InfoHub Logo

وتكەن ءجۇزجىلدىقتاردا ادامزاتتىڭ ساناسى قانشا جەردەن «بۇقارالىق» بولسا دا، 21 عاسىر ول عاسىرلاردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى. «جاپپاي تۇتىنۋ ءونىمى»، «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى» ت.ب. سياقتى ۇعىمدار مەن قۇبىلىستار نىق ورناپ الدى. ەندى بۇل الەمنىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن انىقتاپ بىلۋگە تىرىسۋ بولماسا دا، ەڭ قۇرىعاندا جىلدان جىلعا اككى بولىپ بارا جاتقان مانيپۋلياسيالارعا ەرىپ كەتپەۋ قاراپايىم ادامنىڭ باستى ماقساتىنا اينالدى.

كەڭ ماعىناسىندا بۇقارالىق سانا — قالىڭ كوپشىلىكتىڭ، حالىقتىڭ ساناسى. تارىراق ماعىناسىندا — بەلگىلى ءبىر قۇرالداردىڭ، ەڭ اۋەلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپال ەتۋىمەن ايقىندالىپ شىعاتىن كادۋىلگى سانانىڭ ايرىقشا ءتۇرى.    

بۇقارالىق سانا ءبىر ورىندا قاتىپ تۇرىپ قالمايتىندىعى، ءبىرتۇتاس بولماۋى، ەموسيونالدىلىعى، كەرەعارلىعى، ءبىر ۇلگىدەن شىقپايتىندىعى جانە بەلگىلى ءبىر تۇراقتى قاتە ويتۇيىندەر (ستەرەوتيپ) ارقىلى سيپاتتالادى. بۇل رەتتە كوپ نارسە عىلىم مەن جاپپاي كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى. بۇقارالىق سانانىڭ جاي-كۇيىن ءداۋىر ايقىندايدى دەۋگە دە بولادى.  

ادامنىڭ بۇقارالىق ساناسىندا ءاردايىم، ەڭ قۇرىعىندا، نەگىزگى ەكى قابات بولادى:   

— كادۋىلگى سانا: كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرشىلىككە بايلانىستىنىڭ ءبارى.  

— پراكتيكالىق سانا: بۇعان ادامنىڭ بۇكىل ومىرلىك تاجىريبەسى كىرەدى.  

سونداي-اق، بۇقارالىق سانادا ونى جىلجىمالى ءارى قۇبىلمالى ەتەتىن، ياعني — ىقپال مەن مانيپۋلياسيالار جاساۋعا دايىن ەتەتىن كەرەعارلىق ەلەمەنتتەر بار. قۇبىلمالىلىق پەن جىلجىمالىلىق سانانىڭ كەي ەلەمەنتتەرىنە، مىسالى، الىپ-قاشپا اڭگىمە مەن وي-پىكىرلەر ءتان.  

بۇدان بولەك قوعامدىق سانا مەن ساياسي سانانى اجىراتا بىلگەن ءجون:  

— قوعامدىق سانا — قوعامنىڭ ءوزىن كورسەتەتىن بەلگىلى ءبىر داۋىرگە ءتان ۇجىمدىق ەلەس-ويلار جيىنتىعى. ونى جەكە باس ساناسىنا قارسى قويادى. بۇل ارادا قوعامدىق سانانىڭ جەكە باس ساناسى قاسيەتتەرىنە تىرەۋگە بولمايتىن جۇيەلىك قاسيەتتەرى بار. قوعامدىق سانانىڭ التى تۇرپاتى دارالىنىپ كورسەتىلەدى: مورال، عىلىم، ونەر، يدەولوگيا، ءدىن جانە قۇقىق.   

— ساياسي سانا — بۇل ادامداردىڭ، توپتاردىڭ، ۇلتتاردىڭ ساياسي سالانى تۇيسىنەتىن بىلىمدەرىنىڭ، باعامدارىنىڭ، كوڭىل كۇيىنىڭ جانە سەزىمدەرىنىڭ  جۇيەسى. ول ساياسي تەوريالاردىڭ، يدەيالاردىڭ، ەلەس-ويلاردىڭ، كوزقاراستاردىڭ، يلانىمشىلىقتىڭ جانە نانىم-سەنىمدەردىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى.  

