كەلىنشەك اسۋ
بۇل وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن بولعان وقيعا ەدى. تۇرسىنبالا قارا كۇزدىڭ سۋىعىندا ەلەڭ-الاڭنان اتقا قونىپ تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىن جايلاعان الىس اۋىلعا جول الامىن دەپ ويلاعان جوق ەدى. ءبارى ويدا جوقتا بولدى. اسپان بوزارىپ، اقىراپ اياقتالىپ انە-مىنە اسۋ بەكيدى دەپ وتىرعان كەزدە جولعا شىعۋ ءقاۋىپتى-تىن. استىنداعى قازانات ەزۋلەي تارتىپ، اۋىلدان شىققىسى كەلمەي تاستاقتى جولدى ەرىنە باسادى. جاس كەلىنشەكتى كىسى قۇرلى كورەتىن ەمەس، تۇرسىنبالا ىزالانىپ بىرەر قامشىنى ارتىق سىلتەپ تە جىبەردى، قازانات قامشى سۇيمەيتىن: اقىرىندا ادامعا قىزمەت ەتىپ، مويىنسۇنىپ ۇيرەنگەن تابيعي تۇيسىگى ويانىپ، اۋىر پىسقىرىپ، قارشىلداتىپ اياڭعا باسقان. جوڭعا جەتكەنشە جول قىرعا تىرمىسادى، ودان ءارى اقسۇمبەنىڭ اسۋى، اسۋدان كۇن باتپاي ءوتىپ السا ءقاۋىپ جوق، مالشىلاردىڭ شۇبىرىندى ىزىمەن كۇنگەي اۋىلى اسقا وتىرعان اپاق-ساپاقتا جەتىپ بارارى كامىل. جۇرەك باسىن الدەبىر بەيمالىم ۇرەي بۋىپ بوساتپاي قويعانى. كۇيەۋىنىڭ تۇندەگى شىمبايعا باتىپ، جان تىرناعان ءسوزى ەسىنە تۇسكەندە وسى بەتالىسىم دۇرىس دەگەندەي، بويىنىڭ ءدىرىلىن باسىپ قايىرا شيرىقتى.
كۇيەۋى ءجۇزجاسار — وتىزدىڭ ۇستىنە ەندى شىققان، جاسىنا قاراماي ەرتە قارتايىپ، ساقال-مۇرت وسىرە باستاعان بىتەنە كەمباعال جىگىت ەدى. جاسىندا كوكپاردا اتتان جىعىلىپ سول اياعىن سىندىرعان، سودان سىلتىپ باساتىن. ونىڭ ۇستىنە اكە تاربيەسى قوسىمشا بولدى ما، ونىنشى كلاستان ءارى وقىماي، دۇنيە جيىپ، مال تابۋعا ەرتە كىرىسىپ كەتكەن. ءجۇزجاساردىڭ اكەسى اۋدانداعى مال ونىمدەرىن دايارلايتىن مەكەمەنىڭ اگەنتى بولىپ كوپ جىل وسى ەلدىڭ تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقاسىن جيعان. ىلعي ءجۇزجاسارعا «دۇنيەنىڭ ءقادىرىن بىلمەيسىڭ» دەپ كەيىپ وتىراتىن. تۇرسىنبالا كەلىن بولىپ تۇسكەندە جارتى تايىنشانىڭ ەتىن الىپ توي جاساعان، جىل وتكەندە اۋىر دەرتتەن قايتىس بولدى. اكەنىڭ ارتىندا قالعان ءبىراز داۋلەت، قورالى مال ءجۇزجاساردىڭ باسىن اينالدىرعان جوق. قايتا شارۋانى بۇرىنعىدان دا مىعىمداپ ۇستاپ، كورشى-قولاڭنان اكەدەن قالعان قارىزدى وسىمىمەن سۇراپ زار قاقساتتى. اۋىر جۇمىسقا جارامايمىن دەپ اۋىل دۇكەنىنىڭ قاراۋىلى بولدى. تۇرسىنبالا ونىنشى بىتىرگەن سوڭ قالاداعى دارىگەرلىك ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن، ءانى-مىنى التى ايدان سوڭ وقۋ ءبىتىرىپ ديپلوم الاتىن ەدى، وسى ءجۇزجاسار كەزىكتى، اتا-اناسىنىڭ ءسوزى قامشى بولدى. بۇيرىقتان با، تاعدىردان با ءتومىلجىپ باسىنا شاشاقتى سالى سالىپ ءجۇزجاسارعا قالىڭدىق بولىپ تۇسكەندە «بۇل قۇدايدا دا كوز جوق ەكەن» دەپ بارماق تىستەگەن قۇربىلار دا تابىلدى. ازىرگە ارالارىندا پەرزەنت جوق. ۇيدە قاڭتارىلىپ قاراپ وتىرمايىن دەپ اۋىل باسشىلارىنا ايتىپ ءجۇرىپ مەدپۋنكتە ورنالاسقان، اۋىرعان-سىرقاعان كىسىلەرگە ءدارى بەرىپ، ۋكول سالىپ «قولى جەڭىل كەلىن» اتالىپ قالعان.
ءجۇزجاسارعا وسى جاز بويى تىنىم بولمادى، پايدانىڭ كوزىن تاپتىم دەپ، شۋ بويىنان شي تارتۋعا ەرتەمەن كەتەدى، ءىڭىر ۇيىرىلە كەلەدى. شۋ بويى قاشاننان سولقىلداعان اق شيگە باي. مال باققان قازاق جايلاۋدا كيىز ءۇيسىز وتىرا المايتىنى ءمالىم. كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان قاپتايتىن شىپتاسى، قاۋسىرما ەسىگى اق شيدەن جاسالادى. مۇنى بىلگەن ءجۇزجاسار ەرتەلەتىپ اتقا قونار، ءتۇس الەتىندە شۋ بويىنا جەتەر، اتىنان تۇسەر، بەلىنە شيدەم وراپ، قولعاپ كيەر. تولىقسىپ ءوسىپ تۇرعان زاۋ بيىك ءشيدىڭ ون شاقتىسىن بەلىنە ورار، قاتتى جۇلقىپ، كۇتىر ەتكىزىپ جۇلىپ الار. كەشكە دەيىن قىرۋار شي جۇلادى، قابىقتايدى، ءتۇبىن جەرگە ۇرىپ باۋلاپ بۋادى. اتىنا تەڭدەپ اۋىلعا الىپ كەلەدى. بۋما-بۋما ءشيدى جاز بويى جونعا كوتەرىلگەن كۇنگەي قويشىلارىنا ساتىپ شىققان. ءبىر ۇيلىك شي — ءبىر توقتى نە الپىس سوم اقشا. كۇنگەي ەلىندە، سىر بويىندا شي وسپەيدى، قامىسپەن ءۇي قاپتاۋ قازاق راسىمىندە جوق. سوندىقتان باسىنداعى كيىز ءۇيىن جۇمىرتقاداي اپپاق ەتىپ، كورىك بەرىپ، ءسان قوساتىن جەڭىل شىپتا شيگە قاتتى قىزىعادى.
ءجۇزجاساردىڭ اۋەلگى ەسەبىندە شۋ وزەنىنىڭ سۋ تەگىن جابايى ءشيى وسى جازدا ەكى مىڭداي اقشاعا اينالىپ قالتاسىنا قۇيۋعا ءتيىس-تى: كۇز تۇسە شامالىسى كەم شىقتى. مالشى قاۋىمنىڭ قولى ايلىق جالاقىعا ەكى-ۇش ايدا ءبىر-اق تيەدى. كوبىسى ءشيدى نەسيەگە العان. جيىپ-تەرىپ كۇزدە ءبىر-اق قۇتىلامىز دەپ جۇرگەن. انەۋگۇنى قازاناتپەن جونعا شىعىپ قايتقان، بىرەر مالشى كۇيەك سالۋ كەزەگى ەرتە كەلىپ ىلديعا اسىعىس ءتۇسىپ كەتىپتى، سوڭىنان قۋا بەرەيىن دەسە ارتىنداعى شارۋاسىن، تۇنگى كۇزەتىن ويلاپ بوزارىپ-سازارىپ قاباعى ءتۇسىپ قايتىپ كەلگەن. «ءاتاڭا نالەت، ارقا-ارقا ءشيىمدى الىپ جەر قاپتىرماق مەنى، وسىدان قولىم بوساسىن، دەمالىسىم ءتيسىن، جەر تۇبىنە كوشسەڭ دە تاۋىپ الارمىن»، — دەپ كىجىنگەن.
دەمالىسىن العان كۇنى قاتتى اۋىرىپ قالعانى. الدىندا عانا مالدىڭ قىسقى قوراسىن جوندەيمىن دەپ كۇنى بويى تاس قالاعان، تام سىلاعان. سودان بەينەت الىپ ۇردى بىلەم. ءبىر تۇندە ۇرتى سولىپ، كوزى اڭگەل-شاڭگەل بولىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. تۇرسىنبالا ەم-دوم جاساپ بايەك بولىپ جۇگىرىپ جۇرگەن. كەشە تۇندە عوي.
