كەدەيشىلىك تۇزاعى دەگەن نە جانە ودان قالاي قۇتىلۋعا بولادى
جۇمىس ناعىز ازاپقا اينالىپ، اقشا ۇنەمى جوق بولىپ جۇرسە، بۇنىڭ ءبىر-اق امالى بار — كەدەي بولۋ ادەتىنەن ارىلۋ.
جۇمىس ىعىرىڭىزدى شىعارىپ، جەكە اۋەستىكتەرىڭىزگە، قارىم-قاتىناستارىڭىزعا جانە دەمالىسىڭىزعا ءتيىستى كوڭىل بولمەي، ءسىز كۇن وتكەن سايىن كوبىرەك جۇمىس اتقارىپ ءجۇرسىز… ايلىق جالاقىنى اقىر كوڭىلىڭىزدەن شىعاتىن مولشەردە الىپ ءجۇرسىز، ءبىراق كوبىرەك العىڭىز كەلەدى، ويتكەنى شىعىندارىڭىز كۇن ساناپ ارتىپ بارادى عوي.
قانشا اقشا تاۋىپ جۇرسەڭىز دە، كەدەيشىلىك تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالۋ قاتەرى ءارقاشان دا بار.
كەدەيشىلىك تۇزاعى دەگەن نە
بۇل ۇعىم بىزگە ادام الەۋمەتتىك جاردەماقى الۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەمەي قوياتىن ەكونوميكالىق قۇبىلىستى سيپاتتاۋ ءۇشىن poverty trap دەگەن ءسوز تىركەسى قولدانىلاتىن اعىلشىن تىلىنەن كەلگەن. ونداي ادامنىڭ جۇمىسىنىڭ ەش ءمانى جوق، ويتكەنى ونىڭ الاتىن جالاقىسىنىڭ دەڭگەيى كوبىنەسە جۇمىسسىزدىق بويىنشا تولەنەتىن جاردەماقى دەڭگەيىنەن تومەن بولىپ تۇرادى. بۇنداي كەدەيشىلىك تۇزاعى ءار بۋىندى كەدەيىرەك ەتكەن ۇستىنە كەدەيىرەك ەتىپ وتىرادى، ال جۇدەۋ-جاداۋلىقتان، شىنداپ كەلگەندە، قۇتىلار جول جوق.
الايدا، ءقازىر كەدەيشىلىك تۇزاعىنىڭ ماعىناسى كەڭىپ كەتتى. ول ادامنىڭ اقشاسى مەن دۇنيە-مۇلكىنىڭ مولشەرىن بىلدىرمەيدى. كەدەيشىلىك تۇزاعىنا جۇمىسىز كىسى دە، بيزنەسمەن-ميلليونەر دە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن.
گاپ ەسەپ-شوتتا قاراجاتتىڭ جوقتىعىندا ەمەس، اقشانى جانە اقشا تابۋ تاسىلدەرىن جاڭساق تۇيسىنۋدە. ادام قانشا اقشا تاپسا دا، وعان اقشاسى ءاردايىم از كورىنىپ تۇرادى. تۇزاق دەگەن وسى.
بۇل تۇزاققا كىمدەر ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن
تومەنبىلىكتىلىكتى ەڭبەك (قارا جۇمىس) اتقاراتىن ادامدار
كەز كەلگەن ەڭبەك ءتۇرى ادامعا پايدا اكەلەدى، ءبىراق كەز كەلگەن ءتۇرى ءۇشىن كوڭىلدەن شىعاتىن اقى تولەنە بەرمەيدى. مىسالى، الماتىدا ايىنا 200 000 تەڭگە الاتىن قۇرىلىسشىلاردى دا، 600 000 تەڭگە الاتىن قۇرىلىسشىلاردى دا كورۋگە بولادى. ارينە، باسقا وڭىرلەردە ەڭبەكاقى اناعۇرلىم از بولۋى مۇمكىن، دەگەنمەن، جۇمىسكەردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى وزگەرمەيدى.
