ كەۋدەسى بيىك. ەندى بىزگە وركەنيەتتىڭ ءسولىن ءىشىپ شولجاڭداپ جاتۋ قايدا، اششى ۋىن جۇتۋدان اۋلاق بولساق قانەكەي!

وركەنيەت دەگەننەن شىعادى. جوعارىدا ايتقان وشاقتىڭ ءبىرىنشى بۇتى — امىرە تۋرالى اڭگىمە تامام. ەندى ەكىنشى بۇتى — پۋشكين تۋرالى بىرەر مىسال ءسوز ايتالىق. پۋشكيندى ورىس وقىرمانى پايعامبارعا تەڭەيدى، بالالارىنىڭ ءتىلىن اقىن ولەڭىمەن اشادى، قابىرلەرىنىڭ باسىنا اقىن سوزىنەن ۇزىك الىپ جازادى، ءتاۋراتشا تابىنادى. پۋشكين زامانىندا قۋعىن-سۇرگىن كوردى، ماحابباتتان جولى بولمادى، قاھارلى پاتشا اعزام، «ءا، سەنى مە» دەپ قىرىنا الدى دەسەك تە: تاعى سول وركەنيەتكە ءتانتى بولار عاجايىپ وقيعا تومەندەگىشە. اقىن «دەكابريستەرمەن مۇڭداس، سىرلاس بولىپ» سەنىمسىزدىككە ۇشىراپ، جەر اۋماسا دا جەر اۋعانداي بولىپ، اباقتىعا جابىلماسا دا جابىلعانداي حال كەشىپ جۇدەپ جۇرگەندە پاتشا اعزام نيكولاي ءى پۋشكيندى ارنايى شاقىرىپ قابىلدايدى. قىسقى سارايدىڭ التىن زالىندا وتكەن اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعا مازمۇنى تومەندەگىشە.

— الاقۇيىن مىنەزىڭدى ۇناتپاسام دا تاماشا دارىنىڭا ءتانتىمىن.

— مىنەز دە، دارىن دا ءبىر جاراتقان يەدەن،— دەيدى پۋشكين.

— سەناتتىڭ عاجايىپ ارحيۆ قورىن پايدالانۋعا رۇقسات ەتەمىن، وتباسىڭا مول جەتەتىن زەينەتاقى تاعايىندايمىن، ءۇي بەرەمىن، سانكت-پەتەربۋرگكە كوشىپ كەل،— دەيدى پاتشا اعزام.

— مۇنىڭ ءبارى قاي ءىسىمنىڭ قارىزىنا سانالماق؟

— كەمەلىڭە كەلدىڭ، ەل اۋزىندا ەسىمىڭ، ۇلى پەتر تۋرالى تاريحي كوركەم كىتاپ جاز.

— باياعىنىڭ ءبارى كەشىرىلە مە سوندا؟

— كەشىرىلەدى.

— عاجايىپ ارحيۆ قورى، مول زەينەتاقى، استاناداعى باسپانا، ءبارى-بارى سول جازاتىن كىتاپتىڭ جولىنا تىگىلەدى مە، پاتشا اعزام.

— ءيا، سول ۇلى پەتر تۋرالى كىتابىڭنىڭ بوداۋىنا بەرىلەتىن سىياقىمىز سول.

مىنا ءسوز پۋشكينگە كوكتەگى ارمانى جەرگە ءتۇسىپ، الدىنا كەلىپ، موينىنا وراتىلعان عاجايىپ ورامالداي سىيپاتقا ەنەدى، قاناتتانىپ كەتەدى، كەلىسىمىن بەرەدى. شابىتىنا شابىت قوسىلىپ ارقالانىپ شىعا كەلەدى. بۇل تۋرالى اۆستريا ەلشىسى گراف فيكەلمون ءوز اعزامى مەتتەرنيحكە قىزىعا ءارى قىزعانا جازادى. «قۇداي-اۋ، نە دەگەن كەڭ پەيىلدىلىك! پاتشا اعزام اقىنعا استاناعا كوشىپ كەل، ۇلى پەتر تۋرالى كىتاپ جاز، الدىڭا يمپەراتور ءارحيۆىن اشىپ قويامىن دەدى»، — دەپ تاپتىشتەي جازادى. «بىزگە وسىنداي جاعداي جاساسا عوي، ءبىر كىتاپ ەمەس، ون كىتاپ جازىپ بەرەر ەدىك». نەاپوليتاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى كنياز بۋتەر 1837 جىلدىڭ باسىندا ءوز اعزامىنا حاتپەن توگىلدىرەدى. «وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ۇلى پەتر تۋرالى كىتاپ جاز دەپ اقىنعا مەملەكەت ەسەبىنەن جىلىنا 6 مىڭ سوم جالاقى بەلگىلەندى، ال اقىن بولسا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اسا قۇندى قۇجاتتار جيناپ ۇلگەردى»،— دەيدى. شۆەد-نورۆەگ ەلشىسى گۋستاۆ نوردين اقىن جەكپە-جەكتەن وقىس وپات بولعان كەزدە؛ «اتتەڭ ەندى بىرەر جىلدا «پەتر تاريحىن» ءبىتىرىپ قولعا ۇستاتاتىن ەدى»،— دەپ وكىنىشتەن وزەگى ورتەنە جازادى. پۋشكين اسا ەڭبەكقور، ءتوزىمدى بولاتىن. باستاعان ءىسىن قاشان اياقتاعانشا ءوزىن دە، ماڭايىنداعى وزگەنى دە ورتەپ كۇل عىپ جىبەرەردەي جان جالىنىمەن جازاتىن. پاتشا اعزام اقىننىڭ دۇلەي مىنەزىنە سەنگەن ەدى. دارىنىن سىيلاعانى بولار بالكىم.