— بىلەمىن، ەرتەرەك تىراپاي اسىپ ءولسىن دەپ ءجۇرسىڭ، بىلەمىن ويىڭ بۇزىق، نيەتىڭ ارام، — دەيدى كەۋدەسىنەن يتەرگەندەي ەتىپ.
— جازعان-اۋ، نە ساندالىپ جاتسىڭ؟ ودان دا مىنا ءدارىنى ءىشىپ تەرلەسەڭشى.
— مال-مۇلىكتىڭ ءبارى ولسەم ساعان قالادى، سوسىن كۇنگەيدەگى جىلقىشى جىگىتپەن ويناپ-كۇلەسىڭ، جەتىلەسىڭ، جەتىسەسىڭ.
تۇرسىنبالا جان تىرناعان مىنا سوزدەن ساعى سىنىپ وشاق باسىنا وتىرا كەتىپ جانارىمەن جەر شۇقىعان. قاراپتان-قاراپ جاتىپ ءزارىن شاشقان قوساعىنىڭ قيسىق مىنەزىنە نالىعان. «قۇداي-اۋ، وسىنشا جەرلەيتىندەي مەنىڭ نە جازىعىم بار؟» دەپ ىشتەي ۇگىتىلگەن.
— نە ىشەم، نە كيىم دەمەيسىڭ: ساندىق تولى سەنىڭ كيىمىڭ، قامبا تولى قازى-قارتاڭ. سونىڭ ءبارى وڭايلىقپەن تابىلىپ جاتقان جوق. الاقاناقى، تابان تەرىم ول. انا كۇنگەيدىڭ قاراباي قويشىلارى ءشيىمنىڭ اقشاسىن بەرمەي تايىپ تۇرعان. تالاعانى، توناعانى ەمەي نەمەنە؟!
— كىسى اقىسى قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ — دەيدى تۇرسىنبالا. — كەلەر كوكتەمدە تاعى جونداعى جايلاۋعا كوشىپ كەلەدى عوي، اقشانى سول كەزدە-اق الارمىز.
— ويباي، كەلەر كوكتەمگە دەيىن كىم بار، كىم جوق؟! الاقانىڭدا تۇرماعان اقشاعا سەنىم قايدا؟ كەلەر كەزدەسكەندە تانىسا جاقسى، سەنى قايدان كوردىم دەپ تۇرسا قايتپەكسىڭ؟!
— جۇرتتىڭ ءبارى وزىمىزدەي. كىسىگە سەنبەي قالاي كۇن كورمەكسىڭ؟ — دەدى تۇرسىنبالا.
— ول اقىلىڭدى ەزىپ ماڭدايىڭا جاق. ەشكىمگە سەنىپ كۇن كورە المايمىن، — دەپ قالشىلدايدى ءجۇزجاسار. — جانىمدى جەپ قويدى تۇگە. ادال ەڭبەگىڭدى ايدالاداعى بىرەۋلەر تالاپ، توناپ اكەتىپ جاتسا ءقايتىپ تىنىش جاتارسىڭ؟!
— مەن-اق بارايىن ەندەشە، — دەدى تۇرسىنبالا. — ەرتەڭ قازاناتپەن اسۋدان اسىپ كۇنگەيگە بارىپ قايتايىن. جولداعى اسۋ بولماسا الپىس شاقىرىم جەرگە قينالماسپىن. جولدى بىلەمىن، شي العان قويشىلاردى تانيمىن.
ءجۇزجاسار تاپپا تىيىلىپ ءۇنسىز قالدى. جاس كەلىنشەكتى كۇنى تۇتامداي قاراشا ايىنىڭ اياعىندا الىس جولعا ءقايتىپ جىبەرەمىن دەپ قينالمادى. قايتا ىشتەي بارسا-بارسىن دەپ ويلادى. ءبىر كۇن ارى، ءبىر كۇن بەرى، استىندا جاراۋلى ات، بارىپ قايتسىن. كۇيىك ۇستىنە كۇيىك قوسىلا بەرمەسىن. تىنىش جاتىپ اۋىرايىن. مالدى جايعاۋعا ەرتەڭدى-كەش كورشىنىڭ بالاسى كومەكتەسەر.
قار ءتۇسىپ، اسۋ بەكىمەي تۇرعاندا بارىپ قايتايىن دەپ بەكىنگەن تۇرسىنبالا. اسۋ بەكىسە-اق كەلەر كوكتەمگە دەيىن ەكى ەل اراسىندا قاتىناس ۇزىلەدى، كەلىم-كەتىم كىسى تىيىلادى. مىنانىڭ كوز الدىنا دۇنيە ءبىتىپ جاتىسى سول، قىستاي قۇلاعىمنىڭ قۇرت ەتىن جەپ قويار سوسىن. اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق، اقشاسىن اكەلىپ بەرىپ جانىن تىندىرماسام ماي كەمىكتەي ءمۇجىپ بىتەرى انىق.
وسى ويمەن تۇرسىنبالا اتقا قونعان... ەلەڭ-الاڭنان ويانىپ جولعا قامدانعان كەلىنشەگىن كورىپ ءجۇزجاسار باسەڭ ۇنمەن ەرنىن جىبىرلاتقان. تۇرسىنبالا اۋىرىپ جاتقان قامكوڭىل كۇيەۋىن اياپ كەتىپ جاستىعىن بيىكتەتكەن، الدەبىر ۇمىتپەن ەمىنە قاراعان.
— اسۋدان اتىڭدى جەتەلەپ شىق، — دەدى. — اقشانى ساناپ ال، — دەدى.
تۇرسىنبالا تۇرشىگە تىتىركەنىپ بويىن جيىپ العان.
«ءوزىڭدى ساقتا»، — دەپ قۇشاعىنا قىسار، بەتىنەن سۇيەر دەپ ويلاعان. نەشەمە تاس بولسا دا كوزىنە جاس الار دەپ دامەلەنگەن.
قازانات جول سىرىنا جەتىك، تەك ءجۇزجاسار شىلدەدە توقتاي شاۋىپ اياعىنا جەم تۇسىرگەن. سودان بەرى ەتىنەن ارىلىپ، سۇيەگى شىعىپ كوتەرىلە الماي قويعان. ۇستىندەگى ۇلپىلدەگەن جاس كەلىنشەكتى قاڭباق قۇرلى كورمەي ەلپەكتەي اياڭدايدى. جىلانشا يرەڭدەپ اعىپ جاتقان راڭ وزەنىنىڭ ارناسىنان شىققاندا كۇن كوكجيەكتەن ارقان بويى كوتەرىلگەن. ەرتە شىققانىم جاقسى بولدى دەپ ويلادى تۇرسىنبالا، جولدى جۇرگەن ۇتادى، ءتۇس اۋماي تۇرىپ اسۋدىڭ ارعى جاعى جەڭىل، ىلديعا قاراي ءجۇرىس تە جىلدام، اي جارىعىمەن-اق اقكۇيىك وزەنىنىڭ بويىنداعى اۋىلدى تاۋىپ بارادى.
جاز ۋاعىندا قاراتاۋدىڭ قوس ساۋىرىن مەكەندەگەن كۇنگەي مەن تەرىسكەي ەلى جايلاۋعا شىعىپ قۇرداي قاتىناپ، ميداي ارالاسىپ جاتادى. قونىسىنىڭ قىر استىنان ۇرگەن ءيتىن ايىرىپ، دۇبىرىنەن-اق يەسىن تانىپ قۇداندالى-جەكجات بولىپ قاپتالداسا كۇن كەشەدى. كۇزدە كۇنگەي مالشىسى لىقسىپ سىر بويىنا تۇسەدى دە، تەرىسكەيلىكتەر شۋدى قىستاپ كەتەدى. سوندا عوي قاراتاۋ كارىڭ، بەينە، ساحارا ۇستىندە كولدەنەڭ جاتا كەتكەن جولبارىسقا ۇقسايتىن: كۇنگەي ەلىن ارقانىڭ سۋسىما سارشۇناق بورانىنان قالقالاپ، تەرىسكەيگە تۇستىكتىڭ جازعى مي قايناتقان اپتابىن جىبەرمەي — تابيعات شەبەر كۇنشىلىك جەردىڭ وزىنە قوس ىڭعاي اۋا رايىن سىيلاۋى قىزىق. التى ايى قىس جون ارقاداعى ارالىق قۇلازىپ ەلسىز جاتار ەدى، وندا تەك ازۋىن قايراپ اش ءبورى، ازىناپ ۇلىعان جىندى جەل جورتار ەدى.
