InfoHub Logo

ابىلاي XVIII عاسىرداعى اتاعى جەر جارعان حان بولىپتى. 1700 جىلدار شاماسىندا دۇنيەگە كەلىپ، كەيىن تۇركىستاندا ابىلمامبەت تورەگە قىزمەت ىستەپ، وعان تاعى قورلانىپ، تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعادى. مۇندا دا تۇراقتاي الماي، سارىارقاعا كەلىپ، اتىعاي داۋلەتكەلدى بايدىڭ جىلقىسىن باعادى. كەيىن قازاق-قالماقتار اراسىنداعى قاتتى ۇرىستاردا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، سابالاق اتىنان قۇتىلىپ، اتىعاي قاراۋىلدان التى قاتىن الادى. كەيىن ايەلىنىڭ سانى ون جەتىگە جەتىپ، وتىز ۇلدى بولادى. كوكشەتاۋدا تۇرىپ، قازاق حالقىنا قىرىق سەگىز جىل حان بولىپ، الپىس جەتى جاسىندا قايتىس بولىپتى. سۇيەگى تۇركىستانعا قويىلىپتى.

ابىلاي حان جاۋىنگەر باتىرلارىمەن سىر بويىنداعى ەلدى ارالاپ جۇرگەندە قالماقتىڭ اتىشۋلى، ءارى شەشەنى، ءارى باتىرى شىرىن: «ابىلاي ەلىن شابۋعا قولايلى ۋاقىت وسى» دەپ قوڭتاجى حانعا ايتقان سوڭ، قوڭتاجى ابىلايدىڭ ەلىنە ەكى جۇزدەي جورتۋىل قالماق جىبەرىپ، قازاق ەلىن شاپتىرادى. ابىلاي سىردان قايتىپ كەلىپ، مۇنى ەستىگەن سوڭ، شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان حالقىن كورىپ، بوگەلمەستەن جۇرتتىڭ باسشى-بيلەرىن، جاۋىنگەر باتىرلارىن جيىپ الىپ اقىلداسادى:

— قايتسەك تە قالماقتىڭ شابۋىلىندا كەتكەن مالىمىزدى قايتارىپ الۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن قالماقتان ءسوز الۋىمىز كەرەك، — دەيدى.

سول كەزدە قالماقتىڭ حانى قوڭتاجى سويلەسە، ءسوز بەرمەيتىن، ەگەسسە، جول بەرمەيتىن باتىر، كوسەم، قايراتتى، قاجىرلى، اقىلى مول، ايلالى ادام ەكەن.

— مەن سىزدەردىڭ ەشقايسىڭا «سەن بار» دەپ اتاپ ايتپايمىن. ءبىراق قوڭتاجىمەن ايتىسۋعا، ارباسۋعا جارايمىن دەپ، بويىڭا سەنگەندەرىڭ وزدەرىڭ ايتىڭدار، — دەپتى.

سوندا «مەن بارامىن» دەپ ەشكىم جاۋاپ بەرە الماپتى. كوپتىڭ قايعىرىپ، قامالىپ وتىرعانىن ءبىلىپ ابىلاي:

— قازاق قالماقتىڭ باسىبايلىسى ما ەدى، نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ — دەگەندە، سۇيىندىك ايدابول ءبيدىڭ تايكەلتىرى، قاراكەرەي قابانباي، سىرىم مالايسارى «ءبىز بارامىز» دەپتى.

— ەندەشە، جارايدى، — دەپ، ءوزىنىڭ باتىرلارىنان ءجۇز كىسى قوسىپ، باسشىسى قابانباي، سىرىم مالايسارى بولىپ، قوڭتاجىعا جونەلتپەك بولىپ جاتقاندا، بولاتقوجا (قاراكەسەك — بوشان) كەلدىبەك بي ەسىتىپ، ون التى جاستاعى بالاسى قازىبەكتى شاقىرىپ الىپ:

— بالام كىم بولاسىڭ؟ — دەپتى.

سوندا قازىبەك ايتىپتى:

— اكەم — كەلدىبەك، اتىم — قازىبەك، رۋىم — قاراكەسەك، — دەپتى.

— ولاي بولسا، ادام بولعىڭ كەلە مە؟

— اۋەلى جاقسىلاردىڭ اتىن ەرتتەپ بەرىپ، جاتقا اتاعىمدى شىعارعىم كەلەدى، — دەپتى.