پۋشكين بۇرىن-سوڭدى ەشكىمنىڭ قولىنا تيمەگەن مۇراعات قۇجاتتارىنا بويلاپ ەنگەن سايىن دۇنيەنى ۇمىتىپ جازۋعا بەلشەدەن باتادى. وي ۇستىنە وي دەستەلەنىپ تۇسەدى.جازىپ ۇلگەرمەگەن ادەمى جولدار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسەدى. شيماي ۇستىنە تۇزەتىلگەن سويلەم تىزبەكتەلەدى. اۋەل باستا تاريحي شىعارما شەجىرەشىلدىك نوبايىندا باستالسا-داعى ۋاقىت وتە، تولىعا كەلە — كەلىستى كوركەم شىعارمانىڭ رەڭكىنە كوشەدى. سول ءداۋىردىڭ ويى مەن قيالىنىڭ كوركەم كەستەسىنە اينالۋعا بەت الادى. جىل وتە 31 داپتەر قولجازبا ءازىر بولادى. نە دەگەن عالامات ەڭبەكقورلىق، شابىت كوزىنىڭ اشىلۋى دەسەڭشى.

پۋشكين 37 جىلدىڭ باسىندا جەكپە-جەك اتىستان وققا ۇشتى دەگەن حاباردى ەستىگەندە پاتشا اعزام ۇشىپ تۇرىپ:

— اتتەگەن-اي! جازىپ جۇرگەن قولجازباسىنا ساق بولىڭدارشى، جوعالىپ كەتپەسىنشى! — دەپتى.

اقىندى جەرلەۋ، جانازاسىن شىعارۋ اياقتالا سالىپ پاتشا اعزام بەلگىلى سەنزور سەربينوۆيچتى الدىنا كەلتىرەدى.

— قولجازبانى مۇقيات وقىپ شىعىڭىز، ءبىر بەتى دە جوعالماسىن، ارتىق ايتقان، كەم تۇسكەن تۇستارىن قولما-قول وزگە داپتەرگە كوشىرىپ شىعىڭىز. كەلەشەگى كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارۋعا ازىرلەڭىز!

وركەنيەتتىڭ بەلگىسى دەپ وسىنى ايت. بىزدە بولسا: نە عاجايىپ دارىن يەسىن كەڭسايعا اپارىپ ءمايىتتىڭ بەتىن جابىسىمەن سەن كور، مەن كور ۇمىتار ەدىك، قولجازبا تۇگىلى باسىن قارايتۋعا قۇلقىمىز بولماس ەدى. ارتىڭدا ءقادىر تۇسىنەر اعزامىڭ جوق دەگەن سول.

سەربينوۆيچ پاتشا اعزامنىڭ پارمەنىن ورىنداپ، اقىن ۇيىنەن 31 داپتەردى تۇگەل العىزىپ، ءۇڭىلىپ وتىرىپ اسا مۇقيات وقىپ شىعادى. 31 داپتەردى تۇگەل ءسۇزىپ، سولاردىڭ 49 تۇسىنا سۇراۋ بەلگىسىن قويىپ: يا وسى تۇستار مۇلدە الىنىپ تاستالسىن، يا شامالاپ وزگەرىسكە ءتۇسسىن دەپ تۇجىرىمدى پىكىر جازادى. پىكىرىن پاتشا اعزامعا وقىپ بەرەدى. پاتشانىڭ قولجازبادان باسقا مەملەكەتتىك شارۋاسى شاش ەتەكتەن؛ تۇرىكپەن سوعىس يتىرعىلجىڭ اياقتالىپ بىتپەيدى، قازاق ساحاراسىندا كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان بۇلىك ءبۇيىردى بۇلك-بۇلك تۇرتەدى، كاۆكاز حالقى دا «ورىسقا بودان بولمايمىز» دەپ بورىكتەرى شوشايىپ ۇدەرە شۋلاسادى؛ ءبىر جاعىن جوندەسەڭ ەكىنشى جاعى جارعا قۇلارداي قيسايعان بۇل نەعىلعان يت تىرشىلىك دەسەدى اعزام. 31 داپتەر پاتشا اعزامنىڭ كەڭسەسى مەن سەنزور سەربينوۆيچ الدىنا الدەنەشە مارتە كوشەدى. ءتۇپنۇسقا توزىپ، شەتتەرى جىرتىلىپ، سارعايا باستايدى. كوگىلدىر داپتەر ۋاقىت وتكەن سايىن ۇسقىنسىز كۇيگە ەنەدى. پاتشا اعزام ولەدى، ارتىنشا سەربينوۆيچ دۇنيەدەن وتەدى. زيالى قاۋىمنىڭ ساناسى سەرگەك ساۋاتتى ادامدارى از بولعان با. ءبىرىنىڭ ورنىن ءبىرى باسىپ دەگەندەي، «پەتر تاريحىن» ءسال وڭدەۋمەن باسپاعا ازىرلەيدى. ۋاقىتشا كىتاپ شىعىنىن كوتەرەتىن باسپاگەر تابىلماي قولجازبا ءتورت جىل وتە اقىننىڭ جەسىرىنە قايتارىلعان عوي. «كىتاپ قىپ شىعاراتىن باسپاگەر تابىلعانشا تۇرا تۇرسىن»،— دەيدى. اقىن جەسىرى ناتاليا نيكولايەۆنا كىتاپ باسۋ شىعىنىن كوتەرەتىن كىسى ىزدەپ بىرەر باسپاگەردىڭ الدىنان وتەدى.