تۇرسىنبالا كۇنگەيدەگى اقكۇيىك وزەنىن جايلاعان قاراپايىم باعباننىڭ قىزى ەدى. اكەسى كۇنگەي ەلىنە ەرتەدە اۋىپ كەلگەن كىرمە، ءارى تاقۋا ءدىندار ادام بولاتىن. كىتاپ ءسوزى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ ەلىگىپ، ەلىتىپ تىڭدار ەدى: سول ءسوزدى تاعىلىم تۇتىپ ورىنداۋعا ءجان-تانىن سالار ەدى. كەشەگى جىلان جىلى ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ ءجۇرىپ وسى ءجۇزجاساردىڭ اكەسىنە كەزىككەن سەكىلدى: ساۋداگەر باقالشىدان وزەك جالعاعان ءومىر سۇرەتىن بەس كۇندىك ءناپاقانى ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ قارىز العان دەسەدى. ءجۇزجاساردىڭ اكەسى قول ۇسىنىمعا كەلگەن دۇنيەنى قاقشىپ الاتىن ايلاكەر جان، ارينە. الگى ءناپاقاسىن بۇلداپ، سالماقتاپ: «ەكى دۇنيەلىك قارىزىم» دەپتى: «ءولى مەن ءتىرىنىڭ دانەكەرى» دەپتى: «پەرزەنت وسسە، قىز جەتىلسە اتاستىرعان جولىمىز» دەپتى؛ ايتەۋىر اش قۇرساق، اقىلى ازايعان اتا-اناسىنان اقىرەتتىك انت سۋ ىشكىزىپ ۋادەسىن الىپتى.
اينالايىن وكىمەت جەتىم مەن جەسىردى جەتىلدىرىپ، جەتىلگەندى ماسايتىپ مارقايتتى ەمەس پە؟ تۇرسىنبالانىڭ اكە-شەشەسى دە ۇجىمنىڭ بەلسەندىسىندەي بەينەتتەن بويىن تارتقان جوق، قايدا ناۋقاندىق شارۋا، قايدا ءيىر مويىن قيىندىق — تىرسەگى مايىسىپ سوندا ءجۇرىپتى. ابىرويسىز بولماپتى، كۇنگەي اۋىلىنىڭ كەتپەنى — كيەلى باعبانى بولىپ ايتاقىرعا بالاپانداتىپ باۋ تىكتى، ءدۇيىم جۇرتقا ماۋە جەگىزدى، كىمسىڭ — پالەنشە اتاندى. ءوستىپ جۇرگەندە تۇرسىنبالانىڭ جۇرەك اۋرۋلى شەشەسى قايتتى. ءۇي تىرشىلىگىنىڭ بار اۋىرتپالىعى توبىلعىداي تارالىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءوسپىرىم قىزعا ءتۇستى. اقىلشىسى دا، پاناشىسى دا قولىنان كەتپەن تۇسپەيتىن بەينەتقور اكە؛ ءبىر جاقسىسى مومىن اكە «وقيمىن»، «جەتىلەمىن» دەگەن قىزىنىڭ بەتىنەن قاقپاپتى. قايىرىمدى مىنەزى ەسىنە تۇسسە ءالى دە كوكىرەگىنە ساۋلە قۇيىلعانداي اسەر الادى. ورتا مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ اۋدان ورتالىعى مەيرامقالادا جاقىندا اشىلعان دارىگەرلىك ۋچيليششەگە ءتۇسىپ الاڭسىز وقىپ جۇرگەن. ويدا جوقتا وقيعا بولدى.
قاتتى شولىركەپ قۇربىسىمەن بازارعا بارىپ قاربىز جەۋگە كەلىسكەن. ول كەزدەگى مەيرامقالا بازارى ادامنىڭ كوپتىگىنەن ورتاسى شۇكەيتتەنىپ جاتاتىن قاراقۇلاق قازان ىسپەتتى ەدى. تەرىسكەي مەن كۇنگەيدىڭ يگى جاقسىلارى وسى ناحانا بازاردا باس تۇيىستىرەتىن. ەكى قىز قولبالا قاربىز ساتىپ الىپ شەتكەرىلەۋ ساكىگە جايعاسىپ ءشول باسىپ وتىرعان، اينالشىقتاپ جۇرگەن قابىق جيناعىش بالا عوي دەپ ويلاعان. ماڭايىن شىركوبەلەك تورىعان پاكەنە بويلى جالپاق بەت، قۇنجيعان قارا كىسى تۇرسىنبالانى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. ۋداي اششى جانارىنان تىكسىنىپ، كەتىپ قالعىسى كەلىپ وقتالا بەرگەن.
— قاراعىم، ءسال كىدىرشى. ءبىر جەردە كورگەن سەكىلدىمىن، كىمنىڭ قىزىسىڭ؟ — دەپ كارىقىز شوبىندەي جابىستى.
— كۇنگەيدەگى قوجانتاي باعباننىڭ... — دەي بەرگەنى سول-تىن.
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم! — دەپ سۇمدىق قۋاندى. — ەل شەتى، جەر وتىندە ءجۇرىپ كەيىنگى بالالاردىڭ وسىپ-جەتىلگەنىن بىلمەي قالامىز. اكەڭمەن جالاڭاش ءتوس تۇيىستىرگەن دوس ەدىك.
بەيتانىس كىسى جىلى-جىلى سويلەپ قىزداردى اينالدىرىپ اكەتىپ بارادى. ارعى-بەرگى جاقسىلاردان تارتىپ ءناسيات ايتتى: ءومىر سۇرەمىن دەگەن ادامعا بۇل دۇنيەنىڭ كولدارياداي مول قازىنا ەكەنىن، تاقۋالىق ەتىپ تومسىرايام دەگەن كىسىگە اڭىزاق كەپتىرگەن ايتاقىر ەكەنىن ايتىپ قىزدارعا كەنىشتى ءماسليحاتتىڭ كوزىن اشقان. اقىر سوڭىندا ساقيلىق تانىتىپ: «كويلەك تىككىزىپ كي»، — دەپ تۇرسىنبالاعا ەلدە جوق تابيعي كەزدەمە سىيلاعان. المايىن دەسە بولمادى. «اكەڭدەي ادامنىڭ قولىن قاقپا، باتاسىن بۇزبا»، — دەپ ساي-سۇيەكتى سىقىرلاتقان. «تاپ وزىڭمەن تۇيدەي قۇرداس ءجۇزجاسار دەگەن بالام بار، تانىسىپ قايت، جىبەرەمىن ەلىڭە». سول كەزدە عوي جاس قىز پاكەنە قارانىڭ الىستان سالعان سىڭار ۇرت قارماعىن سەزبەپتى، ەلىگىپ ەتەگىن ءىلدىرىپتى.
جازعى دەمالىسقا شىعىپ ەلگە ورالسا — اكەسى تىڭ مىنەز اشقان، توسىن پىكىر تاپقان. بۇرىن: «قاناتىڭنان قاقپايمىن، زامانىڭ جاقسى، وقى، ءوس ادام بول»، — دەپ وتىرۋشى ەدى. بۇل جولى: «ءبارى دە پەشەنەگە جازۋلى، قانشا تالپىنساڭ دا، ۇمتىلساڭ دا جازمىشتان اسىپ كەتە المايسىڭ»، — دەپ ءجون-جوسىقسىز نىعىزداسىن. اقىرىندا: «قيىنشىلىق جىلدارى شەشەڭ ەكەۋىمىزدى اجالدان الىپ قالعان قايىرىمدى كىسىگە ۋادە بەرگەن ەدىم»، — دەپ اڭگىمە توركىنىن ارىدەن تارتتى. «تەرىسكەي ەلىندە ادال ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن، پەندەنىڭ بەتىنە كەلمەگەن، قۇداي بەرگەن نەسىبەنى تەل ەمگەن دوسىم بار-دى؛ سول كەلىپ قۇدا ءتۇسىپ كەتتى، جان دەگەندە جالعىز ۇلى بار ەكەن، سەنى سۇرايدى»، — دەپ اشىعىنا كوشكەن.
اۋەلدە ويلاعان: ءوزىن اجالدان الىپ قالعان ادامنىڭ مەسەلىن جىعا الماي اكەم شارشاۋلى، ۋاقىت وتەر، اقىلعا كەلەر، ۇمىتىلار ءبارى دەپ. اقكوڭىل اكەنىڭ تاقۋالىعى تارقار دەپ.
بەكەر ۇمىتتەنىپتى، بوسقا كۇتىپتى. كۇن وتكەن سايىن اكەنىڭ سىڭارەزۋ تاقىم تارتىسى ۇدەمەسە كەمىگەن جوق. پاكەنە قارانىڭ جالعىزى — ءجۇزجاسار اتىن لوقىلداتىپ تاۋدان اسىپ اپتا سايىن سالىپ ۇرىپ كەلىپ تۇراتىندى شىعاردى. بوتەننىڭ ءۇيى عوي دەپ ۇيالىس تاۋىپ، يمەنۋ جوق: ناق اكەسىنىڭ مەكەن-جايىندا جۇرگەندەي ءوزىمسىنىپ، وكتەپ، مالىن جايعاپ، اۋلاسىن سىپىرىپ تاپتىندىرمايدى. قىزدىڭ قاس-قاباعىن اڭديدى. تومپاڭداپ قولدى-اياققا تۇرمايتىن وڭتاي، ىسپەن جىگىتتى اكەسى دە ءىش تارتىپ جاقسى كورىپ كەتكەن سەكىلدى. تۇرسىنبالانىڭ قۇلاعىن جەپ قويدى تۇگە. ەرتەڭدى-كەش: «وسى جىگىتكە شىقساڭ باعىڭ اشىلادى، ءقادىرىڭ ارتادى، باقالشىنىڭ مول داۋلەتى وزدەرىڭە بۇيىرادى»، — دەپ قادالىپ وتىرىپ الاتىن بولدى. بۇعان دا راي، ىقىلاس بىلدىرمەس ەدى، قايسارلىعى مەن نامىسى جەتتى تۇبىنە.