بۇقارالىق سانانى ادەتتەگى جاعدايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءتۇزىپ قالىپتاستىرادى. ب ا ق ءجۇرىس-تۇرىستىڭ، قورشاعان الەمدى ءتانىپ-تۇسىنۋدىڭ، ءبىلىمنىڭ، ءومىر سالتىنىڭ مودەلدەرىن تاراتادى. ەگەر بۇقارالىق ساناعا ىقپال ەتەتىن بولماعاندا (ەڭ قورقىنىشتىسى دا وسى) بۇنىڭ ءبارىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قالىپتى ۇدەرىس دەۋگە بولار ەدى.

بۇقارالىق سانانى بيلەپ-توستەۋ (مانيپۋلياسيالاۋ) ادىستەرى

ستاندارتتى سانانى بيلەپ-توستەۋ ادىستەرىنە كىرىسپەي تۇرىپ، لينگۆيست جانە فيلوسوۆ نوام حومسكيي قانداي ادىستەردى ەڭ تەگەۋرىندى دەپ ەسەپتەيتىنىن قاراپ شىعايىق:  

زەيىندى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرۋ  

ەگەر ەلدە جانە قوعامدا ماڭىزدى جانە قاتەرلى پروبلەمالار كوپ بولسا، اقپاراتتىق كەڭىستىك ماڭىزى شامالى پروبلەمالارعا تولتىرىلادى. بۇل ءادىسدىڭ ءمانى قوعامدى قاجەتسىز نارسەلەرگە نازار سالعىزىپ قويۋ عانا ەمەس، سونداي-اق ادامنىڭ ويلانۋىنا ۋاقىت قالدىرماي تاستاۋ.

پروبلەمالاردى قولدان جاساپ، سوسىن ولاردى ءبىر جاقتى قىلۋ جولدارىن ۇسىنۋ  

بۇل ءادىستى «پروبلەما-رەاكسيا-شەشىم» امالى دەپ تە اتايدى. ول ءۇشىن حالىق ىشىندە مىندەتتى تۇردە ەموسيونالدىق رەاكسيا تۋدىراتىن الدەبىر پروبلەمانى ءتۇزۋ كەرەك. ەندى ازاماتتار وزدەرى ۇكىمەتتەن قاجەتتى شارالاردى قولدانۋدى تالاپ ەتە باستايدى.  

ورىندالۋ ۋاقىتىن كەيىنگە شەگەرۋ  

كوپشىلىك قولداي قويمايتىن شەشىمدى قابىلداتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ول «قاجەتتى ءارى اۋىرتپالىعى بار» نارسە رەتىندە تانىستىرىلادى دا، ب ا ق ونى بولاشاقتا جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگىن حابارلايدى. قوعام كەلىسە كەتەدى، ويتكەنى شەشىم قابىلدانباي قالاتىن جارقىن بولاشاق تۋرالى ويلاۋ وڭاي. وسىلايشا ۇكىمەت وسى ويعا بوي ۇيرەتە بەرىپ، شەشىم نەمەسە زاڭ قابىلدانعان كەزدە اسا قاتتى قارسىلىق بىلدىرمەۋگە ۋاقىت بەرەدى.  

بىرتىندەپ قولدانۋ ءتاسىلى  

توڭكەرىس بولىپ كەتۋىنەن سەسكەنەتىن ۇكىمەت حالىقتىڭ كوڭىلىنە جاقپايتىن شارالاردى كۇننەن كۇنگە، ايدان ايعا جالعاپ، بىرتىندەپ ەنگىزەدى. ادامنىڭ كەز كەلگەن جاعدايعا بەيىمدەلىپ كەتكىشتىگى سەبەپتى حالىقتىڭ قولايسىز جاعدايعا ەتى ۇيرەنىپ كەتەدى.  

ويلانىپ-تولعانۋعا ەمەس، ەموسياعا كۇش سالۋ  

بۇل كلاسسيكالىق ءتاسىلدىڭ قولدانىلمايتىن جەرى جوق: ۇكىمەتتىڭ ايتارعا ەشتەڭەسى جوق كەزدە ول ب ا ق ارقىلى ەموسياعا «جارماسادى». اسىرەسە ادامنىڭ ۇرەيىنە «تىنىشتىق بەرمەي قويادى». حالىققا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي تاقىرىپتار بويىنشا ويلانىپ-پايىمداۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋ ءۇشىن بارلىق اقپارات كوزدەرىنەن جاپپاي يستەريا تاراتىلادى.   