كەدەيشىلىك تۇزاعىنا ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن قارا جۇمىسشىسى تۇسە بەرمەيدى. تاجىريبەلى جۇمىسكەر جاقسى تابىسقا كەپىل بولاتىن بارىنشا ءتيىمدى نۇسقانى تابا الادى. ءبىراق جاقسى جۇمىستى ىزدەۋگە قاجەتتى تاجىريبە مەن ۋاقىت ەكىنىڭ بىرىندە جوق.
وسى تۇستا «بۇنىڭ كەدەيشىلىك تۇزاعىنا قانداي قاتىسى بار؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بار گاپ اتا-انالارى قارا جۇمىس ىستەگەن وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن بالالار كەدەيشىلىك قۇردىمىنا تاپ بولۋ تالەيى كوبىرەك. 2015 جىلى ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ەكسپەريمەنت جاساپ، ونىڭ بارىسىندا كەدەيشىلىك تۇقىم قۋالايتىنىن انىقتادى.
پروبلەما قارجى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، قارجىنى دۇرىس تۇيسىنبەۋدەن دە شىعادى. كەدەيشىلىك جايلاعان وتباسىندا تاربيە العان بالالاردىڭ ويىنا جۇمىستىڭ لياززاتقا بولەي الاتىنى ويىنا كىرىپ شىقپايدى، ولار ءۇشىن جۇمىستىڭ باستى ماقساتى — تەك قانا اقشا عوي. ۇلكەيگەن بالا اتا-اناسىنىڭ جولىن قۋىپ، وزىنە تانىس بولىپ قالعان ماماندىقتى تاڭداۋى مۇمكىن.
قارا جۇمىس جوعارى ءبىلىمنىڭ جوقتىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋعا جاعدايى بولماعان ادامنىڭ ءوزىن جانە وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن اقىرىندا ەڭبەكاقىسى از تولەنەتىن (قارا كۇش جۇمسالاتىن) جۇمىس تاۋىپ الاتىنىن ءجيى بايقاۋعا بولادى. وسىمەن ءبىتتى: تۇزاق تارتىلدى، ەندى ودان سىتىلىپ شىعۋ الدەقايدا قيىن بولادى.
بوس ۋاقىتىن ءمان-ماعىناسىز دەمالىسقا جۇمسايتىن ادامدار
بىلايشا ايتقاندا، كەز كەلگەن دەمالىس — بۇل جاقسى نارسە. دەيتۇرعانمەن، ءبىر رەتتىك-ەكى رەتتىك «جالقاۋلىق باسقان» دەمالىس كۇندەرى مەن بوس ۋاقىتتى ۇدايى زايا كەتىرىپ وتىرۋدىڭ ايىرماشىلىعى بار.
بۇل جەردە گاپ پايدالى ءارى بەلسەندى دەمالىسقا اقشانىڭ جوقتىعىندا ەمەس، دۇرىسىندا — وعان كۇش-قۋات جەتپەي قالىپ جاتادى. وسىلايشا، ءبىز ەڭبەگىڭ شىعىندالاتىن ۋاقىت وتكىزۋ ورنىنا قولجەتىمدىرەك ءارى وڭايىراق بىردەڭەنى: دوستارمەن بىرگە باردا وتىرۋدى، Netflix-تەن بەرىلەتىن جاڭا سەريالدى كورۋدى نەمەسە توبەگە ويلانا قاراپ ديۆاندا جاتۋدى قوش كورەمىز.
تۇيىققا تىرەلدى دەگەن وسى: داۋلەتىڭىزدى ارتتىرىپ، ماتەريالدىق جاعدايىڭىزدى جاقسارتقىڭىز كەلەدى، ءبىراق كۇش-قايراتىڭىز دا، ۋاقىتىڭىز دا جوق. ياعني، دامۋ دا جوق. بۇل كەدەيشىلىك تۇزاعى ەمەي نەمەنە؟
وتە جاس كەزدە بالالى بولعاندار
بالانى جاقسىلاپ تاربيەلەپ شىعۋ ءۇشىن اتا-انا بولساق دەگەن تىلەكتىڭ عانا بولعانى جەتكىلىكسىز. وسىلاي بولا تۇرا بۇل كوپتەگەن قىزدارعا، بالانىڭ بار قاجەتىن وتەۋگە جەتەتىن قاراجاتى بولماسا دا، تاۋەكەل ەتىپ، بالا تۋۋعا كەدەرگى بولا المايدى. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى عانا.