ەسىك الدىندا جەر تەپكىلەپ اعاتىن اساۋ بۇلاق بولاتىن. سۋ الۋعا بارعاندا كورشىنىڭ بەيشەڭ اۋىز كەلىنشەگىمەن ۇشىراسىپ قالدى. «اكە قىز-اۋ، قوجانتاي ۇيىنە كۇشىك كۇيەۋ كىرگىزىپ الىپتى دەگەن راس پا وسى؟» — دەپ جورتا بىلمەگەنسىنىپ تىلىمەن جۇرەك تىرناپ وتكەن. قاپەلىمدە تۇتىعىپ ەشتەمە ايتا الماي قالدى. «كۇنگەيدىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن شىعارىپ جۇرگەنگە قايدان بىلەيىن»، — دەپ مونتانىسىپ جونىنە تايىپ تۇرعانى. ىزادان جارىلا جازداپ قوس شەلەك سۋدىڭ جارىمىن جولاي شايقاپ توگىپ اۋلاعا ەنسە: «اكەل، اكەل قولداسىپ جىبەرەيىن»، — دەپ ءجۇزجاسار قارسى ۇرىپ قۇلدىراڭداپ كەلەدى. قولىنداعى شەلەكتى اۋدارىپ توگىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ جىگىت جۇزىنە تۇڭعىش تىكتەپ قاراعان.
— نامىسىڭ بولسا تۇندە الىپ قاشاسىڭ مەنى! — دەگەن.
ارعى جاعى تۇمان اراسىندا ۇشقان بوزتورعايداي باعىت-باعدارسىز، بەيمازا كۇندەرگە ۇلاسىپ كەتە بارعان. ءجۇزجاسار ەكەۋىنىڭ اراسىندا دانەكەر بولعان سۇيىسپەنشىلىك دەيىن دەسەڭ — ەرتەدەن قارا كەشكە ءبىر تىنباي گۇلدەن گۇلگە قونىپ، ءنار جيىپ ومارتاعا تاسىعان بەينەتقور اراداي بوگدە تاۋسىلمايتىن كۇيبەڭ شارۋاسىنان وزگە قىزىق كورمەپتى. ءجۇزجاسار ەكەۋىن تابىستىرعان ورتاق مۇددە، باياندى ماقسات دەيىن دەسە — اكە ءسوزى، جار ادالدىعى، وتباسى تىنىشتىعى سەكىلدى ەكى-ۇش سەبەپ-سالدار، بەينە، كوزگە كورىنبەيتىن تورعا ۇقساپ بارشا ەرىك-كۇشىن شىرماپ بولماي كەتتى سودان. بۇل فانيدە قوساعىڭ بولۋعا كوندىم دەپ ءجۇزجاساردىڭ قولىنان ۇستاعان ەكەن — ەندى نەگە دە بولسا باستىعىن، بەيىل بۇرىپ وتۋگە مويىنسۇنعان. نەشەمە تۇندەر سان دوڭبەكشىپ، ۇيقىسىز وتكىزىپ، ساناسىن سىعىپ كوكىرەگىنە تۇندىرعان سارقىندى ويىن دا، سابىرعا جەڭدىرگەنى بۇل.
اڭعارعانى، اتتىڭ اياڭى سۇيىلىپ يرەلەڭ، بۇرالاڭ تاۋ جولىمەن ءىلبىپ قانا كەلەدى. كۇن دە شەكەگە شىعىپ شاقىرايىپ تۇر. قازاناتقا قامشى باسىپ، سۋماڭداتا جونەلگەن، كۇن بارىندا كۇمىستىنىڭ اسۋىنان اسىپ العان ءجون، ايتپەسە اتتىڭ اياعىن الدىرارى كادىك. بيىك توبەنى اينالا بەرىپ تەرىسكەي بەتتەگى قيىر كوكجيەككە كوزى تۇسكەن، الدەبىر كىلەگەي كوكسۇر بۇلت الىس كوكجيەكتى تۇمشالاپ قىمتاپ الىپتى، جۇرەگى شىم ەتە قالدى. بۇلت شىققان شالعاي تۇستان ۇشپا جەل قۋىپ جەتتى، بۇيرەگى شانشۋداي قادالىپ ىزعىرىعى ءوتىپ بارادى.
تاۋ شاتقالى ىلگەرىلەگەن سايىن باسپالداقشا بيىكتەپ جالعىزاياق جولدى شىلبىرشا سۇيرەتە قاشىپ اسۋعا ىلىكتىرەر ەمەس.
تۇرسىنبالا قاراپ كەلە جاتىپ وز-وزىنەن قامىرتىپ داۋىس كوتەرىپ جىلاعىسى كەلدى... نەگە؟.. قالاي؟.. بىلمەيدى، ايتەۋىر كوكىرەگىنە جينالعان ءزىل زاپىراندى توككىسى كەلگەنى مە، الدە تۋعان قاراسىن كورگەسىن بە، ەت جۇرەگى ەزىلە بوساعانى راس-تى.
ۇلكەن اڭعاردى كەسىپ ءوتىپ راڭ وزەنىن سوڭىنا تاستاعاندا كەلىنشەك بويىن بەيمالىم ۇرەي كەزدى. قۇلازىعان ەلسىز مەكەندە اتى دا ەلەڭدەپ ەلەگىزيتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە ارتىندا قالىپ بارا جاتقان تاۋ وزەنىنىڭ سىقىلداعان سارىنى تىم اششى شىقتى. قيا بەتكەي اسۋعا قوڭىزشا قىبىرلاپ تىرمىسقان ساياق جولاۋشىنى «قايت، قايت دەپ قويماي شاقىرىپ جاتقانداي ما، الدە بەيمالىم قاتەردەن ساقتاندىرعانى ما — وزەن دىبىسىنان قاشىپ قۇتىلعانداي بولدى. اقىرىندا اششى ءۇن شاتقالعا جۇتىلىپ ساپ-ساپ تىيىلدى. اقسۇمبە اسۋى باياعى زاماندا جول اڭدىعان سۋىتاياق، جورتار، باۋكەسپە، ۇرى-قارىلاردىڭ سوقپاعى بولعان دەسەدى. بۇل كۇندە جاز جايلاۋعا شىققان مالشىلار كوكپارشىلاپ، تويشىلاپ تەرىسكەي مەن كۇنگەي اراسىنا قۇرداي قاتىناپ شۇبىرىندى ىزگە اينالدىرىپ جىبەرگەن.
اسۋعا تىرمىسقان جول كوز ۇشىنداعى زاۋ بيىككە شىققانشا بىرەسە تۇستىككە، بىرەسە تەرىستىككە ويىسىپ، بەينە، ءىز تاستاعان اڭداي بۇلدىرايدى كەپ. قيا بەتكە تىكە شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ورتا جولعا جەتكەندە قازانات قوس ءبۇيىرىن سوعىپ، بارىپ-كەلىپ قاتتى دەمىككەن. ونىڭ ۇستىنە تومەنگە، شۇڭەيت ەتەگىندە قۇلدىراپ اعىپ جاتقان جىڭىشكە وزەنگە قاراسا-اق باسى اينالىپ، جۇرەگى لوبلىدى. كولىكتى جەتەگىنە جاياۋ الدى. اتتان تۇسكەنى ءجون بولىپتى، ءۇي ورنىنداي جالپاق قارا تاستىڭ ۇستىنەن وتكەندە جانۋار تايعاناقتاپ، ءتورتتاعانداپ ارەڭ ءوتتى؛ ۇشىپ كەتۋى كادىك ەكەن.
قيا بەتكەيمەن سىڭار سوقپاقپەن ساق باسىپ كەلە جاتىپ جوعارىداعى زاۋ بيىككە دە، تومەندەگى قۇزار شۇڭەيتكە دە قاراماۋعا تىرىستى. قازانات تا ءىزىن اڭدىپ داق-داق باسىپ باياۋ ءىلبيدى. كانىگى جولاۋشى اقسۇمبەدەن ءتۇن ىشىندە اي جارىعىمەن اسا بەرەدى-مىس دەگەندى ەستىگەن، ايتسە دە توبەسىندە شاقىرايعان كۇن، اياعىنىڭ استىندا قارا جەر بولعانىنا شۇكىر-شۇكىر دەپ، تاعدىرىنا مىڭ تاۋبە ايتىپ كەلەدى. بۋىنىنان ءال كەتىپ، قارا سانى قاتتى سىرقىراسىن، كەۋدەسى كۇيىپ-جانىپ اشىسىن. سوڭىنداعى جىلقىدان تەر سۇمەكتەپ، ءبۇيىر سوعىپ بارىپ-كەلىپ ەنتىگەدى.