اتتى اسكەر پولكىنىڭ مۇرتتى كومانديرى لانسكويعا تۇرمىسقا شىعادى. قولجازبا تاعدىرىن ەستەن شىعارىپ، جاڭا وتباسىنىڭ كۇيىپ-جانعان شارۋاسىمەن، كوشى-قونمەن ءجۇرىپ التىن ۋاقىتتى وتكىزىپ العانى وكىنىشتى-اق.

ارادا ون جىل وتە ناتاليا نيكولايەۆنا الگى 31 داپتەردى اقىننىڭ اكادەميالىق تولىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋعا ازىرلىكتى باستاعان پ.ۆ. اننەنكوۆكە اپارىپ بەرەدى. اننەنكوۆ بۇل جولى ايرىقشا بىلىكتىلىك تانىتا المايدى. شىعارمانىڭ ىشىنەن پەتەربۋرگتىڭ سالىنا باستاعان تۇسى مەن پەتر ءبىرىنشىنىڭ ءولىمى سۋرەتتەلەتىن تاراۋدى ءۇزىپ الىپ، وڭگەسى «ۇلكەن شىعارمانىڭ ازىرلىك ۇستىندەگى مازمۇنداماسى، قارا جۇمىسى، وقىرمانعا قىزىق ەمەس» دەپ اكادەميالىق باسىلىمعا قوسپاي قويادى. ايتسە دە ەلەۋگە تۇرارلىق ازاماتتىق شارۋا تىندىرادى. باياعى سەنزور سىزىپ تاستاعان تۇستاردى ارنايى كوشىرمەشى جالداپ، بىرنەشە كۇن وتىرعىزىپ جەكە داپتەرگە كوشىرتەدى. ونى بولەك ساقتايدى. قولجازبانى اقىننىڭ جەسىرىنە قايىرىپ بەرەدى. جەسىر ايەلدىڭ ەكىنشى كۇيەۋى لانسكوي اتتى اسكەر پولكىن ۇيرەتىپ ات ۇستىندە سەلكىلدەگەن بىرەۋ. پولك قايدا كوشسە — سونىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ ىلەسەتىن اۋرۋى تاعى بار ماسكەۋ ماڭىندا كازارمادان كازارماعا ىرعالىپ ءجۇرىپتى. پولك ورنالاسقان مەكەن-جايدىڭ پودۆالىنا تۇسكەن الگى داپتەرلەر مۇلدە ۇمىتىلادى. ونى ەسكەرىپ، ىزدەۋ سالعان ءتىرى جان بولمايدى. اقىن جەسىرى دە دۇنيەدەن وتەدى. قولجازبانىڭ ىزىنە ەشكىم تۇسپەدى. يەسى ولگەنىنە سەكسەن جىلداي زىمىراپ ءوتىپتى. «تابىلار-اۋ» دەپ جاقىن جۇراعاتتارى ەش ۇمىتتەنبەيدى. پۋشكيننىڭ ءۇرىم بۇتاعى قولجازبانى ماڭگىگە جوعالدىعا ساناپ، كۇدەر ءۇزىپ، بىلايعى باسىلىمدارعا اننەنكوۆتىڭ ەكى ءۇزىندىسىن عانا تىقپالاپ اۋرە. وسىعان دا شۇكىرشىلىك دەسىپ زەرتتەۋشىلەر شارشاۋلى.

ماسكەۋ گۋبەرنەسى... اقىننىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ تۋىسقانىنىڭ يەلىگى سانالاتىن لوپاسني قىستاۋى... 1917 جىلدىڭ جازى... لوپاسنيدە تۇرىپ جاتقان ناتاليا نيكولايەۆنانىڭ جيەنى — ناتاليا يۆانوۆنا گونچاروۆا قىستاۋدى ەرىگىپ ارالىپ جۇرەدى. سارايعا جاپسارلاس اۋىز ۇيدەگى تورعايلاردىڭ تورىن كورەدى. الگى تور ىشىنە توسەلگەن شيمايى ەرەكشە پاراقتارعا كوزى تۇسەدى. «بۇل پاراقتار قايدان شىققان»،— دەپ، الىپ، ۇڭىلەدى. قۇس ساڭعىرىعىن سىلكىپ توگەدى. جازۋلارى باياعى اقىن باباسىنىڭ كوزگە ىستىق شاتپاعىنا ۇقسايدى. اياعىن ساناپ باسىپ پودۆالعا، قاراكولەڭكە قويماعا تۇسەدى. قويمانىڭ شاڭ باسقان بۇرىشىندا سىنعان جاشىك ءۇيۋلى جاتاتىن.سول جاشىكتە شەتن تىشقان جەگەن، سارعايعان، جىرتىلعان داپتەرلەر شىعادى. تاڭ قالادى. جالما-جان الگى قاعازداردى جيناستىرا باستايدى. «پەتر تاريحىمەن» قوسا اقىننىڭ ءوز قولىمەن جازعان وتباسىلىق، ءارى شارۋاشىلىق ەسەپ قاعازدارى تابىلادى. داپتەردىڭ ءبىراز بەتىن لوپاسن يەلىگىن قارايتىن ساۋاتسىز كەمپىر ۋاعىندا شەتىنەن جىرتىپ نان، ماي وراۋعا پايدالانىپ ءجۇرىپتى. كىتاپحانا، مۇراعات شاڭىنىڭ اراسىندا اقىننىڭ كوز مايىن سارقىپ، نەشەمە كۇندەر جانىن جەپ جازعان عالامات عاجايىپ قولجازباسى تورعايلارعا توسەنىش، تىشقاندارعا جەم بولىپ جويىلۋعا بەت العان. لاستالعان، جازۋلارى وشە باستاعان.