ەكىنشى جاعىنان العاندا، قىزدىڭ جوعارى ءبىلىم الاتىن، مۇقتاجدىق كورمەي ءومىر ءسۇرۋىن قامدايتىن جاقسى جۇمىس تاباتىن مۇمكىندىگى جوق. مىنە، وسىلايشا، ءسابيى بار جاس انا اۆتوماتتى تۇردە كەدەيشىلىك تۇزاعىنا تاپ بولادى.
دەكرەتتەن شىققان سوڭ دا جاعداي جاقسارا قويمايدى: قىزدىڭ ەڭبەك تاجىريبەسى، كەيدە ءتىپتى جوعارى ءبىلىمى تۋرالى ديپلومى دا جوق بولىپ، بۇل ونىڭ جاقسى قىزمەتكە تۇرۋ مۇمكىندىگىن اناعۇرلىم ازايتىپ جىبەرەدى.
ناتيجەسىندە ءبىز تۇزاقتاعى، شىعىپ كەتۋگە بولاتىن، ءبىراق وعان كوپ ۋاقىت پەن كۇش كەتەتىن، تاعى ءبىر ۇياشىق الامىز.
بۇكىل ءومىرىن دامىماعان كەدەي ەلدە وتكىزەتىندەر
ەل دە، ادام سياقتى، كەدەيشىلىك تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. ءالسىز ەكونوميكا، جەمقورلىققا بىلىققان كوشباسشىلار، تۇراقسىز ساۋدا — وسىنىڭ ءبارى ءومىر بويى وسىنداي ەلدە تۇراتىن قاراپايىم ازاماتتىڭ اۆتوماتتى تۇردە كەدەيشىلىك تۇزاعىنا ىلىنۋىنە اپارىپ سوعادى.
بۇعان قوسا، ول ادامنىڭ اينالاسىندا ءوزى سياقتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەمەس، تىراشتانعان كۇنكورىستىڭ، ءوزىن تۇتقىننان «بوساتىپ الۋ» ءۇشىن مەيلىنشە كوبىرەك اقشا تابۋدىڭ قامىمەن جۇرگەن ادامدار قاپتاپ ءجۇر. وسىلايشا ول ءوزىنىڭ جاعدايىن ناشارلاتا بەرەدى.
كەدەيشىلىك تۇزاعىنان قالاي قۇتىلىپ كەتۋگە بولادى
1. اقشاعا دەگەن قارىم-قاتىناستى وزگەرتۋ
ءبىزدىڭ كوبىمىز ەرەسەك ءومىردى سوقىر تيىنسىز باستايمىز. العاشقى العان ايلىعىمىزعا شاتتانىپ، بەكەر تىراشتانباعانىمىزدى تۇسىنە باستايمىز: ەندى بۇكىل ارمان-اڭسارلارىمىز بەن جوبا-جوسپارلارىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءبىراق ايلىقتىڭ وسۋىمەن قاتارلاسىپ ءبىزدىڭ مۇقتاجدىقتارىمىز دا ارتا بەرەدى. بۇنىڭ جامان ەشتەڭەسى جوق، كەرىسىنشە، جاقسىعا ۇمتىلۋ — ادامدى دامىتىپ وتىراتىن جاقسى قاسيەت. اقشا — جاقسى موتيۆاتور، دەگەنمەن، ول جۇمىستىڭ باستى ماقساتىنا اينالىپ كەتپەۋى كەرەك.