اپ-ساتتە اشقاراق جەل ازىناي ۇلىسىن، باسىنداعى جاۋلىعىن جۇلقىپ تارتىپ بۇرىمىن شاشسىن. اسۋدىڭ قىر ارقاسىنا اياق ىلىكتىرگەنىن سەزدى: ال-دارمەنى ءبىتىپ، وكشەسى ءوشىپ قاتتى شارشاسا دا قۋانىشى زور. كۇن بارىندا عازاۋات قيا، قيىن جول ارتتا قالدى ايتەۋىر. جەلمەن جۇلقىسىپ ءجۇرىپ بوكتەرگە بۋعان كۇزگى پلاششىن الىپ كيدى، جاۋلىعىنىڭ ۇشىن بۇعاعىنىڭ استىنان تارتىپ بايلاپ الدى.
پىشاقتىڭ قىرىنداي ۇزىن جول ۇستىندە ىقتاسىن از ەكەن، دولى دۇلەي بەت قاراتپاي قيىرشىق شاشادى. اتتى كولدەنەڭ قويىپ، ساۋىرىنا تىزە بۇگىپ از-كەم تىنىستاعان. قيان تاۋدا ات پەن ادام سەرىكتەسىپ، ءبىرىن-بىرى قارا تۇتىپ، ۇيلىعىسىپ تۇرعانى قىزىق. كوپ ايالداۋعا جانە بولمايدى، كۇزدىڭ كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا جىپتەي كۇنى كۇنگەي بەتكە قۇلدىراي ەڭكەيىپ بارا جاتقان، ويعا قاراي دومالاتقان وتتى شار سەكىلدى نارت بولىپ قىزارعان.
تۇرسىنبالا اتىنىڭ تارتپاسىن قايىرا تارتىپ جاتقان، كەنەت قولى سۋسىپ، شەكەسىنە مۇزداي تەر شىعىپ قالشىلداپ قويا بەرگەنى. جاڭا الگىدە ءوزى وتكەن ءتۇپسىز اڭعار ىشىندە ىرىمتىك-ىرىمتىك بولىپ قويۋ بۇلت جاتىر. قايدان كەلىپ، قالاي جينالعانى بەلگىسىز. بەينە، ۇلكەن شارادا بىجىناپ اشىعان ايرانداي ىشىنەن كوپىرشىپ، ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلۋگە ءسال-اق قالعان. جۇرەگى كوتەرىلگەندەي بويى ءزىل تارتىپ، اتقا قوندى دا سىڭار سوقپاقپەن ويپاڭعا قۇلادى.
ارادىك ارتىنا جالتاقتاي قارايدى: بىلەدى — الگى زاڭعار قىسپاق ىشىندە كوپسىپ قايناعان بۇلت سەلى ءسال لەپتەن كوتەرىلسە اسۋ ۇستىنە شىعارىن؛ اسۋدان بەرى اقتارىلسا-اق بۇرقىراعان جىندى بورانعا اينالارىن. تابيعاتتىڭ الماعايىپ كۇشىنە داۋا جوق، ارينە. ىشتەي جىندىكەش جەلدىڭ باسىلعانىن جالبارىنا تىلەدى، ۋاقىت وتكەن سايىن، بەلدەن-بەل اسىپ سورعىعان سايىن زارەسى ۇشىپ كەلەدى. بوتاسوقتىنىڭ ادىرىنان سىتىلا بەرىپ شىداي الماي سوڭىنا بۇرىلىپ كوز سالعان. ىرىمتىك بۇلت سەلى اسۋ ەرنەۋىنەن بەرى اسىپ توگىلە باستاپتى. بويىن ۇرەي جايلاعانى سونشا — تاماعىنا جاس تىعىلىپ، جۇرەگى ويناپ ات جالىنا قۇلاي كەتتى.
ەستى جانۋار تانىمال جولمەن تاقىمىنان شىعا جازداپ سۋىرىلا اياڭداعان: كوز الدى قاراۋىتقان ەكەن دەيدى، كۇن باتقانىن سەزدى؛ ەر لىقسىپ ات قولداۋىن ۇرىپ كىبىرتىك قاقتىرعان. شاپ تارتپانىڭ بوساعانىن بايقادى. اتتان ءتۇسىپ ازىناعان جەلمەن الىسىپ تارتپانى قايتا تارتقانىن بىلەدى. ودان وزگەسى ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا وتكەندەي بۋىلدىر، بۇلدىر دۇنيە بولدى دا كەتتى. اتىنا قايتا قونىپ تىزگىن قاقتى. اسۋ ەرنەۋىنەن الگىدە عانا اسىپ توگىلگەن بۇلت سەلى سوڭىنان قۋىپ جەتىپ جۇتىپ جىبەردى. تۇمان مەن بۇلت ارالاس قويمالجىڭ اق كوبىك كىرپىك ءۇيىرىپ تۇك كورسەتەر ەمەس. بەينە، ات-ماتىمەن تياناعى جوق ءتۇپسىز شىڭىراۋعا قۇلدىراپ قۇلاپ بۇلت كوبىگىنەن قورىقپاس ەدى، اياق استىنداعى العا سۋىرىلعان سان تاراۋ سوقپاقتان اداسپاس ەدى؛ ازىناپ، ۇلىپ سوققان سۋىق جەل ەستەن تاندىرىپ بارادى. ەندىگى ماۋرەتتە قار تۇيىرشىگى قىلاۋلادى. بوتاسوقتى جىمىنان ءوتىپ ءۇشايرىقتىڭ اپان سايىنا تۇسكەنىن اڭعارعان.
ءۇشايرىق — كىشى، ورتا، باس بولىپ بولىنەتىن تابانى راتپا شۇڭەيت، ۇزىندىعى وتىز-وتىز بەس كيلومەترگە سوزىلاتىن سورا ساي. باسى ءبىر شاتقالدان شىققانىمەن اياعى وزىنشە، وزگەشە باعىت الىپ ءار تاراپقا سوزىلىپ كەتەدى. ءوزى تۇسكەن ورتا ايرىقتا وڭدى-سولدى سۋماڭداعان سىڭار ەزۋ سوقپاق جول ۇشىراستى. قايسىسىمەن جۇرەرىن بىلمەي اۋەلگىدە قاتتى ساسقان. بەكەر قوبالجىپتى؛ سونشا سوقپاق شۇڭەيتتىڭ قوس قاباعىنا كەزەك ويناپ اۋىتقىپ وتىرسا دا سايدان مۇلدە شىعىپ كەتپەيدى ەكەن. ايتەۋىر قىلا تابانىمەن قۇلداي بەرسەم كۇنگەيدەگى ەل قاراسىنا ىلىنەم عوي دەپ ىشتەي توعايعان.
جەل ماناعىدان بەتەر ۇدەگەن سەكىلدى. قيىرشىق قار بەتكە بىتىراداي شىپ-شىپ تيەدى. الاي-تۇلەي ارپالىستان لوققى كورىپ ءبىراز جەردى الدىم عوي دەپ ويلاعان. سالدەن سوڭ الدىن ورار ءقاراسۇيىر قويناۋىنان بۇرىلىپ، كىلتەڭنەن اسىپ، اڭعاردان شىقسا اۋىل دا قاشىق ەمەس. اسپان مەن جەر استاسىپ، ارالاسىپ قاراڭعىلىق قويۋلاي تۇسكەنى.
ءقاراسۇيىر قويناۋى جۋعاراقتا جول كەسپەدى.
ءبىر مەزەتتە تۇرسىنبالانىڭ جۇرەگى زىرك ەتىپ، وسى كەلە جاتقانىم باس ايرىق بولماسىن دەگەن كۇدىك كوڭىلىن قۇرتشا كەمىردى. مۇزداي تەرگە مالشىندى. قالاي عانا بۇرىس كەتىپ باسقا ايرىققا ءتۇستىم ەكەن دەپ ۇرەيى ۇشا كۇبىرلەدى. جازدىگۇنى تالاي جۇرگەن جولدى قالاي شاتاستىردىم دەسەڭشى. ساي باستالعاندا سوقىرتەكە ويناعانداي كوز ۇيىرىلە قويماعان كەز ەدى عوي! الدە استىنداعى ەلپەڭدەپ كەلە جاتقان اتىنان بولدى ما ەكەن؟ قيااسۋدىڭ قيىندىعى سوڭىنان قۋىپ جەتكەن بۇلت سەلى جامانشىلىق قاتەرگە باستاعان شىعار بالكىم. بىلەتىندەر باس ايرىقتى ەڭ ۇزىن ساي دەپ اتايتىن. ونىڭ قۇيىمشاعى ىلديداعى ەلدى مەكەنگە سوقپاي شولگە ماڭىپ شىعانداپ كەتەتىن.
تۇرسىنبالادا ءالى دە ۇزىلمەگەن نازىك جىپتەي ءۇمىت بار-دى. مۇمكىن، ورتا ايرىق وسى بولار دەپ دامەلەنگەن. مۇمكىن، تاعى ءبىر قويناۋدى اينالسام، جاڭا ءبىر قىساڭنان قۇتىلسام، كوزىمە ءقاراسۇيىر شوقىسى شالىنار دەپ ويلاعان.