جۇرت تۋرالى ولاردىڭ وزىنەن دە ارتىق ءبىلۋ  

عىلىم كومەگى ارقىلى «جۇيە» جىل وتكەن سايىن ادامي پسيحولوگيا جايىنداعى ءبىلىمىن تولىقتىرا تۇسەدى. بۇل ادامدارعا، ءتىپتى ولار بۇل جايىندا سەزىپ-بىلىپ تۇرعاندا دا، دەگەنىن بۇرىنعىدان پارمەندىرەك ىستەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.   

ءوز-وزىن كىنالى سەزىندىرە ءتۇسۋ   

ب ا ق قوعامعا نەمەسە جەكەلەگەن تاپتارعا قانداي دا ءبىر وقيعالاردىڭ تۋىنداعانى ءۇشىن كىنا ارتادى. بۇدان بىلاي ول كىسىلەر زاڭدى بەلىنەن باسقان ۇكىمەتپەن كۇرەسۋدىڭ ورنىنا ءوز-وزىن كەمسىتۋمەن جانە رەفلەكسيامەن اينالىسىپ كەتەدى.   

دارىنسىزدىقتى دارىپتەۋ  

پاسىق، اقىماق جانە كورگەنسىز ادامدار كورسەتىلەتىن ءار-الۋان شوۋلار ارقىلى قوعامعا وسىلاي بولساڭ تابىسقا جەتەسىڭ دەگەن وي سالىنادى.

بۇدان بولەك، ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇقارالىق سانانى بيلەپ-توستەۋدىڭ كلاسسيكالىق ادىستەرى بار. ول ادىستەر پايدا بولعالى ونداعان جىلدار ءوتتى جانە ولار نەشە ءتۇرلى ەلدەردە سىنالدى.

يلاندىرۋ  

بۇل ءادىس بىرنەشە ەلەمەنتتەن قۇرالادى: كوپشىلىكتى سۋگگەستيۆتى كۇيگە ءتۇسىرۋ، ونىڭ سەنىمىنە كىرۋ، ءوز ادامى بولىپ الۋ، قولىڭنان ءبارى كەلەتىنىنە سەندىرۋ. يلاندىرۋدىڭ مايەگى — قوعام ەشتەڭە جايىندا ويلانىپ-تولعانباۋى ءتيىس، وتكەنى ول ءۇشىن ۇكىمەت ويلايدى جانە قايتپەك كەرەك ەكەنىن بىلەدى.  

دەرەكتەردى جاسىرۋ

ونداعان دەرەكتىڭ ىشىنەن مانيپۋليستتىك كوزقاراستى دالەلدەپ بەرەتىن بىر-ەكى دەرەك تاڭداپ الىنادى. جۇرتتىڭ كوپشىلىگى كەرەكتى (بارلىعى ەمەس) ايعاق-دەرەكتەر عانا تاڭداپ الىنعانىن تۇيسىنەدى، ءبىراق، سوندا دا بولسا، ب ا ق بايلامدارىنا سەنەدى. گاپ دەرەكتەردىڭ ايتىلماۋى — بۇل جالعان ءسوزدىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىندە. بۇل وتىرىكتەن دە جامان بولۋى مۇمكىن.

دۇشپان بەينەسى  

ىشكى پروبلەمالار تۋراسىندا ايتۋدىڭ ورنىنا ب ا ق ەلگە ءقاۋىپ ءتوندىرىپ، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدا دامۋعا كەدەرگى بولىپ جۇرگەن جاۋدى قولدان جاساۋ ارقىلى احۋالدى ۋشىقتىرا تۇسەدى.  

قايتا-قايتا ايتا بەرۋ نەمەسە «گەببەلستىڭ ءادىسى»  

الەۋمەتتانۋشىلار مەن پسيحولوگتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەسەپتەۋىنشە مانيپۋلياسيا، ونى ەشكىم بايقامايتىن كەزدە، جاقسى جۇزەگە اسادى. ءبىراق پراكتيكادان بايقالعانىنداي، بۇلاي بولۋى مىندەتتى ەمەس. «مىڭ رەت قايتالانعان وتىرىك شىندىق بولىپ كەتەدى». بۇگىنگى كۇنى الدامشىلىق پەن وتىرىك بولىپ سانالاتىن نارسە ەرتەڭگى كۇنى اقيقات بولىپ كەتەتىنىنە تاڭدانۋدان باسقا لاجىڭ جوق.  

قورقىتىپ-ۇركىتۋ ءادىسى  

قوعامدى وقيعانىڭ ءوربۋىنىڭ تەك ەكى نۇسقاسى: سۇمدىق جانە ناشار نۇسقاسى عانا بار ەكەنىنە يلاندىرىپ تاستايدى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وسى «ناشار» نۇسقا «جاقسى» جانە بىردەن ءبىر دۇرىس امال بولىپ قابىلدانىپ كەتەدى.