ءبىر نارسەنى جەتە ۇعىپ الۋ قاجەت: اقشا ءسىزدىڭ ىرقىڭىزعا باعىنادى، كەرىسىنشە ەمەس. جانە دە اقشانىڭ قانشا بولاتىنى وزىڭىزگە بايلانىستى. ءسىز بار اقشاڭىزدى ارزان كۇلكىگە جۇمساپ تاستاپ، ارتىنان ايلىقتىڭ ازدىعىنا قىنجىلۋىڭىز مۇمكىن. نە بولماسا اقشانى جيناپ نەمەسە ونى ءوزىڭىزدىڭ بيزنەسىڭىزگە جانە ءوزىڭىزدى دامىتۋعا جۇمساۋ ارقىلى اقشانى دۇرىس پايدالانۋىڭىز مۇمكىن. قاي جاعدايدا دا اقشا مولشەرى تەڭ بولۋى مۇمكىن، تەك اقشانى دۇرىس پايدالانۋ — ونى كوبەيتە ءتۇسۋدىڭ كەپىلى. سوندىقتان، ءوز جۇمىسىڭىزدى، قىمباتشىلىقتى جانە ناشار بيلىكتى سىناۋدان ەمەس، وزىڭىزدەن باستاڭىز.
2. ۇساق-تۇيەك شىعىنداردى دا ەسكەرىپ وتىرۋ
جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتىپ ءسىز قالاي دا ءۇي ماڭىنداعى كوفەحاناعا باس سۇعىپ تۇراسىز. ال قيىن تيگەن جۇمىس كۇنىنەن سوڭ ءتاتتى بىردەڭە تىستەگىڭىز كەلىپ تۇرادى، ءسىزدىڭ وعان ەڭبەگىڭىز ءسىڭدى عوي. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ازعانتاي عانا اقشا كەتەتىن سياقتى كورىنەتىن كىشىگىرىم داستۇرلەرى، ادەتتەرى مەن ەركەلىگى بار.
بۇنداعى ءتۇيىندى ءسوز تىركەسى — «سياقتى كورىنەتىن». ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سۇيىكتى تاڭعى كوفەڭىزگە قانشا اقشا قۇردىمعا كەتىپ جاتقانىن ءبىر رەت بولسا دا ەسەپتەپ كوردىڭىز بە؟ نەمەسە ساتىپ الماي كەتە المايتىن ۇساق-تۇيەك اشەكەي زاتتارعا قانشا كەتىپ ءجۇر؟ ءسىز دوستارىڭىزبەن كافەگە بارىپ ءجۇرىپ قانشا اقشانى جوق قىلدىڭىز؟
ءبىر رەتتىك-ەكى رەتتىك ازعانتاي شىعىندار قارجىلىق جاعدايىڭىزعا اسەر ەتە قويماس. ەگەر ولار شىنىمەن ءبىر رەتتىك-ەكى رەتتىك قانا بولسا… بىزگە ەگەر بۇگىن ءبىر نازىمىزدىڭ وتەمىنە 500 تەڭگە قاشلاساق، بۇدان اقشامىز ورتايىپ قالمايتىنداي كورىنەدى. الايدا، وسىنداي ازعانتاي اقشانىڭ ءوزى ءسىزدى ءبىر ايدا 15 000 تەڭگەگە شىعىنعا ۇشىراتادى.
ءوز قارجىڭىزعا يە بولۋدىڭ ەڭ جاقسى ءادىسى — بيۋدجەتتى ناقتى قاداعالاپ كورىپ وتىرۋ. شىعىندارىڭىزدى (ەڭ ۇساق شىعىنداردى دا) ءبىرىن قالدىرماي جازىپ وتىراتىن ارنايى موبيلدىك قوسىمشا بولسىن نەمەسە قويىن داپتەر بولسىن — بۇلاردىڭ كەز كەلگەنى ەڭ قۇرىعاندا سىزگە اقشانىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن تۇيسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
ارى قاراي وڭاي: ىشتە جاتقان شوپوگوليكتى ۋىسىڭىزدا ۇستاۋدى ۇيرەنىپ، اقىرى كەدەيشىلىك شىرماۋىنان قۇتىلۋ.