تۇرسىنبالا جاس كەزىندە اجال اۋزىنان قالعان نالالى وقيعانى ەسىنە الدى. وندا ءۇيى ۇجىم ورتالىعىنان جىراقتا، جىلقىشى اۋىلىمەن قوڭسىلاس وتىراتىن. اكەسى ات قورادا ارىق جىلقىلاردى باعاتىن. جىلقىشىنىڭ دوساي، سوسىن قوساي ەسىمدى ەكى ۇلى بولاتىن. اۋەلى مىنگىش اتقا ەكى بالا، قىر ارقاسىندا تۇرسىنبالا قازداي ءتىزىلىپ مىنگەسكەن. ورتا جولدا ماناعى وزەن، ەرتەڭگىسىن بوزانىڭ تۇسىندەي بەتى كوگىس تارتىپ جاتقان سۋ قىزىلكۇرەڭگە بويالىپ سار-گۇر ەتىپ ارنانى الىپ كەتىپتى. تاۋەكەل دەپ اتتى تاسقىنعا سالىپ جىبەرگەن. جەر جاعدايىنا سىر مىنەز جىلقى اياعىن ساناپ باسىپ بۇرقىراپ جاتقان وزەنگە تۇسكەن، جايپاۋىت تۇستى سۋ بەتىنەن بايقاستاپ، اقىرىنداپ العا جىلجىدى. القىن-جۇلقىن قارعىن سۋى اۋەلى ات تىرسەگىنەن استى، تىزەنى، قارا ساندى قاپتى، ۇزەڭگىنى جالادى. بۇلاردا زارە جوق. وزەننىڭ جارىمىنان اۋعان سوڭ سۋ بىرتە-بىرتە لىقسىپ تومەن ءتۇسىپ سۋلاعان جۇرەك باسىلعانداي بولعان. جاعالاۋعا قۇرىق تاستام جەر قالعان. اياعىن شۇڭەيتكە سۇعىپ الدى ما، كەنەت بەستى كىلت ەتىپ ءسۇرىنىپ: تارتپا كۇرت ءۇزىلدى دە ءۇش ءوسپىرىم سۋ بەتىنە توگىلىپ ءتۇستى. ەر باۋىرىنا اۋعان ات اي-شايعا قاراماي وزەندى مالتىپ جاعاعا شىعىپ كەتتى.
ۇرەيدەن ەسى شىققان تۇرسىنبالا اۋەلدە اياعى جەرگە تيمەي قامزولىنىڭ ەتەگى ەبەدەيسىز جايىلىپ قالقي جونەلگەن. قولسوزىم جەردە كىشكەنتاي قوساي قىلقىڭداپ بارادى. ىشتەرىندە ەرەسەگى دوساي، تىك تۇرعاندا قارعىن سۋى كەۋدەسىنە كەلگەن، قاتتى ۇمتىلىپ اۋەلى قوسايدى قارمادى، جاعالاۋعا سۇيرەدى. تۇرسىنبالانى تاۋ وزەنى كەۋدەسىنەن يتەرىپ اياعىن جەرگە تيگىزبەي دەدەكدەتىپ ىلدي تومەن اكەتىپ بارادى. قويناۋ بۇرىلىسىندا گۇرىلدەپ جاتاتىن تىك جار قۇلاما بولاتىن، سوعان ىلىگۋ — ومىرمەن قوشتاسۋ. ازىرگە ەبەدەيسىز ۇلكەن قامزول قالىتقىداي قالقىتىپ سۋعا باتىرار ەمەس. وسى مەزەت جانىن سالىپ ىشقىنىپ، ۇمتىلىپ دوسايدىڭ جەتكەنىن كورگەن، شالعايىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ جاعاعا قاراي سۇيرەگەنىن بىلگەن. سالدەن سوڭ اياعى جەرگە ءتيىپ ءوزى دە جىعىلىپ-تۇرىپ العا تىرمىستى. ال-دارمەنى ءبىتىپ، سۇمەكتەپ جاعالاۋعا جەتتى-اۋ ايتەۋىر. اجالدىڭ اپان اۋزىنا جۇتىلىپ بارا جاتقان جەرىنەن قۇتقارىپ قالعان دوسايدى قۇشاقتاپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى ەسىندە. اۋىلعا بوس كەلگەن اتتى كورىپ، زارەسى ۇشىپ جامان شوبىردى بۇيىرگە تەپكىلەپ: «و، توبا!.. و، باۋىرىم!..» دەپ گوي-گويلەپ كوكەسى جەتكەن.
وسى وقيعانى ەسىنە ءتۇسىرىپ كەلە جاتىپ كەزدەيسوق كەزدەسكەن قاتەردەن، توسىن ۇرەيدەن قۇتقارىپ قالار سونداي ءبىر قايىرىمدى پەندە كەزىكسە ەكەن دەپ ىشتەي جالبارىنا تىلەگەن. بۇل كۇندە دوساي قايدا؟ تۇرسىنبالا ەكەۋىنىڭ اراسىندا مەكتەپتى بىتىرەر جىلى، ماحاببات پا، باسقا ما، ونىسىن بىلمەيدى، ايتەۋىر ارالارىندا كوزگە كورىنبەيتىن جىپتەي جىلى كوزقاراس، جاراسىمدى ءىلتيپات تۋعان. وڭاشادا ۇشىراسا قالسا جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ ءۇنسىز ۇعىسۋشى ەدى. اشىق-جارقىن مىنەزدەن ساپپا تىيىلىپ، سىپايى، سۇلۋ قالىپقا تۇسەر ەدى: ىشپەي-جەمەي توعايىپ، سەزىمگە ماس بولىپ ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەس ەدى. اسكەرگە اتتاناردا اۋىل شەتىندەگى ۇيىنە ادەيىلەپ سوعىپ قوشتاسىپ شىققان. كەيىن اسكەردە ءجۇرىپ بۇعان حات جازدى. ۇياڭدىعى جەڭدى مە، الدە شايتان ازعىرىپ جەڭگەتاي ويدىڭ جەتەگىندە كەتتى مە، جارىتىپ جاۋاپ تا قايىرا الماپتى. سول حاتتى بويتۇمارداي قادىرلەپ كەيىنگە دەيىن ساقتاپ كەلىپ، ءجۇزجاسارعا شىعاردا البومىمەن قوسىپ جىرتىپ تاستاپ ەدى. دوساي اسكەردەن ورالعان سوڭ اكە جولىن قۋىپ قولىنا قۇرىق الىپ جىلقىعا شىققان. ىلديدا ءۇيلى-جايلى بولىپ، باسىنا جەكە وتاۋ تىگىپ تۇرىپ جاتىر دەپ ەمىس-ەمىس ەستيتىن.
كەلىنشەك شىن اداسقانىن ءبىلدى.
قار ۇدەي جاۋىپ تابان جولدى كومىپ ۇلگەرىپتى. ەندى سايدان شىعىپ، ۇيىتقىعان بورانمەن الىسىپ ءجۇرىپ جول ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبارىبىر قانشا ىزدەگەنىمەن ورتا ايرىقتى تابا الماس ەدى، ىقتاسىنى مول ساي تابانىمەن سورالاپ جۇرە بەرگەننەن باسقا امالى قالمادى. ايتەۋىر سايدىڭ سارقىلار تۇسى بار شىعار، جۇرە بەرسە ءبىر جەردەن شىعار، ەل تابىلار، جۇرەك ورنىعار.
ماڭدايىن تۇتاس كورگىسىز قاراڭعىلىق تۇمشالادى، كۇن باتقانىن سەزدى. دەنەسى قالش-قالش توڭىپ دىردەك قاقتى، اسىرەسە، اياعىنداعى جۇقا ساقتيان ەتىكتەن ىزعار ءوتىپ بارادى. ۇيدەن جىلى كيىنىپ شىقپاعام ەكەم دەپ وكىندى: ءبىر جاعى ءجۇزجاساردىڭ كوڭىلى ورنىقسىن دەپ، ءبىر جاعى قاتتى قاپالانىپ الدى-ارتىن ويلاپ پارىقتاماي كەتە بەرىپتى. ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىن دەپ ويلاعان. ەندى اڭعارسا، استىنداعى اتى الدەنەگە تۇمسىق تىرەپ سىلەيىپ تۇر. ىزعىعان جەل، تۇنەك ءتۇن، سابالاعان قار، ويدا جوقتا جۇرىستەن تىيىلعان ات كەلىنشەكتىڭ زارەسىن ۇشىردى. داۋسىن شىعارىپ ايقايلاپ مەڭىرەۋ دۇزدە الدەكىمدى شاقىرعىسى كەلدى، ءۇنى شىقپادى. ءبۇيتىپ وتىرا بەرسە مۇز بولىپ قاتىپ قالاتىن.
قالشىلداعان بويىن ازەر يگەرىپ وڭ اياعىن ۇزەڭگىگە تىرەپ سىپىرىلىپ جەرگە ءتۇستى. اتتان ايىرىلۋ — اجال ەكەنىن بىلەدى، تىزگىننىڭ ۇشىن بىلەگىنە بايلاپ الدى. اقىرىن باسىن سيپالاپ ءجۇرىپ اڭدادى، ەستى جانۋار ۇيدەي ۇلكەن جارتاستىڭ ىعىن پانالاپتى. تاس قالقاسىندا جەل ازىناپ سوقپايدى ەكەن، قار دا تۇسپەپتى، بەت تىرناعان ىزعىرىق تا باسەڭ. ۇستىندەگى جەڭىل پلاششتى بۇركەنە ءتۇسىپ ءبۇرىسىپ جۇرەلەي جايعاستى.