فراگمەنتاسيا

رەپورتاج، ماقالا نەمەسە سيۋجەت ءبىر بىرىمەن ءوزارا بايلانىسى جوق بىرنەشە ۇزىندىگە بولشەكتەلەدى. كورەرمەن نەمەسە وقىرمان بۇل ماعلۇماتتان ەشقانداي ماعىنا تابا المايدى، ەسەسىنە كۇشتى نەگاتيۆتى ەموسيانىڭ زاريادىن الادى.  

كەيدە مانيپۋلياسيا ءجۇرىپ جاتقانىن انىقتاي قويۋ قيىن، سەبەبى، ءبىزدى كۇن سايىن اقپاراتتىڭ كوپ مولشەرىمەن بومبالاپ جاتادى. جانە دە ءسىز جاڭالىقتاردى ءوشىرىپ تاستاساڭىز دا، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز بەن كوڭىلىڭىزگە ۇيالاعان نانىم-سەنىم قالادى — ءبىراق ولاردىڭ بۇرىن، مانيپۋلياسيانىڭ اسەرىنەن تۇزىلمەگەنىن قالاي بىلۋگە بولادى. بۇل قيىن سۇراق، الايدا جالعان اقپاراتتىڭ مىيىڭىز بەن پسيحيكاڭىزعا ەتەتىن ىقپالىن مەيلىنشە از قىلۋ ءۇشىن، ءوز بويىڭىزدا سىني ويلاي ءبىلۋدى دامىتۋ كەرەكتىگى انىق.   

جاعدايدى ازدى-كوپتى وبەكتيۆتى باعامداۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن مانيپۋلياسياعا قارسى تۇرۋدىڭ كەيبىر امبەباپ تاسىلدەرى بار:

— اقپاراتتى تۇپكى دەرەككوزدەن الۋ؛  

— ءبىر بىرىنە كەرەعار دەرەككوزدەردى تالداپ (ەكى تاراپتىڭ دا تاراتقان دەرەكتەرىن)، ورتاق جانە سايكەسپەيتىن پىكىرلەردى انىقتاۋ؛  

— الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءارقيلى توپتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن تالداپ-ساراپتاپ شىعۋ؛   

— قولداپ وتىرعان پىكىرىن تالداۋ ارقىلى ماگيپۋلياتورلاردى انىقتاۋ.  

سونداي-اق سانانى مانيپۋلياسيالاۋدىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىن انىقتاۋعا تالپىنىپ كورۋگە بولادى:  

— ب ا ق جۇرتقا تۇلعالار رەتىندە ەمەس، تاڭداۋ ەركىندىگى جوق وبەكتىلەر نەمەسە زاتتار رەتىندە قاراي باستايدى؛  

— ب ا ق نىساناعا العانى ءسىزدىڭ پسيحيكاڭىز، قۇندىلىقتارىڭىز، نانىم-سەنىمدەرىڭىز، ەلەس-ويلارىڭىز جانە ماقسات-مۇراتتارىڭىز ەكەنىن سەزگەن ءار كەز — بۇل سانانىڭ مانيپۋلياسيالانۋىنا ۇشىراعانىڭىزدىڭ بەلگىسى؛   

— ەگەر ءسىز قورقىنىش پەن جايسىزدىق سەزىمىن ءتۇزۋدى ماقسات ەتكەن جاڭالىقتاردى وقىپ نەمەسە كورىپ وتىرساڭىز، «بۇل ايتەۋىر بىرەۋگە كەرەك بولىپ تۇر» دەگەن ءسوز.   

بۇقارالىق اقپاراتقا كەلگەندە ءوزىڭىزدى سكەپتيك ەتىپ تاربيەلەڭىز. بۇل ءسىز ءاربىر وقىعان ءسوزىڭىزدى تەكسەرىپ وتىرۋىڭىز كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى، ءبىراق ءسىزدى مانيپۋلياسيالاپ جاتقان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن قاپەرىڭىزدە ۇستاڭىز. ينتۋيسياڭىزعا قۇلاق سالىڭىز — ادەتتە ينتۋيسيا الدەكىمنىڭ ءسىزدىڭ پسيحيكاڭىزعا كيلىگۋگە تالپىنىپ جاتقانىن ءبىرىنشى بولىپ بايقاپ قويادى.  

ساتتىلىك تىلەيمىز! 

---