پۋشكيننىڭ 1937-49 جىلدار ارالىعىندا شىعارمالارىنىڭ 16 تومدىق اكادەميالىق تولىق جيناعى جارىق كورگەنى ءمالىم. «پەتر تاريحىنىڭ» تورتتەن ءۇش بولىگى، بۇرىنعى پاتشا اعزام سەنزورلارىنىڭ ۇستىنەن سىزىپ تاستاعان تۇستارى قايتا قالپىنا ءتۇسىپ، اقىن قولىمەن جازىلعان 31 داپتەردىڭ 22 داپتەرى «تىرىلگەندەي بولىپ» 1938 جىلى جارىق كورگەن ونىنشى تومعا ەنگىزىلدى. ارادا ءجۇز جىل وتە زاعيپ قولجازبا وقىرماننىڭ قولىنا ءتيدى.

ورىس ويشىلى بەرديايەۆ ايتقان ءسوز بار: جاراتقان يە ءوز دەگەنىن اسا دارىندى اقىنداردىڭ اۋزىمەن، سوقپا-سوقپا ايتقان سوزمەن سەزدىرەدى. جان-جاراتقان يەنىڭ اماناتى. سول اماناتتى ءتۇپ يەسىنە قايتا تاپسىرار كەزدى ويشىلدار كوپ زەرتتەگەن. قايتا تاپسىرار مەزگىلدى اباي ءوز ولەڭىندە «انت مەزگىل» دەپ اتايدى. سول انت مەزگىلدى ۇستاز تومەندەگىشە سيپاتتاپ كەلتىرەدى. «جۇرت ايتقان سول انت مەزگىل كەلسەڭ كەرەك... مەن دە بەندە، امالسىز كونسەم كەرەك. قىزىعى زور قايران دوس، قايران تاتۋ، سەندەر ءولدىڭ، مەن-داعى ولسەم كەرەك!..» ۇستازدىڭ ءدال وسىنداي ءبىراز اسىل ولەڭدەرى كوشىرۋشىنىڭ سالاقتىعىنان جوعالىپ كەتكەن، يا سول زاماندا «وقىپ، جاتتايىنشى» دەگەن كىسىلەردىڭ قالتاسىندا قۇرت، ىرىمشىكپەن قوسىلا ءجۇرىپ ءىرىپ، توزىپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتپەگەن. اسىرەسە اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبى ساقتالماعانىن ۇلى مۇحاڭ «اھ» ۇرىپ وكىنە جازادى. جاسىراتىن نە بار دەيدى زەرتتەۋشى، اقىن ولەڭدەرىنىڭ باس كوشىرمەشىسى مۇرسەيىتتىڭ قالامىنا تۇسپەگەن ولەڭدەر يا وزگە كىسىنىڭ شىعارعانى بولىپ، يا مۇلدە جوعالىپ ءىزى تابىلماي ءجۇر. كەيىنگى جىلدارى «ءمادي قولجازباسى»، «سۇلەيمەن قولجازباسى»، «ورازكە قولجازباسى» دەگەن دەرەكپەن بىزگە جەتكەن ولەڭدەر ءالى اقىن جيناعىنان تيەسىلى ورىن الا الماي جۇرگەنى باتادى. «بىتپەس ىسكە تۋىپپىز، جاسپەن كوزدى جۋىپپىز» دەگەن جولداردى جازعان اقىن ءبازبىر ولەڭىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ساۋەگەيشە بولجاپ بىلگەندەي مە. «ەردىڭ ەش بوپ ەڭبەگى، شىعار جاننىڭ جوقتىعى» وزىنە قاراتىپ ايتىلعان اششى شەر، شىنايى ەللەگيا. وسىلايشا ەش بولىپ كەتكەن، بىتپەيتىن ىستەي ۇشى-قيىرى جوق ماردىمسىز ءحالدى ايتا-ايتا... ارتىنا قاراي-قاراي... ەندى قاشان كەلەر ۇرپاقتىڭ كوڭىلىنەن شىعارىن، كوزىنە تۇسەرىن بىلمەي «انت مەزگىلگە» اتتانعان اباي سول.