3. عايىپتان كەلە قالار كەرەمەتتى كۇتۋدى دوعارىڭىز
ءبىر كۇندە-اق باي بولىپ شىعا كەلەتىن مۇمكىندىك بولسا عوي، دەگەن وي اركىمگە-اق كەلگەن شىعار. 100 تەڭگەگە لوتورەيا بيلەتىن ساتىپ الىپ، ميلليون ۇتۋ. بەيتانىس تۋىسىڭىزدان نورۆەگياداعى كەرەمەت ءبىر ءۇيدى مۇراعا الۋ. جۇمىستا قىزمەتىڭىز جوعارىلاپ، جانىڭىز قالاعاننىڭ بارىنە جەتەتىن ايلىق الۋ.
ارينە، كەيدە كەيبىرەۋلەردىڭ شىنىمەن-اق «باعى جاناتىن» جاعدايلار بولىپ تۇرادى. ءبىراق، جىلدار بويى ساتتىلىككە سەنىپ جۇرە بەرگەنشە، وزدىگىڭىزدەن مانساپتا تابىسقا جەتۋ قامىن جاساۋعا بولادى عوي.
ءسىزدىڭ تابىسىڭىزدىڭ كولەمى تەك وزىڭىزگە عانا بايلانىستى. ازدان: اقشانىڭ ءبىر بولىگىن جيناپ وتىرۋعا نەمەسە، ەڭ بولماعاندا، اقشانى بايلىقتىڭ استىندا قالدىرۋعا ۋادە بەرەتىن لوتورەيا سياقتى نارسەلەرگە شاشپاۋدان باستاعان ابزال. جۇمىستا كاسىبي دەڭگەيگە جەتۋگە تىرىسۋ، «ابىروي اپەرەتىن» قىمبات زاتتاردى الۋ ءۇشىن نەسيەگە ۇرىنباۋ جانە بازبارەۋدىڭ ءسىزدى باي قىلىپ جىبەرەتىنىنە يەگىڭىزدى قىشىتپاۋ — بۇنى تەك ءوزىڭىز عانا ىستەي الاسىز.
4. تاۋەكەل ەتۋدەن تايساقتاماۋ
جاڭا ءبىر نارسەنى ىستەپ كورۋدەن، قالىپتاسقان باعىتتان اۋىتقۋدان قورقۋ، دۇرىس تاۋەكەل ەتە الماۋ ادامداردى نە ەشتەڭە ىستەمەۋگە، نە اعات قىلىقتار قىلۋعا ماجبۇرلەيدى. ەكى جاعدايدا دا ادام ءوزىنىڭ قورقىنىشىنىڭ نەمەسە دۇرىستاپ ويلاستىرىلماعان تەز بايىپ كەتۋگە دەگەن تالپىنىسىنىڭ كەسىرىنەن تۇزاققا ءتۇسىپ قالادى.
تاۋەكەلگە بەل بۋۋ — بۇل شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ ءۇشىن تۇراقتى جۇمىستى تاستاۋ، نەسيەلەر الىپ، باليگە تارتىپ كەتۋ ەمەس. تاۋەكەلگە بەل بۋۋ — بۇل ءوز ءومىرىڭ مەن ادەتتەرىڭدى اقىرىنداپ ءتيىمدى جولمەن وزگەرتۋ.
بىلىكتىلىك ارتتىرۋ كۋرستارىنا بارۋعا نەمەسە اۋەستىگىڭىزدى (حوببي) سۇيىكتى ىسىڭىزگە جانە اقشا تابۋ تاسىلىنە اينالدىرۋعا بولادى. باستىسى — اسىقپاي، اقشانى ءبىرىنشى ورىنعا قويماي، ءوزىڭىزدىڭ ومىرىڭىزگە ەنگىزەتىن العاشقى جاقسى وزگەرىستەردەن ءلاززات الۋ.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
كەدەيلىكتە وسكەن ادامداردىڭ زياندى 5 ادەتى
ءسىزدىڭ ۇنەمشىل ەمەس، بەيشارا قايىرشى ەكەنىڭىزدىڭ 10 بەلگىسى
You Might Also Like
-
وتكەن ءجۇزجىلدىقتاردا ادامزاتتىڭ ساناسى قانشا جەردەن «بۇقارالىق» بولسا دا، 21 عاسىر ول عاسىرلاردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى. «جاپپاي تۇتىنۋ ءونىمى»، «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدا...