قانشا وتىرعانى بەلگىسىز؛ ءتىلسىز ۇرەي، تاس تۇنەكتەن قۇتىلارمىن، تاڭ اتار، بوران باسىلار دەپ دامەلەنگەن. اياق-قولى سىرقىراپ قاتتى توڭعانىن بىلەدى، بەينە، بەتپاققا ميلاعانداي قالىڭ ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەنىن بىلەدى: ودان ارعىسى جادىندا جوق. ءبىر دەم ارى، ءبىر دەم بەرى ساناسى بۇلدىراپ سانسىز ەلەستىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرگەندەي الاكۇلىك حال كەشتى. اۋەلگىدە تاڭ اتسا دەپ تىلەگەن. بارا-بارا بۇل دۇنيە تۇننەن عانا جارالعانداي، ءومىر بويى تاڭ اتپاستاي كورىندى. بەينە ۇلكەن ۇيدەي تاستىڭ ىعىن پانالاپ، ءبۇرىسىپ توڭىپ نەشەمە ايلار، نەشەمە جىلدار وتىرعانداي سەزىندى ءوزىن. مۇمكىن، ەلسىز جاپاندا جالعىز توڭىپ ۇسۋگە اينالعان ءالسىز جاندى الدەكىم اجال تىرناعىنان اجىراتىپ الار. جىلت ەتكەن ۇشقىنداي ءومىر ساۋلەسى ءالى سونە قويماس، جاس دەمى ءۇزىلىپ بىتپەس. وسى اتىراپتىڭ بۇلكىلدەپ جورتقان بورىسىندەي كۇنگەيدى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جىلقىشى دوساي قۇتقارىپ قالار مۇمكىن...
كەلىنشەك ەسىنەن تانىپ كەتكەن. قارا تۇنەك اق تۇتەككە اۋىستى.
باس ايرىقتىڭ قۇيىمشاعىندا جالعىز ءۇي قىستاۋدا وتىرعان دوساي بوران باستالماي تۇرىپ قاراۋىنداعى جىلقىنى ىقتاسىنى مول قويناۋعا قايىرىپ سالىپ ۇيىنە ەرتە ورالعان. قوراداعى ارىق-تۇراق ساياققا ءشوپ شاشتى، اتىنىڭ ەرىن الىپ وتقا قويدى. كۇن سۋىتقالى قورا-قوپسىنى جوندەپ، ءشوپتىڭ ءبىرازىن اۋلاعا ءۇيىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ، شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ مىعىمداپ ۇستاپ جۇرگەن. قاپەلىمدە شالا ءبۇلىنىپ ىستەيتىن جۇمىس تا قالماپتى. جىلى ۇيىنە كىرىپ، كەلىنشەگىمەن، بالالارىمەن كۇڭكىل-شۇڭكىل سويلەسىپ بوي جادىراتىپ ءبىراز وتىرعان. كۇندىزگى سۇركىلدەن قاتتى قاجىپتى، ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇراتىن مالشىنىڭ ادەتىمەن اس ىشە ساپ جاستىققا باس قويعان.
باستىرىلعانداي، اۋا جەتپەگەندەي كەۋدەسى قىسىپ تىنىشى كەتتى. اۋەلگىدە جاتاردا تويا جەگەن جىلقى ەتىنىڭ الەگى شىعار دەپ ويلاعان. بۇرىن توسەككە جامباسى تيسە-اق قور ەتە قالۋشى ەدى، ءارى دوڭبەكشىپ، بەرى دوڭبەكشىپ جانىنداعى كەلىنشەگىن وياتتى. «جازعان-اۋ، بۇگىن ساعان بىردەمە كورىنگەن شىعار»، — دەپ جازعىرىپ جاتىر. الدەنەشە رەت تۇرىپ تەرەزەدەن ءۇڭىلىپ ۇلىعان بوراننىڭ ۇنىنە قۇلاق سالىپ قايتتى. ءتۇن ورتاسى اۋا كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى: الدەكىم اپ-انىق اتىن اتاعانداي بولدى. باسىن وقىس كوتەرىپ سەلتيىپ وتىرىپ تىڭ تىڭداعان، سىرتتاعى جەلدىڭ ۋىلىنەن باسقا دىبىس ەستىلمەدى، جۇرەگى جانشىلا سوقتى.
تاڭ الدىندا بولار ساتكە مىزعىپ كەتكەن-دى: تىم الىستان الدەكىم اتىن اتاپ شاقىرعانداي سەزىلدى... تانىس داۋىس سەكىلدى... سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتى. ەندى ۇيقى بولماسىن ءبىلدى. ىشتۇينەك بولعان ادامشا جان تىرناعان بەيمالىم دەرتتەن مۇلدە شوگىپ، ءشوميىپ وتىرعانى سول ەدى. جايىلىپ جاتقان كەلىنشەگى ويانىپ قيتىعىنا جانە ءتيدى.
— ەلسىزدە جۇرگەندە اۋليەنىڭ شالىعى تيگەن شىعار ساعان؟!
— نە بولسا سونى كويىتپەي، تۇر ەندى!.. وتتى جاق!.. شاي جاسا!.. مەن اتتى
ەرتتەپ كەلەمىن، — دەپ اتىپ تۇرىپ ءاۋىم-ساۋىم كيىندى دە ەسىكتى سارت ۇرىپ شىعىپ كەتتى.
كەلىنشەك ارتىقتاۋ كەتكەنىن ءوزى دە سەزىپ، ءجىتى كيىنىپ، توسەكتى جينادى، وت جاعىپ، شاي قويدى. دوساي ساياقتاردى قورادان شىعارىپ، اتىن ەرتتەپ، ۇيىنە قايىرا ەنگەنشە ءبارى دايىن بولعان. داستارحان جيەگىنە تىزە بۇككەن جىلقىشىنىڭ ءتۇرى الەم-جالەم ەدى. كەلىنشەگى تىرس ەتىپ ۇندەۋدى قويدى. دوساي قالتىراعان قولىمەن اۋزىنا اپارعان شايدى ىشە السىنشى ەندى، تاماعىنان اس وتپەي قويدى. نانعا ءتۇيىلدى. ورنىنان وقىس تۇرىپ ساپتاماسىن، شيدەمىن كيدى، الىس جولعا شىعارداعى ادەتىمەن قوساۋىزىن الدى. سوڭىنان ىلەسە شىققان ايەلىنە ءسوز ايتپاستان اتقا قونىپ، قىر اسىپ جونەلدى.
قايدا جول الدى؟.. نەگە باستادى؟.. ءوزى دە بىلمەيدى.
كەشەگى قىر اسىرىپ ايداپ سالعان جىلقىسىنىڭ باعىتىمەن باس ايرىقتى ورلەپ سار جەلىپ كەلەدى. مالىن ۋايىمداپ باس اۋىرتپايدى. جەر سىرىنا، تابيعات مىنەزىنە جەتىك اتپال ايعىرلار ءۇيىردى يت-قۇسقا بەرمەي، شاشاۋ شىعارماي ىقتاسىنعا باستايتىنى ءمالىم. اقىلدى ايعىر — جىلقىشىنىڭ تۇزدەگى كوزى. ايتسە دە دوسايدىڭ كوڭىلى قوبالجي بەردى، تۇلا بويى توڭعانداي تۇرشىگىپ، اتىنا قامشى باستى. الىستان كىسىنەگەن ساياق جىلقىنىڭ داۋىسىن ەمىس-ەمىس ەستىگەندەي بولدى. اقىرىندا تەرەڭ ساي تابانىندا القىن-جۇلقىن كىسىنەپ تۇرعان جالعىز اتتى، قاسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان الدەبىر قارانى كوردى.
تۇرسىنبالا دوساي جىلقىشىنىڭ جىلى ۇيىنە كىرگەندە بارىپ ەسىن جيدى.