ورىس ولەڭىنىڭ مايتالمان شەبەرى پۋشكيننىڭ ىزدەۋشىسى مىقتى، جوقتاۋشىسى ۇلاعاتتى. «ونەگيندى» ءبىتىرىپ مۇڭعا باتقان اقىن: «ميگ ۆوجدەلەننىي ناستال، وكونچەن موي ترۋد منوگولەتنيي... چتو ج نەپونياتنايا گرۋست تاينو تريەۆوجيت مەنيا؟.. يلي جال منە ترۋدا مولچاليۆوگو سپۋتنيكا نوچي...» دەپ كوپ جىلعى سەرىگىنەن، سىرلاسىنان ايرىلعانداي بولىپ، قالىڭ ويعا شومىپ، ارتىنا قادالا كوز ساپ ۇڭىلە ويلانىپ وتىرىپ قالادى. مۇڭىمدى سەزىنەر، ىزدەر ادام بار ما دەيتىندەي عوي. «بۇل كوڭىلسىز دۇنيەدەن كوپ جىل وتەر... ارتتاعىعا ءبىر بەلگى قويسا نەتەر» دەپ قارايلاعان اباي كىمدى، نەنى قيماي سوڭىنا سونشاما جالتاقتاپ اۋرە. «ي سلاۆەن بۋدۋ يا، دوكول ۆ پودلۋننوم ميرە، جيۆ بۋدەت حوت ودين پييت» دەگەن پۋشكين كوڭىلىنىڭ توقتىعى، ارتتاعىعا سەنىممەن قاراۋى تاعى دا ىزدەۋشىسىنە. جوقتاۋشىسىنا سەنگەندىگىنەن، جۇرەك ايناسىنىڭ راۋشان اشىق رايىنان... «كىم بىلەر، جابىرقاڭقى جازعان ءسوزىم، جىبەرمەي، كوپ توقتاتار ونىڭ كوزىن، جولاۋشى جول ۇستىندە تاماشا ەتكەن، سىقىلدى وتكەن جاننىڭ ءبىر كۇمبەزىن». جول ۇستىندەگى جەتىم كۇمبەزدەي سەزىنەدى كەيىنگى كۇنىن اباي. ايتەۋىر جوقتان، بۇدىرسىز وتكەننەن ءتاۋىر، جولاۋشىنىڭ كوزىن توقتاتار، سوڭىنا قارايلاتار بالكىم دەپ ۇمىتتەنەدى. 1976 جىلى ابايدىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى باسپاعا ازىرلەنىپ جاتقانكەزدە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، دومالانعان تولىق كىسى، ءسوزىنىڭ ءدامىن الىپ، كامپيت تالماعان ادامشا تامسانىپ تۇرىپ تىلدەسەتىن ىسقاق دۇيسەنبايەۆپەن اڭگىمەلەسكەم. «ابايمەن باسىمنىڭ اۋىرعانى سونشا — باسىمدا قىلتاناق قالمادى، اسىرەسە اۋدارمالارىن اۋدارما دەيمىز بە، الدە ۆارياسيا دەيمىز بە، وسى جاعىنان ءبىر توقتامعا كەلگەنشە، ءاي، وكسيتىن بولار... جينالىس ىزدەپ، كىتاپحانا جاعالاپ وزدەرىڭ نە عىپ ەرىگىپ جۇرسىڭدەر!»— دەپ ءتۇسىن سۋىتتى. قالجىڭى قاتتى ۇرىسقا بەرگىسىز. باياعىنىڭ جاۋ ىزدەگەن باتىرى سەكىلدى ءبىر ءسوزدى، ءبىرمويىن كىسى ەدى. اكادەميانىڭ ءومىرى تۇگەسىلىپ بىتپەيتىن داۋ-جانجالىنا تەڭىزگە تۇسكەندي مالتىپ ءجۇرىپر اۋەلى داۋسىن جۇتتى. سوسىن جۇرەگىن السىرەتتى. ۇلى ۇستازى تۋرالى كوپ سىردى كورىنە قوسا اكەتتى جارىقتىق.

ەندى وشاقتىڭ ءۇشىنشى بۇتى — ءۇشىنشى ونەر ادامىن تىلگە تيەك ەتەلىك. وركەنيەتتىڭ يگى اسەرى — سوققان جەلدەي جارتىلاي جەتىپ، جارتىلاي جەتپەي، ومىردەن وقىس وتكەن قالامگەر اعا تۋرالى ازعانا ەستەلىك بولسىن. ەسەنبەرليننىڭ قول استىندا باسپادا ءۇش جارىم جىلداي قىزمەت ىستەدىم. تاريحي تاقىرىپقا قاتار قالام تەربەگەسىن بە، ايلاس قاتىن مۇڭداس دەپ، الدە جازۋعا دەگەن اق كوز ۇمتىلىسىم ۇنادى ما، ءوزىمدى باۋىرىنا تارتا ءجۇردى. ۇشىراسقان سايىن جىلى ءسوز ايتاتىن. «بايقاماي» وتە شىققان كەزى كەم-اق. ەسەنبەرلين تۋرالى عۇمىرنامالىق قولجازبادا بۇل تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. وسىناۋ اڭگىمەدە قالامگەر اعانىڭ كوز جۇمار الدىنداعى ءبىر ۇزىك سىرى مەن مۇڭى عانا بايان بولماق.

83 جىل، قازان ايىنىڭ باسى بولار. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ بيلىگىنە قارايتىن اۋرۋحانادا، باۋىر، اسقازان اۋرۋلارى بولىمىندە جاتقانمىن. ەرتەڭدى-كەش ەم الامىن. «جۇرەگى قىسىپ ەسەنبەرلين اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى، رەنوماسيادا ەكەن» دەگەن ءسوزدى قۇلاعىم شالدى. ادەتتە رەنوماسيا بولىمىنە بوتەن كىسىنى، كوڭىل سۇراۋشىنى جىبەرمەيدى. كەشقۇرىم ەبىن تاۋىپ مىسىق تابانداپ قالامگەر جاتقان ءبىرىنشى قاباتتاعى پالاتاعا باس سۇققان ەدىم.