سوندا كەلدىبەك بالاسىنا [كوڭىلى تولعان] سوڭ، ات-تۇرمانىن، ازىق-تۇلىگىن، قارۋ-جاراعىن سايلاپ بەرىپ، ابىلايعا جىبەرىپتى. كەلدىبەك جۇرەردە بالاسىنا ايتادى:

— شىراعىم، بارعان بەتىڭمەن ەشكىمگە، ەشقايدا بۇرىلماستان ابىلايعا بارىپ سالەم بەرگەيسىڭ.

قازىبەك اكەسى ايتقانداي، ابىلايدىڭ الدىنا بارىپ، سالەم بەرىپتى. ابىلاي امانداسىپ، ءجون سۇرايدى، قازىبەك:

— تاي بايگەسىن مىسە عىپ قاناعاتتانباي، ات بايگەسىن ىزدەپ جۇرگەن قاراكەسەك كەلدىبەك ءبيدىڭ بالاسىمىن. اتىم —  قازىبەك دەگەن سىرگەلى تايمىن، — دەيدى.

سوندا ابىلاي حان:

— بارەكەلدى، بالام، تۋىسىڭا، — دەپ بالانىڭ بەتىن سيپايدى.

ىشىندە جاس قازىبەك، باستىعى تايكەلتىر، قابانباي، مالايسارى بولىپ جۇزدەن اسا كىسى قالماقتىڭ ەلىنە قاراي شەرۋ تارتىپ شىعادى.

بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ قالماقتىڭ ەلىنە كەلەدى. قوڭتاجى حاننىڭ ورداسىنىڭ سىرتىنا كەلىپ توقتاپ، حابار ايتقىزىپ، رۇقسات سۇرايدى. قالماقتىڭ حانى بۇلاردى قابىل الىپ، اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى، جارتى شاقىرىمداي جەردەگى تىگىلگەن ۇيلەرگە تۇسىرەدى. كەلۋشىلەر ەكى-ۇش كۇن ناقتى تىنىققان سوڭ، قوڭتاجى حان ورداسىنا شاقىرتىپ:

— كەلگەن جۇمىستارىڭدى ايتىڭدار! — دەپ سۇرايدى.

سوندا تايكەلتىر:

— ۋا، تاقسىر، حان!
الدىڭا كەلدىك،
ايتقانىڭا كوندىك،
وگىزدى ورگە بايلادىق،
ەرلىكتى تومەنگە بايلادىق.
اۋزىڭا قارادىق،
ۇناماسا تارادىق.
اق دەسەڭ دە،
قارا دەسەڭ دە،
ەرىك وزىڭدە، — دەگەن ەكەن.
بۇل سوزدە پالەندەي قارسىلىق-قاجىرلىلىق بول[ما]عان سوڭ، حان:

— بۇرسىگۇنى تۇسكە شەيىن ءبىر جاۋاپ قايتارايىن. سوندا جاۋاپ قايىرماسام، باس امان، حان بەيبىتتە ەلدەرىڭدى تابىڭدار! — دەپتى. بۇعان قازاقتىڭ باستى بي، باتىرلارى ەشنارسە ايتا الماپتى.

سوندا بوساعادا وتىرعان بالا قازىبەك ۇشىپ تۇرا كەلىپ:

— دات! — دەپتى.

قوڭتاجى:

— داتىڭ بولسا ايت! — دەپتى. سوندا قازىبەك:

— سەن — تەمىر دە، مەن — كومىر،
ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
ەكى ەلىكتىڭ بالاسىن
تەلىتكەلى كەلگەنمىن.
ءسوز بەرمەيتىن شەشەندى
كەمىتكەلى كەلگەنمىن.
ەرەگىسكەن ەر شىقسا،
ەڭكەيتكەلى كەلگەنمىن.
تۇتقىر سارى جەلىممەن
جابىسقالى كەلگەنمىن.
جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار
جارىسقالى كەلگەنمىن.
قازاق، قالماق بالاسى
تابىسقالى كەلگەنمىن.
تابىسۋعا كەلمەسەڭ،
تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت،
سەن — ايداھار بولساڭ،
مەن — جولبارىس،
شابىسقالى كەلگەنمىن! —
دەپتى. سوندا قوڭتاجى:

— سەن كىمسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى.