دوسايدىڭ ءوزىن الدىنا الىپ قىستاۋعا اكەلگەنىن دە، جىلى ۇيگە كىرگىزبەي تۇرىپ اياق-قولىن ابدەن ىسىپ جان كىرگىزگەنىن دە بىلمەيدى. كوزىن اشقاندا مەيىرىم مەيمىلدەنگەن قوڭىرقاي جاناردى كورگەن. استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بوپ جەلپىپ جۇرگەن دوسايدىڭ ايەلىن، ءبىر بۇرىشتا ءۇرپيىسىپ ۇيمەلەگەن دوسايدىڭ قارادومالاق بالالارىن بايقادى. «تاتار ءدام-تۇزىم تاۋسىلماپتى، — دەپ ىشتەي ءۇنسىز سولىقتاپ ءجۇزىن قابىرعاعا بۇرىپ اكەتكەن. — ءومىر، شىركىن، نەگە سونشا ىستىق بولدىڭ ەكەن؟ — دەپ قامىرىققان. — قالاي عانا اداستىم دەسەيشى؟! مۇمكىن، اسۋ باسىنداعى قيىن جولدا عانا ەمەس، ءومىر باستاۋىندا دا اداسقانى شىعار. مۇمكىن، تاعدىر وزىنە ەڭ قيىن سوقپاعىن، قۇزار اسۋىن سىيلاعان بولار. سونىڭ بارىمەن كۇرەسۋگە، جەڭىپ شىعۋعا جۇرەك تۇكپىرىندە ايالاپ كەلگەن سۇيگەنىن تابۋعا ءداتى جەتەر مە؟ ايتەۋىر ءبىر اجالدان قالعان ەكەن، دوسايمەن قىل ۇستىندە تابىسقان ەكەن — ەرتەڭى ىلعي اشىق، ساۋلەلى بولارىنا ىشتەي سەنەدى. دۇنيەدە قايىرىمدى، جاقسى ادامدار كوپ ەكەنىنە قۋانىپ ەت جۇرەگىمەن ەزىلە مىڭ مارتەبە ءتاۋبا ايتادى. تىرشىلىك جاقسىلارمەن عانا ءتاتتى ەكەن» دەپ ءتۇيدى.
تۇرسىنبالا كۇن ساناپ وڭالىپ ونشاقتى كۇندە اياعىنان تۇردى.
ءبىر كۇنى دوساي جىلقىسىنان ەرتە ورالعان، كۇن ماي توڭعىسىز اق شىڭىلتىر اشىق بولاتىن. اتىن وتقا قويىپ، سىرت كيىمىن شەشىپ، ۇيگە ەنگەن. جارىعى مول بولمەدە ەكى ايەل كويلەك ءپىشىپ وتىر ەكەن؛ دالىرەك ايتقاندا، ادەمى ايشىقتى جىبەك ماتانى تۇرسىنبالا جالاڭاش يىعىنا توگىلدىرە جامىلىپ تۇرەگەلىپ تۇر دا، كەلىنشەگى جۇرەلەپ ەتەگىن تەپشىپ وتىرعان. الدىندا عانا ايەلدەر الدەنەگە كۇلىسكەن سەكىلدى.
تۇرسىنبالانىڭ قوبىراعان قويۋ بۇرىمى، اشىق تىك تۇسكەن تولىق ماڭدايى، مويىل قارا كوزى، ۇشى قايقىلاۋ ءتۇزۋ تاناۋى، ۇلبىرەگەن جۇقا ەرىنى، ۇشكىل يەگى، ءمارماردان قاشاعانداي اپپاق ادەمى مويىنى بارشا سۇلۋلىعىن اشىپ كوز ءسۇرىنتتى. و-و-و!.. تۇرسىنبالا كۇنگەيدىڭ سۇلۋى دەپ ەل بەكەر ايتپاپتى، تەرىسكەيگە ۇزاتىلعاندا تالاي جىگىت بەكەرگە سان سوقپاپتى. قازىرگى تۇنىق تۇلعاسى ۇلكەن كەنەپكە سالعان كەلىستى سۋرەتكە ۇقسادى. جانارىمەن ايمالاپ اڭىراعان جىگىتتەن يمەنىپ كەلىنشەك ءارى اينالا بەرگەن. دوساي ابەستەۋ كەتكەنىن سەزىپ كىلت بۇرىلىپ ۇيدەن شىعا جونەلدى.
ەكى ايەل دە جىلقىشى جۇرەگىندە بۇلىك كەتكەنىن قاپىسىز ءتۇسىندى.
قىستاۋ الدىنداعى قىراتقا قاراي ماڭىپ بارا جاتىپ دوساي ويلاعان: قىلقۇيرىق سوڭىنان قيدۋلاپ ءجۇرىپ جابايى وسكەن قىزعالداقتاي ءقادىرلىمدى قولىمنان شىعارىپ الىپپىن دەپ. كوزىمدى شەل باسىپتى. قادىرىنە جەتپەپپىن. ۇركەك، نازىك جاننىڭ جۇرەك تۇبىنە ءۇڭىلۋدىڭ ورنىنا ايدالاعا لاعىپپىن؛ مەنسىنبەدى، تۇسىنبەدى دەپ سىرتتاي بەكەر جازعىرىپپىن.
دوساي دالانى كەزىپ كوپ جۇرگەن. الىستان قالىڭ قارعا ومبىلاپ، باياۋ جىلجىپ، جىلقىشى قىستاۋىن بەتكە العان ۆەزدەحود ماشيناسىن كوردى. ورتالىقتان شىققان باسشىلار سەكىلدى. ۇجىم باسشىلارى سوعىم سوياتىن ۋاقىت جەتسە ءوستىپ ءبىر-بىر ۆەزدەحود جالداپ قيانداعى جىلقىشى قىستاۋىنا قاراي ورەتىن ادەتى. الدە انەۋگۇنگى قاتىناعان كىسىدەن ايتىپ جىبەرگەن حابار تەرىسكەيگە جەتىپ ۇلگەردى مە ەكەن؟
ماشينا ءۇيىن باسىپ كەتە جازداپ بارىپ توقتادى. ىشىنەن تانىس شوفەر مەن بەيتانىس ءبىر مويىن بىتەنە كىسى ءتۇستى. دوسايعا قول ۇسىنىپ امانداسىپ جاتىر، تەرىسكەيدەن جەتكەن تۇرسىنبالانىڭ قوساعى ءجۇزجاسار ەكەن.
— اسۋ بەكىپ قالعان، سودان ءارىسى سوزاق، بەرىسى شىمكەنت ارقىلى سارتىلداپ، جول سوعىپ اۋدانعا پويىزبەن كەلىپ دۇنيەنى شىرق اينالىپ جەتكەنىم وسى، — دەيدى داۋدىراپ. تۇرسىنبالا كۇيەۋىمەن ەت جاقىن ادامداي جىلاپ كورىسكەن جوق، ەرىن ۇشىمەن سالەمدەستى دە قويدى. ءجۇزجاسار ەشتەڭەنى ءمانزۇر قىلاتىن ەمەس، ناقا ايەلى وت الۋعا كورشىگە كەتىپ سودان كوپ كەشىگىپ جاڭا ۇشىراسقانداي سىڭايدا.
— ءاي، بەينەتكە باستايىن دەسە قيىن ەكەن. وسى جولعا ايەلى قۇرعىر وقىس اتتانعاندا ىشىمنەن جاراتپاپ ەدىم. مىنەكەي، ەندى ءوزى دە ءولىم اۋزىنان قالدى، مەنى دە شاش ەتەكتەن شىعىنعا باتىردى. پويىزى دا، ماشينەسى دە ۋداي قىمبات، اقشانىڭ سورى. پاي، پاي، پاي!.. شي ساتىپ ىشەك مايلاپ شىر بىتەدى دەپ دامەلەنگەن مەندە دە مي جوق. ال، تۇرسىنبالا، نە تۇرىس بۇل، كيىن، قامدان، تاماقتان سوڭ كىدىرمەي اتتانىپ كەتەيىك. اتتى امال جوق، كوكتەمدە الامىز.
تاماقتان سوڭ شىنىمەن اتتانىپ كەتتى.
ماشينانىڭ كابيناسىنا، شوفەر بالا مەن ءجۇزجاساردىڭ ورتاسىنا وتىرىپ جاتقان كەلىنشەكتىڭ جانارىنان ءمولت ەتكەن تامشى جاستى كوردى. سول تامشى — «اداسقان ەكەنمىن»، «ەندىگى تاعدىرعا مويىنسۇنار مەن جوق» دەگەن قايسارلىقتىڭ، كەلەشەك ءۇمىتتىڭ اششى جاسى ەدى. يەگىن قاعىپ جالت ەتىپ قوشتاسىپ جاتىر. ءجۇزجاسار ۇمىتقانى ەسىنە تۇسكەندەي كابينانىڭ ىشىنەن موينىن قىلقيتتى.
— جولدارىڭ تۇسسە، قولدارىڭ تيسە تەرىسكەيدەگى ۇيگە سوعىڭدار، بىزدە دە كوڭىل مەن كوجە تابىلادى.
ماشينا اۋىر ىرعالىپ قوزعالا بەردى. كەلۋى قانداي توسىن، كەزدەيسوق بولسا كەتۋى دە سونداي جىلدام ەدى. ناقا دوسايدىڭ كەۋدەسىنە بوگدە بىرەۋ قولىن سالىپ جۇرەگىن سۋىرىپ الىپ كەتكەندەي — جان دۇنيەسى بوساي قۇلازىدى.
You Might Also Like
-
22 جاسىمدا جارىق كورگەن «تۇڭعىش كىتابىمنىڭ» رەداكتورى، عاجايىپ اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆكە!
-
كونە كىتاپتا مىناداي ءسوز بار. دۇنيەدە تىرشىلىك كوزى تاۋسىلىپ زامان اقىر بولعاندا جەردىڭ ءۇستى مەن استىنداعى ءتىرى ارۋاق، ءولىنىڭ رۋحى تارازى باسىنا جينالادى. جاراتقان يە الدارىنان شىعىپ، جانىندا مۇڭكى...