ەكى كىسىلىك بولمەدە جالعىز ءوزى، سەلدىر اق شاشى سامايىنان توگىلىپ، جاعى سۋالىپ، جانارىن تارسا جۇمىپ، بۇ دۇنيەدەن كۇدەر ۇزگەندەي بولىپ جاتىر ەكەن. دىبىس بولسىن دەپ جوتكىرىندىم. «ىلەكە»،— دەدىم. كوزىن اشىپ الدى. توماشاداي ورتا بويلى كىسى مۇلدەم كىشىرەيىپ، ازايىپ كەتكەندەي. ءسال-پال اڭىرىپ جاتتى دا تىلگە كەلدى، ەرىنى جىبىر ەتتى. «باۋىر اۋرۋىنىڭ ەسەبىندە تۇرۋشى ەدىم، بۇل جولعى قاتەر جۇرەكتەن جەتتى»،— دەدى كۇبىر ارارلاس ۇنمەن. «جانىڭ قينالعاندا دۇنيە كوز الدىڭا دوڭگەلەنىپ ءبىر ۋىس بوپ كەتەدى ەكەن. الداعى جىلى جەتپىس جىلدىق تويىم عوي»،— دەپ باس جاعىنداعى جارىقتى شىرت ەتكىزىپ جاقتى. ىمداعان ءوتىنىشىن ورىنداپ جاستىعىن بيىكتەتىپ، دەمەپ، باسىن كوتەردىم، قاتارىنا تىزە بۇكتىم.

ءبىرازداسىن بارىپ تىلگە كەلدى: «التىن وردانىڭ» ورىسشاسى، «مۇحيتتان وتكەن قايىقتىڭ» قازاقشاسى باسىلىپ شىقسىن دەپ اتتاماعان تابالدىرىعىم قالمادى، ءوزىڭ ىستەيتىن باسپا كوميتەتىنە كۇنارا باس سۇعام... ءولدىڭ قوناي، قور بولدىڭ دەگەندەي... مەنىڭ تيتىعىما جەتكەن كورەيىك... شەشەيىك... تالقىلايىق... دەگەن سۇيرەتپە ءسوز بولدى. كەشە عانا باسپا ديرەكتورى، وداقتىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ ىستەگەنىمدە ءسوزىمدى سويلەپ، ەتەگىمە ورالىپ، ماڭايىمنان شىقپايتىن جورالارىمنىڭ ءبىرى جوق. جولداس، دوس دەگەن قىزمەتتىڭ كىرى ەكەن. ءوزىمنىڭ دە قۇداي سۇيەر قىلىعىم جوق، قاسارىسقان پالەمىن، دۇنيەدە ەكى دوسىم بار ەدى، بىرىنەن ولىدەي، ەكىنشىسىنەن تىرىدەي ايرىلىپ تىندىم...» ءىلياس اعانىڭ «ولىدەي» دەپ تۇرعانى — قاپان ساتىبالدين، «تىرىدەي» دەپ تۇرعانى — ءىسلام جارىلعاپوۆ ەدى؛ الدىندا عانا، وداقتىڭ پارتيا جينالىسىندا اۋدارماشى ءىسلام اعامىز اياق استىنان ەرىن باۋىرىنا الىپ موڭكىپ تۋلاپ، «سەن-وندايسىڭ، بۇندايسىڭ» دەپ جۇرت كوزىنشە ءىلياس اعاعا ءبىراز عايبات ءسوز ايتقان. اشۋ ءۇستى دوسىنىڭ جۇرەگىن تىلمەن تىرنادى. نەبىر مىقتى دارىندى كۇنكورىس قامى قۇلدىراتقاننان قۇلدىراتىپ پەندەلىك باسقىشقا تۇسىرەدى، پەندەلىك باسقىش كىسىنى ەرىكسىز تومەندەتەدى... ءىسلام اعامىز باسپادان ون شاقتى جىل بۇرىن شارتقا وتىرىپ العان اۋدارماسىن اياقتاي الماي... قالاماقىسىن جەپ قويىپ... ەندى باسپا قارىزىن قالاي وتەرىن بىلمەي جۇرەدى. «مەنى باسپاعا وسىنشا كىرىپتار قىلعانشا — قولىڭنان كەلىپ، قونىشىڭنان باسىپ تۇرعاندا الگى قارىز قالاماقىنى سپيسايت ەتپەدىڭ بە!» — دەپ ەسەنبەرلينگە وكپە ايتادى-مىس. سول وكپە، ناز ۇلعايا كەلە قارا قازانداي بولىپ تارس جارىلعان تۇسى الگى جينالىس ۇستىندەگى ءسوز ەكەنىن كەيىنشە بىلدىك.