— قاراكەسەك كەلدىبەك ءبيدىڭ بالاسىمىن، اتىم — قازىبەك، — دەيدى بالا.

— ەندەشە سەنىڭ اتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بولسىن جانە بارلىق جىلقىڭدى، ادامدارىڭدى بەردىم، — دەپتى.

سونىمەن قالماقتار الىپ كەتكەن قازاقتىڭ ۇلى-قىزى، مال-مۇلكىن تەگىس تۇگەندەپ قايىرىپ، ەلشىلەر ەندى قايتامىز دەگەندە ءبىر قازاق جىگىتى كەلىپ قوڭتاجى حانعا ارىز ايتىپتى:

— ۋا، حان مەن بيلەر، قالماق ەلدى شاپقان تۇندە مەن جىلقىدا ەدىم. تۇتقىن عىپ مەنى دە الىپ كەتتى. كەلگەن سوڭ حاننىڭ ءبىر ءۋازىرى استىمداعى اتىمدى، ۇستىمدەگى تونىمدى تارتىپ الدى. ەركىممەن بەرمەگەن سوڭ، ۇرىپ ءتىسىمدى سىندىردى. جانىما بالاعان جالعىز اتىم ەدى. مىنا قايتىپ باراجاتقان جىلقىنىڭ ىشىندە كورىنبەيدى. كۇرەك تىسىمنەن ايرىلىپ، كۇلكىم بۇزىلدى، تونىمنان ايرىلىپ، كوركىم بۇزىلدى. اتىمنان ايرىلىپ، ۇيقىم بۇزىلدى. وسىعان نە ايتاسىزدار، حالايىق! — دەپتى.

بۇعان ەلشىلەر ەشتەڭە ايتا الماي اڭتارىپ تۇرىپ قالادى.

قوڭتاجى بىلاي دەيدى:

— ۋا، ات دەگەن ءىشى بوقتى، سىرتى تۇكتى ءبىر قارا عوي، تون دەگەنى توقتىنىڭ تەرىسى شىعار. ونىڭ نەسى ءسوز بوپتى، قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، ءتىس سىنسا، اۋىز ىشىڭدە، بىتىسكەننەن كەيىن كەتە بەرمەس پە! — دەپتى. ەلشىلەرگە حاننىڭ ءسوزى دۇرىس سىقىلدانىپ، ەشبىر ءسوز ايتا الماپتى.

سوندا قازىبەك استىنداعى اتىن تەبىنىپ، ىلگەرىلەپ كەلىپ بىلاي دەپتى:

— قالايشا قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، ءتىس سىنسا اۋىز ىشىڭدە كەتە بەرمەك؟ ءبىز جامانىمىزدى جاسىرمايتىن ەلمىز، جاقسىمىزدى اسىرمايتىن ەلمىز.

استىڭداعى مىنگەن
قانات ەمەي نەمەنە؟
توقتىشىقتىڭ تەرىسى
جانات ەمەي نەمەنە؟
اۋزىنداعى وتىز ءتىس
بولات ەمەي نەمەنە؟
قاناتىنان ايىرىلۋ،
بولاتىنان ايىرىلۋ،
جاناتىنان ايىرىلۋ،
وعات ەمەي نەمەنە؟!
ول جالاڭاش، جاياۋ جۇرەتىن سەنىڭ قۇلىڭ ەمەس، قازاقتىڭ ەرىكتى ۇلى كورىكتى بولۋعا ءتيىس، — دەپتى.

سوندا قوڭتاجى حان سوزگە جىعىلىپ، «جاناتىڭا جاناتىم» دەپ ۇستىندەگى جانات ىشىگىن، «قاناتىڭا قاناتىم» دەپ استىنداعى قارا قاسقا تۇلپارىن، «بولاتىڭا بولاتىم» دەپ بەلىندەگى سەمسەرىن شەشىپ بەرىپتى.

ءسۇيتىپ، قازىبەك شەشەننىڭ قازاق حالقىنىڭ نامىسىمەن شىڭدالعان جىگەرلى ءسوزى قىلىشىنان قان تامعان قالماقتىڭ قاھارلى حانى قوڭتاجىنى قورعاسىنداي بالقىتقان ەكەن.

---