اۋرۋحانانىڭ اق توسەگىندە شالقاسىنان جاتىپ، جۇرەگى شارشاپ، مۇلدە باسەڭدەپ ناشارلاعان ءىلياس اعا سامايى تەرشىگەندەي سەزىلىپ سويلەدى. «باياعىدا جان-جانۋاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن سۇلەيمەن پايعامبار بايعىزدان ادامدار ۇستاپ السا نەگە كوزىڭدى جۇماسىڭ دەپ سۇراپتى عوي. سوندا بايعىز: كىسىگە جاساعان قياناتتىڭ قيامەت كۇنى سۇراۋى بولادى، قيانات يەسىن يمان تارازى الدىندا قيناپ جاۋاپ الادى، سوندا ءوزىمدى قيناعان ادامدى تانىپ، وعان كۋا بولىپ، «ءوستىپ جابىرلەپ ەدى» دەپ جاتپاس ءۇشىن كوزىمدى جۇما قويامىن دەپتى عوي. سول ايتپاقشى، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كوزىمدى جۇمسام بولدى — كەشەگى ءوزىمدى سىناپ ماقالا جازعان... مىسقىلداعان... مازاق ەتكەن... قولجازبامدى باسپاي جوعالتىپ جىبەرگەن... ۇستىمنەن ارىز جازعان قارسىلاستارىم، قالامداستارىم قاۋمالاپ شىعا كەلەدى. وسى مەن و دۇنيەنىڭ بايعىزى بولماسام نەتتى...» وسىنى ايتىپ شارشاعان كىسىدەي تالىعىپ كەتتى.

«نەعىپ ءموليىپ وتىرسىز مۇندا» دەپ ءۇنى سونشاما سۋىق شيپاگەر جەتتى. جىلىستاپ شىعىپ جونەلدىم. ەستۋىمشە ءىلياس اعا وسىدان تاۋلىك بۇرىن، تۇندە، وتىرار ماڭىنداعى بۇرىنعى قۇداسىمەن سويلەسىپتى، ارادا الدە رەنىش، الدە اۋىر ءسوز ايتىلىپتى، ءبىرازعا دەيىن تىنشي الماپتى... جۇرەگى ۇستاپتى. شاعىن ينفارك الىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. ءومىر — كۇرەس، اسىرەسە ەڭبەكقور ادامنىڭ تىرشىلىگى، قۇداي باسقا سالماسىن دەيتىندەي — ەستىگەن كىسى شوشيتىنداي الىس، جۇلىس، ايتىسپەن وتەدى. ءسال تابىسىڭ قىزعانشاق جاۋلاردى كوبەيتەدى، پاسكە قاتەلەسىپ شالىس باسقانىڭ ءسوز ىزدەگەن جۇرتتى شۋلىعان جاسايدى. بيىككە شىققان كىسىنىڭ ىلديتومەن ءتۇسۋى قيىن. جىل سايىن ءبىر رومان جازىپ، ونىسى باسىلىپ شىققان زاماتىندا ەل-ەلدەن حاتتار الىپ، ءارى تاسىپ قۋانعان، ءارى «وسىنشانىڭ ءبارىن قالاي جازا بەرەدى»، «ايەلى دە، بالاسى دا قوسىلا جازا ما، قالاي» دەپ ورتشە قاۋلاعان وسەككە جەم بولعان ادامدى شارشاتار مىڭ ءبىر ءتۇرلى سەبەپ بار. ارحيۆتەردى اقتارىپ، شاڭىن جۇتىپ وتىرىپ، ءتۇندى كۇنگە، كۇندى تۇنگە ۇلاستىرىپ جازىپ، سول جازعاندارى قازاعىنىڭ كادەسىنە اسا ما، جوق پا — ويلاي-ويلاي ميى قابىنىپ شارشاپ، تىراپاي اسىپ جازۋشى اعانىڭ جاتىسى مىناۋ. ءبىرازداسىن ەسىن جيدى ما، بىلەيىنشى دەپ، قايتا باس سۇققام. «بۇل دۇنيەنىڭ ۇيىقتامايتىن بايعىزى ءوزىم بولارمىن، ءسىرا»،— دەپ اقىرىن عانا كۇبىر ەتتى. ەڭكەيە ءتۇسىپ ەرنىنە قۇلاعىمدى توسەدىم.

— «التىن وردا» رومانىنىڭ ءۇش كىتابى ورىسشا اۋدارىلىپ ول تۇر، «مۇحيتتان وتكەن قايىقتىڭ» قاشان جارىق كورەرى بەلگىسىز... ازداپ جۇرەك القىنعانداي ما... كەلەر جىلى مەرەيتويىم... ەلباسى قابىلداسىنشى دەپ ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى، قىر باسىنداعى اق ۇيگە الاڭدايمىن... تەلەفون سوعام... جەدەلحات جىبەرەم... ماڭايىنا جولاتپادى...

— سىلتاۋى نە؟

— ۇلكەن كىسى مەملەكەتتىك شارۋادان قولى تيمەيدى. جازۋشى، ءارتىس، سۋرەتشى، سازگەر دەگەندەر يدەولوگيا حاتشىسىنا جولىقسىن دەپ تەلەفوندى لاقتىردى كومەكشىسى.

— يدەولوگيا حاتشىسى شە؟

— سەكتور مەڭگەرۋشىسىنە جولىقسىن، قول تيمەيدى، شەتەلدىك دەلەگاتتاردى قابىلدايمىن دەپتى.

— سەكتور مەڭگەرۋشىسىنە كىرە الدىڭىز با؟

— ول ەلباسىنان وتكەن ماڭعاز بولىپ شىقتى، جازۋشى، سىزۋشى دەگەندەر جۇمىس ىستەتپەيدى، ورتەنىپ بارا جاتقان شارۋاسىن نۇسقاۋشىعا ايتسىن دەپتى. نۇسقاۋشى ءسوزىمدى جۇرە تىڭداپ، «كىتاپتى جازساڭىز — ءوزىڭىز ءۇشىن، قالاماقى تابۋ ءۇشىن جازاسىز» دەپ كەۋدەمنەن قاتتى نۇقىعانداي بولىپ باسپا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنا سىرعىتتى. بارماي-اق ءبىلىپ تۇرمىن: ول ءتوراعا ءسوزىمدى تىڭدار-تىىڭداماستان مايلى قاسىقتاي جىلپىلداپ ەش ۇستاتپايتىن ورىنباسارىنا، يا بولماسا جارتى ساعاتتا سىربازسىپ ىڭىرانىپ جالعىز اۋىز ءسوزدى ازەر ايتاتىن وزىڭەجىبەرەدى».

ول كەزدەباسپا كوميتەتىندە ىستەيتىنمىن، مەنى «مۇقاتىپ» جاتقانى اعانىڭ.

مىنا ءسوزدى ەسىتىپ وتىرىپ جەرگە كىرەردەي بولىپ ۇيالامىن. شىركىن-اي دەيمىن ىشتەي كۇڭىرەنىپ. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا كوركەم ءسوزدىڭ ءقادىرى وسىنشالىق تۇسەر دەپ كىم ويلاعان. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا عوي نيكولاي 1 پاتشا اعزام وزىنە «ءا، سەنى مە» دەپ ءتىسىن قايراپ جۇرگەن تەنتەك اقىندى الدىنا كەلتىرىپ، ايىنا 6 مىڭ سوم زەينەتاقى تولەپ تۇرامىن، پاتشالىق ءارحيۆتى ەركىڭشە اقتار، جىن-شايتانىڭدى شاقىر، كىتاپ جاز، دەپ تاپسىرىس بەرسە؛ بۇل زاماندا، 20 عاسىردىڭ اياعىندا ەل باسىندا وتىرعان ۇلكەن كىسى «كوك تيىنعا پايداسى جوق، قاپتاپ كەتكەن نەعىلعان جازۋشى!.. ولاردى قابىلداپ التىن ۋاقىتتى تەككە ولتىرگەنشە ولەرمەن كاسىپكەر، ساۋداگەر، پايداگەر، جالگەر سەكىلدى قالتالى سەركەلەردى قابىلداعانىم كوپ پايدالى دەپ ويلاسا... قايتەمىز!..ويدىڭ ورتايعانى، ءسوزدىڭقۇنسىزدانعانى-داعى. ادامدى حايۋاننان بولگەن ءسوز، ادامنان پايعامبار تۋعىزعان تاعى سول ءسوز، ءسوزدىڭ قاسيەتى استامشىلىقتىكوتەرمەيدى.

تالىعىپ جاتقان ءىلياس اعانى شارشاتپايىن دەپ بولمەسىنەن شىعىپ كەتتىم. ەرتەسىنە، تاڭ بوزى بىلىنە قايسار كىسىنىڭ شارشاعان جۇرەگى ماڭگىگە تىنشىپتى. ەلباسىنىڭ، نۇسقاۋشىنىڭ الدى تۇككە قاجەتسىز ەندى. تاڭعى ساعات سەگىزدە ءتورت تاعاندى ارباعا سالىپ، بەتىن اق سەيسەپپەن جاۋىپ، الدى-ارتىنان دارىگەر بيكەلەر يتەرمەلەپ ماشينەگە ەنگىزىپ، مۇزحاناعا جونەلتىپ جاتقان ءمايىتتى جوعارىدان، تەرەزەدەن كورىپ تۇردىم. جۇرەگىم جانشىلا سوقتى. كەشە عانا بايعىز جايلى، ەلباسىعا كىرە الماعانى تۋرالى ايتقانى، بالكىم، اعانىڭ اقىرعى ءسوزى، اقىرعى تىلدەسۋى. ءار ادامنىڭ ءومىرى ءبىر-بىر كىتاپ.

ءوزىم بىلەتىن، ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىعان، راديودان ءانىن تىڭداعان ءۇش ونەر ادامىن تىلگە تيەك ەتتىم. ۇشەۋىنىڭ تاعدىرى ءۇش باسقا. ۇشەۋىنىڭ قايسىسى قيامەت كۇنى بايعىزعا اينالىپ تارازى باسىندا وتىرارى بەلگىسىز. كىمنىڭ قازانى قاشان وتتان تۇسەرىتاعى نەعايبىل. پۋشكيندى وققا بايلاعان — وتتاي ىستىق قىزبالىعى، امىرەنى اقپاننىڭ مۇزداي ۇسكىرىك ايازىنا سەسپەي قاتىرعان وركەنيەت الدىنداعى قورعانسىز سەنگىشتىگى، ءوزىن-وزى قورعاي الماۋى، ەسەنبەرليندى جەتپىسكە جەتكىزبەي جۇرەك قابىن جارعان باياعى قازەكەمنىڭ شەنگە، شەكپەنگە قاراپ سويلەپ، پايداسىز كىسىنى ماڭىنا جولاتپايتىن قۇبىلمالى مىنەزى. جەر ۇستىندەگى بايعىزداردىڭ كىسى كورسە كوزىن جۇماتىنى تەگىن بولماس. باياعى جاپون جازۋشىسى كاۆاباتانىڭ «ازدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەپ جىلاپ وتىرعانى كوز الدىمنان كەتپەيدى عوي، ەش كەتپەيدى.

---